Het gesprek, de tienduizend dingen en de ... - Robbert Dijkgraaf
Het gesprek, de tienduizend dingen en de ... - Robbert Dijkgraaf
Het gesprek, de tienduizend dingen en de ... - Robbert Dijkgraaf
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Het</strong> <strong>gesprek</strong>,<br />
<strong>de</strong> <strong>ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d</strong> <strong>ding<strong>en</strong></strong><br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> boterbloem
Geerat J. Vermeij<br />
.<br />
<strong>Robbert</strong> <strong>Dijkgraaf</strong><br />
.<br />
Kristofer M. Schipper<br />
.<br />
Frans Lanting<br />
.<br />
Theunis Piersma, Sytze Pruiksma, Tsjêbbe <strong>Het</strong>tinga<br />
.<br />
Met illustraties van<br />
Joep Bertrams<br />
..<br />
<strong>Het</strong> <strong>gesprek</strong>,<br />
<strong>de</strong> <strong>ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d</strong> <strong>ding<strong>en</strong></strong><br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> boterbloem<br />
.<br />
Essays over m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> natuur<br />
.<br />
On<strong>de</strong>r redactie van<br />
Johan van <strong>de</strong> Gron<strong>de</strong>n<br />
<strong>en</strong><br />
Monique Groot<strong>en</strong><br />
.
<strong>Het</strong> <strong>gesprek</strong>,<br />
<strong>de</strong> ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>-<br />
Johan van <strong>de</strong> Gron<strong>de</strong>n <strong>en</strong> Monique Groot<strong>en</strong><br />
<strong>ding<strong>en</strong></strong> kop weg?<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> boterbloem<br />
Wat hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> mari<strong>en</strong>e bioloog, e<strong>en</strong><br />
taoïstisch meester, e<strong>en</strong> fotograaf, e<strong>en</strong><br />
fysicus, e<strong>en</strong> dierecoloog, e<strong>en</strong> componist<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dichter met elkaar geme<strong>en</strong>?<br />
Ze zijn allemaal, erg<strong>en</strong>s in hun jeugd, geraakt door<br />
<strong>de</strong> schoonheid <strong>en</strong> <strong>de</strong> kwetsbaarheid van natuur.<br />
De auteurs van <strong>de</strong> essays in <strong>de</strong>ze bun<strong>de</strong>l zijn in<br />
Ne<strong>de</strong>rland gebor<strong>en</strong> of getog<strong>en</strong>, uitgevlog<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
el<strong>de</strong>rs neergestrek<strong>en</strong> of teruggekeerd naar <strong>de</strong><br />
provincie van hun jeugd. <strong>Het</strong> zijn kosmopoliet<strong>en</strong><br />
met wortels in <strong>de</strong> klei. Ze zijn erk<strong>en</strong><strong>de</strong> meesters<br />
in hun vak, maar ze hebb<strong>en</strong> als volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> iets<br />
4<br />
5
van het vermog<strong>en</strong> behou<strong>de</strong>n om zich te verwon<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> kind.<br />
De natuurbeschrijving<strong>en</strong> van Geerat Vermeij, die<br />
al op jonge leeftijd zijn gezichtsvermog<strong>en</strong> verloor,<br />
zijn zo beel<strong>de</strong>nd <strong>en</strong> verlokk<strong>en</strong>d, dat <strong>de</strong> bloem<strong>en</strong><br />
je toegeur<strong>en</strong> op <strong>de</strong> pagina <strong>en</strong> <strong>de</strong> insect<strong>en</strong> al gauw<br />
zoem<strong>en</strong> in je oor. <strong>Het</strong> <strong>gesprek</strong> met <strong>de</strong> natuur dat<br />
hij als klein jongetje aanging, voert hij nu als vooraanstaand<br />
mari<strong>en</strong>e bioloog, nog steeds met <strong>de</strong><br />
ontwap<strong>en</strong><strong>en</strong><strong>de</strong> nieuwsgierigheid van to<strong>en</strong>.<br />
Achter <strong>de</strong> vermaar<strong>de</strong> sinoloog <strong>en</strong> taoïstisch<br />
meester, Kristofer Schipper, vermoed je amper<br />
e<strong>en</strong> begeester<strong>de</strong> ti<strong>en</strong>er die in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> vijftig in <strong>de</strong><br />
ommelan<strong>de</strong>n van Amsterdam eropuit trok met <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse Jeugdbond voor Natuurstudie nog<br />
voor hij e<strong>en</strong> Chinees karakter leer<strong>de</strong> ontcijfer<strong>en</strong>.<br />
Die eerste indrukk<strong>en</strong> van <strong>de</strong> grote rijkdom aan<br />
soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> verfijn<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rlinge sam<strong>en</strong>hang<br />
in kleine biotop<strong>en</strong> hielp<strong>en</strong> hem later om <strong>de</strong> kosmologie<br />
van <strong>de</strong> Tao te doorgron<strong>de</strong>n, waarin één<br />
vorm van kosmische <strong>en</strong>ergie alle lev<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> nietlev<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
natuur doora<strong>de</strong>mt.<br />
Voor <strong>de</strong> fotografische autodidact Frans Lanting,<br />
speel<strong>de</strong> <strong>de</strong> estuari<strong>en</strong>e natuur rond het Rotter-<br />
dam van zijn jeugd e<strong>en</strong> belangrijke vorm<strong>en</strong><strong>de</strong> rol.<br />
Hij zag getij<strong>de</strong>ndynamiek plaatsmak<strong>en</strong> voor <strong>de</strong><br />
opmars van <strong>de</strong> petrochemische industrie. <strong>Het</strong> liet<br />
hem nooit meer los. De Friez<strong>en</strong> Theunis Piersma,<br />
Sytze Pruiksma <strong>en</strong> Tsjêbbe <strong>Het</strong>tinga zag<strong>en</strong> hun<br />
platteland verwoest wor<strong>de</strong>n door die an<strong>de</strong>re tak<br />
van zware industrie, <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sieve landbouw.<br />
De fysicus <strong>Robbert</strong> <strong>Dijkgraaf</strong> voert ons ver<strong>de</strong>r terug<br />
in <strong>de</strong> tijd <strong>en</strong> vraagt zich af wat er door <strong>de</strong> jonge<br />
Charles Darwin he<strong>en</strong> moet zijn gegaan to<strong>en</strong> hij,<br />
gezet<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> fossiele boomstam hoog in het<br />
An<strong>de</strong>sgebergte, e<strong>en</strong> i<strong>de</strong>e begon te krijg<strong>en</strong> van <strong>de</strong><br />
imm<strong>en</strong>se evolutionaire ou<strong>de</strong>rdom van dit ver-<br />
ste<strong>en</strong><strong>de</strong> bos.<br />
Erg<strong>en</strong>s in <strong>de</strong> jonge jar<strong>en</strong> begint, als vanzelfspre-<br />
k<strong>en</strong>d, e<strong>en</strong> dialoog met <strong>de</strong> natuur. De vertrouwdheid<br />
van <strong>de</strong> omgeving, het gevoel erg<strong>en</strong>s thuis te<br />
hor<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> verwon<strong>de</strong>ring over <strong>de</strong> uitbundigheid<br />
van al die verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> lev<strong>en</strong><strong>de</strong> wez<strong>en</strong>s. Vermeij<br />
noemt <strong>de</strong> wisselwerking tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />
nieuwsgierige m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong> natuur e<strong>en</strong> <strong>gesprek</strong>.<br />
Voor hem leidt het pad van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vermeer<strong>de</strong>ring<br />
van inzicht in <strong>de</strong> verbluff<strong>en</strong><strong>de</strong> sam<strong>en</strong>hang van<br />
soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> ecosystem<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> sterker gevoel<br />
van verbon<strong>de</strong>nheid. Naarmate wij meer k<strong>en</strong>nis<br />
opdo<strong>en</strong>, begrijp<strong>en</strong> we ook meer van onze oorsprong.<br />
6<br />
7
Wij kunn<strong>en</strong> ons <strong>de</strong> stilte van e<strong>en</strong> verbrok<strong>en</strong> bond<br />
niet veroorlov<strong>en</strong>.<br />
In het essay van Kristofer Schipper klinkt iets door<br />
van <strong>de</strong> scepsis <strong>en</strong> <strong>de</strong> ironie van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> meester,<br />
Zhuang Zi, wi<strong>en</strong>s geschrift<strong>en</strong> hij voor het eerst volledig<br />
toegankelijk maakte voor e<strong>en</strong> breed Ne<strong>de</strong>rlands<br />
publiek in e<strong>en</strong> prachtige <strong>en</strong> geannoteer<strong>de</strong><br />
vertaling. Lat<strong>en</strong> we ons zelf niks wijsmak<strong>en</strong>, lijkt<br />
hij met Zhuang Zi te will<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>; ecologie <strong>en</strong><br />
natuurbehoud zijn zo oud als <strong>de</strong> Tao. E<strong>en</strong>voudige<br />
boer<strong>en</strong> op het Chinese platteland stel<strong>de</strong>n e<strong>en</strong> paar<br />
duiz<strong>en</strong>d jaar gele<strong>de</strong>n al praktische richtlijn<strong>en</strong> op<br />
die nu niet zou<strong>de</strong>n misstaan op e<strong>en</strong> informatiebord<br />
bij <strong>de</strong> ingang van Yellowstone of Kruger National<br />
Park. De term ‘ecologie’ is amper 150 jaar oud.<br />
De praktijk van natuurbescherming gaat echter<br />
duiz<strong>en</strong><strong>de</strong>n jar<strong>en</strong> terug. We zou<strong>de</strong>n er verstandig<br />
aan do<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> betere aansluiting te vin<strong>de</strong>n bij<br />
e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong><strong>de</strong> culturele on<strong>de</strong>rstroom van motiev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> drijfver<strong>en</strong> die zo oud zijn als Methusalem.<br />
De <strong>ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d</strong> <strong>ding<strong>en</strong></strong> zijn zoals ze zijn, ev<strong>en</strong><br />
verschei<strong>de</strong>n als verbon<strong>de</strong>n. Richt je liever op het<br />
innerlijk landschap van je eig<strong>en</strong> natuur, waarin je<br />
<strong>de</strong> verbon<strong>de</strong>nheid met alles wat leeft <strong>en</strong> niet leeft<br />
zult aantreff<strong>en</strong>. In <strong>de</strong> klassieke taoïstische tekst<strong>en</strong><br />
hoor je nogal e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> pleidooi voor het ‘niethan<strong>de</strong>l<strong>en</strong>’.<br />
Dit non-interv<strong>en</strong>tionisme lijkt zich<br />
sterk af te zett<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> het wap<strong>en</strong>gekletter van<br />
<strong>de</strong>spot<strong>en</strong> <strong>en</strong> machtige bestuur<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> tijd van<br />
<strong>de</strong> Strij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Stat<strong>en</strong>1 . Zhuang Zi zou vrijwel zeker<br />
sceptisch staan teg<strong>en</strong>over breed verordonneer<strong>de</strong><br />
klimaat- <strong>en</strong> milieudoel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> groei<strong>en</strong><strong>de</strong> groep<br />
onttover<strong>de</strong> <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>rne burgers zal zich daar<br />
gemakkelijk in herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Zij vestig<strong>en</strong> amper nog<br />
hun hoop op regeringslei<strong>de</strong>rs om milieuproblem<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> baas te wor<strong>de</strong>n.<br />
Zhuang Zi was e<strong>en</strong> tijdg<strong>en</strong>oot van Aristoteles.<br />
<strong>Het</strong> is vreemd dat zijn werk in het West<strong>en</strong> zoveel<br />
min<strong>de</strong>r bek<strong>en</strong>d is. Als Aristoteles ‘bij ons’ <strong>de</strong><br />
eerste bioloog is, dan is Zhuang Zi wellicht <strong>de</strong><br />
eerste grote geleer<strong>de</strong> die zelfinkeer bepleit om <strong>de</strong><br />
harmonie met <strong>de</strong> <strong>ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d</strong> <strong>ding<strong>en</strong></strong> niet ver<strong>de</strong>r<br />
te verstor<strong>en</strong>.<br />
Maar <strong>de</strong> twee hebb<strong>en</strong> meer geme<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> <strong>gesprek</strong><br />
tuss<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> wijsger<strong>en</strong>, wan<strong>de</strong>l<strong>en</strong>d om <strong>de</strong> <strong>de</strong>nkbeeldige<br />
zuil<strong>en</strong>galerij van e<strong>en</strong> Grieks-Chinese<br />
aca<strong>de</strong>mie, zou al gauw tot overe<strong>en</strong>stemming<br />
hebb<strong>en</strong> geleid over <strong>de</strong> <strong>de</strong>ugd van gematigdheid.<br />
1 De Perio<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Strij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Stat<strong>en</strong> beslaat <strong>de</strong> ijzertijd van<br />
ongeveer 475 voor onze jaartelling tot <strong>de</strong> e<strong>en</strong>wording van China<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Qin-dynastie in 221 voor <strong>de</strong> jaartelling.<br />
8<br />
9
<strong>Het</strong> juiste mid<strong>de</strong>n hou<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>de</strong> extrem<strong>en</strong> mij<strong>de</strong>n<br />
behoor<strong>de</strong>n in Oost <strong>en</strong> West altijd tot <strong>de</strong> kern van<br />
e<strong>en</strong> aantal praktische aanbeveling<strong>en</strong> die moet<strong>en</strong><br />
lei<strong>de</strong>n tot e<strong>en</strong> verstandig <strong>en</strong> harmonieus lev<strong>en</strong>.<br />
De gevolg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gebrek aan matiging lat<strong>en</strong><br />
zich wel erg dui<strong>de</strong>lijk illustrer<strong>en</strong> in het afsluit<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
essay van <strong>de</strong>ze bun<strong>de</strong>l. Daar springt <strong>de</strong> boter-<br />
bloem uit <strong>de</strong> <strong>ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d</strong> <strong>ding<strong>en</strong></strong> als symbool voor<br />
<strong>de</strong> teloorgang van <strong>de</strong> bloemrijke graslan<strong>de</strong>n in<br />
agrarisch Ne<strong>de</strong>rland <strong>en</strong> <strong>de</strong> ontstell<strong>en</strong><strong>de</strong> achter-<br />
uitgang van wei<strong>de</strong>vogels als grutto <strong>en</strong> kemphaan.<br />
Terecht vrag<strong>en</strong> <strong>de</strong> auteurs zich af of <strong>de</strong>ze teloor-<br />
gang niet is te ker<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> verstandiger<br />
afweging van belang<strong>en</strong>. We zijn niet alle<strong>en</strong><br />
Europees kampio<strong>en</strong> export van land- <strong>en</strong> tuin-<br />
bouwproduct<strong>en</strong>, maar ook kampio<strong>en</strong> biodiversi-<br />
teitsverlies in Noordwest-Europa.<br />
Dit boekje is e<strong>en</strong> gesch<strong>en</strong>k. <strong>Het</strong> gesch<strong>en</strong>k van e<strong>en</strong><br />
vijftigjarige dame die voor haar verjaardag familie<br />
<strong>en</strong> vri<strong>en</strong><strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> hele wereld heeft uitg<strong>en</strong>odigd<br />
op e<strong>en</strong> ou<strong>de</strong> oceaanstomer in Rotterdam. Jubilea,<br />
zeker die met ron<strong>de</strong> getall<strong>en</strong>, stemm<strong>en</strong> vaak licht<br />
weemoedig. Daarvoor is er taart <strong>en</strong> zijn er ballonn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> slingers. Of persbericht<strong>en</strong>, jubileummunt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> congress<strong>en</strong>. Dat alles is belangrijk <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> tikkeltje onvermij<strong>de</strong>lijk. Maar als <strong>de</strong> glaz<strong>en</strong><br />
zijn geleegd, <strong>de</strong> power points zijn vertoond, als<br />
<strong>de</strong> goe<strong>de</strong> voornem<strong>en</strong>s zijn gesmeed tot meetbare,<br />
ambitieuze doel<strong>en</strong>, dan rest ons nog <strong>de</strong> stilte van<br />
het eig<strong>en</strong> vertrek. De essays in <strong>de</strong>ze bun<strong>de</strong>l lat<strong>en</strong><br />
zich het beste lez<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> schemerlamp.<br />
In <strong>de</strong> verte blaft misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hond. De bur<strong>en</strong><br />
slap<strong>en</strong>. De laatste tram loopt krak<strong>en</strong>d in <strong>de</strong> remise.<br />
Hoe zit dat toch, met ons <strong>en</strong> die natuur?<br />
Johan van <strong>de</strong> Gron<strong>de</strong>n (1963) <strong>en</strong> Monique Groot<strong>en</strong> (1966)<br />
werk<strong>en</strong> allebei bij het Wereld Natuur Fonds, respectievelijk<br />
als algeme<strong>en</strong> directeur <strong>en</strong> programmamanager voetafdruk,<br />
klimaat <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie.<br />
10<br />
11
De geschie<strong>de</strong>nis<br />
van e<strong>en</strong> <strong>gesprek</strong><br />
Geerat J. Vermeij<br />
“ Gaat het jou als mij... dan tovert <strong>de</strong> naam<br />
Artis je op slag e<strong>en</strong> wereld van <strong>de</strong> meest<br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> dier<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> atmosfeer van<br />
verre, vreem<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n <strong>en</strong> gedroom<strong>de</strong> avontur<strong>en</strong><br />
voor <strong>de</strong> geest.”<br />
To<strong>en</strong> ik <strong>de</strong>ze woor<strong>de</strong>n voor het eerst met mijn<br />
jonge vingers las sprak<strong>en</strong> ze mij mete<strong>en</strong> aan.<br />
Door mid<strong>de</strong>l van zijn aangrijp<strong>en</strong>d geschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
woor<strong>de</strong>nbeeld riep <strong>de</strong> schrijver, a.f.j. Portielje,<br />
e<strong>en</strong> fantasiewereld vol verrassing<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong>.<br />
Alle<strong>en</strong> al <strong>de</strong> vreemd klink<strong>en</strong><strong>de</strong> plaatsnam<strong>en</strong> voer<strong>de</strong>n<br />
me op lange verbeeldingsreiz<strong>en</strong> door wou-<br />
12<br />
13
<strong>de</strong>n, woestijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebergt<strong>en</strong>. Zo ontmoette ik<br />
kleurrijke papegaai<strong>en</strong> op Jobi bij Nieuw-Guinea,<br />
drav<strong>en</strong><strong>de</strong> kamel<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Gobiwoestijn, <strong>en</strong> speelse<br />
zeeleeuw<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> kust van Californië. Nauwelijks<br />
kon ik me voorstell<strong>en</strong>, of zelfs hop<strong>en</strong>, dat ik<br />
ooit echt zo zou reiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> zulke merkwaardige<br />
<strong>ding<strong>en</strong></strong> zou meemak<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> lief<strong>de</strong> voor <strong>de</strong> natuur heb ik al vanaf mijn<br />
jongste jar<strong>en</strong> bezet<strong>en</strong>. Buit<strong>en</strong> in <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r bij<br />
Gouda, in het bos rond Huis ter Hei<strong>de</strong> of aan het<br />
strand van Schev<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, vond ik niet alle<strong>en</strong> alles<br />
wat mooi was - eikels, <strong>de</strong>nn<strong>en</strong>kegels, geurige<br />
bloem<strong>en</strong> <strong>en</strong> schelp<strong>en</strong> - maar ook <strong>de</strong> geruststell<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
or<strong>de</strong>, e<strong>en</strong> gevoel van tevre<strong>de</strong>nheid <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>ing<br />
dat scherp afstak teg<strong>en</strong> mijn ongelukkig<br />
bestaan op het blin<strong>de</strong>ninstituut ver van huis.<br />
Mijn ou<strong>de</strong>rs <strong>en</strong> broer Arie liet<strong>en</strong> me alles voel<strong>en</strong>,<br />
ruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> hor<strong>en</strong> wat er te vin<strong>de</strong>n was <strong>en</strong> vul<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>ze ervaring<strong>en</strong> aan met boekjes die ze met p<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> reglette in braille overzett<strong>en</strong>, waaron<strong>de</strong>r dat<br />
boekje over Artis.<br />
Mijn k<strong>en</strong>nismaking met <strong>de</strong> natuur verliep in het<br />
begin zon<strong>de</strong>r <strong>en</strong>ig besef van vreemdheid. Voor<br />
zover ik erover nadacht - <strong>en</strong> dat zal niet veel ge-<br />
weest zijn - ervoer ik <strong>de</strong> piepkleine ma<strong>de</strong>liefjes<br />
in februari, <strong>de</strong> zoete geur van <strong>de</strong>nn<strong>en</strong> in <strong>de</strong> warme<br />
zon, het geruis van <strong>de</strong> wind door <strong>de</strong> populier<strong>en</strong><br />
langs <strong>de</strong> dijk, <strong>de</strong> brandnetels tuss<strong>en</strong> het gras,<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dreig<strong>en</strong><strong>de</strong> onweersbui na e<strong>en</strong> broeierige<br />
dag als normale verschijnsel<strong>en</strong>. Ze bevestig<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> normale gang van zak<strong>en</strong>. De verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
vochtig bos <strong>en</strong> droge hei, mod<strong>de</strong>rige sloot<br />
<strong>en</strong> zan<strong>de</strong>rig zeestrand, het voorjaar met groot<br />
hoefblad <strong>en</strong> <strong>de</strong> herfst met gevall<strong>en</strong> kastanjes,<br />
war<strong>en</strong> haast vanzelfsprek<strong>en</strong>d. De <strong>ding<strong>en</strong></strong> war<strong>en</strong><br />
zoals ze war<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daar viel niet aan te twijfel<strong>en</strong><br />
of over te peinz<strong>en</strong> waarom ze beston<strong>de</strong>n of hoe<br />
ze tot stand kwam<strong>en</strong>.<br />
Pas to<strong>en</strong> ik op neg<strong>en</strong>jarige leeftijd in Amerika<br />
beland<strong>de</strong>, werd ik me bewust van <strong>de</strong> uitdaging<br />
die <strong>de</strong> natuur voor iemand met e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
inslag kon wekk<strong>en</strong>. Al op <strong>de</strong> eerste<br />
avond in e<strong>en</strong> afgeleg<strong>en</strong> bosrijk ge<strong>de</strong>elte van<br />
New Jersey, klonk in mijn or<strong>en</strong> het gegons van<br />
hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n boomkrekels, die onbegrijpelijk allemaal<br />
tegelijk golv<strong>en</strong> van geluid voortbracht<strong>en</strong>.<br />
We zat<strong>en</strong> hier te mid<strong>de</strong>n van e<strong>en</strong> heuvelachtige<br />
wil<strong>de</strong>rnis vol schel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> blauwe gaai<strong>en</strong>, hel<strong>de</strong>r<br />
zing<strong>en</strong><strong>de</strong> boslijsters, rups<strong>en</strong> die met hun<br />
14<br />
15
duiz<strong>en</strong><strong>de</strong>n in e<strong>en</strong> zij<strong>de</strong>n bouwsel in <strong>de</strong> bom<strong>en</strong><br />
leef<strong>de</strong>n, <strong>en</strong> zelfs giftige slang<strong>en</strong>. In <strong>de</strong> herfst,<br />
voordat <strong>de</strong> felkou<strong>de</strong> winter berg<strong>en</strong> sneeuw<br />
bezorg<strong>de</strong>, lag <strong>de</strong> grond in het geheimzinnige<br />
bos zo dik be<strong>de</strong>kt met bla<strong>de</strong>r<strong>en</strong> dat het voel<strong>de</strong><br />
alsof we op e<strong>en</strong> kuss<strong>en</strong> vol ver<strong>en</strong> liep<strong>en</strong>. Elke<br />
gedachte van vertrouw<strong>de</strong> bek<strong>en</strong>dheid verdwe<strong>en</strong>.<br />
Mijn verbazing over <strong>de</strong> nieuwe or<strong>de</strong> werd <strong>de</strong>s<br />
te groter to<strong>en</strong> ik - e<strong>en</strong> jaar later - k<strong>en</strong>nismaakte<br />
met schelp<strong>en</strong> uit Florida, die <strong>de</strong> lerares van <strong>de</strong><br />
vier<strong>de</strong> klas in Dover mee terugbracht van vakantie.<br />
Vergelek<strong>en</strong> met <strong>de</strong> wat grove, <strong>en</strong> toch<br />
vingervri<strong>en</strong><strong>de</strong>lijke kokkels, scheermesjes <strong>en</strong><br />
strandschelp<strong>en</strong> van <strong>de</strong> Noordzee, toon<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
schelp<strong>en</strong> uit Florida e<strong>en</strong> verbijster<strong>en</strong><strong>de</strong> verschei<strong>de</strong>nheid<br />
van vorm<strong>en</strong>. Al die schelp<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
ein<strong>de</strong>loze variaties op het thema spiraal (dat ik<br />
to<strong>en</strong> nog niet herk<strong>en</strong><strong>de</strong>). Aan <strong>de</strong> binn<strong>en</strong>zij<strong>de</strong><br />
war<strong>en</strong> ze glad als glas, terwijl <strong>de</strong> buit<strong>en</strong>kant was<br />
versierd met keurig geplaatste ribb<strong>en</strong>, knobbels<br />
<strong>en</strong> zelfs stekels. Mijn verbeelding zwierf naar<br />
<strong>de</strong> stran<strong>de</strong>n waar zulke prachtige voorwerp<strong>en</strong><br />
te vin<strong>de</strong>n war<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ik droom<strong>de</strong> van tropische<br />
kust<strong>en</strong> waarvan ik geheel ge<strong>en</strong> voorstelling kon<br />
hebb<strong>en</strong>.<br />
<strong>Het</strong> duur<strong>de</strong> niet lang tot dat mooie schelp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vreem<strong>de</strong> landschapp<strong>en</strong> me wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
begonn<strong>en</strong> te prikkel<strong>en</strong>. Bewon<strong>de</strong>ring voor alles<br />
wat fraai <strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>d was groei<strong>de</strong> uit tot e<strong>en</strong><br />
diepe behoefte aan echte k<strong>en</strong>nis, aan begrip <strong>en</strong><br />
verklaring van <strong>de</strong> voorwerp<strong>en</strong>, met name <strong>de</strong><br />
schelp<strong>en</strong>, die ik nu serieus begon te verzamel<strong>en</strong>.<br />
Al spoedig rees <strong>de</strong> vraag hoe het contrast tuss<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> tropische schelp<strong>en</strong> <strong>en</strong> die van <strong>de</strong> kou<strong>de</strong>re<br />
stran<strong>de</strong>n van Ne<strong>de</strong>rland <strong>en</strong> New Jersey kon<br />
wor<strong>de</strong>n verklaard. Er ontstond in mijn dagelijks<br />
lev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> drang naar uitleg, e<strong>en</strong> verband tuss<strong>en</strong><br />
nauwkeurig waarnem<strong>en</strong> <strong>en</strong> het lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> na<strong>de</strong>nk<strong>en</strong><br />
over allerlei on<strong>de</strong>rwerp<strong>en</strong>. Arie <strong>en</strong> ik verdiept<strong>en</strong><br />
ons in atlass<strong>en</strong>, boek<strong>en</strong> over <strong>de</strong> zee <strong>en</strong><br />
natuurgidsjes. Ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong> in <strong>de</strong> familie las voor <strong>en</strong><br />
brailleer<strong>de</strong> boek<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Arie <strong>en</strong> mijn va<strong>de</strong>r tek<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
kaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re afbeel<strong>ding<strong>en</strong></strong> in<br />
reliëf.<br />
Zo’n overgang naar e<strong>en</strong> meer wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
perspectief is misschi<strong>en</strong> onmogelijk wanneer<br />
alles om je he<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>d lijkt te zijn.<br />
M<strong>en</strong> moet van zulke bevredig<strong>en</strong><strong>de</strong> opvatting<strong>en</strong><br />
wakker geschud wor<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> raadsels die zelfs<br />
in het bek<strong>en</strong><strong>de</strong> schuil<strong>en</strong> te op<strong>en</strong>bar<strong>en</strong>. Voor mij<br />
16<br />
17
ev<strong>en</strong>als voor vele an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> gebeur<strong>de</strong> dit pas bij<br />
het terechtkom<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> nieuwe <strong>en</strong> onbek<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
omgeving. Charles Darwin <strong>en</strong> Alfred Russel<br />
Wallace bereikt<strong>en</strong> hun inzicht<strong>en</strong> in het ontstaan<br />
van <strong>de</strong> grote verschei<strong>de</strong>nheid aan soort<strong>en</strong> plant<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dier<strong>en</strong> to<strong>en</strong> ze op reis ging<strong>en</strong> in tropische<br />
wou<strong>de</strong>n <strong>en</strong> op onbewoon<strong>de</strong> eilan<strong>de</strong>n. Als ze<br />
thuis in Engeland geblev<strong>en</strong> war<strong>en</strong>, zou<strong>de</strong>n ze<br />
wellicht nooit zijn getroff<strong>en</strong> door <strong>de</strong> in <strong>de</strong> trop<strong>en</strong><br />
zo opvall<strong>en</strong><strong>de</strong> strijd om het lev<strong>en</strong>, of door<br />
<strong>de</strong> geografische verspreiding van soort<strong>en</strong> die<br />
met e<strong>en</strong> statisch beeld van soort<strong>en</strong>vorming niet<br />
overe<strong>en</strong>kwam.<br />
<strong>Het</strong> ontluik<strong>en</strong> van raadsels wordt voor <strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
natuurliefhebber al gauw e<strong>en</strong><br />
noodzakelijke gewoonte van <strong>de</strong>nk<strong>en</strong> <strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> verkeert in e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong><strong>de</strong> staat van<br />
nieuwsgierigheid, e<strong>en</strong> honger naar k<strong>en</strong>nis, e<strong>en</strong><br />
gedrev<strong>en</strong> behoefte om uit al die verschei<strong>de</strong>nheid<br />
van feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> indrukk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> coher<strong>en</strong>te e<strong>en</strong>heid<br />
van verhel<strong>de</strong>ring op te bouw<strong>en</strong>. Zo’n wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
aanpak wordt <strong>en</strong> blijft e<strong>en</strong> <strong>gesprek</strong><br />
tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> natuur: <strong>de</strong> buit<strong>en</strong>wereld biedt<br />
telk<strong>en</strong>s nieuwe inzicht<strong>en</strong> <strong>en</strong> noem<strong>en</strong>swaardige<br />
verschijnsel<strong>en</strong> aan, terwijl <strong>de</strong>g<strong>en</strong>e die daar<br />
vatbaar voor is steeds antwoor<strong>de</strong>n op nieuwe<br />
vrag<strong>en</strong> verlangt. Uitein<strong>de</strong>lijk gaat het niet alle<strong>en</strong><br />
om <strong>de</strong> wez<strong>en</strong>s <strong>en</strong> verhou<strong>ding<strong>en</strong></strong> in <strong>de</strong> lev<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
natuur <strong>en</strong> in het verre geologische verle<strong>de</strong>n<br />
beter te ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, maar ook vooral om h<strong>en</strong><br />
te waar<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, te behou<strong>de</strong>n, <strong>en</strong> te bescherm<strong>en</strong>.<br />
De gedroom<strong>de</strong> avontur<strong>en</strong> waarover Portielje zo<br />
verlei<strong>de</strong>lijk schreef, wer<strong>de</strong>n voor mij omgezet in<br />
lev<strong>en</strong><strong>de</strong> werkelijkheid. Familie, braille, goe<strong>de</strong><br />
schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> steun van e<strong>en</strong> welwill<strong>en</strong><strong>de</strong> overheid<br />
zorg<strong>de</strong>n ervoor dat mijn jeugdige rondzwerving<strong>en</strong><br />
in <strong>de</strong> natuur zich tot e<strong>en</strong> uiterst bevredig<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
loopbaan in <strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schap ontwikkel<strong>de</strong>n.<br />
Onvergetelijk was mijn eerste bezoek aan het<br />
tropisch reg<strong>en</strong>woud in Costa Rica, met zijn<br />
weel<strong>de</strong> aan klimplant<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar alles gonst,<br />
geurt, groeit, <strong>en</strong> beweegt. De schelp<strong>en</strong> die ik<br />
e<strong>en</strong>s slechts als mooie abstracte voorwerp<strong>en</strong><br />
beschouw<strong>de</strong>, zag ik nu als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> van<br />
weekdier<strong>en</strong> met eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> die aanpassing<strong>en</strong><br />
aanduid<strong>de</strong>n. Zelf kon ik <strong>de</strong>ze dier<strong>en</strong> waarnem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verzamel<strong>en</strong> op <strong>de</strong> koraalriff<strong>en</strong> van<br />
Palau, <strong>de</strong> uitgestrekte zandstran<strong>de</strong>n van Panama,<br />
<strong>de</strong> met scherpe oesters bekle<strong>de</strong> wortels van<br />
mangroves in Madagaskar, <strong>de</strong> kou<strong>de</strong> rotskust<strong>en</strong><br />
18<br />
19
van Alaska <strong>en</strong> IJsland, <strong>en</strong> <strong>de</strong> schorr<strong>en</strong> <strong>en</strong> kei<strong>en</strong><br />
aan <strong>de</strong> kust<strong>en</strong> van Nieuw-Zeeland. Mijn to<strong>en</strong>em<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
interesse in <strong>de</strong> evolutie <strong>en</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
van het lev<strong>en</strong> op aar<strong>de</strong> bracht mij naar<br />
mioc<strong>en</strong>e ontsluiting<strong>en</strong> in Panama <strong>en</strong> Florida<br />
<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> geweldige collecties <strong>en</strong> bibliothek<strong>en</strong><br />
van musea in Sydney, Tokyo, San Francisco,<br />
Washington, Lon<strong>de</strong>n, Parijs, <strong>en</strong> Lei<strong>de</strong>n.<br />
Deze ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> het on<strong>de</strong>rzoek dat daaruit<br />
voortkwam zorg<strong>de</strong>n ervoor dat ik ook an<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong> inzicht<strong>en</strong> die <strong>de</strong> natuur mij verschafte<br />
kon inlicht<strong>en</strong> door publicaties <strong>en</strong> lezing<strong>en</strong>.<br />
<strong>Het</strong> is van algeme<strong>en</strong> belang dat <strong>de</strong>rgelijke mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
ook voor toekomstige vri<strong>en</strong><strong>de</strong>n van<br />
<strong>de</strong> natuur beschikbaar blijv<strong>en</strong>. Dat vereist niet<br />
alle<strong>en</strong> behoud van <strong>de</strong> vrije natuur <strong>en</strong> al haar<br />
werkzaamhe<strong>de</strong>n in e<strong>en</strong> altijd veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
wereld, maar ook vooral het behoe<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
vrijheid om het natuurstelsel te bewon<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te on<strong>de</strong>rvrag<strong>en</strong>.<br />
De band tuss<strong>en</strong> ons <strong>en</strong> het rijk waaruit lev<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
wez<strong>en</strong>s zijn ontsprong<strong>en</strong> mag niet wor<strong>de</strong>n<br />
verbrok<strong>en</strong>: het <strong>gesprek</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> natuur<br />
moet doorgaan.<br />
Geerat J. Vermeij (1946) is universiteitshoogleraar mari<strong>en</strong>e<br />
biologie aan <strong>de</strong> University of California in <strong>de</strong> Ver<strong>en</strong>ig<strong>de</strong> Stat<strong>en</strong>.<br />
Hij specialiseer<strong>de</strong> zich in <strong>de</strong> evolutiebiologie van week- <strong>en</strong><br />
schelpdier<strong>en</strong>.<br />
20<br />
21
<strong>Het</strong> sublieme in <strong>de</strong><br />
wet<strong>en</strong>schap<br />
<strong>Robbert</strong> <strong>Dijkgraaf</strong><br />
D<br />
e 150e verjaardag van <strong>de</strong> publicatie van<br />
The Origin of Species van Charles Darwin<br />
vier<strong>de</strong> ik in zeer kleine kring.<br />
Sarah Darwin, <strong>de</strong> achterachterkleindochter van<br />
<strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schapper die wellicht het beste i<strong>de</strong>e aller<br />
tij<strong>de</strong>n heeft gehad, las e<strong>en</strong> sfeervolle bladzij<strong>de</strong><br />
voor uit <strong>de</strong> Origin gezet<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> boomstam in<br />
het zo toepasselijk g<strong>en</strong>aam<strong>de</strong> Darwinbos. Dat bos<br />
is allesbehalve gro<strong>en</strong> <strong>en</strong> weel<strong>de</strong>rig. Sterker nog,<br />
er is in <strong>de</strong> verste verte ge<strong>en</strong> lev<strong>en</strong><strong>de</strong> natuur te<br />
bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> bos bevindt zich mid<strong>de</strong>n in e<strong>en</strong><br />
kurkdroge woestijn in het Arg<strong>en</strong>tijnse <strong>de</strong>el van<br />
het An<strong>de</strong>sgebergte <strong>en</strong> bestaat uit e<strong>en</strong> handvol<br />
fossiele bom<strong>en</strong>, afkomstig uit het mid<strong>de</strong>n-trias,<br />
zo’n 245 miljo<strong>en</strong> jaar oud.<br />
22<br />
23
Voor Darwin was <strong>de</strong> ont<strong>de</strong>kking van dit verste<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
woud in het voorjaar van 1835 e<strong>en</strong> keerpunt<br />
in zijn <strong>de</strong>nk<strong>en</strong> over tijd <strong>en</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
van het lev<strong>en</strong>. Deze bom<strong>en</strong> had<strong>de</strong>n ooit in e<strong>en</strong><br />
geheel an<strong>de</strong>re omgeving <strong>en</strong> klimaat geleefd dan<br />
waar ze zich nu bevon<strong>de</strong>n. Door e<strong>en</strong> speling van<br />
het lot was e<strong>en</strong> stuk oerwoud integraal verste<strong>en</strong>d.<br />
De bom<strong>en</strong> ston<strong>de</strong>n nog met hun wortels in <strong>de</strong><br />
grond <strong>en</strong> vele van <strong>de</strong> verste<strong>en</strong><strong>de</strong> stamm<strong>en</strong> stak<strong>en</strong><br />
meters hoog <strong>de</strong> lucht in. Darwin kon zo e<strong>en</strong><br />
wan<strong>de</strong>ling door het fossiele bos mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich<br />
e<strong>en</strong> concreet beeld vorm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> lang verdw<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
wereld. Deze sublieme ervaring hielp hem<br />
het grootste geheim van <strong>de</strong> natuur te ontsleutel<strong>en</strong>:<br />
<strong>de</strong> schepp<strong>en</strong><strong>de</strong> kracht van <strong>de</strong> evolutie die <strong>de</strong><br />
onvoorstelbare rijkdom van het lev<strong>en</strong> op aar<strong>de</strong><br />
heeft gevormd <strong>en</strong> in stand houdt. Mid<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
Arg<strong>en</strong>tijnse woestijn staat e<strong>en</strong> uiterst beschei<strong>de</strong>n<br />
plaquette gewijd aan Carlos R. Darwin die dit<br />
gigantische keerpunt in <strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schap markeert.<br />
Ook op mij maakte het bezoek aan het Darwinbos<br />
grote indruk. <strong>Het</strong> was eig<strong>en</strong>lijk e<strong>en</strong> ontmoeting<br />
met twee historische gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. De eerste<br />
vond hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> jar<strong>en</strong> gele<strong>de</strong>n plaats:<br />
e<strong>en</strong> beschei<strong>de</strong>n stukje bos uit e<strong>en</strong> lang verdwe-<br />
n<strong>en</strong> wereld wordt door e<strong>en</strong> speling van <strong>de</strong> natuur<br />
integraal geconserveerd. De twee<strong>de</strong> gebeurt<strong>en</strong>is<br />
lag veel dichterbij: e<strong>en</strong> jonge wet<strong>en</strong>schapper<br />
wordt mid<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> woestijn getroff<strong>en</strong> door <strong>de</strong><br />
duizelingwekk<strong>en</strong><strong>de</strong> diepte van <strong>de</strong> tijd, e<strong>en</strong> ervaring<br />
waar hij <strong>de</strong> halve wereld voor over heeft<br />
moet<strong>en</strong> reiz<strong>en</strong>. Dat alles in e<strong>en</strong> overweldig<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
omgeving.<br />
Vergelek<strong>en</strong> bij <strong>de</strong> nietige schaal van <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<br />
zijn <strong>de</strong> afmeting<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> van <strong>de</strong><br />
natuur onvoorstelbaar. Om het spel van geologische<br />
kracht<strong>en</strong>, water, ijs <strong>en</strong> atmosfeer te kunn<strong>en</strong><br />
bevatt<strong>en</strong>, zou<strong>de</strong>n we <strong>de</strong> tijd moet<strong>en</strong> versnell<strong>en</strong>,<br />
zodat eeuw<strong>en</strong> ur<strong>en</strong> wor<strong>de</strong>n. Dit geldt ev<strong>en</strong>zeer<br />
voor <strong>de</strong> invloed van <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s zelf op <strong>de</strong> aar<strong>de</strong>.<br />
De m<strong>en</strong>sheid mag zich nu in het rijtje van<br />
natuurkracht<strong>en</strong> schar<strong>en</strong> <strong>en</strong> haar effect<strong>en</strong> zijn<br />
ev<strong>en</strong> verbazingwekk<strong>en</strong>d als onherroepelijk.<br />
Kun je als nietige individu, vanuit geologisch<br />
perspectief niet meer dan e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>dagsvlieg, vandaag<br />
<strong>de</strong> dag nog wel direct contact mak<strong>en</strong> met<br />
<strong>de</strong>ze reuz<strong>en</strong>verschijnsel<strong>en</strong>? <strong>Het</strong> antwoord op die<br />
vraag zag ik letterlijk voor me door het beslag<strong>en</strong><br />
raampje van e<strong>en</strong> tweemotorig vliegtuigje:<br />
het was e<strong>en</strong> klein geel t<strong>en</strong>tje in e<strong>en</strong> onmetelijk<br />
24<br />
25
wit vlak. We vlog<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> zeldzame<br />
plaats<strong>en</strong> op aar<strong>de</strong> waar <strong>de</strong> sluip<strong>en</strong><strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong> planeet goed zichtbaar zijn <strong>en</strong> die<br />
minst<strong>en</strong>s zo onherbergzaam, kaal <strong>en</strong> afgeleg<strong>en</strong><br />
is als <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tijnse woestijnvlakte. Als gast van<br />
het Wereld Natuur Fonds vergezel<strong>de</strong> ik sam<strong>en</strong><br />
met an<strong>de</strong>re wet<strong>en</strong>schappers <strong>de</strong> Prins van Oranje<br />
op e<strong>en</strong> missie om <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> aspect<strong>en</strong> van<br />
natuurbehoud in het Arctische gebied te verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
De ijskap van Gro<strong>en</strong>land is, letterlijk <strong>en</strong> figuurlijk,<br />
e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> laatste witte vlekk<strong>en</strong> op <strong>de</strong> wereldkaart.<br />
<strong>Het</strong> is tegelijkertijd e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> kwetsbaarste<br />
<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>dste gebie<strong>de</strong>n. In het Noordpoolgebied<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> effect<strong>en</strong> van klimaatveran<strong>de</strong>ring<br />
aanzi<strong>en</strong>lijk versterkt. <strong>Het</strong> tempo van het<br />
smelt<strong>en</strong> van het ijs is <strong>de</strong> afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> ruwweg<br />
verdubbeld, meer dan het laatste rapport van het<br />
klimaatpanel ipcc voorspel<strong>de</strong>. Sommige gletsjers<br />
trekk<strong>en</strong> zich terug met e<strong>en</strong> snelheid van zes kilometer<br />
per jaar, oftewel één meter per uur. Weinig<br />
g<strong>en</strong>eraties hebb<strong>en</strong> meegemaakt dat <strong>de</strong> wereld<br />
er e<strong>en</strong> complete oceaan bij kreeg, maar binn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> zal <strong>de</strong> Arctische Oceaan in<br />
<strong>de</strong> zomer ijsvrij wor<strong>de</strong>n, met alle economische,<br />
ecologische <strong>en</strong> juridische gevolg<strong>en</strong> van di<strong>en</strong>.<br />
Voor e<strong>en</strong> leunstoelwet<strong>en</strong>schapper als ikzelf,<br />
wi<strong>en</strong>s favoriete wap<strong>en</strong>s toch potlood <strong>en</strong> papier<br />
zijn, is <strong>de</strong> afstand van <strong>de</strong> theorie naar <strong>de</strong> werkelijkheid<br />
meestal te groot om in één stap te<br />
overbrugg<strong>en</strong>. Maar het kleine ro<strong>de</strong> propellervliegtuigje<br />
dat ons van <strong>de</strong> warme confer<strong>en</strong>tiezaal<br />
naar <strong>de</strong> snij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> kou van <strong>de</strong> 2500 meter hoog<br />
geleg<strong>en</strong> ijskap bracht, <strong>de</strong>ed precies dat. Enkele<br />
minut<strong>en</strong> na ons vertrek vlog<strong>en</strong> we in e<strong>en</strong> witte<br />
wereld, waar uitein<strong>de</strong>lijk zelfs ge<strong>en</strong> horizon meer<br />
te bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> was. Totdat na e<strong>en</strong> dik uur vlieg<strong>en</strong><br />
in dat <strong>en</strong>orme witte niets e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>zaam t<strong>en</strong>tje<br />
opdoem<strong>de</strong>. <strong>Het</strong> vliegtuigje draai<strong>de</strong> e<strong>en</strong> rondje,<br />
land<strong>de</strong> luchtig op zijn ski’s <strong>en</strong> kwam met veel<br />
geraas in <strong>en</strong>kele tell<strong>en</strong> tot stilstand. Daar sta je<br />
dan, ingepakt in ti<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> kleding met dikke<br />
laarz<strong>en</strong> in <strong>de</strong> krak<strong>en</strong><strong>de</strong> sneeuw, e<strong>en</strong> zwarte stip<br />
in e<strong>en</strong> oneindig plat vlak, alsof je zelf e<strong>en</strong> meetkundig<br />
figuur b<strong>en</strong>t gewor<strong>de</strong>n. E<strong>en</strong> ein<strong>de</strong>loos grote<br />
wereld die tegelijkertijd onvoorstelbaar klein is.<br />
Geconfronteerd met zo veel leegte trekt je belevingswereld<br />
zich onwillekeurig sam<strong>en</strong>, van het<br />
kampem<strong>en</strong>t via <strong>de</strong> t<strong>en</strong>t tot uitein<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong> beslot<strong>en</strong>heid<br />
van je eig<strong>en</strong> brein.<br />
<strong>Het</strong> is verlei<strong>de</strong>lijk te <strong>de</strong>nk<strong>en</strong> dat in <strong>de</strong>ze tijd van<br />
hoogwaardige technologie alle wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
26<br />
27
meting<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> dikte van <strong>de</strong> ijskap gedaan kunn<strong>en</strong><br />
wor<strong>de</strong>n door satelliet<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> vergeet echter<br />
gemakkelijk dat al <strong>de</strong>ze getall<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> maar betek<strong>en</strong>is<br />
krijg<strong>en</strong> als iemand ter plekke controleert of<br />
<strong>de</strong> conditie van ijs <strong>en</strong> sneeuw past bij <strong>de</strong> rek<strong>en</strong>mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong>.<br />
En dat vraagt veel, op zijn minst <strong>de</strong><br />
bereidheid e<strong>en</strong> maand in e<strong>en</strong> t<strong>en</strong>tje in <strong>de</strong> vrieskou<br />
te will<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. Op die anonieme plek mid<strong>de</strong>n<br />
op <strong>de</strong> Gro<strong>en</strong>landse ijskap waar ons vliegtuigje<br />
was geland, war<strong>en</strong> twee <strong>en</strong>thousiaste on<strong>de</strong>rzoekers<br />
hard aan het werk. In <strong>de</strong> snoeihar<strong>de</strong> wind<br />
groev<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> diepe kuil in <strong>de</strong> sneeuw, sloeg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> pvc-buis in <strong>de</strong> ijswand <strong>en</strong> stel<strong>de</strong>n vast hoe <strong>de</strong><br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> lag<strong>en</strong> zijn gevormd <strong>en</strong> veran<strong>de</strong>rd.<br />
Hoe belangrijk is <strong>de</strong> directe ervaring met <strong>de</strong> natuur<br />
voor e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schapper? De reis is e<strong>en</strong> veelgebruikte<br />
metafoor voor het avontuur van het on<strong>de</strong>rzoek.<br />
Wet<strong>en</strong>schappers zoek<strong>en</strong> <strong>de</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van onze<br />
k<strong>en</strong>nis op. De spanning <strong>en</strong> opwinding waarmee<br />
dat on<strong>de</strong>rzoek gepaard gaat, zijn niet gemakkelijk<br />
over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeker zelf on<strong>de</strong>rgaat<br />
<strong>de</strong> volle frustratie van <strong>de</strong> vele doodlop<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> directe angst voor fout<strong>en</strong> <strong>en</strong> misvatting<strong>en</strong>.<br />
De gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van het bek<strong>en</strong><strong>de</strong> ligg<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig<br />
ver voorbij <strong>de</strong> reikwijdte van <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s of,<br />
ev<strong>en</strong> ongrijpbaar, diep binn<strong>en</strong> in <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s ver-<br />
schol<strong>en</strong>. De avontuurlijke bestemming<strong>en</strong> zijn <strong>de</strong><br />
verste sterr<strong>en</strong>stelsels of <strong>de</strong> miniatuurmechaniek<strong>en</strong><br />
die we in e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong><strong>de</strong> cel kunn<strong>en</strong> vin<strong>de</strong>n. De weg<br />
is echter niet min<strong>de</strong>r lang <strong>en</strong> verra<strong>de</strong>rlijk. Om <strong>de</strong><br />
ervaring<strong>en</strong> van die tocht<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> breed publiek<br />
te <strong>de</strong>l<strong>en</strong>, vraagt e<strong>en</strong> radicaal an<strong>de</strong>re houding. Hiertoe<br />
kunn<strong>en</strong> we ons lat<strong>en</strong> inspirer<strong>en</strong> door <strong>de</strong> grote<br />
naturalist<strong>en</strong> uit het he<strong>de</strong>n <strong>en</strong> verle<strong>de</strong>n.<br />
Zo zag<strong>en</strong> <strong>de</strong> achtti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw e<strong>en</strong><br />
won<strong>de</strong>rbaarlijke groei van <strong>de</strong> publieke belangstelling<br />
voor <strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schap. Vanuit <strong>de</strong> binn<strong>en</strong>kamers<br />
van e<strong>en</strong> handjevol geleer<strong>de</strong>n betrad <strong>de</strong><br />
wet<strong>en</strong>schap het publieke domein. Geïnteresseer<strong>de</strong><br />
burgers organiseer<strong>de</strong>n regelmatig lezing<strong>en</strong> waar<br />
<strong>de</strong> nieuwste inzicht<strong>en</strong> wer<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>monstreerd,<br />
liefst met veel vonk<strong>en</strong> <strong>en</strong> explosies. Naturalist<strong>en</strong><br />
wer<strong>de</strong>n op expeditie gestuurd over <strong>de</strong> hele wereld.<br />
In musea werd getoond wat er aan natuur <strong>en</strong> cultuur<br />
te vin<strong>de</strong>n was, van fossiel<strong>en</strong> tot mineral<strong>en</strong>,<br />
van instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tot opgezette dier<strong>en</strong>. Dit alles<br />
werd gevoed door <strong>de</strong> verlichtingsgedachte dat <strong>de</strong><br />
aanraking met <strong>de</strong> vrucht<strong>en</strong> van kunst <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schap<br />
<strong>de</strong> burgers zou sticht<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitein<strong>de</strong>lijk tot<br />
e<strong>en</strong> betere <strong>en</strong> rechtvaardiger maatschappij zou<br />
lei<strong>de</strong>n. Daarbij stond niet alle<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis c<strong>en</strong>traal.<br />
Er werd ook ruimte gebo<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> verwon<strong>de</strong>-<br />
28<br />
29
ing, <strong>de</strong> directe confrontatie met wez<strong>en</strong>svreem<strong>de</strong><br />
object<strong>en</strong> <strong>en</strong> i<strong>de</strong>eën.<br />
Met <strong>de</strong> opkomst van <strong>de</strong> grootschalige praktijk<br />
van <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne natuurwet<strong>en</strong>schap begon <strong>de</strong>ze<br />
romantische begeestering naar <strong>de</strong> achtergrond<br />
te gerak<strong>en</strong>. De wet<strong>en</strong>schap verdwe<strong>en</strong> weer uit<br />
het publieke domein, nu niet verborg<strong>en</strong> in <strong>de</strong><br />
elegante salons van <strong>de</strong> e<strong>de</strong>lman, maar veilig opgeslot<strong>en</strong><br />
achter <strong>de</strong> soli<strong>de</strong> mur<strong>en</strong> van <strong>de</strong> professionaliteit.<br />
Hoe kunn<strong>en</strong> we burgers weer <strong>de</strong>elg<strong>en</strong>oot<br />
mak<strong>en</strong> van <strong>de</strong> begeestering <strong>en</strong> <strong>de</strong> verwon<strong>de</strong>ring<br />
die het on<strong>de</strong>rzoek drijv<strong>en</strong>?<br />
Dit is bijzon<strong>de</strong>r relevant waar het <strong>de</strong> grote problem<strong>en</strong><br />
betreft die op dit mom<strong>en</strong>t <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> bedreig<strong>en</strong>.<br />
Klimaatveran<strong>de</strong>ring, overbevolking, wereldwij<strong>de</strong><br />
epi<strong>de</strong>mieën, <strong>en</strong> natuurlijk het catastrofale<br />
<strong>en</strong> onomkeerbare verlies aan biodiversiteit zull<strong>en</strong><br />
onze wereld ingrijp<strong>en</strong>d veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Om burgers<br />
te overtuig<strong>en</strong> van <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>tie van <strong>de</strong>ze vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
h<strong>en</strong> te betrekk<strong>en</strong> bij <strong>de</strong> zoektocht naar oplossing<strong>en</strong>,<br />
is het noodzakelijk ze in contact te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
met <strong>de</strong> aar<strong>de</strong>. Dat kan direct of indirect, dicht bij<br />
huis of op e<strong>en</strong> verre bestemming. De sublieme<br />
ervaring van <strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schap kan plaatsvin<strong>de</strong>n<br />
aan <strong>de</strong> oever van e<strong>en</strong> pol<strong>de</strong>rslootje, maar het kan<br />
ook in e<strong>en</strong> verste<strong>en</strong>d bos in <strong>de</strong> An<strong>de</strong>s of op <strong>de</strong><br />
ijskap van Gro<strong>en</strong>land. E<strong>en</strong> bladzij<strong>de</strong> Darwin voorlez<strong>en</strong><br />
in <strong>de</strong> woestijn of e<strong>en</strong> pvc-buis in e<strong>en</strong> ijswand<br />
slaan – het is onze manier om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat we<br />
gev<strong>en</strong> om <strong>de</strong> toekomst van <strong>de</strong> aar<strong>de</strong>.<br />
<strong>Robbert</strong> <strong>Dijkgraaf</strong> (1960) is presi<strong>de</strong>nt van <strong>de</strong> Koninklijke Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
Aka<strong>de</strong>mie van Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> universiteitshoogleraar<br />
mathematische fysica aan <strong>de</strong> Universiteit van Amsterdam.<br />
Per medio 2012 is hij b<strong>en</strong>oemd als directeur van het Institute<br />
for Advanced Study in Princeton in <strong>de</strong> Ver<strong>en</strong>ig<strong>de</strong> Stat<strong>en</strong>.<br />
30<br />
31
Natuur <strong>en</strong> ecologie<br />
in het Ou<strong>de</strong> China<br />
Kristofer M. Schipper<br />
In het Amsterdam van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> 50 was het woord<br />
‘ecologie’ alle<strong>en</strong> nog maar bek<strong>en</strong>d bij e<strong>en</strong> klein<br />
aantal specialist<strong>en</strong>. Toch k<strong>en</strong><strong>de</strong>n wij het woord<br />
ook. ‘Wij’, dat war<strong>en</strong> <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n van e<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins<br />
informele club die zich bezighield met natuurstudie.<br />
1 Om lid te wor<strong>de</strong>n moest je 12 jaar of ou<strong>de</strong>r<br />
zijn <strong>en</strong> jonger dan 21. De contributie was meer dan<br />
re<strong>de</strong>lijk (ik geloof e<strong>en</strong> kwartje per maand of zoiets).<br />
Je had alle<strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiasme nodig <strong>en</strong> daar had<strong>de</strong>n<br />
we ge<strong>en</strong> gebrek aan! Elk week<strong>en</strong>d, elke vakantie,<br />
eig<strong>en</strong>lijk elk mom<strong>en</strong>t dat we vrij had<strong>de</strong>n, trokk<strong>en</strong><br />
we <strong>de</strong> stad uit om alles wat er aan natuur was te<br />
bestu<strong>de</strong>r<strong>en</strong>: grass<strong>en</strong>, moss<strong>en</strong>, bloem<strong>en</strong> <strong>en</strong> bom<strong>en</strong>,<br />
worm<strong>en</strong>, insect<strong>en</strong>, amfibieën, vogels, <strong>en</strong>zovoort.<br />
We ging<strong>en</strong> meer af op het kleine, <strong>en</strong> og<strong>en</strong>schijnlijk<br />
onbelangrijke, dan op het grote <strong>en</strong> spectaculaire.<br />
Gelei<strong>de</strong>lijk aan koos ie<strong>de</strong>r van ons e<strong>en</strong> specialiteit<br />
1 njn, Ne<strong>de</strong>rlandse Jeugdbond voor Natuurstudie.<br />
32<br />
33
<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> ‘vakman’ op e<strong>en</strong> bepaald gebied: wil<strong>de</strong><br />
orchi<strong>de</strong>eën, blauwgraslan<strong>de</strong>n, russ<strong>en</strong>, vlieg<strong>en</strong>...<br />
Sommig<strong>en</strong> van ons blev<strong>en</strong> gewoon ‘klunz<strong>en</strong>’, want<br />
die moest<strong>en</strong> er ook zijn, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar kreg<strong>en</strong> echt <strong>de</strong><br />
smaak te pakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> ging<strong>en</strong> biologie stu<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
Wat mijzelf betreft: ik ging sinologie stu<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
betek<strong>en</strong>t – zoals Confucius had kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> –<br />
boek<strong>en</strong> lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet in e<strong>en</strong> moeras rondkruip<strong>en</strong> om<br />
kikkers te observer<strong>en</strong>. Desalniettemin ont<strong>de</strong>kte ik al<br />
gauw dat mijn jeugdige ervaring met natuurstudie<br />
<strong>en</strong> het analyser<strong>en</strong> van veldwaarneming<strong>en</strong> me goed<br />
van pas kwam<strong>en</strong> bij het werk<strong>en</strong> met historische <strong>en</strong><br />
archeologische gegev<strong>en</strong>s. Vooral <strong>de</strong> k<strong>en</strong>nis die ik<br />
had vergaard tij<strong>de</strong>ns mijn studie van ecosystem<strong>en</strong><br />
hielp me begrijp<strong>en</strong> hoe alles in <strong>de</strong> wereld met elkaar<br />
sam<strong>en</strong>hangt. Dit is namelijk ook e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>teel<br />
aspect van <strong>de</strong> klassieke Chinese filosofie.<br />
Zowel <strong>de</strong> taoïstische als ook <strong>de</strong> confucianistische<br />
tradities erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze on<strong>de</strong>rlinge verbon<strong>de</strong>nheid.<br />
De Weg (Tao) is <strong>de</strong> natuur, ge<strong>de</strong>finieerd als: ‘wat<br />
spontaan is zoals het is’ (ziran; zie Dao<strong>de</strong>jing, hoofdstuk<br />
25). De ‘<strong>ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d</strong> <strong>ding<strong>en</strong></strong>’, dat wil zegg<strong>en</strong>:<br />
alle f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong>, zijn spontaan door <strong>de</strong> natuur<br />
voortgebracht als e<strong>en</strong> groot organisch geheel.<br />
Binn<strong>en</strong> dit <strong>de</strong>nksysteem is er ge<strong>en</strong> ontologisch verschil<br />
tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> dier, noch tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
plant, ste<strong>en</strong>, water, of wat dan ook. Alles is bezield,<br />
omdat alle materie (<strong>en</strong> daaron<strong>de</strong>r valt ook wat wij<br />
<strong>de</strong> geest of <strong>de</strong> ziel noem<strong>en</strong>) bestaat uit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
kosmische <strong>en</strong>ergie (qi) <strong>en</strong> meestroomt in het eeuwige<br />
transformatieproces van <strong>de</strong> Weg.<br />
De vroege Chinese filosof<strong>en</strong> hiel<strong>de</strong>n zich niet alle<strong>en</strong><br />
bezig met kosmologische theorieën of ethische<br />
principes, maar kek<strong>en</strong> ook pragmatisch naar <strong>de</strong><br />
staat van <strong>de</strong> ‘<strong>ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d</strong> <strong>ding<strong>en</strong></strong>’ in hun omgeving.<br />
Reeds vele eeuw<strong>en</strong> voor het begin van onze jaartelling<br />
von<strong>de</strong>n ze re<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> scha<strong>de</strong> die aan het<br />
milieu gedaan werd te betreur<strong>en</strong> <strong>en</strong> te protester<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> wat zij zag<strong>en</strong> als het verlies van <strong>de</strong> ‘oorspronkelijke<br />
natuur.’ De filosoof M<strong>en</strong>cius (M<strong>en</strong>g Zi;<br />
372-289 v. Chr.) schrijft bijvoorbeeld:<br />
Op <strong>de</strong> Buffelberg war<strong>en</strong> vroeger prachtige boss<strong>en</strong>.<br />
Maar omdat <strong>de</strong> berg dicht bij e<strong>en</strong> grote stad lag,<br />
werd het woud aangevall<strong>en</strong> met bijl<strong>en</strong> <strong>en</strong> hakmess<strong>en</strong>.<br />
Kan m<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> berg daardoor fraaier werd?<br />
Nadat <strong>de</strong> berg e<strong>en</strong> tijdje met rust was gelat<strong>en</strong> <strong>en</strong> door<br />
reg<strong>en</strong> <strong>en</strong> dauw was bevochtigd, raakte hij helemaal begroeid<br />
met jonge scheut<strong>en</strong> <strong>en</strong> grass<strong>en</strong>. Maar to<strong>en</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> drev<strong>en</strong><br />
er hun koei<strong>en</strong> <strong>en</strong> schap<strong>en</strong> op om h<strong>en</strong> daar te lat<strong>en</strong> graz<strong>en</strong>.<br />
To<strong>en</strong> werd <strong>de</strong> berg zoals hij nu is: helemaal kaal.<br />
Als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hem in <strong>de</strong>ze staat zi<strong>en</strong> <strong>de</strong>nk<strong>en</strong> ze dat er nooit<br />
bom<strong>en</strong> op <strong>de</strong> berg groei<strong>de</strong>n. Maar ik vraag je: hoe zou dit ooit<br />
<strong>de</strong> oorspronkelijke natuur van <strong>de</strong> berg geweest kunn<strong>en</strong> zijn! 2<br />
2 M<strong>en</strong>gzi, hoofdstuk 6A, paragraaf 8<br />
34<br />
35
M<strong>en</strong>cius betreurt hier niet alle<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> berg zijn<br />
oorspronkelijke natuur heeft verlor<strong>en</strong>, maar dat dat<br />
ook het geval is voor <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sheid. <strong>Het</strong> gaat hier niet<br />
om e<strong>en</strong> metafoor. Voor M<strong>en</strong>cius bestond er wel<br />
<strong>de</strong>gelijk e<strong>en</strong> nauw verband tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> twee: <strong>de</strong> vernieling<br />
van <strong>de</strong> boss<strong>en</strong> was veroorzaakt omdat <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>sheid zijn eig<strong>en</strong> oorspronkelijke natuur had<br />
verlor<strong>en</strong>.<br />
De taoïstische filosoof Zhuang Zi – e<strong>en</strong> tijdg<strong>en</strong>oot<br />
van M<strong>en</strong>cius – <strong>de</strong>el<strong>de</strong> <strong>de</strong> zi<strong>en</strong>swijze van <strong>de</strong>ze laatste<br />
<strong>en</strong> gaf als voorbeeld <strong>de</strong> manier waarop m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> omgaan<br />
met paar<strong>de</strong>n:<br />
Wat paar<strong>de</strong>n betreft, zolang als ze over het land trekk<strong>en</strong>, graz<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> water drink<strong>en</strong>, ton<strong>en</strong> ze hun vreug<strong>de</strong> door hun nekk<strong>en</strong> over<br />
elkaar te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> met hun lijv<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elkaar te schur<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hun<br />
wrevel door met hun achterste teg<strong>en</strong> elkaar te gaan staan <strong>en</strong> naar<br />
elkaar te trapp<strong>en</strong>. Dat is alles wat ze wet<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>. Maar wor<strong>de</strong>n<br />
ze geharnast <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> rij gehou<strong>de</strong>n door mid<strong>de</strong>l van disselbom<strong>en</strong>,<br />
dan wet<strong>en</strong> ze ine<strong>en</strong>s hoe ze hun halster moet<strong>en</strong> brek<strong>en</strong>, zich uit<br />
het harnas moet<strong>en</strong> wring<strong>en</strong>, <strong>de</strong> huif van <strong>de</strong> wag<strong>en</strong> kapot moet<strong>en</strong><br />
slaan, het bit uit moet<strong>en</strong> spug<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> teugels stuk moet<strong>en</strong> bijt<strong>en</strong>.<br />
Daarom zeg ik: paar<strong>de</strong>n ertoe br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> dat ze zich zo gaan misdrag<strong>en</strong>,<br />
dat is <strong>de</strong> misdaad van <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. 3<br />
Zhuang Zi <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re taoïst<strong>en</strong> von<strong>de</strong>n dat dier<strong>en</strong> het-<br />
3<br />
Zhuangzi, hoofdstuk 9. De tekst voegt hier nog toe: “zoals Bole.” Bole was<br />
e<strong>en</strong> leg<strong>en</strong>darische paar<strong>de</strong>ntemmer.<br />
4<br />
Lie Zi zou e<strong>en</strong> vroegere tijdg<strong>en</strong>oot van Zhuang Zi zijn geweest. <strong>Het</strong> boek<br />
dat zijn naam draagt niet van hem, maar is sam<strong>en</strong>gesteld uit verschill<strong>en</strong>d<br />
bronmateriaal, waaron<strong>de</strong>r veel die, zoals <strong>de</strong> hier geciteer<strong>de</strong> passage, van<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> afkomst zijn als <strong>de</strong> geschrift<strong>en</strong> van het boek van Zhuang Zi.<br />
zelf<strong>de</strong> war<strong>en</strong> als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Dit wordt het dui<strong>de</strong>lijkst<br />
uitgedrukt in het boek toegeschrev<strong>en</strong> aan Lie Zi. 4<br />
Hier is e<strong>en</strong> voorbeeld:<br />
Waarom zou het karakter van wil<strong>de</strong> dier<strong>en</strong> an<strong>de</strong>rs zijn dan die<br />
van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>? Natuurlijk, ze hebb<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re lijv<strong>en</strong> dan wij <strong>en</strong> ze<br />
mak<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re gelui<strong>de</strong>n. […] Maar er zijn g<strong>en</strong>oeg voorbeel<strong>de</strong>n die<br />
lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat, als het om verstand gaat, <strong>de</strong> natuur ze hetzelf<strong>de</strong><br />
heeft gemaakt als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Ze will<strong>en</strong> hun lev<strong>en</strong> behou<strong>de</strong>n, <strong>en</strong><br />
daarvoor do<strong>en</strong> ze volstrekt niet on<strong>de</strong>r voor <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. 5<br />
Wat hierbov<strong>en</strong> staat, werd geschrev<strong>en</strong> in <strong>de</strong> tijd dat<br />
China nog e<strong>en</strong> confe<strong>de</strong>ratie van stat<strong>en</strong> was, <strong>en</strong> to<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> landbouw nog niet zo int<strong>en</strong>sief beoef<strong>en</strong>d werd.<br />
Dier<strong>en</strong> wer<strong>de</strong>n getemd <strong>en</strong> vastgehou<strong>de</strong>n, maar <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>selijke sam<strong>en</strong>leving was nog relatief op<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> kon migrer<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> plek die m<strong>en</strong> wil<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
ook naar e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r land verhuiz<strong>en</strong> wanneer het<br />
lev<strong>en</strong> daar beter leek.<br />
[ Maar met <strong>de</strong> komst van het één gewor<strong>de</strong>n keizerrijk,<br />
in 221 voor onze jaartelling, <strong>en</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling van<br />
<strong>de</strong> waterbouwkun<strong>de</strong>, waardoor irrigeerbare rijstvel<strong>de</strong>n<br />
kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n aangelegd, veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> dat.<br />
Er werd steeds meer land in cultuur gebracht.<br />
Door het grootschalige productie- <strong>en</strong> belastingsysteem<br />
werd niet alle<strong>en</strong> het lev<strong>en</strong> van dier<strong>en</strong>, maar<br />
ook dat van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> steeds aan ban<strong>de</strong>n gelegd <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
5 Liezi, hoofdstuk 2. De huidige versie van <strong>de</strong> Liezi is pas in <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
eeuw van onze jaartelling sam<strong>en</strong>gesteld, maar veel geschrift<strong>en</strong>, zoals<br />
ook het hier geciteer<strong>de</strong>, dater<strong>en</strong> uit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> tijd als <strong>de</strong> Zhuangzi, namelijk<br />
uit <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> eeuw voor onze jaartelling.<br />
36<br />
37
vrijheid ingeperkt. De overbevolkte landbouwc<strong>en</strong>tra<br />
van China wer<strong>de</strong>n zo e<strong>en</strong> gemakkelijk doelwit voor<br />
on<strong>de</strong>rdrukking, epi<strong>de</strong>mieën <strong>en</strong> invasies door rovers<br />
<strong>en</strong> wil<strong>de</strong> stamm<strong>en</strong>. Deze grimmige omstandighe<strong>de</strong>n<br />
war<strong>en</strong> er <strong>de</strong> oorzaak van dat in twee<strong>de</strong> eeuw van<br />
onze jaartelling in het west<strong>en</strong> van China <strong>de</strong> eerste,<br />
onofficiële volksgeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> ontston<strong>de</strong>n. <strong>Het</strong><br />
was <strong>de</strong>ze volksbeweging, die zich <strong>de</strong> Weg van <strong>de</strong><br />
Hemelse Meester (Tianshidao) noem<strong>de</strong>, die <strong>de</strong> eerste<br />
dui<strong>de</strong>lijke <strong>en</strong> consist<strong>en</strong>te ecologische visie in <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
ontwikkel<strong>de</strong>.<br />
In China wer<strong>de</strong>n berg<strong>en</strong>, rivier<strong>en</strong>, zeeën <strong>en</strong> natuurlandschapp<strong>en</strong><br />
vanouds gezi<strong>en</strong> als heilige plaats<strong>en</strong><br />
voor het behoud van lichamelijk <strong>en</strong> geestelijk welzijn:<br />
e<strong>en</strong> soort van vrijplaats<strong>en</strong> voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> als ook<br />
voor dier<strong>en</strong>. Nu echter, door <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme ontwikkeling<br />
van <strong>de</strong> landbouw t<strong>en</strong> koste van <strong>de</strong> veehou<strong>de</strong>rij <strong>en</strong><br />
met <strong>de</strong> aanleg van geïrrigeer<strong>de</strong> rijstvel<strong>de</strong>n, dreig<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>ze heilige plaats<strong>en</strong> te verdwijn<strong>en</strong>. Daarom begon<br />
<strong>de</strong> bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> taoïstische volksbeweging op <strong>de</strong><br />
nog overgeblev<strong>en</strong> heilige berg<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aam<strong>de</strong> ‘plaats<strong>en</strong><br />
van g<strong>en</strong>ezing’ te sticht<strong>en</strong>.<br />
De oudste van <strong>de</strong>ze bescherm<strong>de</strong> gebie<strong>de</strong>n, die we<br />
teg<strong>en</strong>woordig ‘natuurpark’ of ‘natuurgebied’ zou<strong>de</strong>n<br />
noem<strong>en</strong>, wer<strong>de</strong>n gecreëerd in het noor<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
provincie Sichuan (in <strong>de</strong> regio Shu). Eerst war<strong>en</strong> er<br />
zo’n twintig of <strong>de</strong>rtig bescherm<strong>de</strong> berg<strong>en</strong>, maar <strong>de</strong><br />
beweging breid<strong>de</strong> zich uit <strong>en</strong> na drie eeuw<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>ze ‘plaats<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>ezing’ over het hele land ver-<br />
spreid <strong>en</strong> liep hun aantal in <strong>de</strong> hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n. De Weg<br />
van <strong>de</strong> Hemelse Meester bleef e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>skrachtige<br />
volksorganisatie tot in <strong>de</strong> elf<strong>de</strong> eeuw van onze jaartelling<br />
dat wil zegg<strong>en</strong>: het mom<strong>en</strong>t dat <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne,<br />
ste<strong>de</strong>lijke <strong>en</strong> marktgerichte sam<strong>en</strong>leving, waaruit <strong>de</strong><br />
grote economische expansie in Oost- <strong>en</strong> Zuidoost-<br />
Azië is voortgekom<strong>en</strong>, zich begon te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
De ‘plaats<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>ezing’ war<strong>en</strong> niet bedoeld voor<br />
kluiz<strong>en</strong>aars <strong>en</strong> anachoret<strong>en</strong> die zich uit <strong>de</strong> wereld<br />
wil<strong>de</strong>n terugtrekk<strong>en</strong>. In teg<strong>en</strong><strong>de</strong>el: het was <strong>de</strong> hele<br />
plaatselijke bevolking die hier in normale tij<strong>de</strong>n<br />
t<strong>en</strong> minste driemaal per jaar bij elkaar kwam om<br />
gezam<strong>en</strong>lijk retraites te hou<strong>de</strong>n om daarmee haar<br />
gezondheid te bewar<strong>en</strong> <strong>en</strong> haar lev<strong>en</strong>skracht te versterk<strong>en</strong>.<br />
In tij<strong>de</strong>ns van crisis, zoals hongersnood,<br />
oorlog <strong>en</strong> gewelddadige on<strong>de</strong>rdrukking, wer<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>ze heilige plaats<strong>en</strong> toevluchtsoor<strong>de</strong>n waar <strong>de</strong><br />
bevolking he<strong>en</strong> kon vlucht<strong>en</strong> om te kunn<strong>en</strong> overlev<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> had speciale overlevingsmetho<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />
diët<strong>en</strong> ontwikkeld waarmee <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>schap ook in<br />
<strong>de</strong> meest extreme omstandighe<strong>de</strong>n voedsel <strong>en</strong> bescherming<br />
kon vin<strong>de</strong>n.<br />
Om goed te functioner<strong>en</strong> was het behoud van <strong>de</strong><br />
natuurlijke omgeving e<strong>en</strong> prioriteit. Daarom stel<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Weg van <strong>de</strong> Hemelse Meester e<strong>en</strong> reglem<strong>en</strong>t op<br />
van 180 gedragsregels <strong>en</strong> voorschrift<strong>en</strong>, dat zeer ge<strong>de</strong>tailleerd<br />
vastleg<strong>de</strong> hoe <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>schap zich in<br />
38<br />
39
<strong>de</strong> bescherm<strong>de</strong> berggebie<strong>de</strong>n di<strong>en</strong><strong>de</strong> te gedrag<strong>en</strong>. Veel<br />
van <strong>de</strong>ze regels war<strong>en</strong> gericht op <strong>de</strong> bescherming van<br />
<strong>de</strong> natuurlijke omgeving. Hier volgt e<strong>en</strong> kleine greep:[<br />
M<strong>en</strong> zal niet:<br />
• [<strong>de</strong> vegetatie van] gecultiveer<strong>de</strong> of ongecultiveer<strong>de</strong> vel<strong>de</strong>n of<br />
die van berg <strong>en</strong> bos afbran<strong>de</strong>n;<br />
• onnodig bom<strong>en</strong> kapp<strong>en</strong>;<br />
• onnodig bloem<strong>en</strong> of krui<strong>de</strong>n plukk<strong>en</strong>;<br />
• giftig materiaal in mer<strong>en</strong>, rivier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> zee gooi<strong>en</strong>;<br />
• onnodig putt<strong>en</strong> grav<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m verniel<strong>en</strong>;<br />
• moerass<strong>en</strong> drooglegg<strong>en</strong>;<br />
• viss<strong>en</strong> of jag<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarbij lev<strong>en</strong><strong>de</strong> wez<strong>en</strong>s do<strong>de</strong>n;<br />
• dier<strong>en</strong> <strong>en</strong> insect<strong>en</strong> in hun winterslaap opgrav<strong>en</strong>;<br />
• onnodig in bom<strong>en</strong> klimm<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarbij nest<strong>en</strong> <strong>en</strong> eier<strong>en</strong><br />
verniel<strong>en</strong>;<br />
• kooi<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> om vogels <strong>en</strong> [an<strong>de</strong>re] dier<strong>en</strong> te vang<strong>en</strong>;<br />
• vervuil<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>ding<strong>en</strong></strong> in bronn<strong>en</strong> gooi<strong>en</strong>;<br />
• bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> v<strong>en</strong>n<strong>en</strong> afsluit<strong>en</strong>;<br />
• vlakt<strong>en</strong> afbran<strong>de</strong>n;<br />
• zich ontlast<strong>en</strong> op lev<strong>en</strong><strong>de</strong> plant<strong>en</strong> die door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> geget<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> wor<strong>de</strong>n of in water dat door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gedronk<strong>en</strong> kan<br />
wor<strong>de</strong>n;<br />
• onnodig of veelvuldig ba<strong>de</strong>n in rivier<strong>en</strong> <strong>en</strong> mer<strong>en</strong>;<br />
• giff<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>ze opslaan;<br />
• vogels <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re dier<strong>en</strong> verstor<strong>en</strong>;<br />
• onnodig mer<strong>en</strong> of poel<strong>en</strong> grav<strong>en</strong>.<br />
Wat we hier in feite zi<strong>en</strong>, is e<strong>en</strong> pragmatische toepassing<br />
van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> Chinese natuurbeschouwing.<br />
Uit <strong>de</strong> voorbeel<strong>de</strong>n hierbov<strong>en</strong> wordt dui<strong>de</strong>lijk<br />
dat het niet gaat om e<strong>en</strong> strikte wetgeving, maar<br />
dat <strong>de</strong> 180 regels wel vanuit e<strong>en</strong> filosofisch doordachte,<br />
maar toch op e<strong>en</strong> praktische manier <strong>de</strong><br />
bescherming van <strong>de</strong> natuurlijke omgeving will<strong>en</strong><br />
verzeker<strong>en</strong>. Over het algeme<strong>en</strong> vin<strong>de</strong>n we ge<strong>en</strong><br />
absolute verbo<strong>de</strong>n <strong>en</strong> in dit opzicht is het veelvuldig<br />
gebruik van het woord ‘onnodig’ van grote<br />
betek<strong>en</strong>is. Dit geeft aan dat het behoud van <strong>de</strong> natuur<br />
e<strong>en</strong> kwestie is van afweg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich aanpass<strong>en</strong><br />
aan <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n. Alle<strong>en</strong> onachtzaam<br />
gedrag wordt afgewez<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> mogelijkheid om<br />
<strong>de</strong> natuurlijke bronn<strong>en</strong> aan te sprek<strong>en</strong> als het echt<br />
nodig is wordt op<strong>en</strong>gehou<strong>de</strong>n. Aangezi<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
ook dier<strong>en</strong> zijn, hebb<strong>en</strong> zij net als an<strong>de</strong>re dier<strong>en</strong><br />
het recht om te lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> datg<strong>en</strong>e uit <strong>de</strong> natuurlijke<br />
rijkdom te hal<strong>en</strong> wat nodig is om te overlev<strong>en</strong>,<br />
maar ook niet meer dan dat.<br />
[ <strong>Het</strong> voornaamste i<strong>de</strong>e is: ‘niet te veel’, ‘niet onnodig’<br />
of ‘zolang het voorkom<strong>en</strong> kan wor<strong>de</strong>n’, <strong>en</strong><br />
het leidmotief is respect. De e<strong>en</strong>voudige lie<strong>de</strong>n<br />
die <strong>de</strong>ze eerste <strong>de</strong>mocratische geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
stichtt<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r het autocratische keizerlijke bestuur<br />
van die tijd, war<strong>en</strong> zeker ge<strong>en</strong> utopistische<br />
dromers. <strong>Het</strong> ging h<strong>en</strong> om duurzame exploitatie<br />
40<br />
41
van <strong>de</strong> natuurlijke rijkdomm<strong>en</strong> die tot hun beschikking<br />
ston<strong>de</strong>n <strong>en</strong> ze war<strong>en</strong> doordrong<strong>en</strong> van <strong>de</strong> absolute<br />
noodzaak om <strong>de</strong>ze te behou<strong>de</strong>n.<br />
De tekst van <strong>de</strong> 180 regels van <strong>de</strong>ze vroege boer<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
is nooit doorgedrong<strong>en</strong> tot <strong>de</strong><br />
officiële Chinese literatuur <strong>en</strong> met het verdwijn<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong> Weg van <strong>de</strong> Hemelse Meester is het reglem<strong>en</strong>t<br />
in vergetelheid geraakt. Pas onlangs is het<br />
heront<strong>de</strong>kt tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> bewaard geblev<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> van<br />
<strong>de</strong> taoïstische canon (Daozang). Dit is e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme<br />
verzameling van meer dan 1500 werk<strong>en</strong> waarvan<br />
<strong>de</strong> meeste nog niet door wet<strong>en</strong>schappers zijn bestu<strong>de</strong>erd.<br />
Ook naar <strong>de</strong> ecologische volksbeweging<br />
die hieruit voortkwam, di<strong>en</strong>t nog ge<strong>de</strong>tailleerd on<strong>de</strong>rzoek<br />
gedaan te wor<strong>de</strong>n. Als dat gebeurt, vin<strong>de</strong>n<br />
we in <strong>de</strong> wijsheid van het ou<strong>de</strong> China wellicht nog<br />
e<strong>en</strong> overvloed aan i<strong>de</strong>eën die ook nu nog bruikbaar<br />
zou<strong>de</strong>n kunn<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong>.<br />
Dat neemt niet weg dat we op basis van onze huidige<br />
k<strong>en</strong>nis al <strong>en</strong>kele belangrijke inzicht<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
verwerv<strong>en</strong>. Allereerst zou<strong>de</strong>n we misschi<strong>en</strong> ons<br />
moet<strong>en</strong> realiser<strong>en</strong> dat reeds lang gele<strong>de</strong>n m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> ingezi<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> natuurlijke omgeving beschermd<br />
moest wor<strong>de</strong>n <strong>en</strong> dat zij had<strong>de</strong>n ook al<br />
op positieve wijze nagedacht over hoe dat dan wel<br />
moest. <strong>Het</strong> feit dat <strong>de</strong>ze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappers<br />
of politici war<strong>en</strong>, maar gewone boer<strong>en</strong> uit <strong>de</strong><br />
vlakt<strong>en</strong> van Sichuan, zou ons tot beschei<strong>de</strong>nheid<br />
kunn<strong>en</strong> inspirer<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> punt dat hier natuurlijk<br />
vermeld moet wor<strong>de</strong>n is, dat <strong>de</strong> problem<strong>en</strong><br />
die zij eeuw<strong>en</strong> gele<strong>de</strong>n probeer<strong>de</strong>n op te loss<strong>en</strong>, nu<br />
nog steeds bestaan. Ze zijn niet opgelost. Ze zijn er<br />
nog steeds, alle<strong>en</strong> vele mal<strong>en</strong> groter.<br />
De historische feit<strong>en</strong> die hier naar vor<strong>en</strong> zijn gebracht,<br />
mog<strong>en</strong> ons echter ook re<strong>de</strong>n gev<strong>en</strong> voor<br />
nieuwe hoop. Ze bewijz<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> noodzaak het<br />
milieu te bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> te behou<strong>de</strong>n ge<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te<br />
ontwikkeling is, maar al heel lang bestaat <strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> universeel is. Dat maakt dat we mog<strong>en</strong><br />
vertrouw<strong>en</strong> dat dit besef zal blijv<strong>en</strong> bestaan <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>sheid zal mobiliser<strong>en</strong> om <strong>de</strong> planeet te red<strong>de</strong>n.<br />
E<strong>en</strong> laatste gedachte: misschi<strong>en</strong> dat nu, van waar<br />
ze ook mog<strong>en</strong> zijn, <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> filosof<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun vri<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
uit <strong>de</strong> boer<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van weleer<br />
naar ons kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>: “Geweldig! Misschi<strong>en</strong><br />
gaat <strong>de</strong>ze keer <strong>de</strong> hele wereld het begrijp<strong>en</strong>!”<br />
Kristofer M. Schipper (1934), is emeritus hoogleraar Oriëntaalse<br />
studies aan <strong>de</strong> Leidse universiteit <strong>en</strong> <strong>de</strong> Sorbonne in Parijs.<br />
Hij is als hoogleraar verbon<strong>de</strong>n aan Fuzhou universiteit <strong>en</strong> het<br />
Zhangzhou College in China.<br />
42<br />
43
‘Soms moet je<br />
gewoon e<strong>en</strong><br />
stukje door<strong>de</strong>nk<strong>en</strong>’<br />
Frans Lanting<br />
De geur van <strong>de</strong> zoute Noordzee in zilte ontmoeting<br />
met <strong>de</strong> Nieuwe Waterweg.<br />
In die omgeving werd ik groot. Ik groei<strong>de</strong> op<br />
in Roz<strong>en</strong>burg, vlak bij Rotterdam. To<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong><br />
klein gehucht met natuurgebied De Beer om <strong>de</strong><br />
hoek. Die duin<strong>en</strong>. Ein<strong>de</strong>loos naar vogels kijk<strong>en</strong>.<br />
Bre<strong>de</strong> stran<strong>de</strong>n <strong>en</strong> wuiv<strong>en</strong>d helmgras. Ik vond het<br />
fantastisch <strong>en</strong> dacht dat het onverwoestbaar was.<br />
En toch heb ik het allemaal zi<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>.<br />
Vanaf 1957 kreeg <strong>de</strong> vooruitgang hier vorm in <strong>de</strong><br />
aanleg van <strong>de</strong> Europoort; <strong>de</strong> uitbreiding van <strong>de</strong><br />
Rotterdamse hav<strong>en</strong>. De zandbank<strong>en</strong> vul<strong>de</strong>n zich<br />
met schoorst<strong>en</strong><strong>en</strong>, gehuld in e<strong>en</strong> vette damp van<br />
44<br />
45
<strong>de</strong> petrochemische industrie. Ik verwijt niemand<br />
iets. In het naoorlogse Ne<strong>de</strong>rland was er ge<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />
waar<strong>de</strong> dan <strong>de</strong> economische waar<strong>de</strong>. Maar<br />
dat was mijn eerste directe ervaring met verlies<br />
van natuur in mijn eig<strong>en</strong> omgeving.<br />
Degelijke opleiding<br />
Ik was graag bioloog of geograaf gewor<strong>de</strong>n. Maar<br />
als <strong>de</strong> eerste in onze familie die kon gaan stu<strong>de</strong>r<strong>en</strong>,<br />
moest ik carrière mak<strong>en</strong>. Mijn ou<strong>de</strong>rs <strong>de</strong><strong>de</strong>n<br />
mij kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ‘<strong>de</strong>gelijke opleiding’: economie.<br />
Maar dan wel met e<strong>en</strong> afstu<strong>de</strong>errichting vall<strong>en</strong>d<br />
on<strong>de</strong>r professor Peter Nijkamp, hoogleraar<br />
ruimtelijke economie. Hij kwantificeer<strong>de</strong> als e<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong> eerst<strong>en</strong> <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> van natuur. Dat was in<br />
het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig heel radicaal<br />
<strong>en</strong> nieuw.<br />
Daarna ging ik naar <strong>de</strong> Ver<strong>en</strong>ig<strong>de</strong> Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
maakte k<strong>en</strong>nis met e<strong>en</strong> heel an<strong>de</strong>r besef van<br />
natuur. Ik hoor<strong>de</strong> van activist<strong>en</strong> zoals John Muir,<br />
die eind neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw al in het geweer<br />
kwam teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> nietsontzi<strong>en</strong>dheid waarmee pioniers<br />
– die naar Californië kwam<strong>en</strong> vanwege <strong>de</strong><br />
Goldrush – te werk ging<strong>en</strong> in natuurgebie<strong>de</strong>n. Zijn<br />
activisme leid<strong>de</strong> tot het uitroep<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> nationaal<br />
natuurpark zoals Yosemite <strong>en</strong> <strong>de</strong> oprichting<br />
van <strong>de</strong> Sierra Club; nog steeds e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> grootste<br />
natuurbeschermingsorganisaties in <strong>de</strong> Ver<strong>en</strong>ig<strong>de</strong><br />
Stat<strong>en</strong>. Daar kwam<strong>en</strong> (<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>) artiest<strong>en</strong>,<br />
wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> activist<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> op voor het<br />
belang van natuurbehoud. Dat bestond in Ne<strong>de</strong>rland<br />
nog niet.<br />
Wan<strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan snel weer naar huis<br />
Vanwege <strong>de</strong> grootsheid van <strong>de</strong> Amerikaanse<br />
natuur ontstond aan <strong>de</strong> westkust e<strong>en</strong> meer dynamisch<br />
natuurbesef. Dat gevoel was zo an<strong>de</strong>rs <strong>en</strong><br />
sprak me <strong>en</strong>orm aan. <strong>Het</strong> was ook zo veel groter<br />
dan <strong>de</strong> beleving van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse natuur waarmee<br />
ik was opgegroeid. Natuur in Ne<strong>de</strong>rland; het<br />
perfecte, pastorale plaatje van Jac. P. Thijsse1 .<br />
Natuur was iets om op zondag in te gaan wan<strong>de</strong>l<strong>en</strong>.<br />
Daarna weer naar huis <strong>en</strong> dan hoor<strong>de</strong> natuur<br />
er door<strong>de</strong>weeks niet meer bij. Ik zie me nog in <strong>de</strong><br />
schoolbank<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, kijk<strong>en</strong>d naar <strong>de</strong> schoolplat<strong>en</strong><br />
van natuur ‘in <strong>de</strong> sloot’. Daar moest je het mee<br />
do<strong>en</strong> in Ne<strong>de</strong>rland, meer natuur zag<strong>en</strong> we niet.<br />
1 Jac. P. Thijsse (1865-1945) was e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> grondleggers van <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse natuurbescherming <strong>en</strong> me<strong>de</strong>oprichter van <strong>de</strong> Ver<strong>en</strong>iging<br />
Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Thijsse was on<strong>de</strong>rwijzer <strong>en</strong> later leraar<br />
aan <strong>de</strong> Amsterdamse kweekschool, maar werd bek<strong>en</strong>d door e<strong>en</strong><br />
groot scala aan activiteit<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van <strong>de</strong> veldbiologie, <strong>de</strong><br />
natuureducatie <strong>en</strong> <strong>de</strong> natuurbescherming.<br />
46<br />
47
Sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> mij: “Waarom maak je<br />
van die prachtige natuurfoto’s?” Die beel<strong>de</strong>n gebruik<br />
ik om e<strong>en</strong> grotere sam<strong>en</strong>hang te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Ik beschouw<br />
mezelf als e<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong>verteller. E<strong>en</strong> journalist<br />
die visueel beschrijft in sam<strong>en</strong>werking met<br />
wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> activist<strong>en</strong>. Ik vind mijn werk<br />
niet romantisch. <strong>Het</strong> laat e<strong>en</strong> realiteit zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is<br />
niet altijd e<strong>en</strong> gelikt plaatje. Er zitt<strong>en</strong> wel <strong>de</strong>gelijk<br />
min<strong>de</strong>r mooie aspect<strong>en</strong> aan. Maar met die dynamiek<br />
vertelt e<strong>en</strong> foto van natuur altijd e<strong>en</strong> verhaal.<br />
Alle<strong>en</strong> moet je soms e<strong>en</strong> stukje ver<strong>de</strong>r door<strong>de</strong>nk<strong>en</strong>.<br />
Voor National Geographic kreeg ik <strong>de</strong> opdracht om<br />
het begrip biodiversiteit in beeld te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Ik kwam er al heel snel achter dat dit weinig van<br />
do<strong>en</strong> heeft met iconische soort<strong>en</strong> zoals pinguïns<br />
of tijgers.<br />
De rijkdom in het woord soort<strong>en</strong>rijkdom bestaat<br />
vooral uit kleine organism<strong>en</strong> die niemand k<strong>en</strong>t.<br />
De opdracht bracht me bijvoorbeeld naar <strong>de</strong><br />
Noord-Atlantische kust van <strong>de</strong> Ver<strong>en</strong>ig<strong>de</strong> Stat<strong>en</strong><br />
om <strong>de</strong> <strong>de</strong>g<strong>en</strong>krab te fotografer<strong>en</strong>. Dit dier is e<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong>d fossiel <strong>en</strong> komt al 300 miljo<strong>en</strong> jaar bij volle<br />
maan massaal aan land. Ik werd zo gegrep<strong>en</strong> door<br />
het tafereel dat ik me e<strong>en</strong> tijdreiziger voel<strong>de</strong>.<br />
Die foto’s had<strong>de</strong>n ook miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> jar<strong>en</strong> gele<strong>de</strong>n<br />
gemaakt kunn<strong>en</strong> wor<strong>de</strong>n.<br />
life, A Journey Through Time<br />
Zo werd het i<strong>de</strong>e van life, A Journey Through Time<br />
gebor<strong>en</strong>. Ik ging op pad omdat ik e<strong>en</strong> beeld van<br />
<strong>de</strong> oorsprong van het lev<strong>en</strong> op aar<strong>de</strong> wil<strong>de</strong> neerzett<strong>en</strong>.<br />
Natuur waarin niet alle<strong>en</strong> alles sam<strong>en</strong>hangt<br />
in <strong>de</strong> teg<strong>en</strong>woordige tijd, maar ook in het<br />
verle<strong>de</strong>n. Dat project leid<strong>de</strong> tot e<strong>en</strong> multimediale<br />
symfonie waarin ik mijn beel<strong>de</strong>n combineer<strong>de</strong><br />
met <strong>de</strong> muziek van Philip Glass. Muziek <strong>en</strong> beel<strong>de</strong>n<br />
lever<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heel sterke belevingswaar<strong>de</strong> op.<br />
En – muziek <strong>en</strong> natuur zijn één: ritmisch, dynamisch<br />
<strong>en</strong> gelaagd. Dat concert is al vele mal<strong>en</strong><br />
uitgevoerd om wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> natuurbeschermingsev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
te on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong>.<br />
De m<strong>en</strong>s, in wez<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> spel<strong>de</strong>nprik in <strong>de</strong><br />
geschie<strong>de</strong>nis van het lev<strong>en</strong>, maakt zijn opwachting<br />
pas in het zes<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> lifesymfonie.<br />
Dan lat<strong>en</strong> we m<strong>en</strong>selijke voet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
als symbool voor <strong>de</strong> kwetsbaarheid van ons eig<strong>en</strong><br />
bestaan. Daarna zi<strong>en</strong> we hoe <strong>de</strong> patron<strong>en</strong> in onze<br />
eig<strong>en</strong> licham<strong>en</strong> – foto’s die ik maakte van onze<br />
hers<strong>en</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong> bloedvat<strong>en</strong> in onze han<strong>de</strong>n –<br />
overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> met patron<strong>en</strong> in <strong>de</strong> natuur;<br />
<strong>de</strong> nerv<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> blad, e<strong>en</strong> mean<strong>de</strong>r<strong>en</strong><strong>de</strong> rivier,<br />
het wortelstelsel van e<strong>en</strong> boom.<br />
48<br />
49
E<strong>en</strong> krop sla<br />
In onze korte geschie<strong>de</strong>nis als soort heeft <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<br />
zichzelf e<strong>en</strong> plaats op aar<strong>de</strong> toegeëig<strong>en</strong>d alsof hij<br />
los staat van <strong>de</strong> natuur. E<strong>en</strong> solitaire vorm van<br />
lev<strong>en</strong> verhev<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong> oorsprong.<br />
Maar ik vind dat we naar e<strong>en</strong> nieuw natuurbesef<br />
toe moet<strong>en</strong>.<br />
Vaak wordt er gewez<strong>en</strong> op het feit dat we 98%<br />
van onze g<strong>en</strong><strong>en</strong> geme<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met chimpansees.<br />
Maar wat veel meer verbazing wekt:<br />
we hebb<strong>en</strong> ook 50% van onze g<strong>en</strong><strong>en</strong> geme<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> krop sla. De m<strong>en</strong>s is echt niet zo onafhankelijk<br />
van <strong>de</strong> rest van het lev<strong>en</strong> op aar<strong>de</strong><br />
zoals we zelf graag zou<strong>de</strong>n gelov<strong>en</strong>.<br />
Wie zich bezighoudt met natuur <strong>en</strong> milieu heeft<br />
g<strong>en</strong>oeg re<strong>de</strong>n<strong>en</strong> om moe<strong>de</strong>loos te wor<strong>de</strong>n.<br />
Maar lat<strong>en</strong> we niet verget<strong>en</strong> dat mo<strong>de</strong>rne natuurbescherming<br />
pas 50 jaar gele<strong>de</strong>n op gang kwam,<br />
me<strong>de</strong> door <strong>de</strong> oprichting van het Wereld Natuur<br />
Fonds. E<strong>en</strong> paar mann<strong>en</strong> in nette pakk<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong><br />
met het radicale i<strong>de</strong>e om <strong>de</strong> natuur vanuit e<strong>en</strong><br />
wereldwijd perspectief te bezi<strong>en</strong>. En kijk e<strong>en</strong>s<br />
hoe we nu teg<strong>en</strong> natuur <strong>en</strong> milieu aankijk<strong>en</strong>!<br />
50 jaar terug draai<strong>de</strong> het <strong>en</strong>kel om het bescherm<strong>en</strong><br />
van soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebie<strong>de</strong>n, terwijl we nu <strong>de</strong><br />
natuur veel meer zi<strong>en</strong> als iets alomvatt<strong>en</strong>ds waar<br />
we zelf on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van zijn.<br />
Uiteraard verliez<strong>en</strong> we veel, maar ik b<strong>en</strong> ervan<br />
overtuigd dat in <strong>de</strong> kom<strong>en</strong><strong>de</strong> 50 jaar ook veel te<br />
winn<strong>en</strong> valt. We moet<strong>en</strong> niet achterom kijk<strong>en</strong>,<br />
maar vooruit! En soms e<strong>en</strong> stukje ver<strong>de</strong>r door<strong>de</strong>nk<strong>en</strong>.<br />
De natuur, dat zijn wij toch uitein<strong>de</strong>lijk<br />
zelf.<br />
Frans Lanting (1951) is natuurfotograaf. Zijn werk verschijnt<br />
wereldwijd in boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> tijdschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> op t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong>.<br />
Hij woont <strong>en</strong> werkt in Californië in <strong>de</strong> Ver<strong>en</strong>ig<strong>de</strong> Stat<strong>en</strong>.<br />
50<br />
51
De koning, <strong>de</strong> grutto<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> boterbloem<br />
Theunis Piersma, Sytze Pruiksma, Tsjêbbe <strong>Het</strong>tinga<br />
De boterbloem<br />
Wij groei<strong>de</strong>n op in wat je, achteraf gespro-<br />
k<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> romantische omgeving zou<br />
noem<strong>en</strong>. Wij groei<strong>de</strong>n op in dorp<strong>en</strong> in<br />
Zuidwest-Friesland, in het noor<strong>de</strong>n van Ne<strong>de</strong>rland,<br />
in e<strong>en</strong> perio<strong>de</strong> dat er in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse weilan<strong>de</strong>n<br />
meer grutto’s broed<strong>de</strong>n dan ooit tevor<strong>en</strong>.<br />
Wij von<strong>de</strong>n het doodgewoon dat in april <strong>en</strong> mei<br />
onze jong<strong>en</strong>swereld er één was van boer<strong>de</strong>rij<strong>en</strong>,<br />
koei<strong>en</strong> <strong>en</strong> paar<strong>de</strong>n, <strong>en</strong> van slootjes <strong>en</strong> weilan<strong>de</strong>n<br />
die afwissel<strong>en</strong>d zachtroze kleur<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> pinksterbloem<strong>en</strong><br />
of goudgeel van <strong>de</strong> boterbloem<strong>en</strong>.<br />
Daarna het paarsrood van <strong>de</strong> zuring waarop wij<br />
onze kak<strong>en</strong> stijf kauw<strong>de</strong>n. En teg<strong>en</strong> die tijd van<br />
volle bloei werd er eerst schuchter, dan massaal<br />
met het maai<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong>. Dan rook je overal het<br />
zoet van versgeoogst krui<strong>de</strong>nrijk gras.<br />
52<br />
53
Er was zo veel wat wij doodgewoon von<strong>de</strong>n: het<br />
hemelse lied van <strong>de</strong> veldleeuwerik<strong>en</strong> – op zonnige<br />
mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waar je ook was of waar je maar keek<br />
– het zoek<strong>en</strong> naar <strong>en</strong> het rap<strong>en</strong> van kievietseier<strong>en</strong>,<br />
<strong>de</strong> dans<strong>en</strong><strong>de</strong> schijngevecht<strong>en</strong> van kemphan<strong>en</strong> op<br />
zomerdijkjes, <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>scholing<strong>en</strong> aan meeroevers<br />
van duiz<strong>en</strong><strong>de</strong>n grutto’s <strong>en</strong> kemphan<strong>en</strong> aan <strong>de</strong><br />
vooravond van hun vertrek naar het verre zui<strong>de</strong>n.<br />
Teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> achtergrond van <strong>de</strong>ze rijke agrarische<br />
omgeving wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> bioloog, <strong>de</strong> musicus <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
dichter gevormd. <strong>Het</strong> is ons ijkpunt gewor<strong>de</strong>n bij<br />
het on<strong>de</strong>rgaan van <strong>de</strong> seizo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> het belev<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong> landschapp<strong>en</strong>.<br />
Wij groei<strong>de</strong>n op in e<strong>en</strong> tijd dat het in Ne<strong>de</strong>rland<br />
steeds beter ging. De honger werd verdrev<strong>en</strong>, <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg verbeter<strong>de</strong> <strong>en</strong> daarmee ook <strong>de</strong><br />
volksgezondheid. <strong>Het</strong> weg<strong>en</strong>net werd uitgebreid,<br />
<strong>de</strong> huiz<strong>en</strong> talrijker <strong>en</strong> beter. Dubbeltjes wer<strong>de</strong>n<br />
kwartjes. Vooruitgang dus.<br />
Echter, steeds meer van wat in onze jeugd gewoon<br />
was, is <strong>de</strong> laatste <strong>de</strong>rtig jaar zeldzaam gewor<strong>de</strong>n.<br />
<strong>Het</strong> is waarschijnlijk daarom dat dat uitzon<strong>de</strong>rlijke<br />
weilandje met boterbloem<strong>en</strong>, die koe die loom uit<br />
e<strong>en</strong> sloot staat te drink<strong>en</strong>, <strong>de</strong>ze grutto op zijn hekpaal,<br />
dat hoge lied van <strong>de</strong> leeuwerik, mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
van diepe ontroering gev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> nostalgisch geluk<br />
wellicht, <strong>en</strong> ie<strong>de</strong>re keer ook e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t van<br />
bezorgdheid (‘hoe lang nog?’). De scherpe geur<br />
van <strong>de</strong> gier bij het injecter<strong>en</strong> van <strong>de</strong> stroloze koemest<br />
in <strong>de</strong> raz<strong>en</strong>dsnel gemaai<strong>de</strong> raaigrasakkers,<br />
beheerst door het toverwoord schaalvergroting,<br />
draagt e<strong>en</strong> zweem van pijn <strong>en</strong> verraad in zich.<br />
Hoog daarbov<strong>en</strong> zingt e<strong>en</strong> vogel: ‘Hoe groter <strong>de</strong><br />
schaal hoe kwetsbaar<strong>de</strong>r het ei’.<br />
Wij hebb<strong>en</strong> het hier in Ne<strong>de</strong>rland onteg<strong>en</strong>zeggelijk<br />
beter gekreg<strong>en</strong>. Maar teg<strong>en</strong> welke prijs? Welke<br />
waar<strong>de</strong>n zi<strong>en</strong> wij over het hoofd wanneer we voor<br />
<strong>de</strong> har<strong>de</strong> kant<strong>en</strong> van <strong>de</strong> zog<strong>en</strong>aam<strong>de</strong> vooruitgang<br />
kiez<strong>en</strong>? Lat<strong>en</strong> we die zachtroze waar<strong>de</strong>n van pinksterbloem<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oeg meekleur<strong>en</strong> in onze aandacht<br />
voor het diepgewortel<strong>de</strong> landschap, of lat<strong>en</strong> we ons<br />
gijzel<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> economisch gedrev<strong>en</strong> rat race?<br />
Wat ís vooruitgang eig<strong>en</strong>lijk?<br />
De grutto<br />
Lat<strong>en</strong> we het nog ev<strong>en</strong> over grutto’s hebb<strong>en</strong>. <strong>Het</strong><br />
zijn hoogpotige ranke vogels met lange snavels<br />
die in voorjaar <strong>en</strong> zomer e<strong>en</strong> prachtig oranjebruin<br />
ver<strong>en</strong>kleed drag<strong>en</strong>. Als belichaming van <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnste<br />
jachtvliegtuig<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> ze, om <strong>de</strong> blits<br />
te mak<strong>en</strong>, halsbrek<strong>en</strong><strong>de</strong> duikvlucht<strong>en</strong> uit, maar<br />
ze kunn<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>zeer waggel<strong>en</strong>d stilhou<strong>de</strong>n in het<br />
luchtruim. Ze vall<strong>en</strong> net niet naar b<strong>en</strong>e<strong>de</strong>n. In<br />
<strong>de</strong> laatste hoedanigheid roep<strong>en</strong> ze ‘grutto, grutto,<br />
54<br />
55
grutto’. Dat geluid lat<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze gruttomann<strong>en</strong> ook<br />
hor<strong>en</strong> als ze vanaf e<strong>en</strong> hoge positie in het lage land<br />
hun territorium vrij van indringers will<strong>en</strong> hou<strong>de</strong>n.<br />
Vooral dan hebb<strong>en</strong> ze iets majesteitelijks. E<strong>en</strong> eeuw<br />
gele<strong>de</strong>n al noem<strong>de</strong> Jac. P. Thijsse 1 <strong>de</strong> grutto ‘<strong>de</strong> koning<br />
van <strong>de</strong> wei<strong>de</strong>vogels’.<br />
Grutto’s trekk<strong>en</strong> naar Ne<strong>de</strong>rland om te broe<strong>de</strong>n in<br />
natte krui<strong>de</strong>nrijke weilan<strong>de</strong>n. In historisch perspectief<br />
zijn zulke weilan<strong>de</strong>n echt e<strong>en</strong> uitvinding<br />
van onze Lage Lan<strong>de</strong>n waar in <strong>de</strong> plaats van <strong>de</strong><br />
drooggeleg<strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong>, veeteelt <strong>de</strong> economische bedrijvigheid<br />
bij uitstek werd. We zou<strong>de</strong>n <strong>de</strong> gulle<br />
aanwezigheid van grutto’s dus als e<strong>en</strong> creatie van<br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse melkveehou<strong>de</strong>rs kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>.<br />
Met het overgrote <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> Europese grutto’s binn<strong>en</strong><br />
onze landgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>, levert Ne<strong>de</strong>rland met zijn<br />
boer<strong>en</strong>grutto’s wat betreft biodiversiteit e<strong>en</strong> unieke<br />
bijdrage aan <strong>de</strong> wereld. Ook al speelt het familielev<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong> grutto zich bij ons af, toch verblijv<strong>en</strong> ze het<br />
grootste <strong>de</strong>el van het jaar el<strong>de</strong>rs. Van augustus tot<br />
<strong>de</strong>cember vertoev<strong>en</strong> ze bij <strong>de</strong> kleinschalige rijstboer<strong>en</strong><br />
van S<strong>en</strong>egal <strong>en</strong> Guinée-Bissau, <strong>en</strong> in januari<br />
<strong>en</strong> februari zitt<strong>en</strong> ze bij rijstbouwers in Portugal <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> Spaanse Extremadura. Daarmee zijn grutto’s het<br />
jaar rond echte boer<strong>en</strong>vogels die bij ons van maart<br />
1 Zie pagina 47.<br />
tot juli van reg<strong>en</strong>worm<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. De rest van het jaar<br />
et<strong>en</strong> zij rijst, aangevuld met dansmugg<strong>en</strong>larv<strong>en</strong>.<br />
De vijfduiz<strong>en</strong>d kilometer van Ne<strong>de</strong>rland naar<br />
West-Afrika vlieg<strong>en</strong> ze meestal non-stop. Ze vertrekk<strong>en</strong><br />
op e<strong>en</strong> zonnige namiddag <strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong> dan,<br />
dag <strong>en</strong> nacht, drie of vier etmal<strong>en</strong> door. Terug <strong>de</strong><br />
Sahara over, naar Portugal of Spanje, in weer één<br />
lange vlucht. Hoe ev<strong>en</strong>wel <strong>de</strong> reis van <strong>de</strong> Iberische<br />
rijstvel<strong>de</strong>n naar Ne<strong>de</strong>rland verloopt, is nog volstrekt<br />
e<strong>en</strong> raadsel. Wat we wel wet<strong>en</strong>, is dat <strong>de</strong><br />
Friese grutto’s via Laag-Holland reiz<strong>en</strong>; veel van<br />
<strong>de</strong>ze grutto’s stopp<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar dag<strong>en</strong> bij Ou<strong>de</strong>rkerk<br />
aan <strong>de</strong> Amstel, in het Landje van Geijsel vlak<br />
bij Schiphol.<br />
‘In mei legg<strong>en</strong> alle vogels e<strong>en</strong> ei, behalve <strong>de</strong> koekoek<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> griet’. In <strong>de</strong> tijd van Thijsse leg<strong>de</strong>n<br />
griet<strong>en</strong> hun eier<strong>en</strong> in juni. To<strong>en</strong> wij jong<strong>en</strong>s war<strong>en</strong>,<br />
vertrokk<strong>en</strong> <strong>de</strong> grutto’s meestal pas na half juli,<br />
terwijl ze nu eind mei alweer uit het verdroog<strong>de</strong><br />
Friese land naar Guinée-Bissau vertrekk<strong>en</strong>. Grutto’s<br />
lukte het to<strong>en</strong> om kuik<strong>en</strong>s vliegvlug te krijg<strong>en</strong>: dat<br />
kost e<strong>en</strong> week of drie ou<strong>de</strong>rzorg. In die tijd stel<strong>de</strong>n<br />
ze hun vertrek ook uit om e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el van hun ver<strong>en</strong><br />
te vervang<strong>en</strong>. Dat is ge<strong>en</strong> sinecure want met e<strong>en</strong><br />
gat in <strong>de</strong> vleugel is het slecht vlieg<strong>en</strong>. Waar to<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> agrarische omstandighe<strong>de</strong>n nog zo gunstig<br />
56<br />
57
war<strong>en</strong> dat grutto’s e<strong>en</strong> groot <strong>de</strong>el van hun jaarlijkse<br />
opknapbeurt in Ne<strong>de</strong>rland kon<strong>de</strong>n uitvoer<strong>en</strong>,<br />
stell<strong>en</strong> ze dat nu uit tot na hun aankomst in Afrika.<br />
<strong>Het</strong> vroegere vertrek van onze Ne<strong>de</strong>rlands grutto’s<br />
werd sterk gevoeld door <strong>de</strong> Balanta rijstboerinn<strong>en</strong><br />
van Guinée-Bissau. Die verlor<strong>en</strong> steeds meer van<br />
hun pas gezaai<strong>de</strong> rijst aan grutto’s: die zijn verzot<br />
op zulke rijst-taugé. De Balanta’s past<strong>en</strong> hun rijstcultuur<br />
aan, <strong>en</strong> zaai<strong>en</strong> nu tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> palm<strong>en</strong> dicht<br />
bij <strong>de</strong> dorp<strong>en</strong>. De rijstplant<strong>en</strong> wor<strong>de</strong>n pas naar het<br />
buit<strong>en</strong>gebied gebracht als ze hun aantrekkelijkheid<br />
voor grutto’s hebb<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong>.<br />
De koning<br />
Achteloos voorbijgaand aan het feit dat <strong>de</strong> rijstverbouw<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
Balanta’s met extra landarbeid wer<strong>de</strong>n<br />
opgescheept, hebb<strong>en</strong> wij in West-Europa alles op<br />
alles gezet om vertrag<strong>en</strong><strong>de</strong> factor<strong>en</strong> bij <strong>de</strong> voedselproductie<br />
uit te bann<strong>en</strong>. Waar het land te nat was,<br />
werd het drooggepompt. Waar <strong>de</strong> grond ge<strong>en</strong> goe<strong>de</strong><br />
structuur had, werd die met zware machines verbeterd.<br />
Kunstmest in allerlei vorm<strong>en</strong> werd in steeds<br />
grotere hoeveelhe<strong>de</strong>n over gras- <strong>en</strong> akkerland<br />
gestrooid om <strong>de</strong> productie op te voer<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> vervang<strong>en</strong><br />
van m<strong>en</strong>selijke arbeid door die van machines<br />
maakte e<strong>en</strong> sterk verfijnd net van verhar<strong>de</strong> weg<strong>en</strong><br />
noodzakelijk. <strong>Het</strong> platteland raakte beroofd van<br />
haar werkgeleg<strong>en</strong>heid. Zo raakt het platteland ge-<br />
staag ontvolkt.<br />
Worstel<strong>en</strong>d met al dit verlies, vrag<strong>en</strong> wij ons af<br />
of het werkelijk nodig was dat we <strong>de</strong>ze prijs voor<br />
onze vooruitgang betaal<strong>de</strong>n. Had het an<strong>de</strong>rs<br />
gekund? Had<strong>de</strong>n we onze voedselproductie op<br />
kunn<strong>en</strong> schroev<strong>en</strong>, onze volksgezondheid <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
ontsluiting van onze dorp<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het gevaar van water kunn<strong>en</strong> verklein<strong>en</strong> met<br />
behoud van biodiversiteit? Hebb<strong>en</strong> wij <strong>de</strong> laatste<br />
halve eeuw te veel gedacht in term<strong>en</strong> van controle<br />
over vertrag<strong>en</strong><strong>de</strong> factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zo snel als<br />
mogelijk groei<strong>en</strong><strong>de</strong> agrarische productie?<br />
Met <strong>de</strong> Europeaan Sicco Mansholt2 , die terugkwam<br />
op zijn w<strong>en</strong>sdroom over grootschalige industriële<br />
landbouw, <strong>de</strong>nk<strong>en</strong> wij dat het antwoord ‘ja’ is.<br />
Wij had<strong>de</strong>n in<strong>de</strong>rdaad best e<strong>en</strong> florer<strong>en</strong>d Europees<br />
land kunn<strong>en</strong> zijn met het kleinste verlies aan biodiversiteit.<br />
Wij had<strong>de</strong>n kunn<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> ecologisch<br />
<strong>en</strong> economisch welvar<strong>en</strong>d platteland, met<br />
als grootste gevaar e<strong>en</strong> platlop<strong>en</strong> door toerist<strong>en</strong> uit<br />
an<strong>de</strong>re rijke <strong>de</strong>l<strong>en</strong> van <strong>de</strong> wereld. Waar <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>r-<br />
2 Sicco Mansholt (1908-1995) nam als landbouwminister <strong>de</strong>el aan 6<br />
regering<strong>en</strong> <strong>en</strong> zette in op schaalvergroting. Daarna was hij 15 jaar lang<br />
commissaris van <strong>de</strong> Europese Commissie <strong>en</strong> geestelijk va<strong>de</strong>r van het<br />
geme<strong>en</strong>schappelijk landbouwbeleid.<br />
Na zijn p<strong>en</strong>sionering kreeg Mansholt spijt van <strong>de</strong> invoering van landbouwsubsidies<br />
<strong>en</strong> schaalvergroting.<br />
58<br />
59
lan<strong>de</strong>rs die het kunn<strong>en</strong> betal<strong>en</strong> nu el<strong>de</strong>rs ‘in <strong>de</strong> natuur’<br />
op a<strong>de</strong>m prober<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>, zou Ne<strong>de</strong>rland<br />
dan e<strong>en</strong> eco-culturele vera<strong>de</strong>ming zijn geweest,<br />
bedi<strong>en</strong>d door kleinschalige toeristische bedrijvigheid.<br />
Ne<strong>de</strong>rland als inspiratiebron voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit<br />
werel<strong>de</strong>n waar het vooruitgangsstrev<strong>en</strong> alle zachte<br />
waar<strong>de</strong>n met voet<strong>en</strong> had getre<strong>de</strong>n.<br />
Hier ontmoet<strong>en</strong> <strong>de</strong> boterbloem, <strong>de</strong> grutto <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
koning elkaar, want het is ook e<strong>en</strong> verworv<strong>en</strong>heid<br />
van <strong>de</strong> laatste eeuw dat wij als burgers nu koning<br />
zijn. Wij zijn het zelf die geme<strong>en</strong>tera<strong>de</strong>n, provinciale<br />
stat<strong>en</strong>, waterschapsbestur<strong>en</strong>, parlem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
regering<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> met veel te weinig oog voor <strong>de</strong><br />
kwetsbare waar<strong>de</strong>n van ons land.<br />
Ne<strong>de</strong>rland voert inmid<strong>de</strong>ls <strong>de</strong> wereldranglijst aan<br />
van lan<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> minst overgeblev<strong>en</strong> biodiversiteit.<br />
<strong>Het</strong> is onze eig<strong>en</strong> keuze geweest. Maar het<br />
is niet te laat, het wemelt van nieuwe kans<strong>en</strong>. We<br />
kunn<strong>en</strong> gaan zoek<strong>en</strong> naar manier<strong>en</strong> om nieuwe<br />
agrarische bedrijvigheid mogelijk te mak<strong>en</strong>, met<br />
nadruk op <strong>de</strong> kwaliteit van product <strong>en</strong> omgeving.<br />
Werk<strong>en</strong> met, in plaats van teg<strong>en</strong> water. In <strong>de</strong> laagste<br />
<strong>de</strong>l<strong>en</strong> van het land ge<strong>en</strong> vee- maar waterboer<strong>en</strong>.<br />
Waterberging in plaats van nieuwe gemal<strong>en</strong>.<br />
<strong>Het</strong> is heel goed mogelijk om, zoals <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> dichters<br />
al zong<strong>en</strong>, van st<strong>en</strong><strong>en</strong> brood te mak<strong>en</strong>.<br />
It gri<strong>en</strong> fan ’e fierte<br />
Yn in wynslaan fan rûzj<strong>en</strong><strong>de</strong> fearr<strong>en</strong> wurdt<br />
Us sjong<strong>en</strong> in hoedzj<strong>en</strong> fan ljurk<strong>en</strong> <strong>en</strong> skriez<strong>en</strong>,<br />
In flean<strong>en</strong> ûn<strong>de</strong>r ljipp<strong>en</strong> <strong>en</strong> tjirk<strong>en</strong> as<br />
Ingels fan goud mei eag<strong>en</strong> grôtfol fiert<strong>en</strong>, gri<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> gro<strong>en</strong> verschiet<br />
In e<strong>en</strong> ruis van windgeslag<strong>en</strong> ver<strong>en</strong> wordt<br />
Ons zing<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoe<strong>de</strong>n van leeuwerik <strong>en</strong> grutto,<br />
E<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r kieviet <strong>en</strong> plevier als<br />
Engel<strong>en</strong> van goud met og<strong>en</strong> vol vert<strong>en</strong>, gro<strong>en</strong>.<br />
Theunis Piersma (1958) is bioloog <strong>en</strong> werkt als hoogleraar Global<br />
Flyway Ecology bij <strong>de</strong> Rijksuniversiteit Groning<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij het<br />
Koninklijk Ne<strong>de</strong>rlands Instituut voor Zeeon<strong>de</strong>rzoek (nioz), Texel.<br />
Sytze Pruiksma (1972) is slagwerker, componist <strong>en</strong> filmmaker<br />
die, voortbouw<strong>en</strong>d op zijn landschapssymfonie Lân (2008,<br />
Frysk Festival), verbin<strong>ding<strong>en</strong></strong> legt tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> grote thema’s van<br />
<strong>de</strong> wereldwij<strong>de</strong> vogeltrek <strong>en</strong> zijn verbeelding.<br />
Tsjêbbe <strong>Het</strong>tinga (1949) is dichter <strong>en</strong> performer. Hij stu<strong>de</strong>er<strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlands <strong>en</strong> Fries aan <strong>de</strong> Rijksuniversiteit in Groning<strong>en</strong>.<br />
<strong>Het</strong>tinga <strong>de</strong>buteer<strong>de</strong> in 1971 bij e<strong>en</strong> Fries-literaire prijsvraag<br />
die hij ook won.<br />
60<br />
61
Woord van dank<br />
<strong>Het</strong> mak<strong>en</strong> van dit boekje was e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong>.<br />
Dank aan alle auteurs <strong>en</strong> <strong>de</strong> illustrator die<br />
spontaan op onze uitnodiging inging<strong>en</strong>.<br />
Jo-Lan van Leeuw<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rhield <strong>de</strong> contact<strong>en</strong> met<br />
<strong>de</strong> auteurs <strong>en</strong> bewaakte <strong>de</strong> <strong>de</strong>adlines.<br />
Lot Folgering werkte het interview met<br />
Frans Lanting uit.<br />
Susan Massotty vertaal<strong>de</strong> het gedicht (pagina 61)<br />
van Tsjêbbe <strong>Het</strong>tinga naar het Engels.<br />
Uitgever Paul M. Kemmer<strong>en</strong> omarm<strong>de</strong> het<br />
i<strong>de</strong>e voor e<strong>en</strong> bun<strong>de</strong>l essays van harte.<br />
Dank aan all<strong>en</strong>.<br />
<strong>Het</strong> boekje is opgedrag<strong>en</strong><br />
aan alle fantastische collega’s in Zeist.<br />
Zeist, mei 2012<br />
Joep Bertrams (1946) is politiek tek<strong>en</strong>aar. Naast tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> spotpr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maakt hij animaties, ontwerpt hij popp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>cors <strong>en</strong> illustreert hij boek<strong>en</strong>. www.yoop<strong>de</strong>loop.com<br />
62<br />
63
Colofon<br />
Bureauredactie mk tekst<strong>en</strong><br />
Vormgeving x-hoogte, Hans Lo<strong>de</strong>wijkx<br />
Productie knnv Uitgeverij<br />
Druk Drukkerij Dekkers van Gerw<strong>en</strong><br />
© Wereld Natuur Fonds, mei 2012<br />
Niets uit <strong>de</strong>ze uitgave mag wor<strong>de</strong>n verm<strong>en</strong>igvuldigd <strong>en</strong>/of<br />
op<strong>en</strong>baar gemaakt door mid<strong>de</strong>l van druk, microfilm, fotokopie<br />
of op welke an<strong>de</strong>re wijze dan ook zon<strong>de</strong>r voorafgaan<strong>de</strong><br />
schriftelijke toestemming van <strong>de</strong> uitgever.