Democratie geconfronteerd met belangenverstrengeling

Democratie geconfronteerd
met belangenverstrengeling
Hoe de schijn van belangenverstrengeling het proces van
democratische besluitvorming kan verstoren
Naam: Marco Olij
Student nummer: 5927994
product: Scriptie
Studie: MA Politicologie
Afstudeerrichting: Politieke Theorie &
Gedrag
Scriptiebegeleider: Rob van Es
Datum: 02-07-2012

Inhoudsopgave
Voorwoord ......................................................................................................................................... 2
Samenvatting ..................................................................................................................................... 3
Inleiding ............................................................................................................................................. 4
Theorie ............................................................................................................................................... 8
Hoofdstuk 1: De definitie van de schijn van belangenverstrengeling ...................................... 9
Hoofdstuk 2: Juridisch kader ................................................................................................ 19
Hoofdstuk 3:Politiek theoretisch kader ................................................................................ 27
Hoofdstuk 4: Ethisch kader .................................................................................................. 33
Hoofdstuk 5: Samenvatting theorie ...................................................................................... 42
Hoofdstuk 6: Onderzoeksmethode................................................................................................... 43
Resultaten ........................................................................................................................................ 49
Hoofdstuk 7: de experts ........................................................................................................ 50
Hoofdstuk 8: de casusselectie ............................................................................................... 60
Hoofdstuk 9: De overwegingen van raadsleden .................................................................... 65
Hoofdstuk 10: De keuze van raadsleden ............................................................................... 84
Hoofdstuk 11: Oplossingen volgens raadsleden .................................................................... 90
Conclusie en aanbeveling ................................................................................................................. 95
Discussie......................................................................................................................................... 100
Literatuurlijst ................................................................................................................................. 102
Bijlagen .......................................................................................................................................... 106
1

Voorwoord
Onderstaand onderzoek gaat over een deelaspect van integriteit in gemeenteraden, namelijk
over (de schijn van) belangenverstrengeling. Als raadslid van de gemeente Oostzaan ben ik
zelf betrokken geweest bij een casus over belangenverstrengeling. De casus betrof het
bestemmingsplan buitengebied dat vastgesteld moet worden in 2013. Ondanks dat niemand
door wie dan ook werd beschuldigd van een gebrek aan integer gedrag, rees toch de vraag bij
mij en bij andere raadsleden wanneer je als raadslid mag meestemmen en vooral wanneer niet.
Vanwege deze vraag heeft de gemeente Oostzaan inmiddels Bureau Integriteit Nederlandse
Gemeenten (BING) en Professor Douwe Jan Elzinga om advies gevraagd. De inhoud van
deze adviezen is (deels) besloten en de gemeente zal binnenkort verantwoorden hoe zij in de
stemming hier mee omgaat. Wanneer er gestemd zal worden over de nota van uitgangspunten
van het bestemmingsplan buitengebied zal de raad laten zien hoe zij uiteindelijk omgaat met
stemonthoudingen vanwege de eventuele schijn van belangenverstrengeling.
De adviezen en de bijeenkomsten over integriteit hebben bij mij veel vragen opgeworpen.
Met name over het moment waarop een scherp integriteitsbeleid van invloed kan zijn op de
democratische besluitvorming. In dit onderzoek ga ik daarom dieper in op deze materie en
onderzoek ik o.a. de casus van de gemeente Oostzaan. Daarmee kies ik ervoor om het slappe
koord te bewandelen tussen het moment waarop een onderzoeker te betrokken is en het
moment waarop deze betrokkenheid juist een voordeel is voor het onderzoek.
In dit onderzoek zijn twee van mijn respondenten raadsleden uit de gemeente Oostzaan. Dit is
interessant omdat ook zij betrokken zijn bij de casus, maar uitgedaagd worden om ook op een
andere casus over integriteit te reageren. Juist door de mengeling van raadsleden die
betrokken zijn bij de materie en raadsleden die er niet bij betrokken zijn, kan een genuanceerd
beeld ontstaan.
Ik wil alle raadsleden, integriteitbureaus en hoogleraren bedanken voor de tijd die zij
genomen hebben om mij te woord te staan. Zonder hun inbreng had deze scriptie niet tot stand
kunnen komen. Tot slot wil ik ook mijn begeleider Rob van Es bedanken voor zijn
begeleiding en voor het materiaal uit zijn boek Professionele ethiek. Deze scriptie maakt
uitgebreid gebruik van de modellen die in dit boek geïntroduceerd zijn.
2

Samenvatting
In deze scriptie zal het spanningsvlak tussen de schijn van belangenverstrengeling en de
representatieve democratie worden onderzocht. De hoofdvraag is: Onder welke voorwaarden
is het volgens gemeenteraadsleden moreel acceptabel dat een gemeenteraadslid in een kleine
gemeente meebeslist over een bepaald onderwerp ondanks de aanwezigheid van de schijn van
belangenverstrengeling, en zijn er praktische oplossingen aan te dragen om met deze morele
kwestie om te gaan? Binnen lokale gemeenteraden is er twijfel over wanneer raadsleden mee
mogen stemmen over onderwerpen waar zij ook zelf persoonlijk bij betrokken zijn. Hoever
mag die betrokkenheid gaan? Wat als de meerderheid voor een belangrijk voorstel van mijn
partij kan verdwijnen omdat ik ook persoonlijk belang kan hebben bij dat voorstel?
In deze scriptie wordt de schijn van belangenverstrengeling gedefinieerd als: het vermengen
van een persoonlijk belang met het publieke belang dat een raadslid moet dienen uit hoofde
van zijn functie, of de schijn wekken dat dit is gebeurd. Deze definitie geeft nog geen
duidelijkheid over de grenzen wanneer iets belangenverstrengeling is. Dit blijkt nooit 100%
helder te zijn, er is altijd een grijs gebied. In Nederland zijn er twee uitspraken van de RvS
geweest over deze materie, de zaak Loenen en de zaak Winsum. De RvS oordeelde in beide
gevallen dat de schijn van belangenverstrengeling was gewekt. Dit wordt gebaseerd op de
interpretatie van de RvS van artikel 2:4 van de Awb, volgens de raad van state is dit artikel
bedoeld om de burger te beschermen tegen een vooringenomen overheid.
In deze scriptie wordt gesproken met drie experts op het gebied van integriteit. Daaruit blijkt
dat er verschillende gradaties zijn waarin je persoonlijk betrokken kan zijn bij een onderwerp.
Een volledig eenduidige norm wanneer je te veel persoonlijk betrokken bent om mee te
beslissen over een onderwerp is niet in zijn algemeenheid te geven. Daarnaast wordt
opgemerkt dat belangenverstrengeling zich in alle soorten onderwerpen kan voordoen.
Om de overwegingen van de raadsleden te achterhalen worden zes raadsleden geïnterviewd.
Alle zes onderschrijven zij de deugd van onpartijdigheid. Vier van de zes raadsleden erkennen
dat deze deugd soms tot onwenselijke gevolgen kan leiden en zijn daarom (ieder onder zijn of
haar eigen voorwaarden) bereid om op sommige momenten afstand te nemen van de deugd
van onpartijdigheid. Vier van de zes raadsleden zijn hiertoe bereid wanneer de democratische
legitimiteit van een besluit in het geding komt of wanneer de integriteitsregels onuitvoerbaar
blijken in een kleine gemeenschap. De zes interviews leiden tot een lijst van oplossingen die
in hoofdstuk 11 wordt weergegeven.
Het advies aan raadsleden is onder andere om zichzelf regelmatig af te vragen of ze hetzelfde
stemgedrag zouden vertonen wanneer zij in een andere gemeente zouden wonen. Daarnaast
concludeert deze scriptie dat er drie mogelijke oplossingsrichtingen zijn voor de landelijke
wetgever. De eerste oplossing is om een duidelijke keuze voor strikt integriteitsbeleid te
maken en eventuele excessen te accepteren. Een tweede oplossing is om een onafhankelijke
toetsingskamer in te richten die besluiten op democratische legitimiteit kan toetsen. De derde
oplossing is om wettelijk te verankeren dat raadsleden het integriteitsbeleid mogen ontwijken
door te wijzen op de politieke lijn van hun partij.
3

Inleiding
Stelt u zich eens een gemiddelde openbare school in een willekeurige gemeente in Nederland
voor. De gemeente waarin de school zich bevindt moet zwaar bezuinigen en de gemeenteraad
kreeg het voorstel voorgelegd om de school te sluiten. Er waren genoeg partijen in de raad die
tegen de sluiting van de school waren om deze maatregel te voorkomen. Het was echter wel
een krappe meerderheid, laten we zeggen zeven van de dertien zetels. Twee van de raadsleden
die tot die zeven behoorde hadden nog een ander belang bij het openhouden van de school.
Één van beide raadsleden werkte op de school zelf en een ander raadslid zijn vrouw werkte op
de school die gesloten zou worden. Beide raadsleden zitten in een grote fractie waarbinnen
iedereen tegen de sluiting van de school is, tijdens de verkiezingen heeft deze partij dat
standpunt ook luidkeels verkondigd. Vanwege de schijn van belangenverstrengeling was het
echter niet verstandig om beide raadsleden mee te laten stemmen over de voorgenomen
sluiting van de school. Bij de uiteindelijke stemming, stemden vijf raadsleden tegen de
sluiting van de school en zes voor de sluiting van de school. De twee raadsleden onthielden
zich van stemming en de school werd een maand later gesloten.
Bovenstaand voorbeeld van de schijn van belangenverstrengeling is hypothetisch, maar zoals
deze scriptie uit zal wijzen absoluut niet te ver gezocht. Er worden in Nederland vaker
beslissingen genomen waarbij de schijn van belangenverstrengeling een bijzondere invloed
heeft op de stemverhouding. De vraag die deze scriptie voorlicht is of je als raadslid kan/mag
stemmen over een kwestie waarin je zelf een belang hebt. Op deze vraag zeggen de meeste
mensen gemakkelijk nee, maar de wet is niet duidelijk over hoe groot dit belang dan moet zijn
om daadwerkelijk niet mee te mogen stemmen. De wetgeving zal in het theoretische gedeelte
van deze scriptie verder worden toegelicht.
Het voorliggende vraagstuk wordt nog complexer wanneer het gaat om een kleine gemeente
en dus om een kleine gemeenschap. De gemeente Oostzaan bijvoorbeeld is een dorp van circa
9.200 inwoners. Er zijn maar dertien raadsleden en dus kan het missen van één of twee leden,
vanwege de schijn van belangenverstrengeling, de stemming behoorlijk beïnvloeden. De
vraag die vervolgens opduikt is in hoeverre dit de representatieve democratie recht doet.
Wanneer een politicus gekozen is met de belofte om een bepaald stuk land groen te laten of
een bepaald beleid op het gebied van cultuur te ontplooien en hij of zij kan dit niet
verwezenlijken vanwege een persoonlijk belang, wordt de democratie dan niet ondermijnd
door de schijn van belangenverstrengeling? Natuurlijk hangt dit af van de opvatting van
representatieve democratie die hier gehanteerd wordt. Dit wordt ook verder in het theoretische
deel uitgewerkt.
Probleemstelling
In de bovenstaande inleiding is het spanningsveld tussen de schijn van belangenverstrengeling
en de representatieve democratie geschetst. Maar om welke redenen is hier nu daadwerkelijk
sprake van een spanning?
4

Ten eerste is er altijd een spanning tussen het persoonlijk belang van een raadslid en het
algemeen belang dat hij zou moeten behartigen. De vraag is echter of iemand zich ook
daadwerkelijk door zijn eigen belang laat leiden of dat zijn opvatting over wat in het
algemeen belang is ooit is voortgekomen uit zijn persoonlijke belang. Het is te verdedigen dat
er in een opvatting over het algemeen belang altijd een persoonlijk tintje zit.
Ten tweede is hier spanning omdat de lokale democratie erbij gebaat is dat er deskundige
mensen in de gemeenteraad zitten, mensen die nauw betrokken zijn bij de samenleving en dus
van de hoed en de rand weten. Wanneer een raadslid echter bij veel cultuurverenigingen actief
betrokken is, heeft hij de schijn van belangenverstrengeling tegen zich wanneer hij stemt voor
het opknappen van de stadsschouwburg. Dit leidt er toe dat raadsleden die het meest van een
bepaalde sector afweten, zich niet altijd met de beraadslaging over die sector mogen
bemoeien. Hier is een spanningsveld tussen deskundigheid en de schijn van
belangenverstrengeling.
Ten derde is er een spanning in de loyaliteit naar de kiezers toe. Wanneer een politieke partij
een verkiezingsbelofte doet en met meerdere raadsleden in de raad komt en het blijkt dat één
of meerdere van die raadsleden een persoonlijk belang hebben op het veld van die
verkiezingsbelofte, dan is de kans dat je die belofte kan verwezenlijken kleiner. Terwijl de
kiezer via verkiezingen heeft aangegeven het wel wenselijk te vinden dat die
verkiezingsbelofte wordt uitgevoerd. Het bovenstaande voorbeeld over de sluiting van een
school is hier een goede illustratie van.
Onderzoeksobject
De schijn van belangenverstrengeling leidt dus tot zeker drie spanningen. Deze spanningen
staan centraal in dit onderzoek. Om ze echter praktisch te kunnen benaderen is een
onderzoeksobject nodig. De onderzoeksobjecten in deze scriptie zijn raadsleden in kleine
gemeenten. Het is namelijk te verwachten dat bovenstaande spanningen zich eerder binnen
kleine dorpen zouden kunnen afspelen (Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector 2010:
37). Daarnaast gaat het bij bijvoorbeeld bestemmingsplannen in een dorp bijna altijd over
gebieden waar relatief gezien meer raadsleden wonen dan in steden. De kans op de schijn van
belangenverstrengeling is hier dan ook groter. Deze scriptie zal dus gaan over kleine
gemeenten. In Nederland bestaat geen definitie voor wat een kleine gemeente nou precies is.
In deze scriptie trek ik de grens kunstmatig bij circa 15.000 inwoners, alle gemeenten
daaronder kunnen zonder al te veel discussie als kleine gemeenten worden aangemerkt.
Vraagstelling
Bovenstaande spanningen en onderzoeksobjecten hebben geleid tot de volgende centrale
vraag: Onder welke voorwaarden is het volgens gemeenteraadsleden moreel acceptabel dat
een gemeenteraadslid in een kleine gemeente meebeslist over een bepaald onderwerp,
ondanks de aanwezigheid van de schijn van belangenverstrengeling en zijn er praktische
oplossingen aan te dragen om met deze morele kwestie om te gaan?
5

De vraagstelling lijkt gesloten omdat er met ja of nee geantwoord kan worden, maar uiteraard
gaat het hier meer om de voorwaarden waaronder het moreel acceptabel is om mee te
stemmen ondanks de schijn van belangenverstrengeling. Het is mogelijk dat hier in een
conclusie uiteindelijk meerdere visies op wat moreel acceptabel is uitkomen. Vervolgens gaat
de centrale vraag richting een praktisch advies, dit wordt hieronder bij de doelstelling verder
toegelicht. Om de centrale vraag te beantwoorden zijn een aantal deelvragen relevant.
Ten eerste zijn er een aantal theoretische vragen die binnen het onderdeel theorie zullen
worden uitgewerkt. De vragen zijn tot stand gekomen door de verschillende macrofactoren
die invloed hebben om de gemeenteraad waar raadsleden werken te inventariseren. Er zijn
zeven macrofactoren die invloed kunnen hebben op de dynamiek van een organisatie: fysieke
factoren zoals weer en klimaat, culturele factoren zoals tradities, sociale factoren zoals
klassenstructuren, juridische factoren zoals wet en jurisprudentie, politieke factoren en zoals
de verdeling van macht, economische factoren zoals geld en goederen en tot slot
technologische factoren zoals nieuw onderzoek (Van Es 2011: 245).
Voor de hoofdvraag van deze scriptie zijn alleen juridische factoren en politieke factoren van
invloed. Culturele factoren zoals tradities zijn ook van invloed alleen de tradities en
gewoontes van hoe omgegaan wordt met de schijn van belangenverstrengeling zijn juist
onderwerp van onderzoek en daarom geen onderdeel van de context. De theoretische vragen
worden uiteindelijk met een model uit de ethiek samengevat. Dit is mogelijk omdat recht en
politiek veel raakvlakken hebben met ethiek, als het gaat om bijvoorbeeld rechtvaardigheid in
het recht en verdelingsvraagstukken in de politiek (Ibidem: 122). De volgende theoretische
vragen zullen beantwoord worden in een theoretisch kader:
Theorie:
Wat is de definitie van ‘de schijn van belangenverstrengeling’ in het huidige
wetenschappelijke en maatschappelijke debat?
Hoe ziet het juridische kader van de schijn van belangenverstrengeling eruit?
Binnen welke opvattingen van de representatieve democratie treden er spanningen op
tussen democratie en de schijn van belangenverstrengeling?
Binnen welk ethisch model is deze morele kwestie het beste te analyseren?
Na het theoretische gedeelte zal de scriptie de gekozen onderzoeksmethode toelichten om de
hoofdvraag te beantwoorden. Om een grote centrale vraag goed te kunnen beantwoorden is
het nodig om de vraag op te splitsen in subvragen. Hieronder staan de subvragen die
onderzocht worden in deze scriptie:
1. Hoe zouden raadsleden met het wekken van de schijn van belangenverstrengeling om
moeten gaan en wat zijn oplossingen voor deze kwestie (op lange termijn); volgens
experts?
2. Welke morele overwegingen spelen een rol voor raadsleden bij hun afweging tussen
meestemmen en het wekken van de schijn van belangenverstrengeling?
6

3. Hoe gaan raadsleden op dit moment om met de schijn van belangenverstrengeling?
4. Welke oplossingen zouden raadsleden (op lange termijn) zien voor de morele
afweging tussen meestemmen en het wekken van de schijn van
belangenverstrengeling?
De eerste subvraag is duidelijk van een andere orde dan de andere subvragen. Het doel van de
eerste subvraag is om het theoretisch kader aan te vullen met experts die in de praktijk te
maken hebben gehad met de schijn van belangenverstrengeling. Hierdoor ontstaat een betere
fundering voor de overige subvragen. Dit wordt verder toegelicht in het hoofdstuk
onderzoeksmethode.
Afbakening
Het onderwerp van de schijn van belangenverstrengeling kan heel breed opgevat worden. Het
is namelijk een onderdeel van het nog bredere begrip integriteit. Wanneer de integriteit van
een raadslid ter spraken komt dan kan het zoals in deze scriptie gaan over de schijn van
belangenverstrengeling, het kan echter ook gaan over nog veel meer zaken zoals
declaratiegedrag. Dit onderzoek richt zich alleen op de schijn van belangenverstrengeling als
onderdeel van de veel bredere integriteitdiscussie.
Het is niet het doel van dit onderzoek om een kwantitatieve studie te doen naar alle raadsleden
in kleine gemeenten of een representatieve steekproef te trekken uit deze populatie. Dit
onderzoek wordt een kwalitatief onderzoek en de raadsleden uit kleine gemeenten zullen
vooral gevonden worden in de regio van Amsterdam. Hoe dit precies in zijn werk gaat wordt
in het onderdeel onderzoeksmethode verder uitgewerkt.
Doelstelling
In de inleiding is al aangegeven dat veel gemeenten worstelen met het vraagstuk van de schijn
van belangenverstrengeling. Dit is mede het geval omdat de wetgeving en de jurisprudentie
niet duidelijk is. Deze scriptie heeft als doel om met praktische adviezen richting gemeenten
(met name kleine gemeente omdat dat ook de onderzoeksobjecten zijn) te komen. Daarnaast
is het de bedoeling dat er ook naar eventuele lange termijn oplossingen gekeken wordt. Het
doel van de scriptie is om deze lange termijn oplossingen uiteindelijk aan te bieden aan het
ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), en aan zo veel mogelijk
gemeenten.
7

Theorie
Het hoofdstuk theorie is bedoeld om de huidige stand van zaken in het dossier van de schijn
van belangenverstrengeling te schetsen. Hiervoor wordt het probleem vanuit meerdere
disciplines bekeken. Ten eerste zal er een algemene definitiezoektocht komen. Vervolgens zal
er een juridisch, een politiek theoretisch en een ethisch kader geschetst worden van waaruit
tegen dit onderwerp aangekeken kan worden. De volgende vragen staan centraal:
Definitie: Wat is de definitie van de schijn van
belangenverstrengeling in het huidige wetenschappelijke
en maatschappelijke debat?
Juridisch kader: Hoe ziet het juridische kader van de schijn van
belangenverstrengeling eruit?
Politiek theoretisch kader: Binnen welke opvattingen van de representatieve
democratie treden er spanningen op tussen democratie en
de schijn van belangenverstrengeling?
Ethisch kader: Binnen welk ethisch model is deze morele kwestie het
beste te analyseren?
Samenvatting: De vier kaders worden samengevat in het model van
morele besluitvorming
8

Hoofdstuk 1: De definitie van de schijn van belangenverstrengeling
In de zoektocht naar een goede definitie voor het woord belangenverstrengeling of de schijn
daarvan is het relevant om de huidige stand van de wetenschap op dit terrein weer te geven.
Er zijn boekenkasten vol geschreven over het onderwerp integriteit en corruptie, maar het
specifieke onderdeel van de schijn van belangenverstrengeling wordt daarin weinig belicht.
Daarom zal er met de twee onderzoeken van de onderzoeksgroep integriteit aan de Vrije
Universiteit (VU) getracht worden om het grote integriteitkader rondom de schijn van
belangenverstrengeling te schetsen. Deze onderzoeksgroep doet onderzoek naar alle aspecten
van integriteit. Verder zou het zijn doel voorbij schieten om alle nationale en internationale
literatuur over integriteit weer te geven, omdat er in deze scriptie slechts een deelaspect van
die grote discussie centraal staat.
Om toch tot een specifieke definitie van de schijn van belangenverstrengeling te komen wordt
er gekeken naar specifieke bronnen die wel over de in de inleiding geschetste
probleemstelling gaan. Daarom wordt er gekeken naar een column van Douwe Jan Elzinga
over dit thema en een column op de website van de vereniging voor griffiers. Ook wordt de
handleiding over belangenverstrengeling van het Bureau Integriteitsbevordering Openbare
Sector (BIOS) en de notitie van de Organisation for Economic Cooperation and
Development (OECD) over conflict of interest behandeld.
Onderzoeksgroep integriteit van bestuur
Het doel van de onderzoeksgroep integriteit van bestuur is “empirisch onderzoek te verrichten
naar de integriteit en de kwaliteit van bestuur, beroep en samenleving” (Website
onderzoeksgroep integriteit van bestuur). Er wordt gezocht naar de oorzaken van
integriteitproblemen en naar mogelijke oplossingen. Om tot een definitie van
belangenverstrengeling te komen is het belangrijk om eerst ook het grote concept van
integriteit te definiëren. De onderzoeksgroep omschrijft integriteit als volgt:
“Integriteit verwijst naar de overeenstemming met de geldende morele waarden en normen en de
daarmee samenhangende (spel-)regels. In het algemeen gaat het om wat de samenleving oorbaar en
betamelijk, rechtvaardig en juist vindt; dat is de publieke moraal” (Ibidem; Van den Heuvel 2010: 16).
De morele opvattingen van het publiek staan dus centraal. Het lijkt echter onwerkbaar omdat
de morele grenzen van het publiek steeds zouden kunnen wisselen en de praktijk van
bijvoorbeeld wetgeving daarop vervolgens steeds aangepast zou moeten worden. Een meer
werkbare definitie is dus wenselijk. Er zijn talrijke interpretaties van integriteit in omloop, er
zijn zelfs zes visies op wat integriteit precies inhoudt (Huberts 2005: 5-6). Voor we deze
visies gaan behandelen moet eerst de vraag beantwoordt worden wat hier precies onder
moreel verstaan wordt. “Het morele heeft betrekking op het goede, juiste, op wat hoort en niet
hoort in het sociale verkeer en dat met grote betekenis en zeggingskracht” (Ibidem: 12). In het
ethische kader wordt dieper ingegaan op moraal en moraliteit.
Zes visies op integriteit
De eerste visie is heelheid, hier gaat het vooral om intern consistent handelen (Ibidem: 6).
Simpel gezegd gaat het hier dus om doen wat je zegt en zeggen wat je denkt, je handelen is in
9

harmonie met je eigen overtuigingen. De tweede visie borduurt hier deels op voort, maar richt
zich vooral op professionele verantwoordelijkheid, het gaat er hierbij niet alleen om dat je
doet wat je zegt maar ook vooral dat je doet wat er volgens de eisen van je beroep van je
verwacht zou worden (Ibidem: 7). Het gaat dus om het adequaat en zorgvuldig uitoefenen van
taken.
Het nadeel van de eerste twee visies is dat ze geen morele maatstaf introduceren die mensen
die consistent en volgens hun functie handelen maar toch ‘slecht’ handelen zoals sommige
dictators, scheiden van de mensen die ‘goed’ handelen en ook consistent zijn. Daarom is er
een derde visie die integriteit vooral koppelt aan een ideaalbeeld van moreel handelen.
Sommige auteurs gaan hier zelfs zo ver om te wijzen op morele moed en heldendom (Ibidem:
7). Concreter gaat het hier dan om waarheidsgetrouw handelen en de bereidheid om
verantwoording af te leggen (Ibidem: 8).
Een vierde visie ziet integriteit als één van de waarden van bestuur die tussen eerlijkheid,
betrouwbaarheid, en doelmatigheid in zou kunnen staan (Ibidem). Maar wat is integriteit dan
nog? Het zou hier dan vooral gaan om bestuurders die zich niet laten leiden door
“oneigenlijke belangen” (Ibidem). De bestuurder laat zich niet afleiden door eigen belangen
of specifieke groepsbelangen, daarnaast is hij niet omkoopbaar (Ibidem).
Een vijfde visie verbindt integriteit met het volgen van de waarden die in de wet en
regelgeving van een land zijn vastgelegd (Ibidem). Dit heeft in de Verenigde Staten
bijvoorbeeld te maken met trouw aan de grondwet. Het nadeel van deze visie is dat wat in de
wet staat niet altijd moreel rechtvaardig hoeft te zijn. Daarom is er tot slot een zesde visie die
integriteit ook ziet als handelen volgens morele normen en regels alleen dan gaat het om een
breder palet aan regels dan de wettelijke regels (Ibidem: 9). Deze laatste visie is de visie die
door het onderzoeksbureau van de VU wordt gehanteerd. “In deze visie op integriteit is er
geen vooropgezet normatief kader dat de afweging stuurt” (Ibidem: 11)
Deze zesde visie op integriteit verplaatst de vraag wat integriteit is, naar de vraag wat de
geldende en van toepassing zijnde waarden en normen zijn (Ibidem: 9). Daarbij zijn de
context en de tijdsgeest waarin iets plaatsvindt zeer van belang. Bij het bepalen van de
geldende normen en waarden is wetgeving een belangrijk handvat, maar het is geen uitputtend
kader om te bepalen wat moreel handelen van immoreel handelen scheidt. Omdat het bij
integriteit vaak gaat om publieke personen en morele waarden die niet altijd in de wet
verankerd zitten, moet er gezocht worden naar relevante publieken (Ibidem: 10). “Wie de
integriteit van een individu of organisatie aan de orde stelt, dient ook publieke en morele
normen te specificeren. De eigen moraal is daarvoor niet de juiste leidraad, het moet gaan om
(de eigen interpretatie van) de moraal van relevante publieken” (Ibidem). Wanneer het gedrag
van een publiek figuur beoordeeld wordt op integriteit moet men dus eerst zoeken naar de
morele overtuigingen van het publiek dat relevant is voor die publieke persoon. Bij een
wethouder kan dat de bevolking van zijn gemeente zijn, bij het koninklijk huis gaat het al om
een groter publiek.
10

Het is voor een publieke functionaris moeilijk om te bepalen wat zijn publiek integer gedrag
vindt. Vaak zit er weinig anders op dan te blijven koersen op zijn eigen morele kompas.
Wanneer het publiek zich later keert tegen de gemaakte keuzes op basis van zijn eigen morele
afwegingen, dan zit er vaak weinig anders op dan schuld bekennen of aftreden (Ibidem: 11).
Overigens is dit geen reden om het eigen morele kompas links te laten liggen, vaak krijgen
publieke functionarissen die hun eigen handelen krachtig weten te verdedigen (achteraf) meer
waardering dan opportunisten die met de morele wind van de dag meewaaien (Ibidem: 12).
Vormen van integriteitschending
Er zijn vele vormen van integriteitschending: “misbruik van macht en positie voor eigen
voordeel (corruptie en fraude), giften, beloften en nevenactiviteiten die twijfel oproepen, over
de schreef gaan om doelen te bereiken, intimidatie en discriminatie, verspilling en
wanprestatie en om wangedrag in de vrije tijd” (Van den Heuvel 2010: 36). In deze scriptie
gaat het vooral om beloften en nevenactiviteiten die twijfel oproepen. Natuurlijk kan dit
doorslaan naar corruptie en fraude, maar dat lijkt bijna altijd een te zwaar geladen term te zijn
voor de schijn van belangenverstrengeling in een besluitvormingsproces.
De groep beloften en nevenactiviteiten die twijfel oproepen wordt bij Huberts onverenigbare
functies en bindingen genoemd. Met beide classificaties wordt hetzelfde bedoeld, namelijk:
“Van onverenigbare functies en bindingen is sprake wanneer zich belangenverstrengeling voordoet, als
een politicus of ambtenaar naast het uitoefenen van het publieke ambt andere belangen heeft die
daarmee (zo mogelijk) in strijd zijn (…) Evenals bij een aantal andere vormen van onethisch gedrag,
gaat het om het spanningsveld tussen publieke taken en private belangen. Daarbij dienst zelfs de ‘schijn
tegen’ vermeden te worden, zoals duidelijk werd uit de commotie die ontstond toen de fractieleider van
de VVD in de Tweede Kamer bij minister Borst van Volksgezondheid in een persoonlijk briefje
opkwam voor de belangen van een farmaceutisch bedrijf waarvan hij commissaris was” (Huberts 2005:
15).
Bij belangenverstrengeling of de schijn daarvan gaat het dus om het spanningsveld tussen
publieke taken en private belangen. De definitie van belangenverstrengeling zou dan zijn dat
de private belangen zwaarder wegen voor een individuele volksvertegenwoordiger dan de
publieke taken. En bij de schijn van belangenverstrengeling hoeft dat niet zo te zijn, maar het
tegen zich hebben van de schijn kan al voldoende zijn voor het publiek om te denken dat
private belangen hier zwaarder hebben meegewogen dan de publieke zaak.
Integritisme
In Nederland wordt nog vaak de uitspraak van Ien Dales uit 1992 over integriteit gebruikt:
“De overheid is of wel of niet integer. Een beetje integer kan niet” (Ibidem: 16). Door deze
uitspraak is de nuance dat iemand een beetje wel of een beetje niet integer is weg gevallen.
Het eindoordeel is dus altijd erg zwart-wit, iemand is wel integer of niet integer. Doordat
integriteit altijd deze zware lading mee krijgt durft niemand bijvoorbeeld tegen groot en duur
onderzoek naar integriteit te zijn, terwijl hier soms helemaal niks uitkomt (Ibidem). In de
praktijk van bestuur en bedrijf gaat het dan ook vaak “om (een beetje) meer of (een beetje)
minder integer dan om wel of niet integer” (Ibidem: 17). Integriteitbeleid wil dus nog wel
eens doorslaan, in dat geval spreken we van integritisme. Integritisme is het overdrijven van
11

integriteit of het te zeer veralgemeniseren van het begrip (Huberts 2005: 5). Mede vanwege
dit integritisme is er een heuse integriteitsindustrie aan het ontstaan van bureaus en
onderzoekers. Als deze sector zijn geloofwaardigheid wil behouden “dan zal de sector zelf
eerst moeten waken tegen integritisme” (Ibidem: 18), aldus Huberts.
Integriteit in de praktijk
Bestuurlijk handelen wordt op vier pijlers getoetst vanuit de samenleving. Rechtmatigheid
(juridisch kloppend), democratisch, doelmatig en integer (Ibidem: 20). Een dergelijke
spanningsfiguur komt vaker terug in de bestuurskunde, zoals onderstaand figuur uit het boek
van Bovens e.a. (2007) laat zien.
(Bron: Bovens e.a 2007: 36)
In de praktijk gaat het volgens sommige best goed met de integriteit van het Nederlandse
openbaar bestuur. Er is weinig (betrouwbaar) internationaal onderzoek naar integriteit, maar
uit onderzoek naar hoe integer het openbaar bestuur in een land is volgens zakenlieden en
risicoanalisten blijkt dat Nederland in de top tien van meest integere landen staat (Huberts
2005: 21). Echter er zijn in de media de afgelopen jaren genoeg minder positieve verhalen
verschenen zoals de bouwfraude. De SP heeft in 2004 de term ‘Nederland fraudeland’
geïntroduceerd op basis van deze verschillende mediaberichten (Ibidem: 21). De waarheid ligt
waarschijnlijk in het midden maar het is moeilijk in te schatten hoe groot het probleem nu
werkelijk is. “Urgent zou het daarom moeten zijn dat met verantwoord onderzoek tot een
betere probleemschatting gekomen wordt” (Ibidem: 22).
Uit het wetenschappelijk onderzoek over integriteit is dus geen duidelijke
probleeminschatting te halen, wel zijn er een aantal conclusies gerechtvaardigd. Ten eerste
bestaat er een integriteitparadox (Ibidem). Wie integriteit hoog in het vaandel heeft en dus
goed bij zichzelf en anderen zoekt zal ook meer vinden. Hoe meer aandacht voor integriteit
hoe vaker het probleem zal opduiken. Ten tweede is er een selectieve aandacht van politici en
ambtenaren voor integriteit, het ging vaak over gemeenten en politie maar een gedragscode
voor kabinetsleden of het parlement is tot nu toe uitgebleven (Ibidem). Ten derde is er zoals
12

hierboven al gemeld geen onbetwistbaar internationaal onderzoek naar welke landen het
meest integere openbaar bestuur hebben (Ibidem). Ten vierde heeft ongeveer 80% van de
gemeenten de afgelopen vijf jaar geen enkel intern onderzoek verricht, het beeld over
integriteit wordt dus vooral bepaald door een kleine groep (Ibidem: 23). Ten vijfde duikelen
de initiatieven voor plaatsen waar mensen integriteitschendingen kunnen melden over elkaar
heen, maar van een vorm van centrale sturing is nog geen sprake (Ibidem).
Uit onderzoek uit 2010 onder raadsgriffiers en gemeentesecretarissen blijkt meer over de
mogelijke omvang van het probleem (Van den Heuvel 2010). Het is een groot kwantitatief
onderzoek onder raadsgriffiers en gemeentesecretarissen naar de mogelijke omvang van het
probleem. We zullen ons hier richten op de mogelijk relevante data voor de schijn van
belangenverstrengeling. In dat licht is het interessant dat bijna een derde van de ondervraagde
raadsgriffiers één of enkele malen hebben gezien dat een raadslid in de raad het woord voerde
over een onderwerp waarbij hij of zij zelf betrokken was en hier vervolgens ook over
meestemde (Ibidem: 65). Deze tabel laat dus zien dat de probleemstelling van deze scriptie
voor bijna een derde van de gemeenten in Nederland relevant kan zijn. Zie onderstaande tabel
(Ibidem: 66):
Naar aanleiding van de vragen waarop griffiers zelf konden melden hoe vaak iets voorkomt
zijn ook een aantal stellingen voorgelegd aan griffiers. Met rood zijn de voor het onderwerp
van deze scriptie relevante stellingen onderstreept in onderstaande tabel (Ibidem: 67):
13

Stelling drie en vier hebben eigenlijk een verdere theoretische uitwerking nodig over wat het
algemeen belang is en wat het partijbelang of het privé-/familiebelang inhoud. Deze
onderwerpen komen aan bod in het politicologische kader. Voorlopig is het genoeg om te
concluderen dat 15% van de griffiers bij stelling drie en 26,9% van de griffiers bij stelling vier
zeggen dat raadsleden moeite hebben met afwegingen betreffende het algemeen belang. Deze
cijfers tonen aan dat de morele kwestie die in deze scriptie behandeld wordt, in de praktijk
vaker voorkomt dan op basis van de beperkte literatuur hierover gedacht zou kunnen worden.
Maatregelen in de praktijk
Binnen gemeenten zijn er meerdere vormen van integriteitbeleid ontstaan. De nadruk om
integriteitbeleid te stimuleren lag vroeger op hard controls zoals regulering, procedures
vastleggen en het afleggen van een eed. Een voorbeeld hiervan is dat nu bijna alle gemeenten
hun eigen gedragscode voor raadsleden hebben. De laatste tijd gaat het echter niet om het
scheppen van nog meer regels maar juist om het beter toepassen van de regels die er al zijn,
soft controls, zoals trainingen, themabijeenkomsten en discussies (Van den Heuvel 2010: 25).
Elzinga
Hoogleraar staatsrecht aan de Rijksuniversiteit Douwe Jan Elzinga heeft in zijn column in het
blad Binnenlands Bestuur (BB) tot nu toe twee keer geschreven over het onderwerp van
stemonthouding vanwege de schijn van belangenverstrengeling. Elzinga spreekt in zijn
column over aanhoudende problemen binnen Nederlandse gemeenten over stemonthouding
vanwege belangenverstrengeling (Website Binnenlands Bestuur). Het probleem speelt vooral
wanneer het onthouden van stemming beslissend is voor het voorliggende voorstel. Hij haalt
het voorbeeld aan van een verworpen subsidievoorstel in Bergen op Zoom omdat een raadslid
14

zich onthield van stemming (Ibidem). Als gevolg van het terugtrekken van het raadslid staakte
de stemmen en wanneer de stemmen tot twee keer toe staken in een raadsvergadering wordt
het voorstel als verworpen beschouwd.
De vraag is nu of het raadslid zich terecht van stemming onthouden heeft. Volgens Elzinga
was van directe belangenverstrengeling geen sprake en of de schijn ervan echt aanwezig was
kon ook nog worden betwist (Ibidem). Het pijnlijke is dat integriteit nu ook als politiek
strategisch middel gebruikt kan worden om bepaalde raadsleden niet mee te laten stemmen uit
angst voor belangenverstrengeling (Ibidem). Met andere woorden, als iemand maar roept dat
een raadslid hier mogelijk een ander belang bij heeft dan moet je als raadslid wel heel sterk in
je schoenen staan om toch mee te gaan stemmen. Hierdoor “kunnen besluiten ontstaan die de
toets der kritiek niet goed kunnen doorstaan” (Ibidem). “Één van de raadsleden hoeft maar te
roepen dat een ander raadslid mogelijk een belang heeft bij de besluitvorming en dan is de
schijn al gewekt” (Elzinga 2012).
Volgens Elzinga was deze praktijk niet altijd het geval, “lange tijd was het heldere
uitgangspunt dat een raadslid verplicht zijn stem moet uitbrengen, slechts bij hoge
uitzondering en evidente belangenvermenging c.q. vooringenomenheid kon van die plicht
worden afgeweken” (Website Binnenlands Bestuur). In de oude situatie had een raadslid de
publieke plicht om te stemmen en kon hij of zij hier alleen in het geval van duidelijke
belangenverstrengeling van af zien (Elzinga 2012). Maar sinds de uitspraak Winsum (wordt
behandeld in het juridische kader) kan ook de lichte schijn van belangenverstrengeling al
genoeg zijn voor een raadslid om zich van stemming te onthouden (Website Binnenlands
Bestuur). Uit angst dat de Raad van State (RvS) net als in de zaak Winsum het raadsbesluit
vernietigd.
Een recentere uitspraak is de uitspraak van de RvS over de zaak Loenen. Hierin ging het niet
om een raadslid die een beslissende stem had of het voorstel het wel of niet zou halen. In deze
uitspraak wordt gesteld dat de voltallige raad verantwoordelijk is dat een raadslid die de
schijn van belangenverstrengeling tegen zich heeft niet meestemt (Elzinga 2012). Deze zaak
wordt verder behandeld in het juridische kader.
Elzinga geeft aan dat politici altijd in zekere zin vooringenomen zijn omdat ze een politiek
uitgangspunt hebben (Website Binnenlands Bestuur). Vanuit een persoonlijke
vooringenomenheid gaan mensen vaak de politiek in, er zit dus vaak een persoonlijke kant
aan het politieke standpunt dat iemand inneemt, waardoor het vermijden van de schijn van
belangenverstrengeling hopeloos complex is. Er wordt al langere tijd gepleit om de wetgeving
helderder te maken maar de wetgever heeft tot nu toe niet ingegrepen (Ibidem).
De conclusie van Elzinga is: “stemonthouding bij evidente belangenverstrengeling is geboden
en goed werkbaar. Het werken met de schijn van belangenverstrengeling is een hopeloos
geval en zal nog tot vele zwarigheden aanleiding geven” (Ibidem). Daarnaast is de uitspraak
in de zaak Loenen staatsrechtelijk heel twijfelachtig, omdat er in algemene zin geen
15

mogelijkheid is voor een gemeenteraad om een individueel lid zijn stemrecht te ontnemen
(Elzinga 2012). Elzinga roept de minister dan ook op om met duidelijkere wetgeving te
komen (Ibidem).
Vereniging griffiers
Op de website voor de vereniging van griffiers staat een column van de griffier van Zutphen:
Krijn van der Heijden over belangenverstrengeling en het wel of niet meestemmen van
raadsleden (Website vereniging van griffiers). Vroeger gold alleen artikel 28 van de
gemeentewet die het verbiedt om mee te stemmen als “het om een aangelegenheid gaat die
hem of haar rechtstreeks of middellijk persoonlijk aangaat, of waarbij hij / zij als
vertegenwoordiger is betrokken” (Ibidem). Hierdoor konden raadsleden bijna altijd wel
meestemmen. Sinds de uitspraak Loenen, waar een raadslid die in een bestemmingsplan
woonachtig en werkzaam was zich actief met de besluitvorming over dat plan bemoeide, is
artikel 2:4 van de Algemene Wet Bestuursrecht (AWB) relevanter geworden. Dit artikel houdt
een zorgplicht in voor bestuursorganen om hun werk zorgvuldig en zonder
vooringenomenheid te doen (Ibidem). De RvS vernietigde het besluit van de gemeenteraad
van Loenen hierom.
De RvS woog hier de schijn van belangenverstrengeling mee. Het betreffende raadslid was
niet de beslissende stem of het voorstel wel of niet zou worden aangenomen. Toch werd het
besluit vernietigd omdat het raadslid actief bij de besluitvorming betrokken was. De griffier
van Zuthpen vraagt zich in zijn column af wat je als griffier een raadslid nu moet adviseren
als zelfs de schijn van belangenverstrengeling al genoeg is om een besluit te vernietigen. Hij
omschrijft hier ook het probleem dat als alle inwoners van een bestemmingsplan niet mee
mogen stemmen dit nog moeilijk wordt in kleine gemeenten waar het bestemmingsplan het
halve dorp omvat (Ibidem). Ook bij andere besluiten kunnen veel raadsleden een direct belang
hebben zoals parkeerbeleid, een verkeerscirculatieplan en de Onroerende Zaak Belasting
(OZB). Volgens de griffier eindigt het ermee ”dat, om iedere schijn van
belangenverstrengeling te voorkomen, een raadslid niet in de gemeente woonachtig mag zijn
waar hij of zij raadslid is” (Ibidem). Van der Heijden hoopt dat deze uitspraak van de RvS een
uitglijder is (Ibidem).
BIOS en OECD
BIOS is een integriteitbureau dat o.a. praktische handreikingen over integriteitsbeleid
verstrekt aan lokale overheden. Het OECD is een samenwerkingsverband tussen 34
welvarende landen die samen hun economische beleid coördineren en bestuderen. Dit orgaan
heeft ook advies gegeven over belangenverstrengeling.
De OECD heeft in 2005 een policy brief uitgegeven waarin richtlijnen zijn opgeschreven over
hoe overheden om moeten gaan met de schijn van belangenverstrengeling (OECD 2005). Het
risico van belangenverstrengeling is volgens de OECD: “They can in particular distort
competition and the allocation of public resources, waste public money and trigger wellpublicized
scandals that weaken citizens’ trust in public institutions” (Ibidem: 1).
16

Belangenverstrengeling kan dus uiteindelijk leiden tot het verliezen van het vertrouwen van
de burger en het is slecht voor een correcte besteding van publiek geld.
Belangenverstrengeling word door de OECD gedefinieerd als: “a conflict between the public
duties and private interests of a public official, in which the public official has privatecapacity
interest which could improperly influence the performance of their official duties and
responsibilities” (Ibidem: 2). Het gaat hier dus om belangen die anders zijn dan de belangen
die de publieke dienaar vanuit zijn functie officieel zou moeten hebben.
Volgens het BIOS bestaan er drie vormen van belangenverstrengeling (BIOS 2010: 9). De
eerste vorm is potentiële belangenverstrengeling. Dit betekent dat iemand privébelangen heeft
die mogelijk in de toekomst wanneer de functie van de werknemer veranderd kunnen
conflicteren met de belangen die uit zijn taak voortvloeien (Ibidem). De tweede vorm is
schijnbare belangenverstrengeling:
“De privébelangen van een ambtenaar lijken op onjuiste wijze de uitvoering van zijn taken te
beïnvloeden, terwijl dat niet het geval is. In de buitenwereld, waar men niet altijd beschikt over alle
feiten, kan een schijnbaar conflict een reactie oproepen, die mogelijk niet juist is maar wel voor onrust
in de maatschappij kan zorgen” (Ibidem).
De derde vorm is daadwerkelijk, bij deze vorm conflicteren de privébelangen van een
ambtenaar daadwerkelijk met zijn professionele verantwoordelijkheden (Ibidem).
Belangenverstrengeling is volgens het BIOS belangrijk omdat onpartijdigheid,
betrouwbaarheid, zorgvuldigheid en dienstbaarheid kernwaarden van de overheid horen te
zijn (Ibidem: 12).
Conclusie
De vraag in dit wetenschappelijke kader is om een definitie van de schijn van
belangenverstrengeling te geven en om de huidige stand van de wetenschap weer te geven.
Ten eerste is de conclusie dat er veel geschreven is over integriteit en corruptie in het
algemeen, maar de kwestie van de schijn van belangenverstrengeling is redelijk onderbelicht
gebleven. Daarom is er in dit kader ook gezocht naar actuele bronnen die soms meer de kant
van het maatschappelijk debat dan de kant van het wettenschappelijk debat opgaan.
Duidelijk is geworden dat het bij integriteit in het algemeen gaat “om wat de samenleving
oorbaar en betamelijk, rechtvaardig en juist vindt; dat is de publieke moraal” (Van den Heuvel
2010: 16). Wanneer een publiek figuur zijn eigen integriteit gaat beoordelen moet hij dus
proberen te achterhalen of te interpreteren wat de moraal van het relevante publiek is. Vaak is
dit een nogal zwart-wit oordeel omdat in de integriteitdiscussie weinig ruimte is voor nuance.
Waakzaamheid voor overdrijving in de vorm van integritisme is dan ook geboden.
De definitie van belangenverstrengeling volgens dit eerste hoofdstuk is dat bij
belangenverstrengeling een publieke dienaar andere belangen heeft dan hij vanuit zijn functie
zou moeten hebben. Het gaat dus om het spanningsveld tussen publieke taken en private
belangen. In het juridisch kader krijgt deze definitie meer praktische invulling.
17

Uit de columns van Elzinga blijkt dat de schijn van belangenverstrengeling een verschijnsel is
waar moeilijk mee te werken valt. Er zal altijd een persoonlijke overtuiging of belang zitten in
een politiek belang en daarnaast is er weinig nodig om de schijn van belangenverstrengeling
te wekken. Een raadslid hoeft maar te roepen dat een ander raadslid mogelijk een belang heeft
en dan is de schijn al gewekt, dit geeft ruimte voor onwenselijke politiek-strategisch
spelletjes. Griffier Van der Heijden concludeert zelfs dat om de schijn van
belangenverstrengeling tegen te gaan en toch genoeg leden over te houden voor een
representatieve stemming, raadsleden eigenlijk niet meer in de gemeente woonachtig mogen
zijn waar zij raadslid zijn.
18

Hoofdstuk 2: Juridisch kader
Om een duidelijk juridisch kader te scheppen is het nodig om ten eerste de relevante
wetsartikelen te introduceren uit de Algemene Wet Bestuursrecht (AWB) en de gemeentewet.
Vervolgens zal er gekeken worden naar jurisprudentie op dit gebied. Tot nu toe zijn alleen de
zaak Winsum en de zaak Loenen bekend als relevante jurisprudentie. Vervolgens is de reactie
van voormalig minister Remkes op de uitspraak Winsum interessant. Deze reactie vormt
tevens een bruggetje van de juridische werkelijkheid naar de wereld van gedragscodes en
handreikingen. Alle bekende codes en handreikingen zullen behandeld worden voor zover het
de schijn van belangenverstrengeling betreft. Net als bij het vorige hoofdstuk is er ook over
codes voor integriteit heel veel geschreven, daarom beperkt dit hoofdstuk zich tot de relevante
informatie over de schijn van belangenverstrengeling.
Dit hoofdstuk bestudeert het relevante wetgevende kader op landelijk niveau. Het is
ondoenlijk om alle verschillende lokale gedragscodes en andere vormen van integriteitbeleid
op provinciaal en lokaal niveau en de verschillen daartussen te behandelen. In het vervolg van
dit onderzoek zullen raadsleden uit verschillende gemeenten aan bod komen. Bij de
interviews met die raadsleden zullen de gedragscodes van de gemeenten waarin zij werkzaam
zijn een rol spelen. De lokale gedragscodes keren dus later terug.
De wet:
In de huidige wetgeving zijn een aantal passages uit de AWB en de gemeentewet relevant
voor de schijn van belangenverstrengeling.
Algemene Wet Bestuursrecht
Artikel 2:4 (Website wetten overheid [1]).
1.Het bestuursorgaan vervult zijn taak zonder vooringenomenheid.
2.Het bestuursorgaan waakt ertegen dat tot het bestuursorgaan behorende of daarvoor
werkzame personen die een persoonlijk belang bij een besluit hebben, de besluitvorming
beïnvloeden.
Gemeentewet
Artikel 15 (Website wetten overheid [2]).
Lid 3: De raad stelt voor zijn leden een gedragscode vast.
Artikel 28
1.Een lid van de raad neemt niet deel aan de stemming over:
a.een aangelegenheid die hem rechtstreeks of middellijk persoonlijk aangaat of waarbij hij als
vertegenwoordiger is betrokken;
b.de vaststelling of goedkeuring der rekening van een lichaam waaraan hij rekenplichtig is of
tot welks bestuur hij behoort.
19

Jurisprudentie
Het is interessant dat de wetgeving inderdaad spreekt over waken voor een persoonlijk belang
en vooringenomenheid. En dat de gemeentewet ook spreekt over aangelegenheden die een
raadslid rechtstreeks of middellijk persoonlijk aangaan. De schijn van belangenverstrengeling
staat dus niet letterlijk in de wet. De schijn van als wettelijk kader is waarschijnlijk ontstaan
vanuit de jurisprudentie. We beginnen hieronder met de zaak Winsum uit 2002 en behandelen
vervolgens de zaak Loenen uit 2011.
Winsum
Op zeven augustus 2002 deed de afdeling bestuursrechtspraak van de RvS uitspraak in de
zaak Winsum. De zaak is een hoger beroep van de stichting Schaphalsterzijl en de Stichting
Marnelandschap, tegen het College van Burgemeesters en Wethouders van Winsum (Website
Raad van State [1]). In 1998 heeft de gemeenteraad van Winsum een vrijstelling op het
bestemmingsplan verleend voor het veranderen van bestaande zijlen en de bouw van een
gemaal met sluis. De stichtingen zijn hiertegen gaan procederen maar hebben tot nu toe geen
poot aan de grond gekregen. De RvS veegt net als de lagere rechters alle claims van de
stichtingen op het gebied van ruimtelijke ordening en welstand van tafel. Het laatste argument
dat overblijft is
“dat de voorzieningenrechter heeft miskend dat het vrijstellingsbesluit van 17 november 1998 tot stand
is gekomen in strijd met artikel 28 van de gemeentewet en artikel 2:4 van de Algemene wet
bestuursrecht (hierna: de Awb), omdat de heer Woltersom (hierna: Woltersom) heeft deelgenomen aan
de stemming in de gemeenteraad” (Ibidem).
Woltersom was in zijn functie als juridisch medewerker van het waterschap al enkele jaren
betrokken bij het voorgenomen bouwplan, daarnaast was hij gemeenteraadslid van de
gemeente Winsum. In dit geval is artikel 28 lid 1 van de gemeentewet interessant, waar staat
dat een raadslid niet deelneemt aan stemming als die “hem rechtstreeks of middellijk
persoonlijk aangaat of waarbij hij als vertegenwoordiger is betrokken” (Website wetten
overheid [2]). In dit geval zou het er volgens de stichtingen om gaan dat Woltersom als
vertegenwoordiger van het waterschap artikel 28 van de gemeentewet heeft overtreden door
mee te stemmen over de vrijstelling van het bestemmingsplan (Website Raad van State [1]).
Het meestemmen van Woltersom had overigens directe consequenties omdat het plan met de
kleinst mogelijke meerderheid werd aangenomen en Woltersom voorstemde.
De RvS oordeelt echter dat er niet is gehandeld in strijd met artikel 28 van de gemeentewet
omdat Woltersom niet “uit hoofde van zijn functie binnen het waterschap bevoegd was het
waterschap te vertegenwoordigen” (Ibidem). De RvS vat het woord vertegenwoordiger dus
letterlijk op en veegt ook dit beroep van de stichtingen van tafel.
Vervolgens wordt dezelfde feitelijke bewering dat het onjuist was dat Woltersom heeft
meegestemd getoetst aan artikel 2:4 van de Awb. De uitleg van artikel 2:4 door de RvS is
daarin cruciaal. Volgens de RvS beschermt artikel 2:4 de burger tegen een vooringenomen
bestuur, daarom moet het bestuur voorkomen dat vermenging van persoonlijke en bestuurlijke
belangen van betrokken personen leiden tot een vooringenomen besluit (Ibidem). Om dit te
20

ereiken “kunnen het orgaan verschillende middelen ter beschikking staan: uitsluiting van
personen van de besluitvorming is daar een van, doch dit is niet slechts het enige middel”
(Ibidem). Hier wordt de verantwoordelijkheid dus bij het besluitvormende orgaan als geheel
gelegd. Maar wat is volgende RvS een persoonlijk belang?
“Met de uitdrukking persoonlijk is blijkens de Memorie van Toelichting gedoeld op ieder belang dat
niet behoort tot de belangen die het bestuursorgaan uit hoofde van de hem opgedragen taak behoort te
behartigen. Gelet op de wetsgeschiedenis heeft de wetgever niet een beperkte uitleg van het begrip
persoonlijk belang voor ogen gehad” (Ibidem).
Dit maakt de definitie van belang en ook van belangenverstrengeling helderder, waarop in de
conclusie van dit hoofdstuk terug gekomen zal worden.
Op deze uiteenzetting van artikel 2:4 van de Awb volgt voor deze scriptie de meest cruciale
zin uit het hele arrest: “voorts is de Afdeling van oordeel dat, nu in artikel 2:4 van de Awb een
waarborg is neergelegd voor de burger ingevolge het tweede lid ook de schijn van
belangenverstrengeling dient te worden vermeden” (Ibidem). De RvS is dus van mening dat
om de burger afdoende te beschermen tegen vooringenomenheid van het bestuur, ook de
schijn van belangenverstrengeling een reden is om een raadslid niet mee te laten stemmen. De
raad moet bij het afwegen van belangen ten opzichte van al die belangen even afstandelijk
staan (Ibidem). Woltersom had niet voldoende afstand tot het belang van het waterschap in
deze en had daarom de schijn van belangenverstrengeling tegen zich.
De RvS concludeert vervolgens dat: “Een lid dat er onmiskenbaar blijk van heeft gegeven uit
hoofde van een andere functie te staan voor het belang van het waterschap, wekt naar het
oordeel van de Afdeling naar de burger de sterke schijn niet onbevangen te staan ten opzichte
van alle af te wegen belangen” (Ibidem). Interessant is dat de RvS hier duidelijk de schijn
richting de burger in zijn oordeel meeneemt. Het is hier dus ook belangrijk richting wie de
schijn van belangenverstrengeling gewekt wordt.
De RvS stelt vervolgens dat dit alles voor de gemeenteraad aanleiding geweest had moeten
zijn om te voorkomen dat met de kleinst mogelijke meerderheid van stemmen deze
vrijstelling werd aangenomen. De RvS achtte het hier dus van belang dat de stem van
Woltersom beslissend is geweest. De RvS verklaart het beroep gegrond, vernietigd het besluit
van de lagere rechtbank en vernietigt het vrijstellingsbesluit.
Loenen
De tweede jurisprudentiezaak is de uitspraak van de afdeling bestuursrechtspraak van de RvS
op tweeëntwintig juni 2011. Twee bewoners van Loenen hebben beroep aangetekend tegen de
gemeenteraad van Loenen, in zake het actualiseren van het bestemmingsplan Loenersloot-
Binnenland-Kerklaan (Website Raad van State [2]). Omdat één van beide burgers in eerste
instantie geen bezwaar had aangetekend is zijn beroep vervolgens niet ontvankelijk verklaard.
De overgebleven burger heeft bezwaar tegen de bestemming van zijn gronden op het
bedrijventerrein.
21

De burger claimt dat de schijn van belangenverstrengeling is gewekt omdat een raadlid die op
het bedrijventerrein woont heeft meegestemd (Ibidem). Rondom het bedrijf van de in beroep
gaande burger zijn de bebouwingsmogelijkheden door het bestemmingsplan beperkt.
Hierdoor is verdere bebouwing of ontsluiting niet meer mogelijk.
De gemeenteraad van Loenen is van mening dat van enig persoonlijk belang van het raadslid
niets is gebleken tijdens de besluitvorming of de voorbereiding daarop. Hij heeft nooit een
persoonlijk belang naar voren gebracht. Daarnaast heeft hij niet bij alle amendementen een
beslissende stem gehad (Ibidem). Voorts is de gemeenteraad van mening dat artikel 2:4 van
de Awb eerder bedoeld is om vooringenomenheid bij ambtenaren te bestrijden (Ibidem).
De toelichting van de RvS op artikel 2:4 van de Awb is volledig identiek aan de toelichting in
2002 bij de zaak Winsum. De schijn van belangenverstrengeling wordt wederom als uitleg
van wat er in het tweede lid van artikel 2:4 van de Awb bedoeld wordt opgevoerd.
Nieuwe feiten in deze zaak zijn dus dat de stem van het raadslid niet altijd doorslaggevend is
geweest. Daarnaast is wel gebleken dat het raadslid in de voorbereidende sessies op het
actualiseren van het bestemmingsplan nadrukkelijk betrokken is geweest. Ook heeft de fractie
van het raadslid meerdere amendementen ingediend die bij vaststelling een toename in het
woongenot van het raadslid zouden betekenen en een nadeel voor de burger die in beroep is
gegaan. Hierdoor is de RvS van mening dat de schijn van belangenverstrengeling richting de
burger is gewekt (Ibidem). Een interessante zinsnede hierin is: “Ook indien in dit opzicht van
de goede trouw van het betrokken raadslid wordt uitgegaan, kan de schijn van
belangenverstrengeling zijn gewekt” (Ibidem).
Dat het raadslid bij een aantal amendementen geen beslissende stem heeft gehad is voor de
RvS niet relevant omdat hij door zijn woordvoerderschap wel de mogelijkheid heeft gehad
andere partijen te beïnvloeden. Daarnaast heeft hij bij een aantal amendementen wel een
beslissende stem gehad. De RvS stelt de burger in deze zaak dus in het gelijk en vernietigt het
besluit van de gemeenteraad.
Reactie Remkes op Winsum uitspraak
Nu er een helder beeld is ontstaan van de jurisprudentie en daarmee de wijzen waarop de RvS
tegen artikel 2:4 van de Awb aankijkt is het interessant om te kijken hoe het ministerie van
BZK reageerde op de zaak Winsum. Destijds was Remkes de minister van BZK. Deze reactie
is interessant omdat op rijksniveau het ministerie van BZK belast is met de bewaking van
integriteit van de overheid (Bovens e.a. 2007: 33).
De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) stelt dat er naar aanleiding van deze
uitspraak vragen zijn gerezen over de mogelijke gevolgen voor het “kunnen vervullen van
functies en activiteiten naast het raadslidmaatschap gelet op de mogelijke
belangenverstrengeling” (Website VNG). De vraag wie verantwoordelijk is voor de
stemonthouding van het individuele raadslid is ook relevant geworden omdat in artikel 2:4 het
22

gehele bestuursorgaan benoemd wordt. De spanning tussen de uitspraak de wens dat
raadsleden een brede maatschappelijke betrokkenheid hebben komt daarnaast ook meteen
naar voren in de reacties uit de praktijk:
“In sommige reacties uit de praktijk wordt de vrees uitgesproken dat deze uitspraak de ruimte voor
functies en activiteiten naast het raadslidmaatschap fors beperkt, wat op gespannen voet staat met de
brede wens dat de volksvertegenwoordigers nauwe contacten moeten hebben met de samenleving”
(Ibidem).
Minister Remkes adviseert in mei 2003 dat stemonthouding voorbehouden blijft aan het
individuele raadslid. De gemeenteraad als collectief kan niet meer dan waarschuwen en
onderling de discussie starten over de schijn van belangenverstrengeling. De raad zou een
gedragscode kunnen opstellen waarmee deze discussie wordt aangezwengeld. De raad als
collectief kan vervolgens alleen maar hopen dat dit voor een individueel raadslid reden is om
zich zo nodig van stemming te onthouden. Een gedragscode kan namelijk nooit juridisch
bindend zijn (Ibidem). De minister zegt verder de begrippenkaders is de Provinciewet en
Gemeentewet die in relatie kunnen staat tot artikel 2:4 van de Awb te bestuderen om te kijken
of verduidelijking nodig is. Van een eventuele actie op dit punt is in de voor deze scriptie
beschikbare bronnen niks terug te vinden. De praktijk moet het dus doen met het advies om
een gedragscode op te stellen. Voor deze gedragscode worden overigens wel een aantal
handreikingen van het ministerie en andere organisaties gedaan. Deze handreikingen worden
hieronder besproken.
Handreikingen
Modelaanpak basisnormen integriteit (2006)
De eerste handreiking voor zover bekend is de Modelaanpak basisnormen integriteit voor het
openbaar bestuur en de politie (BZK, VNG, IPA, UvW, NPI 2006). In het voorwoord van
minister Remkes wordt gesteld dat: “de integriteit van de Nederlandse overheid is van een
hoog niveau. Maar voor zelfgenoegzaamheid is geen plaats. Alertheid is altijd geboden. De
overheid moet zich blijven wapenen tegen mogelijke schendingen van integriteit” (Ibidem: 5).
Alle in aanmerking komende overheden moeten de modelaanpak integreren in hun organisatie
en op basis hiervan ook een eigen integriteitbeleid vaststellen dat ten minste aan de in de
modelaanpak genoemde basisnormen voldoet (Ibidem: 11). We beperken ons hier verder tot
de relevante passages is de modelaanpak voor de kwestie van de schijn van
belangenverstrengeling.
Wat opvalt is dat er ondanks de zaak van Winsum niet in directe zin gerept wordt over de
schijn van belangenverstrengeling. Er wordt wel gemeld dat publieke ambtsdragers hun
nevenwerkzaamheden op een toegankelijke manier voor de burger moeten vermelden en
daarbij ook moeten vermelden of deze activiteit bezoldigd is of niet (Ibidem: 27). Met een
toegankelijke wijze wordt gedoeld op bijvoorbeeld de website van de gemeente. Verder
moeten lokale overheden in hun integriteitbeleid opnemen dat publieke ambtsdragers hun
financiële belangen moeten melden (Ibidem). Hiermee wordt bijvoorbeeld gedoeld op
grondbezit, onroerend goed en effecten. Het kan ook gaan om negatieve bezittingen zoals een
23

hypotheek. Tot slot wordt er in de modelaanpak gemeld dat deze modelaanpak alle
noodzakelijke elementen bevat voor een volwaardig integriteitbeleid (Ibidem: 30). Er is
overeengekomen dat alle betrokken overheidsinstanties in 2007 een eigen integriteitbeleid
hebben vastgesteld dat ten minste voldoet aan de basisnormen uit de modelaanpak (Ibidem).
Nederlandse code voor goed openbaar bestuur (2009)
Een vervolg op de modelaanpak uit 2006 is de Nederlandse code voor goed openbaar bestuur
(Ministerie van BZK 2009). Volgens het voorwoord van minister ter Horst van BZK is in
deze code te vinden wat de “basale beginselen van goed openbaar bestuur zijn in onze
democratische rechtstaat” (Ibidem: 3). Speciale aandacht hierbij gaat uit naar integriteit. De
volgende zin is daarbij interessant: “juist de mensen die individuele en collectieve taken en
verantwoordelijkheden vervullen in het openbaar bestuur, dien ons aller belang dienen; juist
zij moeten het goede voorbeeld geven. Zo verdienen we het vertrouwen van de burger in de
overheid” (Ibidem). Het vertrouwen van de burger in de overheid is daarmee één van de
belangrijkste doelen van deze code. We beperken ons hieronder weer tot het weergeven van
de passages die relevant zijn voor de schijn van belangenverstrengeling.
De code heeft zeven beginselen inclusief toelichting waarbij alleen het eerste beginsel met
integriteit te maken heeft. De schijn van belangenverstrengeling wordt weer niet letterlijk
genoemd. Bij het beginsel van openheid en integriteit wordt opgemerkt dat een bestuur het
goede voorbeeld moet geven, zowel binnen als buiten de organisatie (Ibidem: 11). Het bestuur
moet medewerkers bewust maken van integriteit (Ibidem). “Integriteit betekent ook
gewetensvol handelen. Wat dat voor de specifieke organisatie betekent, maakt het bestuur
duidelijk in een integriteitbeleid” (Ibidem). Het is dus duidelijk dat deze handreiking het
probleem van integriteit over de schutting van de gemeenten en andere relevante overheden
werpt.
Handreiking integriteit van politiek ambtsdragers (2011)
In april 2011 verscheen de op dit moment meest recente handreiking. De handreiking van
politiek ambtsdragers bij gemeenten, provincies en waterschappen (VNG, IPO, UvW, BZK
2011). Belangenverstrengeling wordt in deze handreiking als volgt gedefinieerd:
“Van belangenverstrengeling is sprake als het publiek belang wordt vermengd met het persoonlijk
belang van een politieke ambtsdrager of dat van derden, zoals familieleden of vrienden. Hierdoor is een
zuiver besluiten of handelen in het publiek belang niet langer gewaarborgd. Niet alleen feitelijke
belangenverstrengeling, maar ook de schijn ervan moet worden vermeden” (Ibidem: 11).
Het uitgangspunt is altijd dat een politieke ambtsdrager een onafhankelijk oordeel kan vellen.
Het onafhankelijk handelen wordt zowel in de eed / belofte als in wettelijke bepalingen zoals
hierboven genoemd (Ibidem: 12). Vanuit het oogpunt van onafhankelijkheid kan het
bijvoorbeeld zijn dat bepaalde nevenfuncties onverenigbaar zijn met het uitoefenen van een
politiek ambt.
Als het gaat om deelname aan stemming over een onderwerp waar een raadslid bij betrokken
is, dan moet het raadslid in eerste instantie zelf de afweging maken of het nodig is om zich
24

van stemming te onthouden (Ibidem: 15). “Als hij concludeert dat hij beter niet mee kan
stemmen, dan moeten hij zich daar ook aan houden” (Ibidem). De verantwoordelijkheid ligt
dus in eerste instantie bij het raadslid zelf. Maar wat gaat een raadslid nou persoonlijk aan,
wanneer is een raadslid persoonlijk betrokken? Het volgende citaat zegt daar iets meer over:
“Zaken die de bestuurder of volksvertegenwoordiger direct of indirect aangaan, zijn bijvoorbeeld
familierelaties, eigendommen, financiële belangen (zoals aandelen), of bestuurslidmaatschappen van
gesubsidieerde instellingen. Belangenverstrengeling ontstaat bijvoorbeeld als een wethouder,
gedeputeerde of dagelijks-bestuurslid van een waterschap, beslist over het verlenen van een vergunning
aan zichzelf of iemand uit zijn persoonlijke omgeving. Ook een raadslid dat meebesluit over de
bestemming van het buitengebied waar hij zelf een boerenbedrijf bezit, maakt zich schuldig aan
belangenverstrengeling” (Ibidem).
Er is echter wel een grens waarop een persoonlijk belang bezwaarlijk is. Een politiek
ambtsdrager is namelijk ook tegelijkertijd een burger die gebruik maakt van de gemeentelijke
dienstverlening. Daarom mag een raadslid wel meestemmen als het gaat om de
afvalinzameling of het openbaar vervoer, ondanks dat hij zelf van beide gebruik maakt en dus
belanghebbende is (Ibidem: 16). Het lijkt er dus op dat wanneer een raadslid een belang heeft
dat gelijk is aan het belang die iedere burger zou hebben hij wel mee kan doen me de
stemming.
Interessant is dat in de handreiking staat dat “het bestuursorgaan kan de bestuurder of
volksvertegenwoordiger in kwestie, in elk geval nooit verbieden om te stemmen” (Ibidem). In
het eerste hoofdstuk en in de jurisprudentie van Loenen blijkt juist dat de raad als geheel de
verantwoording draagt voor de integriteit van het individuele lid. Hier lijkt de handreiking dus
al weer ingehaald door de praktijk.
In de handreiking wordt ook artikel 2:4 van de AWB verder toegelicht.
“Het begrip ‘persoonlijk belang’ in artikel 2:4 Awb betekent ‘ieder belang dat niet behoort tot de
belangen die het bestuursorgaan behoort te behartigen’. Het begrip ‘beïnvloeding van de
besluitvorming’ gaat niet alleen over de stemming, maar over het gehele proces van besluitvorming”
(Ibidem).
Conclusie
Uit dit juridisch kader blijkt dat er voor belangenverstrengeling in de Gemeentewet en in de
Awb een wettelijk kader is, de schijn van wordt echter niet genoemd. De RvS definieert een
persoonlijk belang als een belang dat niet het belang is dat het bestuursorgaan dient uit te
voeren. Dit maakt het woord belang tastbaarder, al blijft het bezwaar uit het eerste hoofdstuk
dat er in ieder publiek belang een persoonlijk belang zit een belangrijk kritiekpunt.
De RvS is van mening dat artikel 2:4 van de Awb bedoeld is om de burger te beschermen
tegen een vooringenomen overheid. Omdat het beschermen van de burger in dit geval zo
belangrijk is moet ook de schijn van belangenverstrengeling vermeden worden. Interessant is
wie zijn verantwoordelijkheid het is om deze schijn niet te wekken. Moet de raad als geheel
proberen een individueel lid van stemming uit te sluiten, wat staatsrechtelijke problematisch
is, of blijft integriteit toch meer een individuele verantwoordelijkheid? In de jurisprudentie
25

kiest de RvS ervoor dat het een verantwoordelijkheid is van het gehele bestuursorgaan, zij
worden aangeklaagd, niet het individuele raadslid.
Remkes zegt dat de gemeenteraad als collectief niks meer kan dan een niet bindende
gedragscode opstellen. Daarom maakte BZK samen met VNG en anderen partners meerdere
handreikingen. Opvallend is dat er in 2006 en 2009 niet gesproken wordt over schijn van
belangenverstrengeling en slechts sporadisch over integriteit van politieke ambtsdragers. De
code van 2011 is interessant omdat hier belangenverstrengeling wel gedefinieerd wordt. “Van
belangenverstrengeling is sprake als het publiek belang wordt vermengd met het persoonlijk
belang van een politieke ambtsdrager of dat van derden, zoals familieleden of vrienden”
(Ibidem: 11). In de code wordt ook gesproken over het vermijden van de schijn van
belangenverstrengeling, in deze code is dit overigens een verantwoordelijkheid van het
individuele raadslid. Er is wel een grens, wanneer het belang van een raadslid niet groter is
dan dat van iedere andere burger zoals bij de afvalinzameling of de OZB dan mag het raadslid
gewoon meestemmen.
Na de eerste twee hoofdstukken valt dus te concluderen dat de code uit 2011 veel houvast
biedt. En dat de juiste definitie van de schijn van belangenverstrengeling is: Het vermengen
van een persoonlijk belang met het publieke belang dat een raadslid moet dienen uit hoofde
van zijn functie, of de schijn wekken dat dit is gebeurd. Wat een publiek belang is zal in het
volgende hoofdstuk centraal staan.
26

Hoofdstuk 3: Politiek theoretisch kader
Belangenverstrengeling gaat om het vermengen van het persoonlijke belang met het publieke
belang. In de politieke theorie is er een brede intellectuele geschiedenis over wat het publieke
belang of het algemeen belang is, en wat persoonlijke belangen of groepsbelangen of
deelbelangen zijn. De ontwikkeling van het algemeen belang als begrip in de
democratiegeschiedenis zal in dit hoofdstuk geschetst worden. Een belangrijke vraag hierbij is
wat dit algemeen belang dan is. Wanneer wij verwachten dat volksvertegenwoordigers zich
op het algemeen belang richten hoe controleren wij dit dan als we niet weten wat het
algemeen belang is?
Wanneer de geschiedenis van het algemeen belang geschetst is, is het belangrijk om te
concluderen welke opvattingen met betrekking tot de representatieve democratie hieruit voort
komen. De schijn van belangenverstrengeling kan er toe leiden dat raadsleden zich van
stemming onthouden, de vraag is of dit democratisch laakbaar is. Deze vraag zou je
specifieker kunnen maken door de vraag, wat is de waarde van dat ene raadslid in de
besluitvorming. De waarde van het ene lid is in letterlijke zin de kiezers die hij of zij
vertegenwoordigd, wanneer een lid niet meestemt, stemmen zijn kiezers niet mee. Hoe erg dit
is, hangt er vanaf wat je opvatting is van representatieve democratie.
De geschiedenis van het algemeen belang
De term algemeen belang heeft binnen de politieke theorie een lange geschiedenis. In de
middeleeuwen werd al geopperd dat koningen en pausen hun beleid moesten formuleren in
objectieve termen gericht op het algemeen belang (Akkerman 2003: 69). Thomas van Aquino
maakte het onderscheid tussen een goede regering in het algemeen belang en een tirannie
(Ibidem: 71). Dit onderscheid heeft hij overigens overgenomen van Aristoteles (Ibidem). De
term algemeen belang is dus al vanaf oudsher een soort van waarborg tegen alleenheersers die
het land regeren om zichzelf te verreiken. Je zou kunnen zeggen dat het idee dat een heerser
moet regeren in het algemeen belang een soort recht van zijn onderdanen is. Het concept
algemeen belang komt nog verder tot leven in de tijd van de democratische revoluties in
Frankrijk en de Verenigde Staten.
Het algemeen belang ten tijde van de Founding Fathers
Een belangrijke voorstander van de representatieve democratie is Madison. Het principe van
vertegenwoordiging was volgens hem superieur omdat “in een dergelijk stelsel de wijsheid en
vaderlandsliefde van de gekozen vertegenwoordigers er zorg voor droegen dat zij zich aan het
publieke belang wijdden” (Ibidem: 5). Het algemeen belang kwam tot uitdrukking door
vertegenwoordiging door de best gekwalificeerde kandidaten. Het was hierbij bijvoorbeeld
van belang dat een vertegenwoordiger bezit had. In de visie van de Founding Fathers was
vooral grondbezit een onmisbaar “fundament voor politieke onafhankelijkheid en
belangenloosheid” (Ibidem). Deze opvatting leefde nog lang voort in de politieke theorie. Bij
John Stuart Mill vinden we dezelfde standpunten terug: “de dienaren van het algemeen
belangen dienen in intellectueel en moreel opzicht de besten te zijn” (Becker 2006: 91).
Daarnaast koesterde Mill net als de Founding Fathers een angst voor de bezitlozen (Fennema
27

2001: 129). Deze angst voor de bezitlozen is overigens ook bij Aristoteles al terug te vinden
(Akkerman 2003: 5).
De Founding Fathers waren tegen partijvorming omdat ze dit associeerden met het najagen
van deelbelangen (Fennema 2001: 173). Vertegenwoordiging van deelbelangen werd
schadelijk geacht voor het uiteindelijk komen tot het algemeen belang (Manin 1997: 194). In
de praktijk werd erkend dat dit moeilijk is omdat er meerdere visies kunnen bestaan van wat
het algemeen belang is, toch bleef fractievorming in theorie uit den bozen. Het werd erkend
dat men verschil van mening kon hebben over de vorm van het algemeen belang, “maar die
meningsverschillen dienden in een parlementair debat opgelost te worden en mochten geen
aanleiding zijn tot duurzame coalities en partijen” (Fennema 2001: 173).
Een interessante gebeurtenis ten tijden van de Amerikaanse revolutie is een assembly in 1786
naar aanleiding van de statutenwijziging van de bank van Noord-Amerika (Ibidem: 175). Een
zekere William Findley bracht hier ten sprake dat hij wel degelijk zijn eigen belang als
persoon die geld in de bank heeft gestopt zou mogen verdedigen. Hij stelde dat iedereen zijn
eigenbelang moet kunnen vertegenwoordigen, mits hij maar eerlijk toegaf dat hij ook
daadwerkelijk zijn eigenbelang verdedigd (Ibidem: 175). “Juist omdat niemand in staat was
het algemeen belang te behartigen, was het beter te erkennen dat het verdedigen van een
eigen- of deelbelang onvermijdelijk de kern van de politiek vormde” (Ibidem). Findley is
hiermee één van de eerste criticasters van het systeem van het algemeen belang.
Het algemeen belang ten tijde van de Franse Revolutie
Het algemeen belang wordt in de filosofie en de politicologie vooral gekoppeld aan Rousseau
en zijn volonté génerale. Bij Rousseau was de soevereiniteit en dus het uitoefenen wat de
hoogste wetgevende bevoegdheden niet meer dan het uitvoeren van de algemene wil
(Akkerman 2003: 226). De soevereiniteit was bij Rousseau onvervreemdbaar (men kon het
niet uit handen geven) en ook ondeelbaar (er bestonden niet meerdere vormen van het
algemeen belang). Dit houdt in dat burgers zich volledig moeten richten op het algemeen
belang en dus daarom altijd op één lijn zitten, burgers mochten zich niet op hun eigenbelang
of op een deelbelang richten (Ibidem; Fennema 2001:8-9). Wetgeving die dus slechts door
een deel van het volk werd ondersteund zou nooit legitieme wetgeving kunnen zijn.
Rousseau zag overigens in dat dit in de praktijk problematisch kon worden. Er is geen
garantie dat het volk ook echt de gerichtheid op het algemeen belang kan opbrengen
(Akkerman 2003: 226). Daarom vallen algemene wil en de wil van iedereen bij elkaar
opgeteld ook alleen in de meest optimale situatie samen. Maar wie moest de besluiten op
basis van de algemene wil dan nemen? In de visie van Rousseau moest dit zo direct mogelijk
gebeuren en steeds opnieuw bekrachtigd worden. Van representatie of stilzwijgende
instemming van het volk wilde Rousseau dan ook zo min mogelijk weten. Dit blijkt mooi uit
zijn kritiek op de Engelse parlementaire democratie: “het Engelse volk denkt vrij te zijn; het
vergist zich deerlijk, want het is dat slechts gedurende de verkiezingen van de
parlementsleden: zodra die gekozen zijn, is het slaaf, is het niets” (Ibidem: 227).
28

Emmanuel Joseph Sieyès steunt Rousseau in zijn pleidooi voor het algemeen belang, ook hij
verwerpt het idee van afgevaardigden die met bepaalde mandaten een relatie hebben tot de
kiezer. Sieyès vindt dat een vertegenwoordiger die eenmaal gekozen is zitting moet nemen
namens alle burgers (Ibidem 252). Eenzelfde formulering vinden we terug bij Condorcet: “De
volksvertegenwoordiging moest de eenheid en gelijkheid van de burgers belichamen”
(Akkerman 2003: 250). In de ogen van Sieyès waren afgevaardigden gekozen vanwege hun
opleiding, vrije tijd en verlichte inzichten waardoor zij het algemeen belang beter kenden dan
het volk (Ibidem). Hiermee sluit Sieyès zich dus aan bij de Amerikaanse democraten die ook
voor een systeem waren waarin de beste gekozen werden om samen het algemeen belang te
formuleren (Ibidem). In de nationale vergadering ten tijden van de Franse Revolutie
verwoorde Sieyès dit als volgt: “voor het gemeenschappelijk nut wijzen de burgers
vertegenwoordigers aan die beter dan zijzelf in staat zijn het algemeen belang te doorgronden
en op die manier hun wil te vertolken” (Fennema 2001: 9).
Het begin van de partijendemocratie
Al snel kwam men er in de Verenigde Staten achter dat vertegenwoordiging in het teken van
het algemeen belang in de praktijk moeilijk is. Er ontstonden twee verschillende fracties, de
democratisch-republikeinen en de federalisten (Fennema 2001: 176). De meningsverschillen
gingen onder andere om de keuze voor Frankrijk of Engeland in het geval van Europese
conflicten. Doordat er twee fracties ontstonden begon de regeringsfractie van federalisten de
oppositiefractie van de democratisch-republikeinen uit te maken voor landverraders, waarop
de democratisch-republikeinen de federalisten vergeleken met de Engelse koloniale
onderdrukker (Ibidem: 177). Het concept van het algemeen belang bleek in de praktijk niet
lang houdbaar. Vanaf de tweede helft van de 19 e eeuw werd het steeds gebruikelijker dat er
partijen opkwamen die de opvatting van het electoraat in zich probeerde te vatten (Manin
1997: 194)
Sinds deze gebeurtenissen kwamen er in de loop van de 19 e eeuw een aantal politiek filosofen
op die het bestaan van een partijpolitiek systeem gingen verdedigen. Één van de eerste was de
Amerikaan Frederick Grimke die al in 1848 schreef:
“als gevolg van partijconflicten is de publieke wilsvorming meer systematisch gericht op het algemeen
welzijn dan in welk ander land dan ook. De conflicten en de partijstrijd hebben een gunstig effect gehad
op de eenheid van doelstelling die nodig is in alle menselijke zaken” (Fennema 2001: 179).
Het conflict tussen meerdere partijen zou er dus voor zorgen dat alle partijen moeten aantonen
dat ze voor het algemeen belang opkomen waardoor dit juist extra centraal komt te staan.
Waar het algemeen belang in de tijden van de democratische revoluties dus gevonden werd
door consensus over het algemeen belang in de parlementaire vergadering, werd dit in de
partijendemocratie juist gevonden door conflicten en concurrentie.
Een volgende positieve noot over de partijdemocratie kwam van de in Zwitserland geboren
Johann Casper Bluntschli. Hij beschouwde het bestaan van politieke partijen als een essentieel
onderdeel van de democratie (Ibidem: 182). Voorgangers van Bluntschi die erkende dat
partijvorming bestond en voordelen kon hebben zoals Edmund Burke hielden er de mening op
na de partijen verschillende opvattingen van het algemeen belang verkondigden (Ibidem:
29

182). Bluntschli verwierp dit en zei dat partijen per definitie deelbelangen vertegenwoordigen
(Ibidem). “De partij is zoals het woord (pars) al aangeeft, echter slechts een deel van het
grotere geheel en nooit dat geheel zelf” (Ibidem). De conclusie dat partijen per definitie een
deelbelang vertegenwoordigen is niet nieuw, hier heeft Rousseau immers al jaren eerder voor
gewaarschuwd. Wat nieuw is, is dat Bluntschli het positief vindt dat partijen per definitie een
deelbelang vertegenwoordigen (Ibidem).
Bluntschli maakt wel het voorbehoud dat partijen nooit de pretentie moeten hebben om het
geheel te gaan vertegenwoordigen en dus weer terug gaan naar een idee van het algemeen
belang (Ibidem). Maar hoe leidde dit bij Bluntschli tot uiteindelijke besluitvorming? Om die
vraag te beantwoorden is het belangrijk om te begrijpen dan Bluntschli de rol van een
erfelijke monarch die boven de partijen stond wenselijk achtte (Ibidem: 183). Bluntschli zijn
betoog maakte de weg vrij voor een parlementaire democratie waarin met meerderheden
gestemd zou worden. Bij hem was er echt nog wel een macht boven de partijen die niet aan
partijpolitiek gebonden was. Vanuit die opvatting had hij ook kritiek op de situatie in de
Verenigde Staten waar de president vanuit een partij voort kwam en ook zelf zijn gehele
ambtelijke staf politiek mocht benoemen (Ibidem).
Door Bluntschli werd ook het onderscheid gemaakt tussen fractie en partij. Een partij
vertegenwoordigd een deelbelang en is daarmee de staat van dienst. Wanneer de partij echter
verwordt tot een fractie dan is zij vergeten dat zij slechts een deelbelang dient en gaat zij
claimen het beste voor iedereen te bepleiten (Ibidem: 184). “De fractie wil niet de staat
dienen, maar wil dat de staat haar dient” (Ibidem: 185). Deze logica lijkt veel op die van
Findley ten tijden van de Amerikaanse revolutie. Eerlijk opkomen voor een deelbelang is
wenselijk, maar men moet er wel eerlijk voor uitkomen dat dit slechts een deelbelang is.
Het algemeen belang bestaat niet
Schumpeter had kritiek op de hierboven beschreven opvatting dat er iets bestaat als het
algemeen belang en dat dit ook kenbaar is (Ibidem: 249-250). Schumpeter vroeg zich af waar
volksvertegenwoordigers nog voor dienen als er blijkbaar een intrinsiek juist beleid bestaat
dat ook nog eens kenbaar is (Ibidem). Schumpeter concludeert als een van de eerste dat “het
algemeen welzijn voor verschillende individuen en groepen verschillende dingen betekent”
(Ibidem: 250). Een voorbeeld ligt voor Schumpeter in de gezondheidszorg: “gezondheidszorg
zou door allen kunnen worden gewenst en toch zouden de mensen van mening kunnen blijven
verschillen over vaccinatie en sterilisatie” (Ibidem: 251). Concluderend stelt Schumpeter dat
het algemeen belang de inzet is van politieke conflicten en niet eenduidig kan worden
vastgesteld (Ibidem). Met andere woorden het algemeen belang bestaat niet. De uiteindelijke
conclusie van een besluitvormingsproces kan “niet bogen op een vooraf gegeven redelijkheid”
(Ibidem). Hiermee gooit Schumpeter het idee vanuit de verlichting dat een democratisch
besluit ook een juist besluit is overhoop, een democratisch besluit en een juist besluit is niet
per definitie hetzelfde. Zonder het bestaan van een algemeen belang is het namelijk niet
mogelijk om vast te stellen dat een genomen besluit juist is.
30

Democratie is volgens Schumpeter dan ook een concurrentiestrijd tussen belangen (Becker
2006: 94). “de democratische methode is die institutionele regeling om tot politieke
besluitvorming te komen waarbij individuen de beslissingsmacht verkrijgen door een
concurrentiestrijd om de stemmen van de burgers” (Fennema 2001: 252).
Conclusie: algemeen belang is niet objectief kenbaar
Nu de geschiedenis van het algemeen belang in kaart is gebracht is de conclusie bijna
onontkoombaar dat het algemeen belang is de praktijk een onuitvoerbaar concept is gebleken.
In de Verenigde Staten is men met de beste bedoeling met dit concept aan de gang gegaan,
maar in de praktijk ontstond toch de representatie van deelbelangen. Vervolgens werd de
nadruk gelegd op de voordelen die deze concurrentie zou hebben voor het algemeen welzijn.
Het algemeen belang zou ook via concurrentie naar boven kunnen komen. Schumpeter deed
hier vervolgens nog een schep bovenop door te stellen dat het algemeen belang niet bestaat en
dat het niet mogelijk is om objectief te beoordelen of een besluit juist is, ondanks het feit dat
het wel democratisch genomen is.
Voor de kwestie van de schijn van belangenverstrengeling betekent dit dat er geen duidelijke
omschrijving bestaat van wat nu precies het publieke belang is. Het publieke belang is niet
kenbaar en daarom is niet te achterhalen of een besluit nu een juist besluit is geweest. Er blijft
natuurlijk wel een grijs gebied tussen het punt waarop een politicus uit is op zelfverheerlijking
en waarop hij een deelbelang vertegenwoordigd.
Het onderscheid tussen persoonlijk belang en publiek belang moet dus meer gezocht worden
in het idee van representatie. Wanneer een raadslid een bepaald belang of een bepaalde groep
(bijvoorbeeld groenliefhebbers) representeert dan is dat wat anders dan pleiten voor veel
groen gebied rondom zijn eigen woning. Maar het persoonlijke belang van groen rondom de
eigen woning kan goed samengaan met het belang van de hele groep van groenliefhebbers.
Wanneer er geen publiek belang bestaat is dus de regel eerder dat een raadslid altijd een
belang van een groep moet vertegenwoordigen en niet alleen het belang van zichzelf, dat zijn
belang samenvalt met het belang van die groep kan logisch zijn. De vraag is daarom in de rest
van deze scriptie of het ook moreel acceptabel is dat raadsleden meestemmen ondanks de
schijn van belangenverstrengeling.
Wat betekent dit voor stemonthouding?
De vraag die voorlicht is vanuit welke visie op de representatieve democratie het een
tekortkoming is dat een raadslid zich onthoudt van stemming. Hierboven is de vraag al
gespecificeerd naar het belang van de stem van het individuele raadslid. Dit belang ligt in de
representatie van zijn kiezers, als het raadslid niet stemt dan stemmen zijn kiezers niet mee
over het onderwerp. De vraag is in hoeverre dit democratisch laakbaar is. Het antwoord op
deze vraag is erg verbonden met de geschiedenis van het algemeen belang. Wanneer de
opvatting van Sieyès of Madison wordt aangehouden dan is het niet meestemmen van het
raadslid niet heel erg omdat de overige leden op zoek zijn naar het algemeen belang. Het is
dus niet zo dat er in deze visie een bepaald belang niet vertegenwoordigd wordt. Wanneer
31

iemand echter de visie van Schumpeter aanhangt, dan is het logisch om te denken dat het
ontbreken van die stem wel erg is. Er wordt namelijk een specifiek deelbelang niet
vertegenwoordigd of minder sterk vertegenwoordigd dan op basis van de verkiezingen de
bedoeling geweest zou zijn.
Bij deze constatering moet wel de nuance gemaakt worden dat de connectie tussen de
vertegenwoordiger en de kiezer niet zo sterk is dat de kiezer altijd letterlijk vertegenwoordigd
wordt (Manin 1997: 162). Ook Schumpeter was van mening dat van een letterlijke één op één
vertaling van de belangen van de kiezer in de politieke arena geen sprake kan zijn (Ibidem).
Dit is ook praktisch niet mogelijk omdat er nou eenmaal minder vertegenwoordigers dan
kiezers zijn en omdat kiezers keuzes maken op basis van meerdere factoren zoals kenmerken
van een kandidaat en zijn inhoudelijke programma (Ibidem: 141-142). Dit betekent dat
kiezers bijna nooit op een kandidaat kunnen stemmen waar ze het volledig mee eens zijn of
die volledig aansluit op hun verwachtingen van wat een leider zou moeten zijn. Toch is de
conclusie gerechtvaardigd dat de stem van de kiezer over een bepaald onderwerp verloren
gaat wanneer het raadslid bij het besluitvormingsproces van dit onderwerp in de
gemeenteraad niet mee kan doen.
Conclusie
In dit hoofdstuk in geconcludeerd dat het algemeen belang of het publieke belang niet
objectief kenbaar is. Het is wel mogelijk om een deelbelang te vertegenwoordigen,
bijvoorbeeld het belang van alle natuurliefhebbers. Dat iemand die dit belang
vertegenwoordigd ook een voorstander is van meer groen rondom zijn eigen huis is een
plausibele aanname. Daarom is er een grijs gebied tussen waar een persoonlijk belang
ophoudt en een deelbelang ontstaat. Beide belangen kunnen namelijk perfect in elkaar
overlopen. De vaak gehoorde uitspraak dat een raadslid in de raad zit voor alle burgers blijkt
dus in de praktijk moeilijk uit te voeren omdat er keuzes gemaakt moeten worden tussen
deelbelangen.
Deze conclusie betekent dat als raadsleden niet mee kunnen doen aan het
besluitvormingsproces in hun gemeenteraad, de stemmen van de kiezer op dit raadslid ook
niet meedoen. Er wordt op dat moment dus een specifiek belang minder vertegenwoordigd
dan op basis van de verkiezingen de bedoeling was. De rest van deze scriptie zal moeten
aantonen hoe sterkt deze politiek theoretische argumentatie staat tegenover de andere
overwegingen omtrent de kwestie van de schijn van belangenverstrengeling.
32

Hoofdstuk 4: Ethisch kader
De vraag die in dit theoretisch kader voorligt is binnen welk ethisch model de morele kwestie
van de schijn van belangenverstrengeling het beste te analyseren valt. Het model dat in deze
scriptie gekozen wordt is het model van morele besluitvorming van Rob van Es (Van Es
2011). Bij de introductie van dit model is het ook belangrijk om de definities aan te geven van
wat in deze scriptie onder moreel en ethiek verstaan wordt.
Definities
“Moraal of moraliteit bestaat uit morele waarden en normen die in een praktijk werkzaam zijn
of zouden moeten zijn. Moraal is dus praktijkgebonden” (Ibidem: 65). Moraal is een praktisch
begrip, maar wat zijn die morele waarden en normen dan? Morele waarden zijn: “collectieve
opvattingen of voorstellingen van het goede. Overtuigingen van wat goed is voor mijzelf in
relatie tot anderen en daarmee in feite voor ons allen” (Ibidem: 50). Morele waarden staan
niet a priori vast. Uit deze abstractere waarden volgen vaak concretere morele normen.
Morele normen zijn: “aanwijzingen tot handelen. Spelregels die duidelijk maken welk gedrag
je wel en niet behoort te vertonen binnen de groep die deze normen onderschrijft” (Ibidem:
56).
Om wat voor soort moraal gaat het nu in deze scriptie? Er zijn drie soorten moraal: de
instinctieve moraal, de conventionele moraal en de institutionele moraal (Ibidem: 64). De
instinctieve moraal gaat over de zorg voor jezelf en je eigen kring, dit is vaak een impulsieve
en genetisch bepaalde vorm van moraal (Ibidem). De conventionele moraal gaat over
“geschreven en ongeschreven regels over wat wel en niet mag volgens de traditie van de regio
waarin je opgroeit” (Ibidem). Deze component is meer cultureel bepaald. Tot slot is er de
institutionele moraal die gaat over “geschreven en ongeschreven regels over wat wel en niet
hoort binnen professies en organisaties” (Ibidem). Dit is de moraal waar in deze scriptie naar
gezocht wordt. Is het binnen de institutionele moraal van een gemeenteraad wel of niet moreel
acceptabel om mee te stemmen ondanks de aanwezigheid van de schijn van
belangenverstrengeling?
Omdat de institutionele moraal centraal staat is het belangrijk om de context van de institutie,
in dit geval de gemeenteraad, te schetsen. Er zijn zeven macrofactoren die invloed kunnen
hebben op de dynamiek in een organisatie: Fysieke factoren zoals weer en klimaat, culturele
factoren zoals tradities, sociale factoren zoals klassenstructuren, juridische factoren zoals wet
en jurisprudentie, politieke factoren en zoals de verdeling van macht, economische factoren
zoals geld en goederen en tot slot technologische factoren zoals nieuw onderzoek (Ibidem:
245). Binnen de context van dit onderzoek zijn alleen juridische factoren en politieke factoren
van invloed. Culturele factoren zoals tradities zijn ook van invloed alleen deze tradities en
gewoontes van hoe omgegaan wordt met de schijn van belangenverstrengeling zijn juist
onderwerp van onderzoek en daarom geen onderdeel van de context. De politieke en
juridische context is geschetst in de hoofdstukken hiervoor.
33

Tot slot is het nuttig om te beschrijven hoe het concept ethiek zich verhoudt tot de
bovenstaande definities. “Ethiek is de systematische en kritische reflectie op morele waarden
en normen die in een praktijk werkzaam zijn of zouden moeten zijn” (Ibidem: 78). Ethiek
draait dus om het reflecteren op de moraal in de praktijk. Ethiek start met het stellen van drie
kritische vragen (Ibidem). De eerste vraag is welke morele waarden en normen actief zijn in
de praktijk. De tweede vraag is welke morele waarden en normen niet actief zijn in de praktijk
maar wel actief zouden moeten zijn. De derde vraag is waarom deze morele waarden en
normen in de praktijk niet geactiveerd zijn. Het idee dat niet alleen gezocht moet worden naar
de waarden die in het spel zijn maar ook de waarden die eigenlijk in het spel zouden moeten
zijn komt ook terug in de onderzoeksaanpak van deze scriptie.
Model van morele besluitvorming
Nu de definities omtrent moraal en ethiek behandeld zijn kan het model van morele
besluitvorming worden geïntroduceerd. Dit model is een praktische manier om een morele
kwestie te ontleden en daarmee behulpzaam om de morele, politiek theoretische en juridische
waarden uit dit theoretische kader samen te kunnen vatten. Uiteindelijk zal dit model ook bij
de beantwoording van de tweede deelvraag een rol spelen, dit wordt uitgelegd in het
hoofdstuk onderzoeksmethode. Het model is in eerste instantie gebaseerd op de drie klassieke
stadia van de retorica: beeldvorming, oordeelsvorming en besluitvorming (Ibidem: 164).
Fase één
De eerste fase van het model van morele besluitvorming wordt er gekeken naar wat er moreel
is aan de kwestie (beeldvorming). Er zijn vier waardedomeinen waarbinnen waarden gezocht
kunnen worden die bij deze kwestie om de hoek komen kijken (Ibidem: 175). Het eerste
domein is het domein van de persoonlijke waarden. Het gaat hier om de vraag wat iemand
zijn persoonlijke gevoelens zijn bij een bepaalde kwestie en welke verschillende waarden die
persoon aan de kwestie verbindt. In het geval van de schijn van belangenverstrengeling gaat
het ten eerste al om de persoonlijke waarde van integriteit. Voel ik mezelf nog wel integer als
ik toch meestem over dit onderwerp? Aan de andere kant kan het gaan om betrouwbaarheid,
hoe betrouwbaar ben ik ten opzichte van mijn kiezers en hun belangen als ik niet mee stem
over dit belangrijke voorstel, terwijl ik er in de verkiezingen wel iets over gezegd heb.
Een tweede waardedomein gaat over professionele waarden (Ibidem: 176). Ook bij
professionele waarden kan het gaan om integriteit, hoe integer voel ik mezelf als
professioneel raadslid als ik meestem? Ook loyaliteit ten opzichte van wederom die kiezers of
ten opzichten van een raadslid zijn fractie kan meespelen. Kan ik mijn fractie in de steek laten
vanwege de schijn van belangenverstrengeling? Een andere waarde is zorgvuldigheid, breng
ik de zorgvuldigheid van een proces niet in gevaar door mee te beslissen over een onderwerp?
Ook deskundigheid is een al in de inleiding geopperde waarden, hoe weeg ik als professional
mijn deskundigheid af ten opzichte van mijn betrokkenheid bij een onderwerp? Aan de ene
kant is het wenselijk om deskundigheid te laten gelden in een orgaan als de gemeenteraad, aan
de andere kant moet de burger beschermd worden tegen eventuele vooringenomenheid.
34

Een derde waardedomein gaat over de waarden van een organisatie (Ibidem: 177). Hierbij
gaat het bijvoorbeeld om de kwaliteit van mijn organisatie. In het geval van de schijn van
belangenverstrengeling komt de kwaliteit van het produceerde besluit mogelijk in gevaar.
Daarnaast streeft een publieke organisatie transparantie na en dus is de vraag hoe open je
moet zijn over eventuele belangen.
Het vierde en laatste domein van waarden gaat over publieke waarden (Ibidem: 178). Zeker
bij een publieke functie als het raadslidmaatschap kan het veel gaan om dit soort waarden.
Waarden zoals de rechtstaat die de burger beschermt tegen een vooringenomen overheid. Ook
een waarde als democratie, hoe kan het dat mijn stem bij de verkiezingen is gegaan naar een
raadslid die op een heel belangrijk onderwerp voor mij niet meestemt.
Wanneer alle vier de waardedomeinen zijn ingevuld ontstaat onderstaande figuur. De morele
kwestie van de schijn van belangenverstrengeling speelt zich met name af als spanning tussen
professionele waarden en publieke waarden, en ook als spanning binnen die domeinen.
Bron: Van Es 2011: 180
35

Fase twee
De tweede fase van het model van morele besluitvorming draait om de vraag hoe je vanuit de
ethiek naar de morele kwestie kan kijken (Ibidem: 183). Deze vraag wordt verdeeld in drie
ethische perspectieven: beginselen, gevolgen en deugden (Ibidem: 184). Het fase twee model
staat hieronder. Binnen dit model is het mogelijk om de juridische en politiek theoretische
constateringen samen te vatten met de in fase één gevonden morele waarden. Uiteindelijk
wordt dus het gehele theoretische kader samengevat in onderstaand model. Hieronder zullen
eerst de ethische perspectieven worden uitgelegd en vervolgens wordt het ingevulde model
getoond.
Bron: Van Es 2011: 201
Deugden
De centrale vraag bij deugden is hoe moet ik leven en wat voor mens wil ik zijn? (Ibidem:
185). Het gaat om “handelen zoals je zou moeten handelen gezien de praktijk van dit
moment” (Ibidem). Dit model onderscheid drie vormen van deugden: deugden van
rechtvaardigheid, deugden van zorg en deugden van zelfvorming (Ibidem: 186). Bij deugden
van rechtvaardigheid gaat het primair om neutraliteit (Ibidem: 188). Specifieker gaat het dan
om concepten zoals: billijkheid, onpartijdigheid, oprechtheid, loyaliteit en respect (Ibidem).
Voor deze scriptie is de waarde van onpartijdigheid zeker belangrijk in het kader van artikel
2:4 van de Awb.
Bij deugden van zelfvorming staat de eigen persoonlijkheid en dan met name de persoonlijke
verantwoordelijkheid voorop (Ibidem). Strenger zou men hier kunnen spreken van
zelfrestricties die iemand zichzelf oplegt. Belangrijke waarden die hier terug komen zijn
36

zorgvuldigheid, betrouwbaarheid, geestelijke moed, leergierigheid en gedisciplineerdheid.
Voor deze scriptie is zorgvuldigheid in de zin van een zorgvuldig besluitvormingsproces van
toepassing. Daarnaast is ook betrouwbaarheid als het gaat om de betrouwbaarheid als
volksvertegenwoordiger van belang. In de verkiezingen heb je als politicus bepaalde
uitspraken gedaan die je waar wilt maken.
Bij deugden van zorg gaat het om het geluk en het welzijn van de medemens en jouw
verbondenheid tot die medemens (Ibidem). Waarden die hier bij horen zijn: zorgzaamheid,
behulpzaamheid, generositeit, onbaatzuchtigheid, liefdadigheid en betrouwbaarheid.
Betrouwbaarheid hier staat voor: “op iemand aankunnen” (Ibidem). In dit geval gaat het om
de verbondenheid van een raadslid met zijn fractie en wederom zijn achterban. In hoeverre
kunnen zij van hem op aan dat hij (helpt) om de verkiezingsbeloften te verwezenlijken.
Betrouwbaarheid is dus zowel een kwestie van verbondenheid met de medemens, als een
kwestie van persoonlijke verantwoordelijkheid.
Beginselen
Bij beginselen draait het om rechten en plichten die bij de morele kwestie meespelen
(Ibidem: 192). “Een beginsel is een grondstelling of een overtuiging waar geen verdere
onderbouwing voor hoeft te worden gegeven” (Ibidem). Het gaat hier dus om de
rechtvaardiging van een handeling. Deze rechtvaardiging kan ontstaan vanuit universele
beginselen zoals de universele verklaring van de rechten van de mens (Ibidem: 194-195). Het
kan echter ook gaan om regionale rechten. “In regionale rechten doet men een beroep op
beginselen die binnen een regiocultuur of taalgebied, of een subcultuur van een klasse of
beroepsgroep worden erkend” (Ibidem: 194). In het geval van deze scriptie gaat het bij
universele rechten dus om de bescherming van de burger tegen een vooringenomen overheid.
Bij lokale rechten gaat het dan om rechten die alleen gelden binnen een bepaalde
gemeenteraad. Hier gaat het om de gedragscodes die in het juridische kader kort zijn
aangestipt er later in deze scriptie terug zullen komen.
Gevolgen
Bij het perspectief van gevolgen gaat het om de mogelijke positieve of negatieve gevolgen
van de voorgenomen handeling (Ibidem: 196). In dit geval gaat het om de voorgenomen
handeling die in de hoofdvraag geformeerd is van meestemmen ondanks de schijn van
belangenverstrengeling. Binnen het afwegen van de gevolgen zijn er twee stromingen: het
regelutilisme en het actutilisme (Ibidem: 197). Bij het regelutilisme gaat het “om handelingen
die globaal het grootste aantal mensen het meeste nut opleveren, ook al is dit lokaal niet zo”
(Ibidem). Voor deze scriptie gaat het hier om de gevolgen voor de democratie. Dat vanwege
de schijn van belangenverstrengeling een individueel raadslid niet meestemt en daardoor de
stemverhouding verschuift kan gunstig zijn voor één of meerdere individuen, maar voor het
totaal van kiesgerechtigden betekent het een vermindering van de waarde van hun stem. Het
stemrecht van een kiezer behoudt dus zijn waarde wanneer een raadslid er voor kiest om toch
mee te beslissen. Wanneer de waarde van het stemrecht behouden blijft betekent dit, dat de
besluitvorming van de gemeenteraad democratisch legitiem is. Deze conclusie is overigens
37

niet gerechtvaardigd wanneer iemand claimt dat het algemeen belang bestaat en objectief
kenbaar is. Deze veronderstelling zorgt ervoor dat iemand de gevolgen voor de democratie
veel minder zwaar inschat, zoals beschreven in hoofdstuk drie.
Bij actutilisme gaat het “om individuele handelingen. Doe dat wat in de gegeven context het
meeste nut oplevert voor de direct betrokkenen” (Ibidem). In de context van deze scriptie zou
dat betekenen dat wanneer een individueel raadslid kiest om toch mee te stemmen hij dit met
name zou doen omdat dat voor zijn achterban het meeste oplevert. Het gaat hier niet meer om
het behouden van het grote goed van stemrecht, maar meer om het waarmaken van
verkiezingsbeloften.
Samenvatting theoretisch kader
De juridische, politiek theoretische en ethische waarden die in dit theoretisch kader behandeld
zijn kunnen dus in de tweede fase van het model van morele besluitvorming worden
samengevat.
38

Beginselen
Lokale rechten
- gedragscode binnen
gemeente
Universele rechten
- Bescherming burger
tegen vooringenomen
overheid
Van rechtvaardigheid
- Onpartijdigheid
Van zelfvorming
- Betrouwbaarheid (naar
achterban en fractie)
- Zorgvuldigheid
Deugden
De morele verantwoordelijkheid
De derde fase van het model van morele besluitvorming gaat over de vraag waar de centrale
actor voor staat en waarom hij daar voor staat (Ibidem: 229). Het kan hier gaan om zowel een
individu als een organisatie, maar in deze scriptie gaat het specifiek om een raadslid.
Raadsleden hebben een publieke verantwoordelijkheid en moeten zich daarom rechtvaardigen
“ten overstaan van de burger” (Ibidem). Het gaat hier om het nemen van morele
verantwoordelijkheid voor de eigen daden en om welke identiteit de persoon in kwestie heeft
die kan verklaren waarom hij of zij tot een bepaalde handeling is gekomen. In onderstaande
figuur staan beide perspectieven beschreven. Eerst zullen de hierin staande begrippen worden
39
Regulitisme
- Stemrecht behoudt
zijn waarden
(democratische
legitimiteit)
Actutilisme
- Verkiezingsbelofte
wordt waargemaakt
Van zorg
- Betrouwbaarheid (naar
achterban en fractie)
Gevolgen

verantwoord en vervolgens zal worden toegelicht hoe dit model kan helpen in het beoordelen
van waarom raadsleden zouden handelen zoals zij handelen.
Er zijn drie vormen van morele verantwoordelijkheid, het gaat hier om de bovenste driehoek
in de zandloper. De eerste morele verantwoordelijkheid is toenadering, wanneer een actor
deze weg bewandelt, kiest hij ervoor om de overtuigingen van anderen te respecteren maar
zelf ook duidelijk zijn eigen overtuigingen naar voren te brengen zodat het altijd mogelijk
blijft voor beide kanten om toenadering te zoeken (Ibidem). Het accent ligt hier op interactie
(Ibidem: 209). Bij handeling “accepteer ik de positieve en negatieve effecten van mijn
handelen: ik geniet van de winst maar vergoed ook de schade” (Ibidem: 229). Bij
ontwikkeling draait het om het eigen karakter en ontwikkeling. De actor voelt zich
verantwoordelijk voor zijn eigen karakter of cultuur en probeert zich te richten op zijn verdere
identiteitsvorming. Voor deze scriptie zou dit praktisch betekenen dat wanneer een raadslid
toenadering zoekt hij wel duidelijk zijn overtuigingen over zijn handeling naar buiten brengt,
zodat de buitenwereld weet waarom hij heeft meegestemd, hij is ook bereid om kritiek hierop
te accepteren.
Bij handeling maakt het raadslid zelf een keuze om wel of niet mee te beslissen, hij accepteert
de positieve en negatieve gevolgen die dit heeft. Bij de keuze voor ontwikkeling, kiest het
raadslid ervoor om verantwoordelijkheid te nemen voor zijn keuze en die af te schuiven op
zijn karakter of de heersende cultuur binnen de organisatie. Hij geeft aan zich te richten op de
verdere ontwikkeling van deze factoren.
Naast de verschillende vormen van verantwoordelijkheid die een actor kan kiezen, heeft de
actor ook een eigen identiteit. Deze morele identiteit “wordt duidelijk door de keuzes en
40

handelingen van een actor na te gaan (Ibidem: 221). Om de identiteit van de actor te bepalen
in de onderste driehoek van de zandloperfiguur bedoeld. Met karakter wordt in dit verband
gedoeld op iemand zijn “psychologische eigenschappen, zoals de mate van verlegenheid,
vriendelijkheid, toegankelijkheid of discipline” (Ibidem). Onder aspiraties wordt iemand zijn
ambities en idealen verstaan, het gaat hier om wat iemand wil bereiken (Ibidem). Tot slot gaat
commitment juist over vriendschappen en sociale netwerken van de actor (Ibidem: 225). Het
gaat hier om de belangrijkste gevoelsmatige verbindingen (Ibidem: 293).
Binnen het kader van deze scriptie zou dit betekenen dat een raadslid zich in zijn handelen
kan laten leiden door zijn karakter of door het karakter van de organisatie. Een voorbeeld
hiervan is wanneer een raadslid zou zeggen dat iets al honderd jaar zo gebeurt. Wanneer een
raadslid meer voor aspiraties kiest dan motiveert hij zijn keuze met een blik op zijn eigen
doelstellingen of eigen carrière. Hij wil dan bijvoorbeeld meestemmen om een bepaalde door
hem gewenste ontwikkeling in een dorp mogelijk te maken. Een andere mogelijkheid is dat
een raadslid een keuze maakt op basis van advies uit zijn sociale netwerk, hij voelt hiermee
een gevoelsmatige verbinding en gaat uit van hun deskundigheid.
Conclusie
In dit ethisch kader zijn de definities omtrent moraal en ethiek gegeven. Ethiek is de reflectie
op de moraal die direct verbonden is aan de in de praktijk geldende morele normen en
waarden. In deze scriptie staat de institutionele moraal centraal. Het is de vraag wat de
heersende opvattingen binnen de institutie (gemeenteraad) zijn omtrent de morele kwestie van
de schijn van belangenverstrengeling. Vervolgens is het model van morele besluitvorming
uiteengezet. De eerste fase van dat model is gebruikt om aan de hand van een aantal
waardedomeinen te achterhalen wat er moreel is aan de morele kwestie van deze scriptie. Dit
leverde samen met de voorgaande theoretische hoofdstukken de input voor de tweede fase van
het model van morele besluitvorming. In deze fase is het gehele theoretisch kader schematisch
samengevat. Vervolgens is de derde fase van het model van morele besluitvorming
behandeld, om te kunnen oordelen over de handeling van het raadslid.
41

Hoofdstuk 5: Samenvatting theorie
In de voorgaande hoofdstukken is aangetoond dat er over de morele kwestie van de schijn van
belangenverstrengeling nog weinig geschreven is. Het is daarom ook moeilijk om aan een
theoretisch sterke definitie te komen. De beste definitie kwam uiteindelijk uit het juridisch
kader, de schijn van belangenverstrengeling is: het vermengen van een persoonlijk belang met
het publieke belang dat een raadslid moet dienen uit hoofde van zijn functie, of de schijn
wekken dat dit is gebeurd. Deze definitie is voornamelijk gebaseerd op jurisprudentie en op
de handreiking integriteit uit 2011.
In het theoretisch kader zijn verder vele aspecten van de schijn van belangenverstrengeling
besproken die waarschijnlijk ook terug zullen komen bij de overwegingen van raadsleden.
Deze overwegingen zijn samengevat in de tweede fase van het model van morele
besluitvorming. De figuur is hieronder weergegeven. Hoe dit theoretisch kader gebruikt wordt
in het vervolg van deze scriptie wordt in het volgende hoofdstuk toegelicht.
Beginselen
Lokale rechten
- gedragscode binnen
gemeente
Universele rechten
- Bescherming burger
tegen vooringenomen
overheid
Van rechtvaardigheid
- Onpartijdigheid
Van zelfvorming
-Betrouwbaarheid (naar
achterban en fractie)
-Zorgvuldigheid
Deugden
Regulitisme
- Stemrecht behoudt
zijn waarden
(democratische
legitimiteit)
42
Actutilisme
- Verkiezingsbelofte
wordt waargemaakt
Van zorg
- Betrouwbaarheid (naar
achterban en fractie)
Gevolgen

Hoofdstuk 6: Onderzoeksmethoden
Binnen dit hoofdstuk wordt een methode ontwikkeld om de deelvragen en daarmee de
hoofdvraag te kunnen beantwoorden. Dit wordt zoals eerder gezegd een kwalitatief
onderzoek, waarbij interviews de belangrijkste bron van informatie vormen. In dit hoofdstuk
wordt de aanpak per subvraag aangekondigd. Hierbij gaat het om de manier van interviewen,
de manier van coderen en de personen die ik ga interviewen.
Het totaaloverzicht: de hoofdvraag
De hoofdvraag is: Onder welke voorwaarden is het volgens gemeenteraadsleden moreel
acceptabel dat een gemeenteraadslid in een kleine gemeente meebeslist over een bepaald
onderwerp ondanks de aanwezigheid van de schijn van belangenverstrengeling, en zijn er
praktische oplossingen aan te dragen om met deze morele kwestie om te gaan?
In het theoretisch kader is duidelijk weergegeven welke overwegingen vanuit de theorie een
rol spelen. Overwegingen van raadsleden kunnen dan ook gecodeerd worden met behulp van
het model uit het theoretisch kader. Natuurlijk is het mogelijk dat raadsleden argumenten
hebben die nieuw zijn, waardoor het model wordt aangevuld. De uiteindelijke beantwoording
van de hoofdvraag zal een overzicht worden van een aantal visies van raadsleden op wat
moreel acceptabel is in de casus van de schijn van belangenverstrengeling. Bij deze visie
spelen hun overwegingen om wel of niet mee te stemmen en hun uiteindelijke keuze een
belangrijke rol.
De hoofdvraag bevat ook een tweede deel waarin duidelijk gezocht wordt naar een praktische
oplossing voor deze kwestie. Op basis van het eerste deel van de hoofdvraag is duidelijk aan
te geven of raadsleden daadwerkelijk pijnlijke keuzes moeten maken in de beslissing tussen
het wel of niet meestemmen. Op dat punt in het interview is het mogelijk om ook in
oplossingsrichtingen te denken. Welke oplossingen zouden de morele afweging voor het
raadslid eventueel makkelijker maken. Er zou ook uit kunnen komen dat raadsleden het
helemaal geen moeilijke morele afweging vinden. Om de gesprekken over de eventuele
praktische oplossingen met raadsleden goed te kunnen voeren zal er vooraf met enkele experts
(integriteitbureaus en hoogleraren) gesproken worden. Een aantal van deze experts kwamen in
het theoretisch kader al aan bod. Het is interessant om de oplossingen van de groep experts te
vergelijken met die van de raadsleden.
Methode subvraag één
De eerste subvraag is: Hoe zouden raadsleden met het wekken van de schijn van
belangenverstrengeling om moeten gaan en wat zijn oplossingen voor deze kwestie (op lange
termijn); volgens experts? Deze vraag is bedoeld om een overzicht te krijgen van hoe experts
kijken naar deze morele kwestie. De actoren in subvraag één worden hier ‘experts’ genoemd
omdat zij zich verdiept hebben in het thema van integriteit en vaak ook specifieker in het
thema van de schijn van belangenverstrengeling.
43

Het doel van de subvraag is dat de experts hun visie geven op hoe raadsleden in het algemeen
met deze vraag om zouden moeten gaan. Maar om niet te verzanten in een wettelijk verhaal
dat ook in het theoretisch kader al aan bod is gekomen, wordt er gevraagd naar specifieke
werkervaringen met dit voorbeeld. Het doel is om een aantal concrete casussen te verzamelen
waarin de schijn van belangenverstrengeling zich voordeed. Uiteraard zullen deze specifieke
ervaringen in veel gevallen geanonimiseerd moeten worden. De vraag is hoe experts vonden
dat raadsleden in deze casussen hadden moeten handelen, zodat de interviewer in de
gesprekken met de raadsleden meer mogelijkheden heeft om gericht door te vragen. Deze
tussenstap in het onderzoek om tot een goede casusselectie te komen is nodig, omdat het
theoretisch kader op zichzelf een rigide keuze voor welke casus wel en welke casus niet
gekozen wordt niet geheel kan rechtvaardigen. De eerste subvraag is dus ook een verrijking
van het theorie gedeelte van deze scriptie.
De gekozen casussen kunnen in de volgende subvragen worden voorgelegd aan raadsleden
om het gesprek meer gestructureerd te laten verlopen. Er is voor deze methode gekozen omdat
de interviews met raadsleden waarschijnlijk meer opleveren wanneer zij niet alleen maar over
hun eigen ervaringen hoeven te praten, waarin het aannemelijk is dat ze niet alles prijs willen
of mogen geven. Het doel is dus dat subvraag één een aantal geanonimiseerde voorbeelden uit
gemeenten oplevert die vervolgens aan andere raadsleden voorgelegd kunnen worden. Er
wordt dus gebruik gemaakt van een experiment methode om te kijken hoe de casussen van de
ene gemeente zouden uitpakken in de andere gemeenten.
Voordat er aan experts wordt gevraagd naar hun relevante ervaringen uit de praktijk wordt
gevraagd wat zij verstaan onder de schijn van belangenverstrengeling. Uit het theoretisch
kader kwam naar voren dat er weinig is geschreven over deze morele kwestie en daarom is er
geen theoretisch sluitende definitie te geven. Vanwege een gebrek aan theorie is het dus bij
alle interviews interessant om eerst te vragen wat de geïnterviewde precies verstaat onder de
schijn van belangenverstrengeling.
Tot slot wordt er aan de actoren in subvraag één gevraagd wat volgens hun oplossingen op
lange termijn zijn voor deze kwestie. Deze oplossingen zijn vervolgens samen met de
oplossingen die raadsleden op lange termijn zien belangrijk om tot een goed advies te komen.
Het is natuurlijk ook mogelijk dat een aantal experts zeggen dat er geen probleem is en dat er
dus geen oplossingen nodig zijn.
Samenvattend is subvraag één bedoeld om te kijken welke praktische casussen interessant zijn
om aan raadsleden voor te leggen. Het resultaat is een overzicht van de twee meest
interessante casussen. De visie van de experts levert naar een onderbouwde casusselectie,
extra doorvraagmogelijkheden op om in de interviews met raadsleden te gebruiken. Tot slot
wordt de experts gevraagd naar mogelijke oplossingen op lange termijn voor deze morele
kwestie. In hoofdstuk zeven zullen de interviews met de experts behandeld worden en in
hoofdstuk acht zal de casusselectie uitgebreid worden toegelicht.
44

Geïnterviewde subvraag één
Er zijn twee soorten actoren in deze subvraag: hoogleraren en integriteitbureaus. In het
onderstaande overzicht worden de mensen die benaderd zullen worden voor een interview
weergegeven, in de eerste subvraag wordt vervolgens toegelicht welke actoren hier gehoor
aan hebben gegeven. Er is gekozen voor drie hoogleraren, Elzinga, Engels en Huberts.
Elzinga is in het theoretisch kader al genoemd. Zijn collega aan de Rijksuniversiteit
Groningen, Hans Engels, is bijzonder hoogleraar op het gebied van het gemeenterecht
(Website Rijksuniversiteit Groningen). De derde hoogleraar is Leo Huberts, hij doet met een
aantal andere hoogleraren aan de VU onderzoek naar integriteit. Een tweetal van de
onderzoeken waar Huberts aan heeft meegewerkt zijn ook in het theoretisch kader genoemd.
Er is gekozen voor drie integriteitbureaus. Het eerste bureau is het Bureau Integriteit
Nederlandse Gemeenten (BING), dit bureau adviseert gemeenten bij integriteitvraagstukken.
De missie van BING is om een bijdrage te leveren aan “het bevorderen en borgen van de
integriteit van organisaties, bestuurders en medewerkers” (Website BING). “BING is het
erkende expertisecentrum op het gebied van integriteit van het binnenlands bestuur en bereikt
zichtbaar resultaat voor organisaties, bestuurders en medewerkers” (Ibidem). Het tweede
bureau is het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS), dit bureau is in 2005
opgericht door het ministerie van BZK (Kamerbrief BZK 2011). “BIOS verschaft onder meer
praktische handreikingen voor veel voorkomende integriteitthema’s, modellen, risicoanalyses,
dilemmatrainingen, opleidingen en workshops aan besturen” (Ibidem). Het derde Bureau is
het Bureau Integriteit (BI) dat alleen werkt voor de gemeente Amsterdam. “Bureau Integriteit
is een expertisecentrum op het gebied van integriteit, met als doel het bevorderen van de
integriteit van bestuurders en ambtenaren van de gemeente Amsterdam” (website gemeente
Amsterdam). BI geeft o.a. advies aan raadsleden en deelraadsleden in Amsterdam (Ibidem).
Experts subvraag
één
Hoogleraren
Integriteitbureaus
45
prof. mr. dr.
Douwe Jan
Elzinga, RUG
Prof.dr. Leo
Huberts, VU
prof. mr. Hans
Engels
BING
BIOS
BI Amsterdam

Vragenlijst experts:
Het interview met de experts wordt een semigestructureerd interview waarin de onderstaande
vier vragen aan bod komen:
1. Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
2. Wat voor gevallen van de schijn van belangenverstrengeling in het kader van
besluitvorming door de gemeenteraad bent u in uw eigen werkveld tegengekomen?
3. Wat zouden raadsleden volgens uw mening moeten doen in de door u aangedragen casus?
4. Wat zijn volgens u mogelijke oplossingen op lange termijn voor deze morele kwestie?
Methode subvraag twee en drie
De tweede subvraag luidt: Welke morele overwegingen spelen een rol voor raadsleden bij hun
afweging tussen meestemmen en het wekken van de schijn van belangenverstrengeling? De
derde subvraag luidt: Hoe gaan raadsleden op dit moment om met de schijn van
belangenverstrengeling?
Het is mogelijk dat raadsleden, wanneer zij geconfronteerd worden met casussen over de
schijn van belangenverstrengeling, sociaal wenselijke antwoorden gaan geven. Het is dus
belangrijk om er achter te komen welke waarden er bij hen spelen omtrent deze kwestie
(subvraag twee). Na deze uiteenzetting van waarden wordt er gevraagd naar hoe het raadslid
in kwestie uiteindelijk zou handelen (subvraag drie). Daarbij is het mogelijk dat er een
onderscheid is in hoe het raadslid idealiter zou willen handelen en hoe het raadslid gezien de
huidige wetgeving en jurisprudentie zou handelen. In dit geval zou er geconstateerd kunnen
worden dat de huidige wetgeving niet strookt met de morele opvattingen van een raadslid. De
derde subvraag is dus niet alleen een vraag naar hoe het raadslid in kwestie zou handelen
maar ook hoe hij of zij idealiter zou willen handelen. Het handelen van het raadslid wordt
geanalyseerd met behulp van de derde fase van het model van morele besluitvorming. Deze in
een zandlopervorm gegoten fase is in het ethische kader behandeld.
De tweede er derde subvraag worden beantwoord, door alle geïnterviewde raadsleden twee
casussen uit de eerste subvraag voor te leggen. Het is mogelijk dat er uit subvraag één een
casus komt die daadwerkelijk gaat over een gemeente waarin het geïnterviewde raadslid zelf
werkzaam is. Het is de vraag of het zuiver is om de slager zijn eigen vlees te laten keuren.
Onderzoekstechnisch is het verantwoord om raadsleden kritisch na te laten denken over de
morele afwegingen en hun uiteindelijke keuze in zaken die hen zelf aangaan, als dit ook maar
eerlijk wordt aangegeven. Het kan namelijk zeer interessant zijn om de antwoorden van een
raadslid die al eerder met een bepaalde casus te maken gehad heeft te vergelijken met de
antwoorden van een raadslid voor wie deze casus volledig nieuw is. Overigens is het wel
belangrijk om de eigen casus in de vragenlijst strategisch als laatste te behandelen, omdat het
dan moeilijker wordt voor het raadslid om zijn vervolgantwoorden aan te passen aan zijn
manier van handelen in de casus van zijn eigen gemeente.
46

De uiteindelijke codering van subvraag twee vindt plaats door fase twee van het model van
morele besluitvorming in te vullen met de argumentaties van raadsleden. Op die manier wordt
schematisch in kaart gebracht welke overwegingen uit het theoretisch kader vaak voorkomen
en welke overwegingen niet voorkomen. Daarnaast kunnen er overwegingen worden
toegevoegd aan het model. Subvraag drie wordt gecodeerd met behulp van het fase drie model
dat in het ethische kader is behandeld.
Interviews met raadsleden
Om het gesprek met de raadsleden oriënterend te starten en om te zorgen dat zij eerst inkomen
in het onderwerp wordt gevraagd of zij de gedragscode van hun eigen gemeente kennen en
wat hun mening over deze code is. Vervolgens worden eerst de twee casussen behandeld. Na
de behandelingen van de casussen wordt pas gevraagd naar de eigen ervaringen van het
raadslid met dit thema. De interviews leveren waarschijnlijk meer op wanneer een raadslid
vanuit een zo open mogelijke blik naar de twee casussen kijkt.
Methode subvraag vier
De vierde subvraag is: Welke oplossingen zouden raadsleden (op lange termijn) zien voor de
morele afweging tussen meestemmen en het wekken van de schijn van
belangenverstrengeling? De bedoeling is dat er in de interviews met raadsleden tot slot de
vraag wordt gesteld wat voor oplossing zij (op lange termijn) zien voor deze morele kwestie.
Het is ook hier weer mogelijk dat een raadslid vindt dat er geen spraken is van een probleem
en dat er dus geen oplossing nodig is. Wanneer raadsleden uit zichzelf weinig oplossingen
kunnen bedenken kan de interviewer de oplossingen die uit subvraag één voortkwamen
gebruiken om het raadslid te inspireren richting een mogelijke eigen oplossing.
Geïnterviewde raadsleden
Er worden raadsleden uit meerdere kleine gemeenten (onder de 15.000 inwoners)
geïnterviewd. Het doel is om raadsleden van meerdere politieke partijen te spreken te krijgen,
al is dit niet primair relevant voor het onderzoek. Op de volgende pagina staat een weergave
van wie allemaal geïnterviewd wordt. Er is gekozen voor de gemeenten Oostzaan, Landsmeer
en Beemster. Alle drie de gemeenten zijn zelfstandig en in inwoneraantal relatief klein.
Landsmeer heeft 10.341 inwoners (Website gemeente Landsmeer), Beemster 8717 inwoners
(Website gemeente Beemster) en Oostzaan “ruim 9.000 inwoners” (website gemeente
Oostzaan). De drie dorpen zijn dus ongeveer van gelijke grote en zijn allemaal nog
zelfstandige bestuurlijke eenheden met een eigen gemeenteraad. Er is voor gekozen om twee
raadsleden per gemeente te interviewen, deels omdat meer interviews binnen het tijdsbestek
van deze scriptie niet haalbaar zijn en deels omdat te verwachten valt dat er met twee
casussen na zes interviews wel een verzadigingspunt zal optreden.
Vragen aan raadsleden
De interviews met raadsleden zijn wat betreft de twee casussen semigestructureerd, de
vervolgvragen over een oplossingsrichting zijn erg open. Vraag twee, drie en vier komen bij
beide casussen terug.
47

1. Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel
of niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
2. Hoe kijkt u tegen de gedragscode binnen uw eigen gemeente aan?
3. Wanneer u de hoofdrolspeller binnen deze casus was, welke morele overwegingen
spelen er dan bij u een rol om te beslissen wat u gaat doen?
4. Hoe zou u uiteindelijk handelen als u de hoofdpersoon binnen deze casus was?
5. Handelt u zo vanwege de wet of is dit uw ideaalbeeld van hoe een raadslid zou moeten
handelen?
6. Heeft u nog eigen ervaringen aangaande deze kwestie?
7. Hoe zou deze kwestie volgens u op lange termijn kunnen worden opgelost?
Raadsleden
Gemeente Oostzaan
Gemeente
Landsmeer
Gemeente Beemster
48
Arjen Ronner,
GroenLinks
Peter Visser,
Gemeentebelangen
Ben van den Bos,
PvdA
Maja van Campen,
VVD
Marian Segers, D66
Arie Commandeur,
CDA

Resultaten
Binnen het onderdeel resultaten worden de deelvragen stuk voor stuk behandeld en
beantwoord. In de eerste deelvraag wordt een helikopterview van de morele kwestie gegeven.
Hiermee worden de casussen die uiteindelijk aan de raadsleden worden voorgelegd
wetenschappelijk onderbouwd. Daarnaast wordt er in de eerste subvraag begonnen met het
vinden van een oplossing voor de morele kwestie op lange termijn. In de subvragen twee tot
en met vier staan vervolgens de raadsleden centraal. De interviews met de raadsleden zijn
volledig getranscribeerd te vinden als bijlage bij deze scriptie. Bij de interviews van subvraag
één is het minder van belang dat de interviews woordelijk getranscribeerd worden
weergegeven. Het gaat namelijk om een helikopterview. De interviews voor subvraag één zijn
als audio bijgevoegd.
1. Hoe zouden raadsleden met het wekken van de schijn van belangenverstrengeling om
moeten gaan en wat zijn oplossingen voor deze kwestie (op lange termijn); volgens
experts?
2. Welke morele overwegingen spelen een rol voor raadsleden bij hun afweging tussen
meestemmen en het wekken van de schijn van belangenverstrengeling?
3. Hoe gaan raadsleden op dit moment om met de schijn van belangenverstrengeling?
4. Welke oplossingen zouden raadsleden (op lange termijn) zien voor de morele
afweging tussen meestemmen en het wekken van de schijn van
belangenverstrengeling?
49

Hoofdstuk 7: de experts
In dit hoofdstuk staat deelvraag één centraal: Hoe zouden raadsleden met het wekken van de
schijn van belangenverstrengeling om moeten gaan en wat zijn oplossingen voor deze kwestie
(op lange termijn); volgens experts? In dit hoofdstuk worden eerst de interviews met de
experts besproken door hun antwoorden op de vragen samen te vatten. Vervolgens wordt er
samengevat wat deze interviews voor aanvulling op het theoretisch kader betekenen en welke
mogelijke oplossingen zijn ontstaan door de interviews. Voor deze eerste subvraag zijn
uiteindelijk de heer Huberts, BIOS en BI geïnterviewd. Helaas waren de hoogleraren Elzinga
en Engels, en het integriteitbureau BING vanwege uiteenlopende redenen niet beschikbaar
voor een interview.
Prof. dr. Leo Huberts
De heer Huberts is hoogleraar bestuurskunde aan de Vrije Universiteit (Website VU). Hij is
gespecialiseerd in de vormgeving van het openbaar bestuur, integriteit van bestuur en
klokkenluiders (Ibidem). Hij heeft meerdere publicaties op het gebied van integriteit op zijn
naam staan waarvan enkele in het theoretisch kader al genoemd zijn.
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
Onder de schijn van belangenverstrengeling wordt volgens de heer Huberts verstaan dat
oneigenlijke belangen een rol kunnen spelen in de besluitvorming (interview L. Huberts). Wat
dan oneigenlijke belangen zijn is niet altijd honderd procent duidelijk. Oneigenlijke belangen
zijn vooral privébelangen of particuliere belangen (ook van de eigen familie, groep of partij).
Vervolgens kwam ter sprake wat in dit verband het algemeen belang dan inhoudt, wanneer
weet je als politici ik heb me aan het algemeen belang gehouden? “Dat heb je in de
verkiezingen duidelijk gemaakt, jouw visie op het algemeen belang. Algemeen belang is de
inzet van politieke strijd” (Ibidem). Er is dus niet één algemeen belang maar er zijn meerdere
visies op wat het algemeen belang is. Als een partij in de gemeenteraad opkomt voor het
behoud van een bos dan is dat hun visie op het algemeen belang. In relatie tot
belangenverstrengeling is de volgende uitspraak van de heer Huberts wel kenmerkend: “er
zijn meerdere interpretaties van het algemeen belang, maar in al die interpretaties is algemeen
belang anders dan de portemonnee van de wethouder” (Ibidem)
50

Er zijn duidelijke gevallen waar er sprake is van een oneigenlijk belang in plaats van het
algemeen belang maar er zijn ook genoeg grensgevallen. Die grensgevallen doen zich
bijvoorbeeld voor als een politicus voor een hele specifieke groep of wijk of partijaanhang
dingen wil doen met geld van de publieke zaak.
“Iedereen heeft altijd op alle manieren ook een privaat belang, elke wethouder huisvestiging is of
eigenaar van een huis of huurder. Dus heeft belangen ook op privé terrein die te maken hebben met zijn
portefeuille, dan is de vraag onvermijdelijk wanneer het zo’n belang wordt dat het in strijd kan komen
met het streven naar dat publieke belang” (Ibidem).
Wat voor gevallen van de schijn van belangenverstrengeling in het kader van besluitvorming
door de gemeenteraad bent u in uw eigen werkveld tegengekomen?
Gevallen van de schijn van belangenverstrengeling kunnen bij alle thema’s voorkomen.
Bijvoorbeeld als onderwijzer als het in de raad gaat over onderwijs of als agent als het in de
raad gaat over veiligheid. “Maar bouw en infrastructuur worden over het algemeen als
tamelijk kwetsbaar gezien voor oneigenlijke beïnvloeding, er staan grote belangen op het
spel” (Ibidem). Toch vindt de heer Huberts het heel belangrijk om ook juist het voorbeeld van
een voetbalvereniging te geven, om aan te geven dat een belang niet altijd te maken heeft met
geld. Een emotioneel belang dat je houdt van een bepaalde voetbalvereniging is ook een
belang dat kan verstrengelen met het publieke belang.
Wat zouden raadsleden volgens uw mening moeten doen in de door u aangedragen casus?
Volgens de heer Huberts spelen twee afwegingen een grote rol in hoe je tegen
belangenverstrengeling aan moet kijken. Ten eerste gaat het om de omvang van het
privébelang. “Het is anders als jij 100 huizen in het centrum van de stad hebt of één huis
waarin je zelf woont” (Ibidem). Als het gaat om de omvang van het belang dan gaat het er ook
om hoe direct dat belang is. Het is bijvoorbeeld anders als een raadslid voorzitter van de
voetbalvereniging is, dan wanneer hij slechts jeugdleider is. Je directe betrokkenheid is in
beide gevallen anders. Er is dus een continuüm van betrokkenheid waarbij ergens de grens
moet worden gelegd.
“Hoe meer je privé daar in zit hoe belangrijker jij bent privé voor z’n vereniging hoe moeilijker het
wordt om in je besluitvorming belangenverstrengeling en de schijn van belangenverstrengeling te
vermijden. En nou ben jij als wethouder sport geen voorzitter van de voetbalvereniging, maar nu is
jouw vrouw het, of je zoon, of je neef, of een buurman, waar houdt het op een gegeven moment op?”
(Ibidem).
De tweede afweging is de mate van betrokkenheid van een politicus bij een onderwerp waarin
hij of zij een privébelang heeft. Een wethouder financiën zou bijvoorbeeld eerder voorzitter
van de voetbalvereniging kunnen zijn dan een wethouder sport.
Als raadslid moet je jezelf beschermen tegen (de schijn van) belangenverstrengeling. Er zijn
eigenlijk twee belangrijke manieren om dit te doen. De eerste manier is om afstand te houden
van besluitvorming over een onderwerp waarin jij als raadslid een privébelang hebt.
Bijvoorbeeld door zich van stemming te onthouden. Een tweede manier is door transparant te
zijn over de thema’s waarin je als raadslid een belang hebt.
51

We hebben het nu vooral over wethouders gehad die verschillende portefeuilles kunnen
hebben, maar van elk raadslid wordt in principe verwacht dat zij over elk onderwerp hun stem
uit brengen. Geld dit bovenstaande dus nog sterker voor een raadslid dan voor een wethouder?
Interessant is dat de heer Huberts hier opwerpt dat een raadslid altijd een part time functie is,
daarnaast heeft het raadslid dus nog andere functies, wethouder daarentegen is een fulltime
baan. Omdat raadsleden dus wel iets moeten doen naast hun raadslidmaatschap is een iets
andere houding ten opzichte van raadsleden te verdedigen.
Dit betekent nog steeds dat een raadslid die tevens voorzitter van de voetbalvereniging is niet
mee zou moeten stemmen over sportsubsidies. Maar het is ingewikkeld om te zeggen dat al
die raadsleden die betrokken zijn bij een maatschappelijke organisatie geen woordvoerder
sport in hun fractie kunnen zijn. De heer Huberts wil hier wel duidelijk benadrukken dat het
geen wetenschappelijk antwoord is maar een soort continuüm (Ibidem: 18). “Het ligt heel
subtiel maar als je privé een belang hebt dat uitsteekt boven het gemiddelde dan moet je op
een gegeven moment op gaan passen” (Ibidem).
Wat zijn volgens u mogelijke oplossingen op lange termijn voor deze morele kwestie?
Ik leg de kwestie voor dat wanneer er acht raadsleden tegen de sluiting van een school zijn en
zeven voor en er twee van de acht niet mee mogen stemmen vanwege integriteit, de
democratie wordt benadeeld door integriteitsbeleid. Wat is dan een juiste oplossing? “Ja als ze
een beetje besef hebben dan wordt het op tafel gelegd en dan wordt er zo gestemd dat die
meerderheid zijn zin krijgt. Die meerderheid is geen minderheid geworden omdat twee leden
zich van stemming onthouden vanwege hun eigen achtergrond” (Ibidem).
Een andere mogelijkheid is dat de leden die zich onthouden van stemming een andere
afweging maken waarin ze de veranderende uitkomst van het besluit vanwege hun onthouding
meenemen. De raadsleden kunnen dan in het openbaar zeggen dat zij met erkenning van hun
privébelangen hebben besloten om toch mee te stemmen omdat volgens hun en hun fractie dit
besluit in het algemeen belang is. “Ik denk dat de burger dat begrijpt. Ik denk dat de burger
waardeert dat mensen beseffen wat belangenverstrengeling is en dat mensen beseffen wat
democratie is” (Ibidem). Het zou problematischer zijn wanneer de raadsleden in kwestie
anders zouden gaan stemmen dan hun eigen fractie vanwege hun privébelang.
Belangrijke opmerking bij welke oplossing dan ook is dat volgens de heer Huberts de burger
uiteindelijk degene is die moet beoordelen of de oplossing ook integer is en of de gemaakte
afweging van de politicus de juiste is.
52

BIOS
Het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS) is in 2005 opgericht door het
ministerie van BZK (Kamerbrief BZK 2011). “BIOS verschaft onder meer praktische
handreikingen voor veel voorkomende integriteitsthema’s, modellen, risicoanalyses,
dilemmatrainingen, opleidingen en workshops aan besturen” (Ibidem). Het BIOS heeft zowel
een signalerende als een onderzoekende functie in de zin dat zij alle ontwikkelingen op het
gebied van integriteit in de gaten houdt en hier onderzoek naar verricht (Website BIOS). Ik
heb gesproken met de heer Belling van het BIOS (Interview A. Belling).
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
In de handreiking integriteit van het BIOS wordt belangenverstrengeling als volgt
omschreven: “In deze handreiking duiden we belangenverstrengeling als een conflict tussen
de publieke taakuitoefening en de privébelangen van een overheidsfunctionaris. Het gaat dan
om situaties waarbij de functionaris privébelangen heeft die op gespannen voet staan met de
uitvoering van zijn taken en verantwoordelijkheden en deze op nadelige wijze beïnvloeden”
(Bureau Intergriteitsbevordering Openbare Sector 2010: 9). In het interview met de heer
Belling verwees hij ook naar deze handleiding. Het gaat in de definitie van het BIOS dus om
een vermenging van de zakelijke belangen vanuit iemand zijn (publieke) functie met zijn
persoonlijke belangen (Interview A. Belling). Een persoonlijk belang moet breed worden
gezien, het hoeft hierbij niet alleen te gaan om privé belangen die een persoonlijk financieel
voordeel opleveren, het kan ook gaan om belangen van een organisatie of een groep waar een
raadslid bij betrokken is. “Je wordt geacht onbevooroordeeld in het proces te zitten als
ambtenaar of politiek ambtsdrager. Je moet geen andere belangen dan de zakelijke belangen
laten meewegen” (Ibidem).
Vervolgens kwamen we te spreken over wat het algemeen belang of het publiek belang is en
hoe dat zich verhoudt tot belangenverstrengeling. Volgens de heer Belling zijn dit min of
meer synonieme termen. Het algemeen belang is datgene dat voor het welzijn van de
maatschappij in het algemeen nuttig of gewenst is en moet worden gediend door de functie
die je uitoefent. Bij een openbare functie wordt je dus geacht om het algemeen belang te
dienen.
De volgende vraag is waar de grens tussen belangenverstrengeling en de schijn van
belangenverstrengeling ligt volgens het BIOS. Het BIOS spreekt van belangenverstrengeling
wanneer deze daadwerkelijk is vastgesteld. Bij de schijn van belangenverstrengeling lijken de
53

persoonlijke belangen van de overheidsfunctionaris op onjuiste wijze de uitvoering van zijn
taken te beïnvloeden, terwijl dat feitelijk niet het geval hoeft te zijn.
Wat voor gevallen van de schijn van belangenverstrengeling in het kader van besluitvorming
door de gemeenteraad bent u in uw eigen werkveld tegengekomen?
Het BIOS houdt zich primair bezig met het ondersteunen van overheidsorganisaties bij het
ontwikkelen en implementeren van hun integriteitsbeleid. Het is niet zo zeer de taak van
BIOS om vast te stellen of in een concrete situatie iets belangenverstrengeling is of niet.
Natuurlijk worden berichten over integriteit in de media wel gevolgd en met een bepaalde bril
bekeken.
De eerste casus die bij de heer Belling opkwam, is de casus bij het stadsdeel Amsterdam
Zuidoost. Deze casus ging over een aantal stadsdeelraadsleden die een belang (nevenfuncties)
hadden bij instellingen die het stadsdeel subsidieert en ook hebben deelgenomen aan de
besluitvorming over de subsidieverstrekking aan deze instellingen. Een meer nauwkeurige
omschrijving van deze casus volgt in de loop van dit hoofdstuk.
Wat zouden raadsleden volgens uw mening moeten doen in de door u aangedragen casus?
We hebben deze vraag praktisch besproken door vooral naar de casus Amsterdam Zuidoost te
kijken. De eerste vraag is of het in deze casus relevant is of raadsleden een onbezoldigde
nevenfunctie uitoefenen of dat raadsleden ook een vergoeding krijgen van een instelling die
een subsidierelatie heeft met de gemeente. Volgens de heer Belling behartig je in beide
gevallen naast het algemeen belang vanuit de raad ook een ander/persoonlijk belang. Voor de
beoordeling of er sprake is van belangenverstrengeling is het niet relevant of de nevenfunctie
(privébelang) bezoldigd is of niet.
Volgens de heer Belling zou het wel zo zuiver zijn wanneer raadsleden die een betrokkenheid
hebben bij een gesubsidieerde instelling niet mee zouden stemmen over die subsidie.
Natuurlijk zijn er verschillende gradaties van betrokkenheid, van (“gewoon”) lid van de
voetbalvereniging tot voorzitter. In de ogen van de heer Belling “maakt het niet zo veel uit of
hij of zij bestuurslid is of alleen voetbalt. Voor zover er geen sprake is van (daadwerkelijke)
belangenverstrengeling, ligt een schijn van belangenverstrengeling nog al snel op de loer”.
Overigens geld dit niet alleen voor het daadwerkelijke meestemmen, het spelen van een rol in
het voortraject is even belangrijk.
Vervolgens is het de vraag wat dan het verschil is tussen lid zijn van de voetbalclub en niet
meestemmen, en het betalen van OZB en wel meestemmen over de verhoging daarvan. De
heer Belling verwijst naar de Awb, de Awb kent het belanghebbende begrip. Je bent conform
de Awb pas een belanghebbende wanneer je een uniek belang hebt. Wanneer jouw belang
hetzelfde is als dat van alle Nederlanders of van alle Amsterdammers dan is je belang niet
uniek (Ibidem: 14-15). Als een parallel met belangenverstrengeling wordt getrokken, zou je
kunnen zeggen wanneer je geen uniek persoonlijk belang hebt, kun je over een kwestie
54

meestemmen. Heb je een uniek persoonlijk belang die in een voorliggende zaak meespeelt,
dan zou je je moeten onthouden van stemming.
Wat zijn volgens u mogelijke oplossingen op lange termijn voor deze morele kwestie?
Ook aan de heer Belling leg ik de fictieve kwestie voor dat wanneer er acht raadsleden tegen
de sluiting van een school zijn en zeven voor en er twee van de acht niet mee mogen stemmen
vanwege integriteit, de democratie wordt benadeeld door integriteitsbeleid. De eerste reactie
van de heer Belling is dat deze kwestie geen integriteitsvraag meer is maar zich meer bevindt
op het gebied van de rechtvaardigheid (Ibidem: 25). De heer Belling vindt het een zeer
interessant dilemma waar hij geen panklare oplossing voor heeft. Het heeft in ieder geval geen
zin om lukraak de wet te gaan veranderen. “De wet wijzigen is het aan papier toevertrouwen
van het juiste antwoord (…) en we weten het juiste antwoord nog niet” (Ibidem: 33).
Bureau Integriteit
Bureau Integriteit (BI) is een integriteitbureau in de gemeente Amsterdam. Het bureau is
gevestigd in het gemeentehuis van Amsterdam. Het bureau “ontwikkelt in opdracht van
gemeentelijke organisaties integriteitbeleid en faciliteert bij de uitvoering” (Website gemeente
Amsterdam). “Bestuurders, raadsleden, management, individuele ambtenaren, burgers en
bedrijven kunnen allen een beroep doen op Bureau Integriteit” (Ibidem). Ik had een interview
met Henriette Bout en Claartje van Woerden (Interview H. Bout en C. van Woerden).
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
In het interview werd ik gewezen op de gedragscode voor politici (zowel raadsleden, als
wethouders, als stadsdeelvoorzitters en de Burgemeester) in de gemeente Amsterdam, die
door Bureau Integriteit is opgesteld. In de gedragscode wordt de volgende definitie van
belangenverstrengeling gegeven: “In het geval van belangenverstrengeling heeft een politicus
zijn invloed op het besluitvormingsproces en/of zijn stem gebruikt om een persoonlijk belang
veilig te stellen, of het belang van een ander(e organisaties) bij wie hij een persoonlijke
betrokkenheid heeft” (Bureau Integriteit 2011: 1). In de code staat verder dat een raadslid
actief en uit zichzelf de schijn van belangenverstrengeling moet tegengaan (Ibidem: 4).
Ook in dit interview vroeg ik als eerste naar een definitie van belangenverstrengeling. Het is
belangrijk om in de eerste plaats aan te geven dat Bureau Integriteit normaal gesproken niet in
zijn algemeenheid over belangenverstrengeling spreekt (Interview H. Bout en C. van
Woerden). Normaal komen ambtenaren of bestuurders binnen met een bepaalde vraagstelling,
deze wordt dan samen met de betrokkene goed doorgesproken, waarnaar een vrijblijvend
advies volgt over de vraag of er sprake is van een ongewenste verstrengeling van belangen, de
55

schijn van belangenverstrengeling en hoe de desbetreffende situatie het beste door de
betrokkenen gemanaged zou kunnen worden. Overigens is dit advies geen garantie. Het is
mogelijk dat er in een besloten groep wordt vastgesteld dat er officieel geen sprake is van
belangenverstrengeling maar dat de schijn ervan bij het publiek toch gewekt wordt. “Je hebt
bijvoorbeeld politici die zeggen: ik kan het heel goed scheiden. Dat geloof ik, maar een
willekeurige voorbijganger? We vinden dat je actief de schijn moet vermijden” (Ibidem).
Interessant is dat belangenverstrengeling in de ogen van de geïnterviewde niet a priori
negatief is, het is pas negatief als het gaat om onwenselijke belangenverstrengeling. Het kan
bijvoorbeeld voor een ambtenaar kunstzaken heel wenselijk zijn dat hij een netwerk van
kunstenaars heeft. Als dat echter leidt tot een onterechte bevoorrechting van bevriende
kunstenaars, dan kan er een probleem ontstaan. Verder zijn sommige verstrengelingen van
functies bij wet verboden, een raadslid kan bijvoorbeeld niet gelijktijdig raadslid en
ombudsman zijn.
Waar is dan de scheidslijn tussen belangenverstrengeling en de schijn van
belangenverstrengeling? Het gaat eigenlijk om gradaties van betrokkenheid. Het maakt
bijvoorbeeld uit of je bij een paardenclub voorzitter bent of slechts vrijwillig de stallen
schoonmaakt. Levert bijvoorbeeld lid zijn van een voetbalclub dan belangenverstrengeling op
als een raadslid mee stemt over de subsidie voor voetbalclubs in het algemeen of van die van
deze club in het bijzonder? Meestemmen over subsidie van de club waar het raadslid lid van
is, kan de schijn opleveren dat de persoonlijke betrokkenheid bij de voetbalclub diens
politieke keuze beïnvloedt. Bijvoorbeeld omdat een subsidiedaling een stijging van de
contributie tot gevolg kan hebben. Het hangt onder meer van de positie van het raadslid in de
voetbalclub af of meestemmen geoorloofd is dan wel verstandig is of niet.
Wat voor gevallen van de schijn van belangenverstrengeling in het kader van besluitvorming
door de gemeenteraad bent u in uw eigen werkveld tegengekomen?
De diversiteit aan situaties die we onderzocht hebben op ‘schijn van belangenverstrengeling’
is enorm. Als raadslid kun je ook burger, werknemer of ondernemer zijn. Er zijn dus veel
manieren waarop een raadslid verstrengeld kan raken met andere belangen die hij/zij wil
dienen. Daarnaast is integriteitsbeleid een vrij jonge tak van sport. “we doen dit nu twee tot
drie jaar”. Daarvoor bestond er uiteraard ook integriteitsbeleid maar in een minder structurele
vorm
Wat zouden raadsleden volgens uw mening moeten doen in de door u aangedragen casus?
Om het interview concreter te maken hebben we de casus Amsterdam Zuidoost besproken.
Één van de elementen die belangrijk zijn in deze casus is de politieke gevoeligheid. Omdat er
iets gevonden was stond de situatie veel meer op scherp dan normaal het geval is. Normaal
had er niet zo snel iemand bezwaar gemaakt tegen een raadslid dat vrijwillig de stallen
schoonmaakt en toch meestemt over het subsidiebeleid. Maar in Zuidoost heeft dit raadslid
toch de schijn tegen zich gekregen.
56

Stel nu dat dezelfde situatie zich voor zou doen in een kleine gemeenschap, kunnen
raadsleden dan nog wel in hun eigen gemeenschap actief zijn? De geïnterviewden erkennen
dat het in een kleine gemeenschap problematisch is. Er is altijd wel een raadslid te vinden dat
bij een politiek besluit ook (indirect) betrokken kan zijn als lid van een vereniging of als
ondernemer. Als raadslid in een kleine gemeente moet je dus heel goed bedenken hoe je je
stem inzet. Het zou best kunnen kloppen dat hoe kleiner de gemeente hoe spannender het is.
Het antwoord op de vraag wat een raadslid zou moeten doen is dus nooit in zijn algemeenheid
te geven. Bij Bureau Integriteit werken ze doorgaans aan de hand van de concrete situatie
waar een individueel raadslid bij betrokken is.
Wat zijn volgens u mogelijke oplossingen op lange termijn voor deze morele kwestie?
Om het interview nog concreter te maken leg ik mijn eigen casus over het bestemmingsplan in
Oostzaan voor, om te kijken of we gezamenlijk tot een oplossing voor het probleem kunnen
komen. Hierop wordt de wedervraag gesteld of ik hier zelf al over nagedacht heb. Ik kom met
het idee dat een raadslid zich kan beroepen op het standpunt van zijn fractie en het
bijbehorende verkiezingsprogramma. Een raadslid kan dan claimen dat hij stemt in lijn met
wat zijn fractie al sinds de verkiezingen roept en dat zijn eigen belang hier dus niet relevant is.
Het raadslid stemt dan in lijn met wat zijn achterban ten tijde van de verkiezing heeft gewild.
Dit idee is overigens een vorm van het institutionaliseren van fracties, omdat op dit moment
raadsleden in de wet nog als individueel raadslid en niet als lid van een partij zijn
omschreven. Als een juridisch orgaan de schijn van belangenverstrengeling wil afwegen tegen
bovenstaande claim op het verkiezingsprogramma dan moet die claim mogelijk ergens in de
wet gerechtvaardigd worden.
De geïnterviewden zien wel iets in het beroepen op een verkiezingsprogramma, maar zijn
minder gecharmeerd van het idee om fracties en hun belangen te veel te institutionaliseren.
Fracties moeten niet louter belangenverenigingen worden maar in dienst staan van het
algemeen belang. Het is juist de bedoeling dat je met elkaar onderzoekt, in de politieke arena,
wat de beste uitkomst in het algemeen belang is. Uiteraard doet de politieke kleur van een
partij daarin mee, maar een raadslid zit niet alleen in de raad voor zijn kiezers maar voor het
algemeen belang. “Het geheel is meer dan de som der delen en ik hou daar aan vast dat we dat
stukje meer niet moeten weg institutionaliseren”. (Ibidem).
Ook in dit interview leg ik de fictieve kwestie voor dat wanneer er acht raadsleden tegen de
sluiting van een school zijn en zeven voor, en er twee van de acht niet mee mogen stemmen
vanwege integriteit. Volgens de geïnterviewden zou eigenlijk de hele raad in moeten zien dat
het eigenlijk heel toevallig is dat ineens twee raadsleden van een partij niet mee mogen
stemmen. Eigenlijk heb je dan ‘oneerlijk’ gewonnen. Belangrijk is ook dat partijen erkennen
dat iedereen in een dergelijke situatie terecht zou kunnen komen. Als twee raadsleden uit het
ene kamp niet mee mogen stemmen dan zou ook het andere kamp met hetzelfde aantal
raadsleden moeten worden teruggebracht. Natuurlijk is dit wel de ideale wereld en moeten
partijen hier zelf toe besluiten. Overigens is het wel belangrijk om in ogenschouw te nemen
57

dat het niet meestemmen van een raadslid echt een ultimum remedum is, dat doe je niet
zomaar.
Wat de uiteindelijke oplossing ook is, het kan niet dat vanwege het belang van de democratie
het belang van integriteit simpel opzij geschoven wordt. Je moet als machthebber namelijk
laten zien aan de burger dat hij je kan vertrouwen. Als burger zeg je eigenlijk “leg mij regels
op overheid, ontneem mij mijn vrijheid, pak mij mijn geld af, zet mij in het gevang” (Ibidem).
Je moet er op kunnen vertrouwen dat die macht in goede handen is en laten zien als overheid
dat je integer bent. Het is om deze reden ook belangrijk om als raadslid zo transparant
mogelijk te zijn in je eventuele belangen.
De kern van het verhaal is eigenlijk dat je als raadslid ook burger bent in je eigen stad. Je
stemt over vergunningen maar je mag zelf ook een kapvergunning aanvragen, je stemt over de
afvalophaaldienst maar je zet zelf ook je vuilniszak op straat op de ophaaldagen. Je bent
tegelijkertijd ‘overheid’ en ‘afnemer’ van de overheid. In kleine gemeenten kan het grijze
gebied wat wel mag en wat niet hoort nog spannender zijn en is het soms zelfs mogelijk dat je
geen quorum meer overhoudt. Als je dat tegenkomt dan is het principe van niet meestemmen
vanwege belangenverstrengeling volgens de geïnterviewden zwaarwegender dan het wel of
niet halen van een corum. Tot slot zal een algemene regel die voor alle casussen geldt nooit te
vinden zijn, omdat een probleem als dit vooral vraagt om iedere casus op zijn eigen merites te
beoordelen.
Wat vult dit aan op het theoretisch kader?
Deze subvraag is naast een wetenschappelijke onderbouwing van de casussen die aan
raadsleden worden voorgesteld ook een mogelijkheid om een helikopterview van de morele
kwestie te geven. In het theoretisch kader werd geconcludeerd dat er specifiek over deze
kwestie nog weinig geschreven is. Daarom wordt hier vooral een aanvulling gegeven op de
definitie van de schijn van belangenverstrengeling. In het theoretisch kader werd de schijn
van belangenverstrengeling gedefinieerd als: het vermengen van een persoonlijk belang met
het publieke belang dat een raadslid moet dienen uit hoofde van zijn functie, of de schijn
wekken dat dit is gebeurd. Vervolgens werd geconcludeerd dat het heel moeilijk is om te
achterhalen wat dit publieke belang precies is. In de interviews is ook gebleken dat het bij
belangenverstrengeling voornamelijk gaat over je zakelijke belang als publieke functionaris
vermengen met oneigenlijke particuliere belangen. Wat het algemeen belang is komt dus
inderdaad voort uit iemand zijn publieke functie.
Ook het woord persoonlijk belang is in de interviews besproken. Alle geïnterviewden zijn het
er over eens dat er wel sprake moet zijn van een belang dat uitsteekt boven het gemiddelde
belang van alle Nederlanders of alle Amsterdammers. In het kader van de AWB moet het dus
gaan om een uniek belang. Wanneer een persoonlijk belang dan schadelijk gaat worden voor
de objectieve besluitvorming is moeilijk aan te geven, alle geïnterviewden erkennen dat er een
grijs gebied is. Er zijn verschillende gradaties waarin je betrokken kan zijn bij een persoonlijk
belang, bijvoorbeeld het verschil tussen een lid van de voetbalclub en de voorzitter daarvan.
58

Daarnaast verschilt het ook nog hoeverre een raadslid in zijn publieke functie is betrokken bij
dat belang, is hij of zij bijvoorbeeld woordvoerder sport en tevens betrokken bij de
voetbalclub. Over het leggen van een eventuele grens, waar de betrokkenheid precies te groot
wordt, is in zijn algemeenheid weinig te zeggen volgens de geïnterviewden. Een interessante
constatering is ook dat raadslid een parttime functie is, daarom is het logisch dat het raadslid
nog andere taken en belangen heeft naast de belangen die voortkomen uit zijn functie als
raadslid.
Eventuele oplossingen
In de interviews werd gevraagd naar mogelijke oplossingen. In alle interviews heb ik de
volgende fictieve kwestie voorgelegd: Stel dat er acht raadsleden tegen de sluiting van een
school zijn en zeven voor, en twee van de acht mogen niet meestemmen vanwege de schijn
van belangenverstrengeling, dan wordt toch de democratie ondermijnd door integriteitbeleid?
De belangrijkste reactie die ik hierop gehad heb is dat een minderheid van de raad die
eigenlijk oneerlijk een meerderheid wordt zichzelf moet realiseren dat dit een onwenselijke
situatie is. De raad zelf zou in deze gevallen moeten ingrijpen om de meest rechtvaardige
oplossing te laten prevaleren. Het is moeilijk om deze oplossing in de wet vorm te geven het
is meer een oplossing voor in de ideale wereld. De raad zou dan bijvoorbeeld een deel van de
tegenstanders ook terug kunnen trekken, om de afspiegeling van de verkiezing in stand te
houden. Een andere oplossing die met Bureau Integriteit is besproken is dat raadsleden zich
kunnen beroepen op hun verkiezingsprogramma en het feit dat ze de lijn van hun fractie
volgen. Toch blijft deze oplossing discutabel, omdat de visie hier op een politieke partij wel
erg gelijk gaat lopen aan die van een belangenvereniging.
59

Hoofdstuk 8: de casusselectie
Nu het theoretisch kader is aangevuld met de kennis van de geïnterviewden experts is het
mogelijk om een goede casusselectie te rechtvaardigen. In het methoden hoofdstuk is al
beschreven dat er twee casussen nodig zijn om de interviews met de raadsleden te kunnen
structureren. Door de experts werd geconcludeerd dat belangenverstrengeling in alle
thematieken gevonden kan worden, toch zullen er twee casussen gekozen moeten worden.
Ten eerste is de casus van Amsterdam Zuidoost gekozen, in deze casus speelt de
verwevenheid tussen maatschappelijk middenveld en lokale politiek de hoofdrol in het kader
van het subsidiebeleid. Deze casus is veel aan bod gekomen in het gesprek met het BIOS en
daarnaast heeft ook de heer Huberts duidelijk voorbeelden gebruikt over een emotioneel
belang in plaats van een financieel belang. Zowel financiële belangen als emotionele
belangen, zoals het houden van een bepaalde sport, kunnen terug komen in deze casus.
Zoals in het voorwoord van deze scriptie al is aangekondigd zal ook de casus van Oostzaan
besproken worden. Deze casus is met BI besproken en heeft een andere insteek dan de casus
over het subsidiebeleid, omdat het eerder over vastgoedbelangen zal gaan. Maar ook hier is
een emotioneel belang aanwezig als het bijvoorbeeld gaat om het gevoel dat mensen bij een
groen gebied hebben.
Amsterdam Zuidoost
De eerste casus is de casus Amsterdam Zuidoost. Uit de interviews kwam naar voren dat de
verwevenheid tussen politiek en maatschappelijk middenveld aan de ene kant wenselijk is,
omdat de betrokkenheid van raadsleden bij de lokale samenleving de kwaliteit van hun werk
ten goede komt. Maar deze verwevenheid brengt altijd een risico van de schijn van
belangenverstrengeling met zich mee.
Op 14 oktober 2006 heeft de volkskrant een artikel gepubliceerd over mogelijke
belangenverstrengeling van deelraadsleden in het Amsterdamse stadsdeel Zuidoost
(Rekenkamer Stadsdelen Amsterdam 2007/1:15). De belangenverstrengeling zou hem gezeten
hebben in de het feit dat raadsleden hebben meegestemd over subsidiestromen naar
organisaties waar zij zelf bij betrokken waren. Naar aanleiding van deze publicatie heeft de
rekenkamer stadsdelen Amsterdam een rapport opgesteld (Ibidem). Wat betreft
belangenverstrengeling komt de rekenkamer tot de volgende conclusie:
“In de periode 2004-2006 is door 20 van de 66 politici (30%) een nevenfunctie (bestuursfuncties,
loondienst, betaalde en onbetaalde vrijwilligers) bij een gesubsidieerde instelling bekleed. De
rekenkamer heeft bij 7 van de 66 politici (11%) belangenverstrengeling en bij 2 van de 66 politici (3%)
de schijn van belangenverstrengeling geconstateerd” (Ibidem: 10).
Verder concludeerde de rekenkamer dat het stadsdeel in haar kaderstellende rol nauw
betrokken was bij het subsidiebeleid, er zijn maarliefst 227 moties en amendementen over
subsidies ingediend in de periode 2004-2006 (Ibidem). Er zijn dus twintig politici met
nevenfuncties geweest. Daarvan hebben er 14 één of meerder functies niet gemeld (Ibidem).
Bij zeven van deze veertien gaat het om onbetaald vrijwilligerswerk. “Bij onbetaald
vrijwilligerswerk is naar oordeel van de rekenkamer geen sprake van een nevenfunctie
60

waarbij feitelijke invloed kan worden uitgeoefend ten gunste van de instelling of financieel
voordeel kan worden verkregen. Daarmee is er geen sprake van belangenverstrengeling”
(Ibidem). Bij twee van deze zeven is er wel sprake van de schijn van belangenverstrengeling
omdat zij als vrijwilliger kosteloos zijn meegegaan op een buitenlandse reis (Ibidem: 11). Bij
de overige zeven stelt de rekenkamer dus belangenverstrengeling vast. De reden is dat zij “bij
de instelling functies vervullen van waaruit ze feitelijk invloed kunnen uitoefenen ten gunste
van de instelling of financieel voordeel genieten” (Ibidem). Van deze zeven hebben er vier
zichzelf persoonlijk of de instelling waarvoor zij actief waren verreikt (Ibidem).
Op basis van de conclusies deed de rekenkamer de volgende aanbevelingen:
- “raadsleden en leden van het dagelijks bestuur dienen niet deel te nemen aan
besluitvorming over subsidiering van instellingen, waarbij ze betrokken zijn
- Raadsleden en ambtenaren dienen alle nevenfuncties te melden, ook indien het om
onbetaald vrijwilligerswerk gaat
- Om volledige verantwoordelijkheid als raadslid of lid van het dagelijks bestuur te
kunnen dragen, verdient het de voorkeur om geen nevenfuncties te vervullen bij
instellingen die (kunnen) worden gesubsidieerd.” (Ibidem).
Het normenkader van de rekenkamer bestaat uit drie pijlers. Ten eerste dienen nevenfuncties
gemeld te worden (Ibidem: 44). Ten tweede moet een raadslid zich bij persoonlijke
betrokkenheid bij een organisatie onthouden van deelname aan de besluitvorming (Ibidem).
De derde pijler is dat raadsleden actief belangenverstrengeling of zelfs de schijn daarvan
vermijden voor zover dit in hun vermogen ligt (Ibidem). Definitie van betrokkenheid van de
rekenkamer is heel breed:
“Onder betrokkenheid verstaat de rekenkamer dat betrokkene gelijktijdig met de bestuursfunctie bij het stadsdeel
(raadslid of lid van het dagelijks bestuur) of ambtenaarschap bij het stadsdeel ook een bestuursfunctie vervulde
(bezoldigd of onbezoldigd), een dienstverband heeft of betaalde opdrachten uitvoert of vrijwilligersactiviteiten
verricht in de meest brede zin van het woord (bezoldigd of onbezoldigd) bij een door het stadsdeel
gesubsidieerde instelling”(Ibidem: 33).
Als contra-expertise op dit rapport heeft BING een rapport uitgebracht over
welzijnssubsidiering in Amsterdam Zuidoost. Deze contra-expertise is helaas niet openbaar te
vinden. De reactie van de rekenkamer stadsdelen Amsterdam op dit rapport van BING is
echter wel openbaar (Rekenkamer Stadsdelen Amsterdam 2007/2). Wat hier gemeld wordt
over het onderzoek van BING is dus uit tweede hand. De conclusie van het rapport van BING
was: “Er is onzorgvuldig omgegaan met enkele wettelijke bepalingen: door een aantal
raadsleden, maar ook door andere betrokkenen. Niet fraai en verbetering is noodzakelijk”
(Ibidem: 1). Er zijn vooral verschillen van inzicht tussen de rekenkamer en BING waar het
gaat om een eventueel persoonlijk voordeel. BING constateert dat er geen sprake was van
persoonlijk voordeel als een raadslid een vergoeding ontvangt van een door de gemeente
gesubsidieerde instelling (Ibidem). De rekenkamer ging hier wel vanuit.
BING heeft volgens de rekenkamer haar oordeel te veel op haar eigen visie op het onderwerp
gebaseerd. “Zo maakt BING in haar normenkader voor beoordeling gebruik van eigen
61

criteria, die de rekenkamer niet kan terugvoeren op wet- en regelgeving” (Ibidem: 3). Het gaat
dan met name om de volgende criteria:
- “Een doorslaggevende stem bij de besluitvorming
- Omvang van het genoten voordeel
- Of een burger dit voordeel ook zou hebben genoten
- Binding met commerciële partijen of het maatschappelijk middenveld
- Werkzaamheden met een al of niet continue karakter
- Verzachtende omstandigheden omdat ook anderen in strijd met wet- en regelgeving
hebben gehandeld of zaken hebben nagelaten” (Ibidem).
Na het advies van BING zijn er drie delen van een advies van bureau integriteit Amsterdam
uitgekomen over deze zaak (Bureau Integriteit 2007/1; Bureau Integriteit 2007/2; Bureau
Integriteit 2007/3). Het eerste deel is bedoeld om “op te sporen wat er op het gebied van
integriteit, mis zou kunnen gaan in een organisatie” (Bureau Integriteit 2007/1: 1) op het
gebied van welzijnssubsidiering. De conclusie is dat het proces van welzijnssubsidiering altijd
en overal kwetsbaar is voor integriteitschendingen (Ibidem: 2). Dit komt omdat de overheid
en het maatschappelijk middenveld vaak samenwerken om maatschappelijke doelen te
realiseren (Ibidem). Daarnaast bestaat er een verwevenheid tussen de lokale politiek en het
maatschappelijk middenveld (Ibidem). Deze verwevenheid kan de kwaliteit van het lokale
bestuur vergroten maar brengt ook het risico van belangenverstrengeling met zich mee
(Ibidem: 7).
“In het tweede deel wordt gekeken naar de verwevenheid van lokale politiek en
maatschappelijk middenveld (Bureau Integriteit 2007/2). Die verwevenheid brengt gevaren
met zich mee voor het democratische proces. Dat geldt in het bijzonder daar waar de lokale
politiek aan het maatschappelijk middenveld subsidies verleent. In dit document worden
voorstellen gedaan om die gevaren te verkleinen. “Het klopt dat het bekleden van functies in
het maatschappelijk middenveld een goede voorbereiding is op de politiek. De kennis en
vaardigheden die men daar op doet passen bij raad en bestuur. Actieve middenvelders hebben
bovendien vaak een goed inzicht in de noden en wensen van de burgers” (Ibidem: 2). De
verwevenheid is dus positief maar kan ook gevaarlijk zijn en tot verschillende vormen van
belangenverstrengeling leiden.
“Het is onmogelijk en onwenselijk tot een volledige ontvlechting van lokale politiek en maatschappelijk
middenveld te komen. De politieke kosten daarvan zijn te hoog. De vertegenwoordigende kracht van de
politiek zou daar teveel onder leiden. Het kan alleen maar gaan om de verwevenheid op een aantal
punten te beperken en vervolgens manieren te vinden om de gevaren die de verwevenheid met zich mee
brengt te overwinnen” (Ibidem: 3).
Raadsleden moeten de schijn van belangenverstrengeling zelf actief tegengaan (Ibidem).
Belangrijkste organisatorische tegengif is de checks and balances in het systeem tussen
ambtenaar bestuur en raad (Ibidem: 3). Met andere woorden iedereen kan elkaar corrigeren.
Bureau Integriteit komt vervolgens met aanvullende gedragsregels. We pakken er een paar
interessante uit. “Elk raadslid moet zich van stemming onthouden als hij een persoonlijk
belang of betrokkenheid heeft bij een beslissing” (Ibidem: 5). De uitleg bij dit artikel is: “Het
62

is van belang dit artikel nauw op te vatten. Het gaat echt om persoonlijke belangen of
betrokkenheid. Wordt het te ruim opgevat dan wordt het functioneren van raadsleden ernstig
belemmerd” (Ibidem: 6). Een voorbeeld hier is dat de onderwijzer en tevens raadslid wel mag
stemmen over onderwijsbeleid in zijn algemeenheid maar niet over zaken die specifiek zijn
school raken. “Elk raadslid maakt al zijn functies bekend. Het functieregister is openbaar”
(Ibidem: 5). “Een raadslid mag geen bestuurslid zijn van een organisatie die subsidie
ontvangen van het stadsdeel” (Ibidem). “Een raadslid mag geen directiefunctie bekleden bij
een organisatie die subsidie ontvangt van het stadsdeel” (Ibidem).
In het derde rapport wordt expliciet ingegaan op de huidige Nederlandse norm als het gaat om
de verwevenheid van politiek en maatschappelijk middenveld (Bureau Integriteit 2007/3: 1).
“Dubbelfuncties op het snijvlak van politiek en middenveld zijn volgens de huidige
Nederlandse norm toegestaan. Wet, code en informele norm stemmen daarin met elkaar
overeen” (Ibidem: 2). “De situatie in Zuidoost wijkt daarin niet af van die in de rest van
Nederland. De dubbelfuncties die er bestonden zijn niet verboden, worden zelfs niet informeel
ontraden. Te verwachten valt dat door heel Nederland legio voorbeelden met dergelijke
dubbelfuncties aan te treffen zijn” (Ibidem). Bureau Integriteit concludeert dan ook dat de
huidige Nederlandse norm tekort schiet waar het gaat om de verwevenheid van lokale politiek
en maatschappelijk middenveld. De gevaren die uit de verwevenheid van politiek en
middenveld voortkomen worden onderschat. Het is volgens Bureau Integriteit dringend
geboden om de normen nader uit te werken en aan te scherpen (Ibidem: 3).
In de volgende subvragen zal centraal staan of een raadslid in het geval van een
subsidierelatie tussen een organisatie en een gemeente betrokken mag zijn bij die organisatie.
Zo ja of zo nee hoe direct mag die betrokkenheid dan zijn en wat voor argumenten en
afwegingen spelen hierbij een rol?
Casus Oostzaan
De casus Oostzaan is gekozen. Zoals in het voorwoord vermeldt heeft de schrijver van deze
scriptie hier zelf een zekere mate van betrokkenheid bij. Alle experts beaamde echter dat de
casus zeer complex en interessant is.
In Oostzaan moet voor juni 2013 een nieuw bestemmingsplan buitengebied worden opgesteld.
Het buitengebied gaat over een groot oppervlak in het dorp waarin vele groene percelen en
een groot recreatiegebied liggen.
De vraag is of een raadslid in een dergelijk bestemmingsplan mee mag stemmen als hij hier
zelf woont. Uiteraard is enige informatie over het voortraject van het bestemmingsplan nog
besloten dus het is niet mogelijk om hier volledig in detail te treden over de inhoud van het
bestemmingsplan. Wel is het mogelijk om de morele kwestie van deze scriptie hierin te
verwerken. Stel dat een raadslid in een bepaald deel van het buitengebied woont, is het voor
hem dan toegestaan om te stemmen over mogelijke bebouwing in dat gebied? Wanneer het
raadslid zich in de campagne zou hebben ingezet om zo veel mogelijk percelen in het gehele
63

estemmingsplan groen te houden is het dan ook niet toegestaan om mee te stemmen? Zo nee
wat zijn dan de afwegingen voor een raadslid om niet mee te stemmen. Zou een raadslid
eventueel wel meestemmen als zijn stem doorslaggevend is? Deze vragen staan in de
komende subvragen centraal.
Conclusie
De conclusie uit de ronde langs de experts is dat er twee casussen zijn ontstaan, Amsterdam
Zuidoost en Oostzaan, die in de volgende deelvraag aan de raadsleden worden voorgelegd. De
onderbouwing voor deze casussen is moeilijk omdat de schijn van belangenverstrengeling
zich volgens de experts in alle beleidsthema’s kan voordoen.
64

Hoofdstuk 9: de morele overwegingen van raadsleden
In dit hoofdstuk staat de volgende deelvraag centraal: welke morele overwegingen spelen een
rol voor raadsleden bij hun afweging tussen meestemmen en het wekken van de schijn van
belangenverstrengeling? Om deze vraag te beantwoorden wordt wederom het fase twee model
van Rob van Es gebruikt. De conclusie van dit hoofdstuk is het fase twee model ingevuld met
de verschillende morele overwegingen van raadsleden. Om deze overwegingen goed te
analyseren worden ook de antwoorden van de raadsleden op de meer introducerende vragen
behandeld. De volgende interviewvragen staan daarmee centraal in deze subvraag:
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel
of niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
Hoe kijkt u tegen de gedragscode binnen uw eigen gemeente aan?
Wanneer u de hoofdrolspeller binnen deze casus was, welke morele overwegingen
spelen er dan bij u een rol om te beslissen wat u gaat doen? Waarom zou u twijfelen
wat u zou gaan doen?
Heeft u nog eigen ervaringen aangaande deze kwestie?
In de meeste interviews liep de vraag of een raadslid wel of niet mee zou stemmen en wat dan
precies zijn of haar overwegingen waren nog al door elkaar heen. Daarom zal in deze
subvraag het interview ruimer worden weergegeven waarin vaak ook al antwoord gegeven
wordt op vragen die verband houden met de volgende deelvraag. In het volgende hoofdstuk
komen deze antwoorden vervolgens kort samengevat terug. Het uit elkaar trekken van de
overwegingen en het wel of niet meestemmen zou vaak tot gevolg hebben dat citaten uit
elkaar getrokken moeten worden, waardoor aan de samenhang van het verhaal van de
geïnterviewde geen recht gedaan zou worden.
Gedragscodes
Omdat in de interviews met de raadsleden de gedragscodes worden besproken, komt hier eerst
een bespreking van de gedragscodes van de gemeente Oostzaan, Landsmeer en Beemster.
Gedragscode gemeente Oostzaan:
In de gedragscode van de gemeente Oostzaan wordt het begrip onafhankelijkheid als volgt
gedefinieerd: “Het handelen van een bestuurder heeft als kenmerk dat geen vermenging
optreedt met oneigenlijke belangen en dat ook iedere schijn van een dergelijke vermenging
wordt vermeden” (Gemeente Oostzaan 2004: 5). Hiermee heeft de gemeente Oostzaan dus
ook daadwerkelijk de schijn van in zijn gedragscode opgenomen. Een relevant artikel uit de
gedragscode voor de schijn van belangenverstrengeling is: “2.1.2. Bij privaatpublieke
samenwerkingsrelaties voorkomt de bestuurder (de schijn van) bevoordeling in strijd met
eerlijke concurrentieverhoudingen” (Ibidem: 7). Een ander relevant artikel is: “2.1.4. Een
bestuurder die familie- of vriendschapsbetrekkingen of anderszins persoonlijke betrekkingen
heeft met een aanbieder van diensten aan de gemeente, onthoudt zich van deelname aan de
besluitvorming over de betreffende opdracht” (Ibidem). Hier gebiedt de code dus een
onthouding van stemming. Het is wel interessant dat het artikel over belangenverstrengeling
primair gericht is op publiekprivate samenwerking. Andere vormen van
65

elangenverstrengeling zoals in ruimtelijke ordening vraagstukken worden niet genoemd in
de code. Verder wordt er aangegeven dat politieke ambtsdragers hun nevenfuncties bekend
moeten maken (Ibidem: 8).
Gedragscode Beemster
De bepaling uit 2004 van de gemeente Beemster lijkt wat belangenverstrengeling betreft
sprekend op die van Oostzaan. Het begrip onafhankelijkheid wordt ook hier expliciet
gedefinieerd (Gemeente Beemster 2004). De schijn van belangenverstrengeling speelt in deze
definitie net als in die van Oostzaan een rol (Ibidem). Ook hier worden weer de eerder
genoemde twee artikelen over publiekprivate samenwerking aangehaald, waarbij de code ook
hier weer een raadslid verbiedt om mee te stemmen over een organisatie waar hij zelf of zijn
vrienden en familie bij betrokken zijn. Net als in Oostzaan blijft belangenverstrengeling
beperkt tot bepalingen over publiekprivate samenwerking en de verplichting om
nevenfuncties bekend te maken.
Gedragscode Landsmeer
In de gedragscode van Landsmeer is onder artikel 2.2 ook vastgesteld dat politieke
ambtsdragers in het geval van publiekprivate samenwerking de schijn van bevoordeling
moeten voorkomen (Gemeente Landsmeer 2010). Daarnaast wordt in artikel 2.5 net als bij de
code van Oostzaan aangegeven dat raadsleden zich moeten onthouden van deelname aan de
besluitvorming als zij persoonlijk of via familie of vrienden betrokken zijn bij een
opdrachtgever. Interessant is dat de code van Landsmeer zich niet beperkt tot publiekprivate
samenwerking maar zich algemener richt op onafhankelijke oordeelsvorming, zoals blijkt uit
artikel 2.4: “Indien de onafhankelijke oordeelsvorming van een politieke ambtsdrager over
een onderwerp in het geding kan zijn, geeft hij bij de besluitvorming daarover aan in hoeverre
het onderwerp hem persoonlijk aangaat”. Er wordt verder nergens gesproken over wat er
gebeurt als een politiek ambtsdrager aan heeft gegeven dat een onderwerp hem persoonlijk
aangaat.
Interview met Peter Visser, fractievoorzitter Gemeentebelangen Oostzaan
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
De heer Visser definieert belangenverstrengeling vooral door te wijzen op de mogelijk
financiële belangen die raadsleden persoonlijk kunnen hebben bij besluiten of die directe
relaties van hun kunnen hebben.
66

“Als er een directe relatie is met mensen, stichtingen, verenigingen, die persoonlijk eerste- of
tweedegraads aan mij verbonden zijn. Als ik daarover een stemming moet uitbrengen dan zou ik daar
niet aan deelnemen. Belangen die gaan hoofdzakelijk over geld. Verkoop of het genereren van geld als
dat plaats vindt en daardoor eventueel zelf persoonlijk beter zou worden” (interview P. Visser).
Hoe kijkt u tegen de gedragscode binnen uw eigen gemeente aan?
De heer Visser zegt hem redelijk te kennen. Ik geef aan dat hij best uitgebreid is. “Ik zou niet
weten hoe dat dan komt. Ik zit vanaf 1997 in de politiek in Oostzaan, ik kan me geen één
geval herinneren wat daar zo’n zware en grote gedragscode uit voort gekomen is” (Ibidem).
We komen erop dat met name het deel over buitenlandse reisjes wat groot is en dat dat
misschien te maken heeft met de oude burgemeester die als waarnemer van de Verenigde
Naties naar Kosovo is gegaan in verband met de verkiezingen daar.
Wanneer u de hoofdrolspeller binnen deze casus was, welke morele overwegingen
spelen er dan bij u een rol om te beslissen wat u gaat doen?
We behandelen eerst de casus over Amsterdam Zuidoost. De afwegingen die de heer Visser
naar voren brengt bij het wel of niet meestemmen zijn voornamelijk gerelateerd aan financieel
voordeel. Ik leg de heer Visser het voorbeeld voor van iemand die vrijwillig de paardenstallen
schoonmaakt en meestemt als raadslid over de subsidie aan de manege. De heer Visser merkt
op dat het in eerste instantie uitgesloten is dat raadsleden die tevens bij het dagelijks bestuur
van een stichting of vereniging werkzaam zijn deelnemen aan de stemming over die
vereniging of stichting. Wanneer je gaat kijken naar de lagere functies binnen een vereniging
of stichting dan wordt het grijs gebied, de heer Visser geeft aan dat hij als beheerder van de
stallen niet zou meestemmen over subsidie voor verbouwing van de stallen. Je moet dus
kijken naar de functie van dat raadslid binnen die vereniging, welk deel van die vereniging is
hij of zij mee bezig.
De heer Visser is zelf lid van het wielercomité van Oostzaan en doet daar wedstrijdzaken en
sponsorzaken, maar zou geen probleem hebben om alsnog over de subsidieverordening mee te
stemmen. “Nee, daar zie ik geen enkel verband mee, temeer ook omdat in de statuten van de
vereniging is vastgelegd dat er drie dagelijks bestuursleden de verantwoordelijkheid hebben”
(Ibidem). Interessant aspect wat erbij komt is dus de aansprakelijkheid die iemand heeft
binnen een vereniging. Wanneer hij of zij in zijn hoedanigheid als voorzitter ter
verantwoording geroepen kan worden dan zou die dreiging sterk mee kunnen spelen bij zijn
stemming in de raad. Ook wanneer je als raadslid hoofdsponsor bent van een vereniging dan
maak je deel uit van de visie van de vereniging en dan zou je ook moeilijk mee kunnen
besluiten. Het gaat dus ook om de mate van betrokkenheid bij de visie van de vereniging of
stichting en dus de mate waarin je de doelen van die vereniging of stichting onderschrijft.
Ik vraag de heer Visser of hij als jeugdleider van een voetbalclub mee zou stemmen over de
subsidieverordening.
“Ja omdat dat geen functie is die het beleid van de vereniging meestemt. Dan zou ik zeker meestemmen.
Denk dat als we dat niet zouden doen in een kleine gemeenschap als Oostzaan dat er dan ook weinig
onderwerpen overblijven waar een voltallig raad bij aanwezig zou kunnen zijn om te stemmen. Alleen
67

ja bij onderwerpen zoals die subsidie, ja ik vind toch wel dat je het beperkt moet houden tot het DB
leden van een vereniging” (Ibidem).
Het wel of niet meestemmen zou dus voornamelijk bij dagelijks bestuursleden van een
vereniging of stichting een probleem moeten zijn maar verder moet dit zo veel mogelijk wel
kunnen, omdat het anders in een kleine gemeenschap nooit meer mogelijk is om met een
voltallige raad te stemmen. Maar hoe zit dit dan als de keuze wat dichterbij komt, wat als een
raadslid die betrokken is bij een sportvereniging gaat meestemmen of de keuze om te
bezuinigingen op sport of op monumentenbeleid? “Dan wordt het wel iets wat je rechtstreeks
raakt of belang bij zou kunnen hebben dan zou je wel moeten heroverwegen hoe je er mee
omgaat. Maar denk wel dat het puur gerelateerd is aan een functie die je in een bepaald
orgaan bekleed” (Ibidem). Of een raadslid hier wel of niet mee zou stemmen is dus met name
weer afhankelijk van de betrokkenheid van een raadslid bij een vereniging.
Het wel of niet meestemmen hangt ook af van de manier waarop de statuten zijn vastgesteld.
Er zijn ook verenigingen waarin de dagelijks bestuursleden hoofdelijk aansprakelijk zijn. “Als
dat zo in die statuten van de desbetreffende vereniging staan dan zou je absoluut niet moeten
toestaan dat die mensen meestemmen” (Ibidem). Hoofdelijke aansprakelijk is misschien wel
de meest extreme vorm van betrokkenheid in een vereniging.
Na het subsidiebeleid kwamen we te spreken over de casus Oostzaan. Volgens de heer Visser
ben je als raadslid al snel gebonden in algemene uitgangspunten van het bestemmingsplan.
Als het bijvoorbeeld gaat over de algemene inhoudsmaat van een huis. Als je je huis zou
mogen uitbreiden dan heb je daar al snel financieel belang bij. Zeker wanneer iemand
grondposities heeft wordt het heel moeilijk om eventueel aan een stemming deel te nemen
omdat je dan bij heel veel uitgangspunten mogelijk in de toekomst belang hebt.
Ik leg de heer Visser voor dat dit wederom kan leiden tot hele andere stemverhoudingen in
een raad dan oorspronkelijk met de verkiezingen bedoeld is.
“Dat is echt bijzonder moeilijk want er zijn altijd mensen die zeggen je moet met ze alle gaan stemmen,
maar er hoeft maar één in de gemeenschap, en wonend in het gebied bezwaar te maken op dat punt en ik
denk dat je al heel snel in een ongelofelijke ingewikkelde materie terecht komt om daar zonder schade
als gemeenteraad zowel persoonlijk.. uit te komen”
Interessant is dus dat een overweging bij het wel of niet meestemmen is of de gemeente of het
raadslid zelf achteraf juridische problemen zou krijgen. De heer Visser merkt op dat het nuttig
zou zijn om een juridische paragraaf bij een riskant besluit te voegen dat raadsleden vrijwaard
van enige juridische aansprakelijkheid.
We hebben ons in dit interview voornamelijk op financiële belangen gericht maar is het ook
mogelijk dat er vanwege niet financiële belangen zoals woongenot niet meegestemd kan
worden? Bij de heer Visser zijn overtuigingen die niet uit een financieel belang voortkomen
van persoonlijke aard die zelfs aan een levensovertuiging vast kunnen hangen en vanwege die
overtuigingen mag je als raadslid uiteraard een mening hebben. Daarnaast wijst de heer Visser
68

erop dat in een argument als woongenot of leefomgeving ook vaak een financieel belang zit,
namelijk de waarde van je huis.
Heeft u nog eigen ervaringen aangaande deze kwestie?
De heer Visser heeft naar aanleiding van deze materie nog eens teruggedacht aan zijn periode
als wethouder: “Ik denk dat er zomaar in een maand tijd zo’n 60% van de college besluiten
niet had deel mogen nemen” (Ibidem). Daarnaast vraagt de heer Visser zich af hoe ze met
deze materie in andere kleine gemeenten omgaan, want er zijn meerdere kleine gemeenten in
Nederland en vroeger waren dat er nog veel meer.
Interview met Arjen Ronner, fractievoorzitter GroenLinks Oostzaan
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
De heer Ronner geeft de volgende definitie:
“ik denk dat wanneer er belangen zijn of mogelijke belangen, persoonlijke belangen in besluitvorming die je
pleegt dat daar sprake kan zijn van belangenverstening of de schijn en dan is het even de vraag hoe ver je
moet gaan. Gaat het alleen over dat gene waar je eigen belang speelt of zijn het ook de belangen van
familieleden of zijn het ook de belangen van vrienden en kennissen daar is natuurlijk ergens een grens. Maar
het is heel lastig om dat te bepalen” (interview A. Ronner).
Interessant is dat de heer Ronner het begrip belangenverstrengeling meteen koppelt aan de
zoektocht naar een grens wanneer men hier wel en niet van kan spreken.
Hoe kijkt u tegen de gedragscode binnen uw eigen gemeente aan?
De heer Ronner geeft aan dat hij de code niet dagelijks openslaat maar dat hij er wel naar
leeft. “je hebt kennis genomen van de codes en vervolgens ga je je naar de codes gedragen
zonder dat je er expliciet naar verwijst” (Ibidem). De code is voor de heer Ronner een soort
moreel kompas voor de raad. De code zelf of het gedrag van mensen naar aanleiding van
regels in de code, staan zelden ter discussie in de gemeente Oostzaan.
Wanneer u de hoofdrolspeller binnen deze casus was, welke morele overwegingen spelen
er dan bij u een rol om te beslissen wat u gaat doen?
Ook met de heer Ronner besprak ik eerst de casus Amsterdam Zuidoost. We spraken over de
subsidie aan culturele instellingen en de betrokkenheid die een raadslid daarin mag hebben.
69

De subsidieverordening zelf wordt door de heer Ronner gezien als een dusdanig algemeen
kader dat iedereen daar over mee zou moeten kunnen stemmen, het is op een hoog
abstractieniveau. Het is natuurlijk wat anders als een raadslid gaat stemmen over een
subsidieaanvraag die mede door hem is opgesteld, in dat geval zou hij niet mee moeten
stemmen en zelfs moeten overwegen of zijn fractie wel mee zou kunnen stemmen. De heer
Ronner vindt dat “je beter een risico voor jezelf kan nemen dan dat je een risico in je politieke
ambt kan nemen” (Ibidem). Hiermee wil hij zeggen dat je als betrokkenen bij een stichting of
vereniging beter het risico kan lopen dat je geen meerderheid haalt, dan dat je het risico neemt
dat je geloofwaardigheid als politicus op het spel komt te staan.
De volgende vraag die ik de heer Ronner voorleg is de vraag of de voorzitter van een
kunstenaarsvereniging, laten we zeggen de voorzitter van de raad van de kleinkunsten, mee
mag stemmen over de keuze of er op sport of op cultuur bezuinigd moet worden. De heer
Ronner antwoordt dat “je moet strijden en overtuigen op één front” (Ibidem). Je kunt kiezen
om als voorzitter van de raad van de kleinkunsten te protesteren tegen de bezuinigingen op
cultuur, of je kan als raadslid stemmen tegen bezuinigingen op cultuur. Beide tegelijk doen is
het vermengen van twee verschillende petten en daarmee niet wenselijk. Één van beide
functies zal dus opgegeven moeten worden.
Wanneer we de betrokkenheid van de kunstenaar bij de vereniging van de kleinkunsten iets
minder zwaar maken, het raadslid is nu slechts lid van de kleinkunstenvereniging, mag hij dan
wel meestemmen? In dit geval moet het raadslid gewoon mee kunnen beslissen volgens de
heer Ronner. Regels en dus ook integriteitsregels zijn er voor om de samenleving te reguleren
en niet om het samenleven dwars te liggen, daarom is in deze kwestie enige coulance soms
wel op zijn plaats.
Hetzelfde verhaal geldt voor een lid van de voetbalclub. Wanneer de subsidie voor de
voetbalclub op zou houden te bestaan “jouw beweging kan je ook een veldje daarnaast
uitoefenen waar de subsidie wel doorgaat”. Dus het verwijt van belangenverstrengeling zou
hier wel relatief ver gezocht zijn. Ook wanneer wegens een gebrek aan subsidie de contributie
verhoogd zou worden is het nog ver gezocht omdat er ook andere mogelijkheden van
financiering voor verenigingen zijn dan de contributie verhogen. De heer Ronner benadrukt
ook dat het belangrijk is voor een raadslid om wel enige binding met het maatschappelijk
middenveld te hebben: “eigenlijk is het ook maar heel goed dat je lid bent van een paar
verenigingen. Heel simpel je wordt gevoed door kennis uit het verenigingsleven” (Ibidem)
Vervolgens heb ik het ook met de heer Ronner over de casus Oostzaan gehad. Het eerste
concrete geval wat we behandelen is de casus van een raadslid met veel groen gebied achter
zijn huis wat hij als lid van een groene partij zou willen behouden. De heer Ronner geeft in
eerste instantie aan dat als je er persoonlijk bij betrokken bent, het is jouw uitzicht, dan moet
je sterk overwegen om niet mee te stemmen. Maar als door jouw onthouding de
stemverhouding in de raad gaat verschuiven en er ontstaat ineens draagvlak voor iets wat
tegen jou politieke overtuiging in gaat, “dan is er nog zo iets van: wat is er en wat zou er
70

moeten gaan komen”. Hiermee bedoelt de heer Ronner dat je dan het belang moet leggen bij
het handhaven van wat er is en dat je daar ook een grens kan leggen “en dat je dus uit die
overweging dus toch wel mee mag stemmen, in dat geval”. Deze regel is te rechtvaardigen
doordat mensen bij het behoud van de bestaande situatie minder of geen geldelijk belang
hebben dan bij het creëren van ontwikkelingen zoals een extra woonbestemming op een erf.
Wanneer we deze situatie omdraaien naar een raadslid die mee wil stemmen over de
algemene beleidsregel dat ouders hun kinderen op hun eigen erf mogen huisvesten terwijl hij
daar zelf ook wel oren naar heeft, dan vindt de heer Ronner ook dat het raadslid mee mag
stemmen. Net als bij de gehele subsidieverordening gaat het hier over iets tamelijk algemeens,
daarnaast is er in dit geval sprake van een algemeen belang. Het algemene belang in dit geval
is dat het wenselijk is om ouders de mantelzorg van hun kinderen te bieden. “Daar is een
algemeen belang en dat is ook een algemeen gedefinieerd belang, dat is de uitkomst van een
lang politiek proces” (Ibidem).
Met de heer Ronner heb ik een lang gesprek over wat het algemeen belang precies inhoudt,
voor de letterlijke discussie daarover verwijs ik naar de bijlage. Het algemeen belang is
volgens de heer Ronner de uitkomst van een langdurig politiek proces en heeft daarom een
zekere houdbaarheidsdatum. Natuurlijk is die houdbaarheidsdatum niet eeuwig maar het is
beduidend minder wisselend dan het weerbericht. Een algemeen belang is iets abstracts
bijvoorbeeld goed onderwijs, veiligheid en schoon drinkwater. Het interessante is alleen dat
de uitwerking van het algemeen belang in details weer tot verschillende tegenstellingen en dus
deelbelangen kan leiden. De uitwerking van het algemene belang veiligheid zal bij de VVD
mogelijk anders zijn dan bij GroenLinks.
Met deze theoretische discussie in het achterhoofd is het interessant wanneer een raadslid nou
wel en niet mee kan stemmen over het huisvesten van kinderen op zijn erf. Volgens de heer
Ronner ligt de grens bij het punt waarop een raadslid kan gaan “verzilveren” (Ibidem). Het
neerzetten van een woning vanwege de mantelzorg van ouders is geen verzilvering, maar
wanneer het perceel vervolgens met twee woonbestemmingen wordt doorverkocht is er sprake
van verzilvering. Dit criterium van verzilvering sluit mooi aan bij het criterium dat er een
onderscheid is tussen stemmen voor behoud van het bestaande en stemmen voor
ontwikkeling.
Ik leg de heer Ronner voor dat er ook partijen gekozen zijn in de raad omdat zij meer
woningbouw willen toestaan. Deze partijen zullen, wanneer zij niet mee mogen stemmen
vanwege persoonlijke belangen, hetzelfde gevoel van onrecht hebben als de
stemverhoudingen in de raad in hun nadeel verschuiven. De verkiezingsuitslag wordt dan
geen recht aan gedaan in hun ogen. Volgens de heer Ronner is het gezien zijn criteria van
behoud en verzilvering niet mogelijk om mee te stemmen. Het is overigens mogelijk dat er
een zekere evenredigheid in het verzilveren zit, een boer die stopt met boeren en met verkoop
van zijn land op ongeveer hetzelfde inkomensniveau blijft, is iets anders dan een
projectontwikkelaar die miljoenen kan verdienen. Wanneer beide in de raad zouden zitten zou
71

een stem van de boer voor iets waar hij zelf deels bij betrokken is beter uit te leggen zijn dan
de stem van de projectontwikkelaar, er kan dus soms sprake zijn van een
evenredigheidsbeginsel.
Tot slot leg ik de heer Ronner het voorbeeld van de school die gesloten gaat worden vanwege
twee betrokken raadsleden voor. Hier is het niet mogelijk voor beide om mee te stemmen
volgens de heer Ronner, Wanneer je een heel persoonlijk belang hebt bij het openhouden van
de school moet je zuiver in de leer zijn. De conclusie is dus dat raadsleden in principe nooit
meestemmen als zij ergens persoonlijk bij betrokken zijn, er zijn echter uitzonderingen
mogelijk die voldoen aan de criteria dat er geen sprake is van verzilvering en gekozen wordt
voor behoud van de bestaande situatie.
Interview met Marian Segers, fractievoorzitter D66 Beemster
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
Mevrouw Segers begint met een voorbeeld uit de gemeente Zeevang waar een raadslid zijn
eigen grond heeft aangeboden aan een projectontwikkelaar. Belangenverstrengeling is
volgens mevrouw Segers “dat vrienden, of kennissen, of familie van invloed kunnen zijn op je
besluit” (interview M. Segers). Mevrouw Segers koppelt het begrip belangenverstrengeling
direct aan een consequente politieke lijn, wanneer een politicus stemt in lijn met wat hij al
jaren zegt en wat in zijn verkiezingsprogramma staat dan is dat relevant in het beoordelen van
mogelijke belangenverstrengeling. Wanneer een politicus al jaren consequent voor groen in
de hele gemeente stemt is het mogelijk minder belastend dat hij of zij ook zelf een groot stuk
groen gebied als direct uitzicht heeft.
Hoe kijkt u tegen de gedragscode binnen uw eigen gemeente aan?
Volgens mevrouw Segers is de gedragscode bekend en zij heeft er persoonlijk ook mee te
maken gehad.
“naar mijn idee wordt die vooral eenzijdig gebruikt. En dat heeft te maken met ja dan moet ik gelijk
persoonlijk worden. Ik had, voordat ik in de raad zat, een zaak aangespannen bij de Raad van State
tegen een bestemmingsplan. Dat was niet naast mijn huis, maar over de hele Zuidoostbeemster. En
vervolgens kwam ik in de raad en die zaak die liep nog. Ik heb me daar niet, toen ik in de raad zat,
anders gedragen dan wat ik daarvoor deed. Maar ik heb ook die zaak niet stopgezet, als burger heb ik
het recht om me te verweren tegen welk besluit dan ook. Alleen, dan kun je niet tegelijkertijd ook aan
tafel zitten om het besluit te nemen. Dus op dat moment ben ik in de zaal gaan zitten en heb niet aan het
besluit deelgenomen. Maar ik heb wel mijn fractiegenoten ingelicht over het fractiestandpunt en dat ligt,
niet toevallig, heel dicht bij het bezwaar dat ik ingediend heb” (Ibidem).
Mevrouw Segers heeft dus zelf niet deelgenomen, maar heeft haar fractie wel geïnformeerd.
Je zou kunnen zeggen dat haar bezwaar tegen het bestemmingsplan een politieke opvatting is
72

geworden van een partij die vervolgens gekozen werd in de raad. De kiezer heeft dus min of
meer gezegd dat het belang dat zij verdedigt niet alleen een persoonlijk belang is, maar ook
een belang van een substantieel deel van de Beemster.
Wanneer u de hoofdrolspeller binnen deze casus was, welke morele overwegingen spelen
er dan bij u een rol om te beslissen wat u gaat doen?
Omdat mevrouw Segers zelf al begon over bestemmingsplannen beginnen we dit interview
met de casus van een bestemmingsplan. Volgens mevrouw Segers zou iedereen mee moeten
kunnen stemmen over een bestemmingsplan als het de algemene uitgangspunten betreft, die
raken nooit alleen één persoon en zijn dus voldoende algemeen. Hier koppelt mevrouw Segers
wel direct weer het voorbehoud van een consistente politieke lijn aanvast. Wanneer een
raadslid een persoonlijk belang heeft bij een algemeen uitgangspunt en daarom anders stemt
dan in zijn verkiezingsprogramma staat dan is het niet verstandig om aan de stemming deel te
nemen.
De regel dat iemand niet mee zou mogen stemmen omdat hij zelf of zijn familie in een
bepaald bestemmingsplan woont, is onwerkbaar volgens mevrouw Segers. Er zijn hele
partijen die in het gebied wonen en die dan helemaal niet mee kunnen doen. In dit geval is het
belangrijk dat een besluit op enige democratische legitimiteit kan rekenen vanuit de
verkiezingen.
“Ik heb zelf 120 neven en nichten, die wonen niet in de Beemster maar geheid dat er een volle neef of
nicht ergens wel of niet baat bij heeft of er baat bij heeft dat het niet naast hem komt of noem maar op.
Ja dat maakt het wel ingewikkeld en het is ook te ingewikkeld om te zeggen van nou we gaan iedereen
zo doorlichten of die daar familie heeft. Maar bij kleine gemeentes en korte lijnen met het bestuur
ontkom je er niet aan dat er connecties zijn die een relatie hebben met het besluit” (Ibidem).
Vervolgens bespreken we de casus van een politicus van een groene partij die zijn erf groen
wil houden. Mevrouw Segers benadrukt meteen dat dit niet alleen een emotioneel belang is,
maar dat ook de waarde van je huis in het geding is. Maar als een politicus consequent voor
groen stemt en dat bij verkiezingen heeft aangegeven, dan moet het mogelijk zijn om mee te
stemmen juist ook omdat de kiezer heeft laten zien dat het belang meer is dan jouw
persoonlijke belang.
“Ik ben begonnen om hier het dorp een dorp te houden en niet in het laatst omdat ik er zelf woon, maar
ook omdat ik dat van mensen hoor. En ik heb dat ook in ons verkiezingsprogramma gezet. En als heel
veel mensen vinden dat de Beemster groen moet blijven, dan haal je meer stemmen. Wij zijn van niks
de tweede partij geworden vanwege dat agendapunt” (Ibidem).
Vervolgens bespreek ik ook met mevrouw Segers de casus Amsterdam Zuidoost. In Beemster
is het subsidiebeleid ook interessant op dit punt. Beemster telt vierenveertig
buurtverenigingen “het is niet de vraag of je in een buurtvereniging zit, maar in welke
buurtvereniging zit je” (Ibidem). Daarnaast is het zo dat mensen die politiek actief zijn in de
regel ook elders actief zijn. Het is dus belangrijk dat er een algemene subsidieverordening ligt
waar iedereen over mee kan stemmen, het moet vooral gaan om het rechtmatig besteden van
geld. Op de vraag of een raadslid die betrokken is bij een cultuurvereniging mee mag
stemmen over de keuze om op sport of op cultuur te bezuinigingen, geeft mevrouw Segers
73

weer aan dat het ook hier gaat om consistentie met je verkiezingsprogramma. Als een partij
stemmen wint met het promoten van cultuur ten koste van de sportsubsidies, dan is daar
blijkbaar steun voor en dan zou mevrouw Segers belangenverstrengeling vergezocht vinden.
Wanneer een raadslid overigens een bestuursfunctie in die stichting of vereniging heeft, dan
wordt het een iets genuanceerder verhaal. Ook een dagelijks bestuurslid zou over algemene
uitgangspunten zoals bezuinigen op sport of cultuur mee moeten mogen stemmen. Wanneer
de vraag echter voorgelegd wordt of er nieuwe kunstgrasvelden naar de ene voetbalclub
moeten of een nieuwe kantine naar de andere voetbalclub en je bent voorzitter van één van
beide clubs, dan zou een raadslid zich van stemming moeten onthouden.
Interview met Arie Commandeur, fractievoorzitter CDA Beemster
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
De heer Commandeur vindt dat er sprake is van belangenverstrengeling “als je te veel je
particuliere belang laat vermengen met het algemene belang” (interview A. Commandeur).
“Als je in een kleine gemeenschap bijvoorbeeld iets besluit dan kan dat ook voordelig voor jou
uitpakken, maar als dat betekent dat het voor een grote groep van mensen ook voordelig is dan denk ik
niet dat je één twee drie van belangenverstrengeling hoeft te spreken. Als jouw positie als jouw
stemgedrag eventueel lobbyen erop gericht is om min of meer eenzijdig jouw belang te dienen dan is
het wel heel duidelijk, dan is dat fout. Want je wordt geacht zo veel mogelijk, maar ik zeg er
nadrukkelijk bij zoveel mogelijk, het algemene belang te dienen” (Ibidem).
Na deze uitleg komen we direct te spreken over wat dan precies het algemeen belang is.
Volgens de heer Commandeur is het moeilijk aan te wijzen wat precies het algemeen belang
is, “want bijna elk besluit levert ook een min of meer gekwetste groepering of een gekwetst
individu op. Het is bijna nooit zo zuiver te zeggen dat is het algemene belang” (Ibidem).
Omdat het zo moeilijk aan te tonen is spreekt de heer Commandeur liever van een hiërarchie
in belangen. Als bijvoorbeeld plastic zwaarder belast zou worden, dan is het belangrijkste
doel een beter milieu, dat belang staat dan in de hiërarchie boven het belang van individuele
producenten en consumenten die daar last van kunnen hebben.
Hoe kijkt u tegen de gedragscode binnen uw eigen gemeente aan?
Volgens de heer Commandeur wordt er bijna nooit gerefereerd aan de gedragscode van
Beemster. “Maar hij is er wel, hij is er en dat weten we ook met elkaar en hij is ook niet zo
lang geleden nog een keer aangescherpt” (Ibidem). De heer Commandeur geeft aan dat naast
74

het hebben van een gedragscode het ook heel belangrijk is dat de raadsleden onderling elkaar
heel scherp houden.
Wanneer u de hoofdrolspeler binnen deze casus was, welke morele overwegingen spelen
er dan bij u een rol om te beslissen wat u gaat doen?
Met de heer Commandeur bespreek ik eerst de casus van Amsterdam Zuidoost. De eerste
concrete situatie die ik voorleg is een raadslid die tevens jeugdleider is bij een
voetbalvereniging. Mag dit raadslid meestemmen over de subsidie van de voetbalvereniging?
De heer Commandeur vindt dat dit niet kan. Zelf is de heer Commandeur voorzitter van een
hospice en hij zou ook nooit meepraten over de subsidie daaraan. Maar we komen er in het
gesprek wel op dat er een hellend vlak is. Wanneer een raadslid bijvoorbeeld vader is van een
jongetje dat voetbalt, mag hij dan als raadslid niks meer zeggen over de subsidie aan de
voetbalclub? In principe zou dit de heer Commandeur te ver gaan, dan moet een raadslid in
principe gewoon mee kunnen stemmen. Anders wordt het als een subsidie wordt aangevraagd
voor een buitenlands reisje van de voetbalclub en het zoontje van het raadslid zou mee gaan,
dan moet je als raadslid niet meepraten. Alle casussen op het gebied van
belangenverstrengeling vereisen van een raadslid dat hij “Fingerspitzengefühl” (Ibidem)
heeft. “Het moet echt in je hart zitten, je moet de mentaliteit hebben om er heel voorzichtig
mee om te gaan” (Ibidem).
Wanneer we het midden opzoeken tussen het zoontje bij de voetbalclub en de voorzitter van
dezelfde club komen we bij een spelend lid uit. Mag een raadslid dat alleen voetbalt mee
stemmen over de kunstgrasvelden waar hij uiteindelijk zelf op gaat voetballen? De heer
Commandeur zou dit ook niet doen omdat het toch wel dichtbij komt.
Om de casus complexer te maken leg ik de heer Commandeur het voorbeeld voor van een
partij die zich profileert met het onderwerp cultuur. Zij willen meer geld naar cultuur en
komen ook met die belofte in de raad. Uiteraard zijn een aantal raadsleden van die partij ook
betrokken bij cultuurorganisaties in de gemeente. Zou het dan niet vreemd zijn als deze
raadsleden niet mogen meestemmen over de subsidie aan cultuurverenigingen vanwege
mogelijke belangenverstrengeling? “Dat is wat anders want dan weet ik die jongens die
vrouwen die mannen die zijn voor de kunst, ja dan zou ik het bizar vinden als zij dan hun
mond zouden moeten houden. Maar dan is het ook niet iets slinks dan is het ook wel
transparant, ja vind je het gek dat zij voor kunst zijn want dat is de kunstpartij” (Ibidem). De
heer Commandeur legt hier dus duidelijk transparantie als overweging op tafel. Je moet er
eerlijk voor uit komen dat je dan misschien wel een belang hebt, maar dat dat belang van
jouw ondergeschikt is aan het grotere belang van bijvoorbeeld cultuur en dat blijkbaar een
substantieel aantal kiezers het met jou eens is. Deze uitspraak past bij eerste uitspraken van de
heer Commandeur over de hiërarchie in belangen.
Vervolgens stappen we in het gesprek over naar de casus van een bestemmingsplan. Stel dat
een raadslid woont in een bestemmingsplan mag hij dan meestemmen over het
bestemmingsplan in zijn algemeenheid? “Ja je benadrukt terecht de term algemeenheid. Mijn
75

antwoord is daarop ja. Als je daar ook niet over zou mogen praten kijk dan zou je mond
gesnoerd zijn” (Ibidem). Wanneer we dit voorbeeld iets specifieker maken en de keuze
voorligt om de maximaal toegestane inhoudsmaat van een wooneenheid te vergroten, mag een
raadslid dat onder die regeling kan gaan vallen dan meestemmen over die regeling? “Dan zou
ik dat niet doen. Je moet niet te makkelijk niet te snel gelinkt kunnen worden aan jouw
particuliere belang. Want dan ben je niet vrij meer om te spreken hoe lastig het ook is. En hoe
soms ook oneerlijk, want ja je bent wel raadslid maar je bent ook nog gewoon bewoner”
(Ibidem).
Ik maak het voorbeeld weer ingewikkelder door te vragen of een politicus, die lid is van een
groene politieke partij, zou mogen stemmen tegen de regel dat bewoners huizen voor hun
kinderen op hun erf mogen bouwen. Het raadslid heeft een direct belang want zijn huizenprijs
en uitzicht kunnen in gevaar komen als die regel in het bestemmingsplan komt. Maar het
raadslid heeft zich altijd al verzet tegen verdere verstedelijking van welk deel van het dorp
dan ook. Mag het raadslid dan wel meestemmen? De heer Commandeur vindt dit voorbeeld
niet veel anders dan het voorbeeld over de kunstpartij.
“Als hij zich daar op geprofileerd heeft en het is in de verkiezingsstrijd al duidelijk geworden dat hij er
gewoon tegen is ja dan denk ik het wel, dat hij dan ook misschien denkt nou ja als ik mijn zin krijg of als we
ons zin krijgen dan is ook dat probleem van de vrije uitzicht weg. Ja nou ja als dat bekend ja kijk dan
moeten zijn collega’s ook hem daar eens op aanspreken en zeggen ben je er nou voor je vrije uitzicht
gewaarborgd te krijgen? Ja en dan zouden de andere moeten duidelijk maken in hoeverre zij dat acceptabel
achten. Want je moet zelf je grenzen bewaken bij belangenverstrengeling, maar dat moeten de anderen ook.
Die moeten jou als het ware ook in de gaten houden. Dat doen wij, dan kom ik terug op wat we in het begin
zeiden die cohesie, die sociale controle is een vervelender woord die is er wel er is hier flinke sociale
controle” (Ibidem).
De heer Commandeur geeft dus duidelijk aan dat bij dergelijke grensgevallen het vooral
belangrijk is hoe er in de rest van de raad over gedacht wordt. Transparantie en elkaar in de
gaten houden in de raad zijn dus belangrijke overwegingen voor de heer Commandeur.
Interview met Ben van den Bos, raadslid PvdA Landsmeer
Wat verstaat u precies onder de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
De heer van den Bos wijst als eerst op de eed die raadsleden moeten afleggen wanneer zij
worden beëdigd als raadslid. “Een raadslid heeft verklaard dat hij geen verplichtingen noem
het maar zo, lastgevingen, zich niet gebonden acht door zijn raadswerk”. Er bestaat altijd een
kans op belangenverstrengeling en daarom moeten raadsleden dit verklaren. Volgens de heer
76

van den Bos zou het goed zijn om de bewijslast bij het raadslid te leggen. Hij of zij moet
aantonen dat er geen sprake is van belangenverstrengeling, want eigenlijk ben je altijd wel een
beetje verstrengeld in je belangen. “Neem alleen al partijgenoten en die vreselijke
afschuwelijke leden die mij als wethouder opbelde en zeiden aan het begin van het
telefoongesprek: “ik dacht ik bel mijn wethouder maar eens”. Dan wist ik al waar het om
ging. Daar heeft een wethouder het heel moeilijk mee, maar dat is al een schijn van
belangenverstrengeling”.
Hoe kijkt u tegen de gedragscode binnen uw eigen gemeente aan?
De heer van den Bos geeft aan dat de gedragscode waarschijnlijk ergens in een la ligt en dat
het typisch iets is voor de nieuwe griffier van de gemeente Landsmeer om weer eens boven
water te halen.
Wanneer u de hoofdrolspeller binnen deze casus was, welke morele overwegingen spelen
er dan bij u een rol om te beslissen wat u gaat doen?
Met de heer van den Bos bespreek ik eerst de casus Amsterdam Zuidoost. Er komt meteen
naar voren dat de heer van den Bos vanuit zijn opvoeding al erg scherp is op integriteit.
“Mijn vader was wat ik dan noemde het wandelend geweten. Die was altijd in zijn eentje op
looncontrole bij koppelbazen daar vertelde die nooit iets over maar dat moet een hele moeilijke functie
geweest zijn. Ik heb het ook meegemaakt in mijn werk in het vastgoed in de Gemeente Amsterdam waar
ik als ambtenaar vastgoed dus ook te maken had met die belangenverstrengelingen zo die er konden
zijn. Maar je moet gewoon heel zuiver op de graad zijn, op het moment dat er sprake zou kunnen zijn
van belangenverstrengeling dan moet je dat beginnen te melden en dan zeg je maar van nou zeg het
maar hoe ver gaat het?”
Belangrijk is dat hier meteen de nadruk op integriteit en transparantie wordt gelegd. Wanneer
iemand twijfelt dan is het het beste om meteen zo open mogelijk te zijn en aan andere te
vragen hoe hij of zij hier mee om moet gaan. “Maar begin er dan mee als je zo twijfelt om dat
dan maar aan de raad kenbaar te maken. En dan kunnen ze het zelf wel uitzoeken. Want
meestal begint de ellende als mensen er pas later bij komen, nou zeg het maar”.
De heer van den Bos vindt het wel wat ver gaan om een raadslid die bijvoorbeeld een klusje
in de kantine doet of een raadslid van wiens vrouw een klusje in de kantine doet van een
vereniging meteen uit te sluiten van stemming. Er is wel een grens en die is nooit 100% maar
“ik denk dat iedereen dat best voor zichzelf weet”. Bijvoorbeeld een lidmaatschap voor tien
euro bij de lokale omroep is geen belangenverstrengeling. Je moet als raadslid wel deel
uitmaken van de gemeenschap. Maar wanneer het raadslid binnen een vereniging een hogere
functie zou hebben zoals jeugdleider dan zou de heer van den Bos niet meestemmen.
Om het wat directer te maken leg ik ook de heer van den Bos het voorbeeld van een school
voor die gesloten moet worden omdat twee raadsleden met een belang in die school niet
meestemmen. “Nou het is dan jammer, maar je kunt niet meestemmen als je direct
belanghebbende bent. Dat houdt op”. De overwegingen van de heer van den Bos om hier niet
mee te stemmen is dat de kiezer het negatief zou uitleggen wanneer mensen met directe
belangen wel mee gaan stemmen. “Maar op het moment dat je belanghebbende bent en
77

meestemt komt er ook rottigheid van. Dan zeggen mensen kijk daar wordt toch de boel een
klein beetje belazerd”. Er is wel een mogelijkheid dat de fractievoorzitters in het
seniorenconvent besluiten tot een oplossing voor de situatie, hierover meer in hoofdstuk elf.
Ik vraag aan de heer van den Bos of het wel mogelijk is om mee te praten in de commissie
over een voorstel waar je zelf direct bij betrokken bent. Dit is alleen mogelijk wanneer de
vergadering openbaar is en je dit zelf ook toegeeft, dan is het voor iedereen volstrekt helder.
Bij een besloten vergadering zouden je collega raadsleden je moeten verbieden hierover mee
te praten.
Een belangrijk onderscheid voor de heer van den Bos is het onderscheid tussen consument of
onderdeel van het bestuur van een vereniging. Het moet mogelijk zijn om als consument lid te
zijn van een voetbalclub en daar te spelen en toch mee te stemmen over de
subsidieverordening. Je bent dan als consument van de vereniging bezig, maar wanneer
iemand op een hogere positie zit binnen de vereniging is hij geen consument meer.
Dit onderscheid werkt ook door in de casus van het bestemmingsplan. Als consument met een
eigen erf moet het mogelijk zijn om tegen de gemeente stelling te nemen als er iets is
weggelaten op het erf van het raadslid. Dit dient het raadslid echter wel buiten de raad om te
doen. Maar wanneer zou je als raadslid dan wel of niet mee mogen stemmen?
“Als ik er direct als burger, consument financieel belang bij kan hebben, dan zou ik niet
meestemmen”. Dus als het gaat om ontwikkeling die je eigen achtertuin kunnen raken net als
de achtertuin van de hele straat dan zou de heer van den Bos niet meestemmen.
Interview met Maja van Campen, raadslid VVD Landsmeer
Wat verstaat u precies over de schijn van belangenverstrengeling in relatie tot het wel of
niet meebeslissen van een raadslid over een bepaald voorstel?
Mevrouw van Campen begint met het voorbeeld dat je als raadslid bij een borrel met een
projectontwikkelaar afspreekt dat je de projectontwikkelaar helpt met het doorvoeren van zijn
plan. Dan ben je in haar ogen al fout bezig. Het is ook mogelijk om als raadslid bij een borrel
of elders aangesproken te worden door een burger die al weken op zijn vergunning wacht.
“En dan ga je zeggen van nee dat is niet normaal, maar weet je wat ik doe… Kijk en dat kan
het weer wel. Ik vraag even aan de desbetreffende ambtenaar van kan je er even naar kijken
waarom loopt dat nog niet”. Eigenlijk doe je dan je burgerplicht als raadslid. Het zou echter
78

wel fout zijn wanneer deze burger je zou belonen wanneer je zegt dat je het wel even zal
vragen waarom die vergunning zo lang weg blijft.
Hoe kijkt u tegen de gedragscode binnen uw eigen gemeente aan?
Mevrouw van Campen geeft aan dat er soms gekeken wordt naar de gedragscode, hij duikt
soms ineens op. “Dat soort dingen worden dan opeens weer gezegd en dan weet iedereen
weer van o ja”. De code is dus niet aan de orde van de dag maar iedereen weet wel waar het
over gaat.
Wanneer u de hoofdrolspeller binnen deze casus was, welke morele overwegingen spelen
er dan bij u een rol om te beslissen wat u gaat doen?
Ook met mevrouw van Campen besprak ik eerste de casus van Amsterdam Zuidoost. Voor
mevrouw van Campen staat direct al één ding als een paal boven water, als zij er een belang
bij heeft dan zal zij nooit meestemmen. “Je moet helemaal geen banden hebben”. Waarom dit
zo belangrijk voor haar is, is mooi te illustreren met het volgende citaat:
“Ik hou dat heel strikt gescheiden ik hou dat zo voor mezelf want ik vind het belangrijk maar dat heeft er ook
mee te maken dat ik bij wedstrijden altijd scheidsrechter geweest ben en dan sta je ook boven de atleten. En je
staat ook boven je eigen vereniging. En wat heb ik als jurylid nou gedaan. Toen ik doorstroomde van jurylid naar
scheidsrechter toen ben ik uit de vereniging gegaan waar ik bij zat. Toen heb ik gezegd ik word zelfstandig lid.
Ik wil niet dat als ik met een atleet van de vereniging waar ik bij hoor sta te praten het idee geef van nou ze zal
hem wel bevoordelen want het is haar eigen clubje. Nou daar wil ik dus helemaal niets van weten. Maar dat is
mijn idee, geldt niet voor iedereen dat is gewoon voor mij van belang”.
Ik leg mevrouw van Campen voor dat er ergens in de betrokkenheid toch een grens moet zijn,
wanneer iemand bijvoorbeeld slechts een hardloper is bij de atletiekvereniging en verder geen
functie heeft, mag hij als raadslid dan wel meestemmen over de subsidieverordening? “Een
doorsnee hardloper dan kan je wel meestemmen maar als je al wat van plan bent te gaan doen
daarnaast in het bestuur.. Maar ook als je wat doet met een groep van kinderen dan moet je
het ook niet doen”. Als raadslid moet je dus zo min mogelijk betrokken raken bij de
vereniging.
Een hele belangrijke waarde voor mevrouw van Campen is dat raadsleden integer zijn. Hoe
merk je of iemand integer is? Volgens mevrouw van Campen gonst dat en heeft het vooral
met uitstraling te maken.
Voor mevrouw van Campen is er wel een belangrijk onderscheid tussen meepraten en
meestemmen. In de commissievergaderingen die als voorbereiding op de gemeenteraad
gelden zouden ook mensen het woord moeten kunnen voeren die betrokken zijn. Omdat je
dan als betrokkenen wat inside information kan geven over het onderwerp die andere
raadsleden misschien goed kunnen gebruiken. “Je mag verwachten dan dat de andere raads-
en commissieleden dat die naar je luisteren, dat die kunnen selecteren of het
belangenverstrengeling is of niet, als je dat op dat moment als inside information geeft”.
Vervolgens besprak ik ook de casus van het bestemmingsplan met mevrouw van Campen.
Wanneer iemand in het bestemmingsplan woont dan zou hij volgens mevrouw van Campen
79

tot op een zekere hoogte kunnen meestemmen, maar wanneer het ontwikkelingen in de eigen
achtertuin betreft is meestemmen uitgesloten.
Ik leg ook mevrouw van Campen de kwestie voor dat raadsleden soms gekozen zijn om
bepaalde belangen te behartigen die ze dan niet kunnen behartigen omdat ze zelf betrokken
zijn bij het onderwerp. Mevrouw van Campen heeft zelf jaren als eenmansfractie in de raad
gezeten en kent dit probleem vanuit die tijd. Toch heeft zij al die tijd niet meegestemd over
voorstellen die het winkelcentrum vlak bij haar huis betroffen. Ze heeft wel inside
information gegeven maar niet meegestemd. Dat je daarmee kiezers in de steek zou kunnen
laten die vanwege dat winkelcentrum op jou gestemd hebben, “dat is dan maar zo”. “Dan
moet je maar actiever zijn zodat je meer stemmen in de raad krijgt over vier jaar”.
Ook mevrouw van Campen leg ik het voorbeeld van de school die gesloten wordt vanwege
het niet meestemmen van twee raadsleden. Mevrouw van Campen geeft het advies om dan
vooral te gaan lobbyen bij andere raadsleden om ze te overtuigen dat hier een hele lullige
situatie kan ontstaan en dat we dat allemaal niet moeten willen. Je kan op die manier je best
doen als raadslid voor jouw achterban.
Heeft u nog eigen ervaringen aangaande deze kwestie?
Een mooi voorbeeld van mevrouw van Campen is dat zij bij het ontwerp van een school heeft
gekozen voor een ander ontwerp dan het ontwerp van een projectontwikkelaar van de VVD.
Zij heeft zich niet laten leiden door partijbelangen maar objectief het beste ontwerp gekozen.
“Wij hadden de bouw van een appartementencomplex in Purmerland. En we hadden twee ontwerpen gezien, nou
weet jij net zo goed als ik je moet drie ontwerpen zien anders kan je geen keuze maken. Nou dus ik zat er nog
niet zo lang en ik vroeg aan de gemeentesecretaris en aan de wethouder waar is het derde project? Ja die liggen
ook in de commissie kamer. Ik zeg ja maar dat zijn zulke onduidelijk tekeningen en dat stelt echt helemaal niks
voor. En toen ben ik gaan zoeken naar de gene die het ontworpen had die heb ik gebeld en toen heb ik gezegd
kunt u nog wat spullen toesturen, want hier gaat het dus helemaal fout in Landsmeer. We gaan dus twee
ontwerpen waarvan er één veel te duur is en de andere veel te goedkoop, dus je ziet je bent helemaal mee en ik
vind ze allemaal niet mooi en ik wil u project goed kunnen zien. Toen heb ik hele mooie tekeningen en hele
mooie fotomap gekregen. Die heb ik twee dagen gezien een meegenomen en heb alle andere commissieleden
van mij gebeld en gezegd kunnen wij hier even met zijn allen over spreken in de commissiekamer. Dat hebben
we gedaan en iedereen stond zo van het mooie ontwerp te kijken, want dat lag er gewoon niet. En toen hebben
wij dus gewoon met z’n allen besloten, terwijl ik toen al wist dat ik naar de VVD zou gaan. Het hoofdontwerp
dat iedereen er doorheen wou hebben was van een projectontwikkeling die voor de VVD heel veel geld had
gestort, dus dat is mij jaren lang gewoon niet in dank afgenomen want hij heeft het uiteraard niet gebouwd”.
Conclusie
Het fase twee model van het model van morele besluitvorming zal alle overwegingen van
raadsleden samenvatten. Achter iedere overweging komen de eerste twee letters van de
achternaam van de geïnterviewde te staan. Sommige overwegingen kwamen ook al naar voren
uit het theoretisch kader terwijl anderen verdwijnen. Hierbij moet wel de volgende
nuancerende opmerking geplaatst worden, dat wanneer raadsleden niet bij een bepaalde
waarde staan dit niet per definitie betekent dat zij deze waarden niet onderstrepen. Er is echter
voor gekozen om de twee of drie waarden die het meest prominent naar voren kwamen in het
80

interview weer te geven in het schema. Om toch recht te doen aan enige nuance wordt
hieronder per interview kort de indeling toegelicht.
De heer Visser heeft aangegeven dat het in een kleine gemeenschap als Oostzaan nodig is om
de jeugdtrainer en andere vrijwilligers, wanneer zij raadslid zijn, gewoon mee te laten
stemmen over het subsidiebeleid. Het criterium ligt vooral bij het hebben van een direct
financieel belang of een directe betrokkenheid bij de visie van een vereniging of stichting. In
die zin redeneert de heer Visser vanuit deugden zoals onpartijdigheid. Tegelijkertijd heeft de
heer Visser oog voor de gevolgen voor een kleine gemeenschap, daarom wordt bij het deel
gevolgen een kopje, rekening houden met kleinschalige gemeenschappen, toegevoegd. Een
andere overweging die wordt toegevoegd is of de gemeente eventueel schade leidt wanneer
een raadslid wel of niet meestemt.
Mevrouw van Campen heeft aangegeven dat een raadslid zo min mogelijk persoonlijk
betrokken zou moeten zijn bij besluiten die de gemeenteraad moet nemen. Onpartijdigheid is
bij haar een belangrijke waarde. Ze heeft duidelijk voor een aantal gevolgen minder aandacht
en vindt deze ondergeschikt aan de deugd dat een raadslid onpartijdig moet zijn als hij zijn
stem uitbrengt. Mevrouw van Campen vindt het wel toegestaan voor een raadslid om mee te
praten en informatie te geven en om te gaan overtuigen in de vergadering, wanneer een
raadslid een belang heeft. Meestemmen is echter uitgesloten. De andere raadsleden kunnen
dan controleren of een raadslid zich te veel laat leiden door zijn persoonlijke belang.
De heer van den Bos legt de bewijslast bij het raadslid, hij moet zelf de schijn van
belangenverstrengeling voorkomen. Maar je bent als raadslid ook consument en je moet dus
lid kunnen zijn van de lokale radio-omroep en toch meestemmen over de subsidieverordening
als raadslid. Maar er ligt een grens en om problemen te voorkomen moeten twijfelende
raadsleden dit zo snel mogelijk aangeven. De heer van de Bos redeneert ook vanuit deugden
als onpartijdigheid en zorgvuldigheid en draagt dit al mee vanuit zijn opvoeding. Het is
mogelijk dat het seniorenconvent een oplossing bedenkt als de gevolgen van het niet
meestemmen uit de hand lopen maar het uitgangspunt is duidelijk; onpartijdigheid.
Mevrouw Segers redeneert meer vanuit de gevolgen voor de democratische legitimiteit van
een besluit. Wanneer een partij een consequente politieke lijn vanaf de verkiezingscampagne
voert voor groen en zij wordt gekozen in de raad met raadsleden die ook een persoonlijk
belang bij groen hebben, dan moeten die raadsleden mee kunnen stemmen. Daarnaast
benadrukt mevrouw Segers net als de heer Visser dat de huidige regels heel strikt naleven
praktisch niet werkbaar is in een kleine gemeenschap. Toch komt zij met voorbeelden
(waarvan een deel weer terugkomt in haar oplossingsmogelijkheden) waaruit blijkt dat ze wel
strikter wil zijn met de regels. Onpartijdigheid is bij haar het uitgangspunt, maar wanneer
iemand vanuit de verkiezingen kan aantonen dat hij niet zijn eigen belang maar dat van zijn
kiezers behartigd moet dit mogelijk zijn.
81

De heer Ronner is van mening dat over de meeste abstracte onderwerpen zoals de gehele
subsidieverordening, ieder raadslid mee zou moeten kunnen stemmen. Echter onpartijdigheid
is ook bij hem een belangrijke waarde, iemand zou bijvoorbeeld niet met twee petten op
moeten ageren tegen bezuinigingen op cultuur. Daarnaast komt de heer Ronner met twee
eigen overwegingen. De eerste is dat raadsleden die stemmen voor het behoud van iets
bestaands eerder mee mogen stemmen dan raadsleden die stemmen voor nieuwe ontwikkeling
waar ze zelf betrokken bij zijn. De grens ligt eigenlijk bij verzilveren, als een raadslid aan het
voorliggende voorstel kan verdienen moet hij niet meestemmen. Beide criteria komen terug
bij de oplossingsrichting. Voor dit hoofdstuk betekent het dat de heer Ronner onpartijdigheid
als uitgangspunt heeft, maar via zijn eigen criteria aandacht vraag voor de eventuele negatieve
gevolgen daarvan.
De heer Commandeur is van mening dat raadsleden elkaar scherp moeten houden in dit soort
kwesties. Onpartijdigheid is ook zijn uitgangspunt, een lid van de voetbalclub mag niet
meestemmen over zijn eigen kunstgrasveld. Daarnaast legt ook de heer Commandeur veel
nadruk op het belang van transparantie, raadsleden moeten aangeven wat hun belangen zijn.
Tegelijkertijd heeft ook de heer Commandeur aandacht voor de gevolgen voor de democratie.
Als iemand zich vanaf de verkiezingen volledig profileert als de kunstpartij, dan moeten de
raadsleden van deze partij mee kunnen stemmen over cultuur, ook wanneer zijn betrokken
zijn bij een lokale muziekvereniging.
Veel mensen die de waarde onpartijdigheid belangrijk vinden horen ook deels bij de
beginselen dimensie en dan met name bij het recht op een niet bevooroordeelde overheid. Het
verschil tussen de beginselen en de deugden is in dit verband primair het onderscheid tussen
het verwijzen naar de wetgeving of verwijzen naar een eigen morele overtuiging van
onpartijdigheid. De meeste geïnterviewden wekte de indruk hun streven naar onpartijdigheid
niet per se uit de wetgeving te halen maar meer uit zichzelf, denk bijvoorbeeld aan de eigen
opvoeding. Er is niemand die heeft aangegeven dat hij of zij vanwege bijvoorbeeld de
gedragscode anders is gaan denken over belangenverstrengeling.
Ten opzichten van het theoretisch kader worden de waarden over verkiezingenbeloften en
trouw aan de achterban verwijderd. Deze waarden worden voor een groot deel van de
geïnterviewden wel gedeeld, alleen met andere invullingen. Je zou kunnen beargumenteren
dat de achterban wil dat je niet meestemt omdat ze een neutrale overheid willen, maar je kunt
ook beargumenteren dat de achterban vooral het verkiezingsprogramma uitgevoerd wil
hebben.
De slotconclusie van dit hoofdstuk is dat alle raadsleden de deugd van onpartijdigheid
onderschrijven. Alleen vier van deze raadsleden vinden dat deze deugd soms tot onwenselijke
gevolgen kan leiden en zijn daarom (ieder onder zijn of haar eigen voorwaarden) bereid om
op sommige momenten afstand te nemen van de deugd van onpartijdigheid.
82

Beginselen
Lokale rechten
Universele rechten
Van rechtvaardigheid
- Onpartijdigheid (Vi, Ca,
Bo, Se, Ro, Co)
Van zelfvorming
- Zorgvuldigheid (Ca,
Bo)
Deugden
83
Regulitisme
- Democratische
legitimiteit (Se, Ro,
Co)
- Het moet werkbaar
blijven in een kleine
gemeenschap (Vi, Se)
Van zorg
Actutilisme
- Aanklacht tegen
gemeente (Vi)
Gevolgen

Hoofdstuk 10: De keuze van raadsleden om wel of niet deel te nemen aan de
besluitvorming
De deelvraag die in dit hoofdstuk centraal staat luid: hoe gaan raadsleden op dit moment om
met de schijn van belangenverstrengeling? In de vorige vraag zijn de raadsleden en hun
antwoorden op de eerste vragen al behandeld. Om de deelvraag goed te kunnen beantwoorden
zal in dit hoofdstuk de antwoorden van de raadsleden op de volgende interviewvragen worden
weergegeven:
Hoe zou u uiteindelijk handelen als u de hoofdpersoon binnen deze casus was?
Handelt u zo vanwege de wet of is dit uw ideaalbeeld van hoe een raadslid zou moeten
handelen?
Deze antwoorden worden wederom stuk voor stuk besproken en vervolgens wordt in de
conclusie een samenvatting en vergelijking van de verschillende antwoorden gegeven. Het
handelen van het raadslid wordt geanalyseerd met behulp van het fase drie model van het
model van morele besluitvorming. Dit model is in hoofdstuk vier behandeld en wordt ter
herinnering hieronder nogmaals weergegeven:
Interview met Peter Visser, fractievoorzitter Gemeentebelangen Oostzaan
Hoe zou u uiteindelijk handelen als u de hoofdpersoon binnen deze casus was?
In de casus van Amsterdam Zuidoost heeft de heer Visser aangegeven dat hij als dagelijks
bestuurslid nooit mee zou stemmen. Wanneer hij een andere functie zou hebben waardoor hij
direct bij de visie van de vereniging of stichting betrokken is, bijvoorbeeld hoofdsponsor, zou
hij ook niet meestemmen. Verder is het van belang of je een financieel belang hebt bij de
vereniging, waarbij iemand die hoofdelijk aansprakelijk is misschien wel als het meest
84

extreme voorbeeld zou kunnen gelden. Bij een bestemmingsplan geldt: “het zou, als je
inwoner bent als raadslid van het gebied waar het bestemmingsplan al vastgesteld staat dan
moet je denk ik alleen maar mensen uitsluiten van stemming die een grondpositie hebben
buiten hun woonperceel om” (interview P. Visser). Daarnaast benadrukt de heer Visser dat het
in een lokale gemeenschap wel werkbaar moet blijven, dus een raadslid die tevens jeugdleider
is bij een voetbalvereniging zou in principe mee moeten kunnen stemmen.
Handelt u zo vanwege de wet of is dit uw ideaalbeeld van hoe een raadslid zou moeten
handelen?
In het vorige hoofdstuk gaf de heer Visser als overweging mee dat hij het belangrijk vindt dat
raadsleden geen juridische problemen krijgen als zij toch meestemmen. In de ideale situatie
dat dit niet zou gebeuren, zou de heer Visser dan nog hetzelfde denken over wel of niet
meestemmen? Hierbij merkt de heer Visser als eerste op dat hij vindt dat er bij een dergelijk
besluit waar dit speelt een soort juridische paragraaf geschreven moet worden die raadsleden
in de toekomst kan vrijwaren van enige juridische aansprakelijkheid. Het verandert verder niet
veel aan de mening van de heer Visser, het gaat bij dagelijks bestuursleden en bij mensen met
grondposities om een directe betrokkenheid waardoor zij niet mee kunnen stemmen.
Conclusie
De heer Visser neemt vooral morele verantwoordelijkheid door toenadering te zoeken. Dit
blijkt met name uit het idee om als raad gezamenlijk een juridische paragraaf goed te keuren
en in het geval van een juridisch proces elkaar te blijven steunen. De keuzes van de heer
Visser zijn deels gebaseerd op het karakter van de organisatie, de gemeente Oostzaan.
Oostzaan is een kleine gemeente en daarom zouden de regels daar ook rekening mee moeten
houden. Daarnaast vertrouwt hij bij het maken van bijvoorbeeld een juridische paragraaf ook
veel op de kennis in de organisatie over hoe er omgegaan moet worden met deze kwestie, wat
weer binnen de dimensie van commitment past.
Interview met Arjen Ronner, fractievoorzitter GroenLinks Oostzaan
Hoe zou u uiteindelijk handelen als u de hoofdpersoon binnen deze casus was?
De heer Ronner zou over iets algemeens als de subsidieverordening altijd meestemmen.
Wanneer hij voorzitter geweest zou zijn van een cultuurvereniging en er wordt op cultuur
bezuinigd, zou hij zijn voorzitterschap of zijn raadslidmaatschap neerleggen. Ook vindt de
heer Ronner het ver gezocht dat een lid van een voetbalclub te veel betrokken is, hij zou zijn
beweging ook op een veld ernaast kunnen uitoefenen. Vervolgens komt de heer Ronner met
twee criteria, het behouden van het bestaande en het leggen van de grens bij verzilvering.
Beide criteria zijn voornamelijk ontstaan vanwege het doorvragen op casussen waar de
politieke verhoudingen verschoven vanwege de schijn van belangenverstrengeling.
Handelt u zo vanwege de wet of is dit uw ideaalbeeld van hoe een raadslid zou moeten
handelen?
De heer Ronner zou niet zo zeer de regelgeving veranderen en dus veranderd deze vraag
weinig aan zijn mening.
85

Conclusie
Wanneer gekeken wordt naar het fase drie model dan handelt de heer Ronner meer vanuit een
handelingsperspectief dan vanuit een toenaderingsperspectief. Hij is voor zichzelf in staat om
redelijk duidelijke criteria op te stellen en wil daar ook zelf naar handelen. De morele
identiteit van de heer Ronner in het fase drie model zou waarschijnlijk het meeste passen bij
karakter, omdat hij zijn handelen vooral laat leiden door zijn eigen gevoel van
rechtvaardigheid. Het is in ieder geval duidelijk dat verwijzingen naar zijn eigen carrière of
verwijzingen naar advies uit zijn netwerk niet of nauwelijks aan de orde zijn.
Interview met Marian Segers, fractievoorzitter D66 Beemster
Hoe zou u uiteindelijk handelen als u de hoofdpersoon binnen deze casus was?
Mevrouw Segers zou een consequente lijn van onpartijdigheid aanhouden en niet
meestemmen als zij ergens een direct persoonlijk belang bij zou hebben. Het moet echter wel
werkbaar blijven en democratisch te legitimeren zijn en dus in overeenstemming zijn met de
verkiezingsuitslag. Politici moeten vanaf de verkiezingscampagne heel transparant zijn in
waar zij voor staan en hier dan uiteindelijk ook naar handelen in de raad. Wanneer iemand een
persoonlijk belang heeft dat verwoord is door zijn partij in een verkiezingsprogramma en
meerdere kiezers geven aan dat zij ook dit belang hebben, dan is het gerechtvaardigd om mee
te stemmen.
Handelt u zo vanwege de wet of is dit uw ideaalbeeld van hoe een raadslid zou moeten
handelen?
Mevrouw Segers zou bovenstaand antwoord eigenlijk in de gedragscode willen vastleggen.
Haar handelen zou niet veranderen als zij de wetgeving mocht aanpassen.
Conclusie
Mevrouw Segers zou binnen het model van fase drie vooral passen binnen toenadering en
aspiraties. Toenadering omdat zij aan heeft gegeven de gedragscode te willen veranderen na
iedere verkiezing, zodat partijen samen kunnen beoordelen wat wel en niet toelaatbaar is.
Daarnaast is haar visie ook gebaseerd op haar aspiraties om Beemster groen en dorps te laten
blijven. Het zou niet wenselijk zijn dat raadsleden met die aspiraties, die vervolgens de steun
krijgen van een substantieel deel van de Beemster, niet mee mogen stemmen omdat zij zelf
betrokken zijn bij het onderwerp.
Interview met Arie Commandeur, fractievoorzitter CDA Beemster
Hoe zou u uiteindelijk handelen als u de hoofdpersoon binnen deze casus was?
De heer Commandeur benadrukt dat de raadsleden onderling elkaar scherp moeten houden op
belangenverstrengeling. Hij zou als vader van een jongetje die voetbalt wel meestemmen over
de subsidie van de voetbalclub, als lid en als voorzitter zou hij dit echter niet doen. Hij
benadrukt dat raadsleden, voor grijze gebieden die er altijd zullen blijven in deze materie, een
soort Fingerspitzengefühl moet ontwikkelen. Ook de heer Commandeur vindt het belangrijk
dat raadsleden transparant zijn in wat ze doen, als ze ergens een belang bij hebben moeten ze
hier openlijk voor uitkomen.
86

Handelt u zo vanwege de wet of is dit uw ideaalbeeld van hoe een raadslid zou moeten
handelen?
Ook voor de heer Commandeur zou zijn manier van handelen niet veranderen als hij de wet
mocht veranderen.
Conclusie
Wanneer er gekeken wordt naar het fase drie model dan neemt de heer Commandeur een
toenaderingsgerichte houding aan. Raadsleden moeten elkaar scherp houden en met elkaar
overleggen over de schijn van belangenverstrengeling. De morele identiteit van de heer
Commandeur hangt tussen commitment en karakter in. De cultuur in de organisatie is dat
mensen dit soort zaken met elkaar overleggen en die cultuur doet hij recht aan. Daarnaast is
het vertrouwen op iemand zijn directe omgeving ook een kenmerk van commitment aan zijn
sociale netwerk.
Interview met Ben van den Bos, raadslid PvdA Landsmeer
Hoe zou u uiteindelijk handelen als u de hoofdpersoon binnen deze casus was?
De heer van den Bos zou niet meestemmen als hij betrokken is bij een vereniging op een
manier die verder gaat dan gewoon consumeren als lid. Het is mogelijk om te voetballen bij
een voetbalclub en toch mee te stemmen over de subsidieverordening. Natuurlijk is de grens
nooit 100% en wanneer een raadslid twijfelt kan hij dit het beste voorleggen aan de andere
raadsleden.
Handelt u zo vanwege de wet of is dit uw ideaalbeeld van hoe een raadslid zou moeten
handelen?
De heer van den Bos kan binnen de huidige situatie duidelijke keuzes maken over het wel of
niet meestemmen en ziet de nadruk op integriteit ook als een hele belangrijke democratische
waarden.
Conclusie
De heer van den Bos is te plaatsen binnen het perspectief van toenadering uit het derde fase
model. Transparantie is in het omgaan met integriteit van cruciaal belang. Als een raadslid
twijfelt moet hij dat gewoon openlijk zeggen. Daarnaast is de identiteit van de heer van den
Bos in deze zaken duidelijk in de richting van commitment te plaatsen, zijn houding ten
opzichte van deze zaken heeft hij mee gekregen vanuit zijn sociale netwerk, in het bijzonder
vanuit zijn opvoeding.
Interview met Maja van Campen, raadslid VVD Landsmeer
Hoe zou u uiteindelijk handelen als u de hoofdpersoon binnen deze casus was?
Mevrouw van Campen zou als zij betrokken is bij een vereniging of stichting nooit
meestemmen. Wanneer iemand slechts hardloper is bij de atletiekvereniging is het nog wel te
rechtvaardigen, maar wanneer deze persoon al iets hogerop komt in de vereniging dan zou hij
of zij niet meer mee moeten stemmen. Ook bij bestemmingsplannen is het niet toegestaan om
87

te stemmen over ontwikkelingen in de eigen achtertuin. Mevrouw van Campen stemt ook
nooit mee wanneer het gaat over het winkelcentrum dicht bij haar huis.
Handelt u zo vanwege de wet of is dit uw ideaalbeeld van hoe een raadslid zou moeten
handelen?
Voor mevrouw van Campen was deze vraag niet relevant omdat zij binnen de huidige situatie
al een duidelijke keuze kon maken.
Conclusie
Mevrouw van Campen kiest binnen het fase drie model duidelijk voor een
handelingsperspectief. Zij neemt verantwoordelijkheid voor haar keuzes en accepteert
duidelijk de positieve en negatieve gevolgen van haar keuze om niet mee te stemmen. De
morele identiteit van mevrouw van Campen past in dit geval binnen het kopje karakter.
Mevrouw van Campen handelt al jaren op deze wijzen, zij stemt al jaren niet mee over het
winkelcentrum.
Conclusie
De eerste conclusie die opvalt is dat alle geïnterviewden hun mening over hoe zij zouden
handelen eigenlijk nauwelijks veranderen wanneer zij de wetgeving zouden kunnen
veranderen. Dit versterkt de conclusie uit het vorige hoofdstuk dat de waarde van
onpartijdigheid voornamelijk afkomstig is uit deugden en niet vanuit de door wetgeving
opgelegde beginselen.
De posities van de geïnterviewden binnen het fase drie model zijn hieronder samengevat in de
zandloperfiguur.
Visser, Segers, Van
den Bos,
Commandeur
Ronner,
Van
Campen
Visser,
Commandeur
Van den Bos
88
Ronner, Van
Campen
Segers

Geconcludeerd kan worden dat de meerderheid van de geïnterviewden veel waarde hecht aan
transparantie en openheid tussen raadsleden onderling. De kwestie van de schijn van
belangenverstrengeling kun je het beste samen aanpakken. Daarnaast komt deze
belangenverstrengeling primair voort uit raadsleden hun karaktereigenschappen of uit hun
sociale netwerken.
Tot slot is het weer belangrijk om op te merken dat deze indeling plaats vindt op basis van één
interview. Dat een raadslid niet bij een bepaald hokje staat wil niet zeggen dat hij of zij geen
eigenschappen heeft die ook in één van de andere hokjes thuis zouden kunnen horen. Dit is
een indeling die puur is gebaseerd op de rode draad die door het ene interview met de
raadsleden liep.
89

Hoofdstuk 11: Oplossingen op lange termijn.
In dit hoofdstuk staat de laatste deelvraag van deze scriptie centraal: welke oplossingen
zouden raadsleden (op lange termijn) zien voor de morele afweging tussen meestemmen en
het wekken van de schijn van belangenverstrengeling? De aanpak in dit hoofdstuk is gelijk
aan de aanpak in de voorgaande hoofdstukken. De interviews worden stuk voor stuk
behandeld door het antwoord op de volgende interviewvraag weer te geven:
Hoe zou deze kwestie volgens u op lange termijn kunnen worden opgelost?
Interview met Peter Visser, fractievoorzitter Gemeentebelangen Oostzaan
Een eerste oplossing van de heer Visser is om in het geval van een bestemmingsplan het
besluit op te knippen. Wanneer we bestemmingsplannen over kleinere gebieden vaststellen
zijn er minder raadsleden betrokken per bestemmingsplan. Het nadeel van deze oplossing
blijft dat ook bij kleinere bestemmingsplannen het mogelijk blijft dat een raadslid niet mee
kan stemmen waardoor de stemverhoudingen bij het ene bestemmingsplan anders liggen dan
bij het andere plan. Een beetje gechargeerd uitgedrukt zou dit kunnen betekenen dat het ene
kleine bestemmingsplan een conserverend karakter krijgt omdat er een VVD’er in woont die
niet mee kan stemmen voor meer ontwikkeling, terwijl in het andere kleine bestemmingsplan
meer huizen worden neergezet omdat daar iemand van GroenLinks woont die niet mee kan
stemmen.
Een andere oplossing is gewoon meestemmen en het kleine risico dat een inwoner
doorprocedeert tot de raad van state accepteren. Vervolgens zou er dan wel een juridisch
aanhangsel bij het besluit moeten zijn dat geen enkel raadslid persoonlijk aansprakelijk
gesteld kan worden. Het blijft volgens de heer Visser een heel moeilijk probleem en hem
bekruipt steeds meer het gevoel dat als we de regelgeving heel letterlijk nemen dat er dan over
80% van de onderwerpen niet meer door een voltallige raad gestemd zou kunnen worden.
Over de mogelijke oplossing dat raadsleden zichzelf gaan verdedigen op basis van hun
verkiezingsprogramma en dus de eerder besproken consequente politieke lijn aanhouden
waardoor zij mee zouden mogen stemmen zegt de heer Visser: “Ik denk als ik tien
verkiezingsprogramma’s van politieke partijen voor me leg, dan kan ik met tien verschillende
mensen een heel verschillende visie en heel verschillende denkwijze uit dat
verkiezingsprogramma halen” (interview P. Visser).
Interview met Arjen Ronner, fractievoorzitter GroenLinks Oostzaan
Aan de heer Ronner legde ik het voorbeeld van de school, die gesloten zou worden vanwege
twee raadsleden die zich van stemming moesten onthouden, voor. De heer Ronner vindt dit
een hele moeilijke kwestie en oppert dat er dan misschien een soort toets moet zijn. “Dus er
zou laten we zeggen een toetsingskader voor echt hele kritische gevallen moet zijn. Dat er een
onafhankelijke Toetsingskamer is en niet lokaal maar gewoon landelijk en dat die
toetsingskamer, je zou hem kunnen koppelen aan de landelijke rekenkamer of ombudsman
noem maar eens wat, en dat van daaruit zegmaar het besluit nog een keer wordt getoetst”
(interview A. Ronner). Het interessante aan deze oplossing is dat een besluit dan niet alleen
90

getoetst wordt door de Raad van State aan integriteit, wanneer een burger een procedure
aanspant, maar dat een ander toetsingsorgaan ook naar de democratische legitimiteit kan
kijken. Wanneer de Toetsingskamer het besluit van de school die gesloten wordt voor zich
krijgt, dan zouden zij kunnen zeggen “van u heeft op grond van de integriteitregels heeft u uw
besluit genomen, dus democratisch klopt het allemaal in dat opzicht, procesmatig klopt het.
Maar als je kijkt naar zegmaar de verkiezingsuitslag dan zou het niet kloppen. En wij willen
jullie in overweging geven om aldus te handelen, om bijvoorbeeld het besluit nog een keer te
herzien” (interview A. Ronner).
Interview met Marian Segers, fractievoorzitter D66 Beemster
Mevrouw Segers zou wat explicietere regels over schijn van belangenverstrengeling bij
besluitvorming over bestemmingsplannen, opgenomen willen zien worden in de gedragscode
van de gemeente Beemster. Daarnaast zou de gedragscode na iedere gemeenteraadsverkiezing
opnieuw moeten worden vastgesteld, zodat de partijen die er mee moeten werken goed samen
kunnen afspreken wat integer handelen is. Uitgangspunt zou dan de strengere VNG code uit
2011, die eerder in deze scriptie behandeld is, kunnen zijn. Het zou dan openbaar moeten zijn
dat raadsleden bepaalde belangen hebben in een bestemmingsplan, net als dat dat bij
nevenfuncties verplicht is. Zo is het transparant voor iedereen te controleren of iemand voor
eigen (belang pleit, niet voor eigen parochie preekt) parochie pleit. Daarnaast zou er wel een
uitzondering gemaakt moeten worden op de strengere regels uit de code van de VNG uit
2011, namelijk dat als raadsleden consequent stemmen in lijn met hun verkiezingsprogramma
dat zij dan wel mee kunnen stemmen. Op die manier doen eigenlijk alleen persoonlijke
belangen mee die door verkiezingen zijn verheven tot belangen van een grotere groep.
Tot slot merkt mevrouw Segers op dat het niet handig is om de verantwoordelijkheid voor
integriteit bij één persoon neer te leggen, zoals de burgemeester. De burgemeester heeft ook
eigen opvattingen over beleidsterreinen, al was het maar als portefeuillehouder. Het moet een
verantwoordelijkheid van de hele raad gezamenlijk zijn.
Interview met Arie Commandeur, fractievoorzitter CDA Beemster
Wanneer ik de heer Commandeur vraag of we strenger of minder streng moeten zijn met
integriteitsregels antwoordt hij: “Marco het enige wat helpt dat is je moet Fingerspitzengefühl
ontwikkelen, je moet een antenne gaan krijgen van nu ga ik een grens over” (interview A.
Commandeur). Die antenne moeten raadsleden ontwikkelen door regelmatig met elkaar van
gedachten te wisselen over het onderwerp.
“Die antenne ontwikkelen en die krijg je door regelmatig met elkaar in de raad daarover te spreken en
een casus te behandelen dat hebben wij ook recent gedaan, een paar van die casussen. Net zoals jij ze
noemt. Dan gaan we met verschillende partijen door elkaar heen zitten dus dan zit je niet met je eigen
fractie maar lekker door elkaar en ik moet zeggen dan kom je echt tot een soort consensus van ja dit is
te gek, dit had nooit gemogen of van, dat weet ik echt niet hoor dat is een grijs gebied. En dat grijze
gebied met name dat ga je er nooit uit halen. Dat is een illusie. Dat is een mooie taak voor de
politicologen maar dat krijg je er niet uit, want je weet nooit wat er echt in die koppen omgaat”
(Ibidem).
91

Uit de vorige hoofdstukken bleek al dat de heer Commandeur voor een groot deel mee kan
gaan in de oplossingsrichting dat als een partij zich heel erg profileert op een bepaald punt
zoals cultuur dat de raadsleden van die partij dan ook over dat onderwerp moeten kunnen
stemmen in de raad, ook als zij betrokken zijn bij de muziekvereniging. Maar de heer
Commandeur weet nog een scherp criterium te formuleren, waarmee een raadslid kan
aangeven of hij wel of niet mee zou moeten stemmen.
“Had ik anders gestemd wanneer ik in Amsterdam gewoond had en ik had er vanuit een helikopterblik
op gekeken en er komt een casus langs, die gemeente die wil geld voor een reis naar het buitenland met
de F’jes zou ik daar voor zijn? Nou F’jes naar buitenland dacht het niet in deze tijd van bezuinigen. Ja
maar ik ben vader van een kind en het kind zeg papa je bent toch wel voor? Bent u ook al tegen? Nee hé
papa kom op we willen allemaal zo graag! Nou dan stem je dus anders en dan ben je fout, want je had er
met een neutrale blik op moeten kijken. Zou je er anders over gedacht hebben wanneer je ergens anders
gewoond had dat vind ik een hele goede” (Ibidem).
Het criterium van als ik elders gewoond had zou ik dan hetzelfde stemmen, omvat eigenlijk
ook het uitgangspunt van een partij die zich profileert op een punt en daarom ook mee zou
moeten kunnen stemmen. Want wanneer iemand zich aansluit bij de cultuurpartij dan zou hij
ook wanneer hij in Amsterdam had gewoond voor extra cultuursubsidie in Beemster gestemd
hebben. Kort samengevat is het voor de heer Commandeur vooral een mentaliteitskwestie en
die moet je samen te lijf gaan, je moet transparant zijn over je belangen en je dus uiteindelijk
afvragen of je ook zo gestemd zou hebben wanneer je in een andere gemeente gewoond had.
Interview met Ben van den Bos, raadslid PvdA Landsmeer
Interessant is dat de heer van den Bos, wanneer ik hem vraag naar een mogelijke oplossing,
begint hij uit te leggen waarom juist die nadruk op integriteit zo belangrijk is. Onderstaande
quote is daarom zeer interessant:
“Nou wat maakt Nederland nou zo bijzonder, als ik het zegmaar vergelijk met heel veel andere landen
dat is toch dat wij een grote mate van transparantie hebben. En dat is wel eens vervelend en dat is wel
eens lastig maar op een moment dat je daar compromissen gaat leggen dan vind ik dat je de democratie
juist aantast. De kenmerkende waarde van de democratie vind ik dat we afspreken dat we zo transparant
mogelijk mensen beslissingen laten nemen die er zelf niet bij betrokken zijn, de haat en de afschuw van
politiek door mensen en de zakkenvuller-roepers die kijken altijd naar mensen die er zelf belang bij
hebben en zolang je dat niet kunt aantonen dat je daar alles aan doet om dat tegen te gaan ja dan ga je de
kant van Italië en Spanje en noem maar op. Ja ik vind dat, kijk naar Griekenland waar het toe leidt.
Mensen die collectief geen BTW betalen, je zwart betalen, en dan denk ik daar doe je ook aan mee. Kijk
als ik op dit erf waar je nu zit, daar is alles gelegaliseerd, want ik vind, ik kan een grote mond opzetten
bij de gemeente dat dingen niet kloppen maar laat ik dan in ieder geval zorgen dat op me eigen erf alles
gewit is. Anders heb ik, vind ik geen recht van spreken, dat geldt met die school ook. Als ik daar werk
en ik ben raadslid kan ik niet meestemmen. Het is dan jammer. Ik wil daar niet op toegeven dat leidt tot
niks”.
Wanneer ik de heer van de Bos vraag naar de mogelijke oplossing om te verwijzen naar
verkiezingsprogramma’s en daarmee te rechtvaardigen dat iemand toch meestemt oppert hij:
“Je hebt een verklaring afgelegd dat je zonder last of ruggespraak spreekt, en ik vind het niet
zuiver als je dan zegt ja ik had belangstelling voor dat onderwerp, ja zo lust ik er nog wel één.
Het gaat er dus om dat je als raadslid in het gemeentebestuur alle tegenstanders en dus ook
alle voorstanders weegt en ja dan mag je zelf dus niet betrokken zijn bij dat onderwerp”. De
92

mogelijkheid om de tegenstanders met even veel mensen af te laten nemen als de
voorstanders wanneer uit één van beide kampen iemand niet mee mag stemmen vanwege
integriteit wordt ook als moeilijk ervaren. Dat zou voor de kiezer al snel op gesjoemel kunnen
lijken.
Een interessante oplossing die de heer van den Bos oppert is het referendum in verband met
het eventueel sluiten van de school. Dan zeg je eigenlijk tegen de kiezer:
“We hebben teveel mensen die direct belang hebben, dat verstoort het proces maar is wel zuiver op de
graad. Vanwege dat belang vragen we nu aan de bevolking, dit zijn de consequenties van openhouden,
dit zijn de consequenties van sluiten, wat vindt u? Dat zou ik een mooi, mooi omdat het zo heel weinig
voorkomt, mooie reden zijn voor een referendum met bindingskracht, niet een vrijblijvend.. want dan
krijg je het zelfde probleem weer in de raad”.
De heer van den Bos wil dus geen concessies doen op het belang van integriteit, het is
mogelijk dat er bij gemeenten wordt gekozen voor creatieve oplossingen zoals een
referendum, maar het is uitgesloten dat raadsleden meestemmen over iets waar zij direct
belang bij hebben.
Interview met Maja van Campen, raadslid VVD Landsmeer
Voor mevrouw van Campen is dit geen zaak voor de minister, het moet bij de wortels goed
zitten. Wanneer je als partij iemand op je lijst voor de verkiezingen wil zitten moet je zelf
zorgen dat je die persoon een keer goed spreekt en zelfs al een paar keer mee laten draaien in
de fractievergaderingen. “Je kunt toch die man eens drie keer laten komen op een
fractieoverleg en hem gewoon stukken geven en laten meelezen dan weet je toch wat die man
wil en kan en dan kan je ook inschatten als je een klein beetje mensenkennis hebt of die wel
integer zou zijn want het schaadt wel jouw partij”. Mevrouw van Campen vindt dus dat de
partij zelf verantwoordelijk is voor het verwerven van goede integere kandidaten. Verder kan
zij binnen de huidige regels haar beslissingen om wel of niet mee te stemmen prima maken,
dus verdere oplossingen zijn voor haar niet nodig.
Conclusie
Dit hoofdstuk heeft een interessante reeks aan oplossingsrichtingen opgeleverd. De
beslissingen zullen in de onderstaande tabel met voor- en nadelen erbij worden weergegeven.
Er is geen wetenschappelijke basis om één van de oplossingsrichtingen als beste aan te
wijzen. De lezers van deze scriptie kunnen op basis van onderstaande tabel zelf een afweging
maken of mogelijke combinaties van oplossingen bij elkaar zoeken.
Oplossing Voordeel Nadeel
Opknippen van het besluit Kleinere delen dus minder
belanghebbenden per besluit
Toetsingskamer Besluiten worden door de
RvS al getoetst op integriteit,
een toetsingskamer die ook
de democratische legitimiteit
93
Politieke verhoudingen
kunnen per deel verschillen
wat de samenhang mogelijk
niet ten goede komt
De uitspraken van een
toetsingskamer zijn vaak
minder gezaghebbend dan de
uitspraken van de RvS. Deze

Strenge gedragscode met
uitzondering voor
consequente politieke lijn
Veelvuldig samen
overleggen wat wel en niet
kan (antenne ontwikkelen)
Had ik zo gestemd als ik
ergens anders woonde?
Geen concessies doen op
het belang van integriteit,
alleen creatieve oplossingen
zoals een referendum bij
excessen.
Partijen moeten
kandidaten goed screenen
toetst kan meer evenwicht in
de discussie brengen
Partijen die zich vanaf de
campagne profileren met
groen of cultuur kunnen
altijd meestemmen en de
stem van hun kiezers
verwoorden
Zal de onduidelijkheid in een
gemeenteraad mogelijk
wegnemen
Deze maatstaaf is heel helder
en wanneer raadsleden deze
afweging oprecht maken is
de deugd van onpartijdigheid
geborgd
De situatie zoals die nu is
kan tot excessen leiden maar
is over het algemeen wel
zuiver. Het belang van
integriteit weegt zo zwaar dat
de eventuele verschuivingen
in politieke verhoudingen
voor lief genomen moeten
worden. Warneer dat uit de
hand dreigt te lopen kan de
raad zoeken naar creatieve
oplossingen
Deze oplossing kan het
probleem mogelijk verlichten
omdat er minder raadsleden
in gemeenteraden komen die
hun eigen belang veilig
willen stellen
94
oplossing in de praktijk goed
vorm geven is een uitdaging
maar niet onmogelijk
Partijen kunnen met
persoonlijke belangen de
verkiezingen winnen en de
kiezer in de campagne
misleiden, er is geen controle
op dit risico. Daarnaast kan
een politieke lijn zoals een
verkiezingsprogramma soms
heel vaag en algemeen zijn.
Kan landelijk gezien
ongelijkheid tussen raden in
de hand werken, de ene
gemeente kan dan mogelijk
een andere richting kiezen
dan de andere
Er is geen controle op de
vraag of raadsleden deze
afweging oprecht maken
Het biedt geen sluitende
oplossing voor de problemen
die in deze scriptie aan het
licht zijn gekomen maar het
is wel een duidelijk antwoord
op de vraag hoe we verder
moeten met deze kwestie
Deze oplossing biedt geen
sluitende oplossing voor de
problemen die in deze
scriptie aan het licht zijn
gekomen

Conclusie en aanbeveling
In deze conclusie staat de beantwoording van de hoofdvraag centraal. Om de hoofdvraag goed
te beantwoorden zullen de conclusies uit het theoretische gedeelte eerst worden herhaald,
vervolgens worden de antwoorden op de subvragen in herinnering gebracht. Daarna zal de
hoofdvraag beantwoordt worden. De hoofdvraag van deze scriptie is:
Onder welke voorwaarden is het volgens gemeenteraadsleden moreel acceptabel dat een
gemeenteraadslid in een kleine gemeente meebeslist over een bepaald onderwerp ondanks de
aanwezigheid van de schijn van belangenverstrengeling, en zijn er praktische oplossingen aan te dragen
om met deze morele kwestie om te gaan?
Theoretisch kader
In de inleiding is al geconstateerd dat er gevoelsmatig een verbinding is tussen een
persoonlijk belang en een visie van een politicus op het algemeen belang. Ook de spanning
tussen de wil om betrokken te zijn bij het maatschappelijk middenveld en de angst om te
betrokken te zijn en niet meer mee te mogen stemmen was al snel gevonden, evenals de
spanning tussen het waarmaken van verkiezingsbeloften en het niet kunnen uitbrengen van
jouw stem op voor jouw partij cruciale dossiers. Deze scriptie begon dus met een spanning,
een punt waarop de schijn van belangenverstrengeling invloed zou gaan hebben op het
democratische proces in Nederlandse gemeenten.
De schijn van belangenverstrengeling is door een combinatie van het wetenschappelijke debat
en het juridische kader gedefinieerd als: het vermengen van een persoonlijk belang met het
publieke belang dat een raadslid moet dienen uit hoofde van zijn functie, of de schijn wekken
dat dit is gebeurd. Deze definitie geeft nog geen duidelijkheid over de grenzen wanneer iets
belangenverstrengeling is en wanneer de schijn gewekt is. Dit blijkt nooit 100% helder te zijn,
er is altijd een grijs gebied, daarnaast is het heel moeilijk om hier in zijn algemeenheid iets
over te zeggen. Volgens sommigen kan alleen het relevante publiek (in het geval van een
wethouder de inwoners van de gemeente) oordelen of een handeling integer is of niet. Helaas
is hier vaak weinig ruimte voor nuance.
De RvS beoordeelt in Nederland naar aanleiding van een klacht van een belanghebbende of
een raadslid zich schuldig heeft gemaakt aan belangenverstrengeling. Daarbij is de uitleg van
artikel 2:4 van de Awb cruciaal, de RvS legt dit artikel in de zaken Winsum en Loenen uit als
een bescherming van de burger tegen een vooringenomen overheid. Omdat het beschermen
van de burger in dit geval zo belangrijk is moet ook de schijn van belangenverstrengeling
vermeden worden.
In het politiek theoretische kader is geconcludeerd dat het algemeen belang of het publieke
belang nooit objectief waar te nemen is. Er bestaan alleen deelbelangen of visies op het
algemeen belang. Daarnaast is geconcludeerd dat als iemand een persoonlijk belang bij meer
openbaar groen heeft dit ook een belang van meer mensen in zijn dorp kan zijn. Met andere
woorden, de scheidslijn tussen een persoonlijk belang en een deelbelang is lang niet altijd te
trekken. Vanuit politiek theoretische hoek is het dus bezwaarlijk dat wanneer een raadslid
95

wegvalt dit ook betekent dat de kiezers wegvallen die zijn standpunt vanuit hun deelbelang of
hun persoonlijke belang steunen.
Na deze theoretische verkenning is het duidelijk dat het uitgangspunt van de raad van state,
onpartijdigheid, soms op gespannen voet kan staan met democratische legitimiteit. Er is dus
sprake van een afweging. Om die afweging zorgvuldig te maken wordt het model van morele
besluitvorming van Rob van Es gebruikt. De eerste fase van dat model is gebruikt om aan te
hand van een aantal waardedomeinen te achterhalen wat er moreel is aan het onderwerp van
deze scriptie. Dit leverde samen met de andere theoretische hoofdstukken de input voor de
tweede fase van het model van morele besluitvorming. In deze fase is daarmee het gehele
theoretisch kader samengevat, deze samenvatting is te vinden op bladzijde 42. Het derde fase
model is ook toegelicht en wordt gebruikt om het morele handelen van raadsleden te kunnen
categoriseren.
Experts
Er is gesproken met drie experts op het gebied van integriteit om de eerste deelvraag te
beantwoorden: hoe zouden raadsleden met het wekken van de schijn van
belangenverstrengeling om moeten gaan en wat zijn oplossingen voor deze kwestie (op lange
termijn); volgens experts? Hoogleraar Leo Hubers en integriteitbureaus BIOS en BI zijn
geïnterviewd. De definitie uit het theoretische kader komt overeen met de antwoorden van de
geïnterviewden op de vraag wat volgens hun de schijn van belangenverstrengeling inhoudt.
Wanneer er gesproken wordt over een persoonlijk belang zijn de geïnterviewden het er over
eens dat er wel spraken moet zijn van een uniek belang, een belang dat meer is dan het belang
van alle Nederlanders of alle Amsterdammers.
Er zijn verschillende gradaties waarin je persoonlijk betrokken kan zijn bij een onderwerp als
raadslid, er is bijvoorbeeld een verschil tussen lid zijn van de voetbalclub en voorzitter zijn.
Daarnaast verschilt het ook nog in hoeverre een raadslid in zijn publieke functie is betrokken
bij dat belang, is hij of zij bijvoorbeeld woordvoerder sport en tevens betrokken bij de
voetbalclub. Over het leggen van een eventuele grens vanaf waar de betrokkenheid te groot
wordt is in zijn algemeenheid weinig te zeggen volgens de geïnterviewden. Er zijn wel twee
interessante nuancerende opmerkingen te maken. Ten eerste is een zekere betrokkenheid van
raadsleden zeer gewenst, men wil juist raadsleden die midden in de maatschappij staan. De
vraag is wanneer wordt die betrokkenheid te groot en gaat het onafhankelijke oordeel van het
raadslid eronder leiden. Een tweede nuancering is dat het raadslidmaatschap een parttime
functie is, daarom is het logisch dat raadsleden nog andere taken en belangen hebben, naast de
belangen die voortkomen uit hun functie als raadslid.
Uit de eerste subvraag komen weinig mogelijke oplossingen voor de morele kwestie die in
deze scriptie centraal staat. Een suggestie die geopperd wordt is om, wanneer er raadsleden
aan één kant van de discussie niet mee mogen stemmen, de andere kant ook met een zelfde
aantal raadsleden te verminderen. Deze oplossing veronderstelt wel een hele nobele raad. Een
andere oplossing is dat raadsleden zich beroepen op hun verkiezingsprogramma om te
96

ewijzen dat hun stem niet uit een persoonlijk belang voortkomt. Deze oplossing verandert
politieke partijen wel erg veel in belangenverenigingen en is daarom mogelijk niet wenselijk.
Een laatste mogelijkheid is om gewoon openlijk toe te geven dat er belangen zijn maar dat in
dit geval de schade om niet mee te stemmen groter is dan de schade aan integriteit als er wel
meegestemd wordt.
Afwegingen van raadsleden
Om de tweede deelvraag, welke morele overwegingen spelen een rol voor raadsleden bij hun
afweging tussen meestemmen en het wekken van de schijn van belangenverstrengeling, te
kunnen beantwoorden zijn zes raadsleden geïnterviewd. Uit de interviews zijn de twee of drie
meest dominante waarden gehaald die bij een raadslid meespelen in zijn of haar overweging.
Wat interessant is, is dat alle zes de geïnterviewden de waarde onpartijdigheid onderschrijven.
Niet omdat dit een wettelijke eis is maar omdat raadsleden dit uit zichzelf een belangrijke
deugd vinden. Vergeleken met het theoretisch kader komen waarden zoals
verkiezingsbeloften waarmaken niet terug, dit komt omdat wat de achterban verlangt multiinterpretabel
is. Een raadslid kan beargumenteren dat zijn achterban wil dat hij zich niet
uitspreekt over onderwerpen waar hij zelf persoonlijk bij betrokken is, maar een raadslid kan
ook beargumenteren dat zijn achterban vooral verlangt dat hij stemt over de onderwerpen die
zijn achterban belangrijk vindt.
Wanneer gekeken wordt naar fase twee van het model van morele besluitvorming, valt op dat
alle raadsleden de deugd van onpartijdigheid onderschrijven. Vier van de zes raadsleden
erkennen echter dat deze deugd soms tot onwenselijke gevolgen kan leiden en zijn daarom
(ieder onder zijn of haar eigen voorwaarden) bereid om op sommige momenten afstand te
nemen van de deugd van onpartijdigheid. Deze conclusie is wederom weergegeven in het fase
twee model van het model van morele besluitvorming, dit is terug te vinden op bladzijde 83.
Handeling van raadsleden
Om de deelvraag, hoe raadsleden op dit moment om gaan met de schijn van
belangenverstrengeling, te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van het fase drie
model van het model van morele besluitvorming. Geconcludeerd kan worden dat de
meerderheid van de geïnterviewden veel waarde hecht aan transparantie en openheid tussen
raadsleden onderling. De kwestie van de schijn van belangenverstrengeling kun je het beste
samen aanpakken. Daarnaast komt de keuze van raadsleden om wel of niet mee te stemmen
primair voort uit hun karaktereigenschappen of uit adviezen van hun sociale netwerken.
Wat opvalt aan de antwoorden die de geïnterviewden geven op de vraag of ze wel of niet mee
zouden stemmen is dat er veel nuance verschil tussen zit. Het ene raadslid zou als jeugdleider
van een voetbalclub wel meestemmen over de subsidieverordening, een ander raadslid zou
zich dan te betrokken voelen. Het ene raadslid zou als lid van de voetbalclub wel
meestemmen over kunstgrasvelden voor de voetbalclub en een ander raadslid zou zich te
betrokken voelen als dit de velden zijn waar hij later op zou kunnen voetballen. Het is op
basis van kwalitatief onderzoek moeilijk om generalistische conclusies te trekken, maar de
97

esultaten van de interviews geven wel het vermoeden dat er niet in elke gemeente op
dezelfde manier wordt gedacht over integriteit.
Oplossingen
Om de laatste deelvraag, welke oplossingen zouden raadsleden (op lange termijn) zien voor
de morele afweging tussen meestemmen en het wekken van de schijn van
belangenverstrengeling, te kunnen beantwoorden is in de interviews gevraagd naar een
oplossingsrichting. De tabel op bladzijde 92 en 93 geeft de oplossingsrichtingen die de
raadsleden hebben aangegeven weer, met de voor- en nadelen erachter. Er is geen
wetenschappelijke basis om één van de oplossingsrichtingen als beste aan te wijzen. De lezers
van deze scriptie kunnen op basis van de tabel zelf een afweging maken, of mogelijke
combinaties van oplossingen bij elkaar zoeken.
De hoofdvraag
Het eerste deel van de hoofdvraag vraagt onder welke voorwaarden het voor raadsleden
moreel acceptabel is om mee te beslissen, ondanks de aanwezigheid van de schijn van
belangenverstrengeling. Voor twee van de zes geïnterviewden is dit onder geen enkele
voorwaarden toegestaan, zij zijn niet bereid om concessies te doen op het belang van
integriteit. Voor vier van de zes raadsleden is het echter wel mogelijk om mee te stemmen
wanneer de democratische legitimiteit in het geding komt, of wanneer de regels niet werkbaar
zijn in een kleine gemeenschap. Met de eerste voorwaarde wordt bedoeld dat vanwege
stemonthouding de politieke verhoudingen dusdanig aan het schuiven zijn dat er geen recht
gedaan wordt aan de verkiezingsuitslag. Bepaalde deelbelangen worden dan niet meer
vertegenwoordigd in het politieke proces. Met de tweede voorwaarde wordt bedoeld dat
zoveel raadsleden niet mee kunnen stemmen, omdat zij een persoonlijk belang zouden
hebben, dat er nauwelijks nog een quorum overblijft in de raad. Daarnaast valt op dat
raadsleden veel waarde hechten aan transparant met elkaar overleggen over kwesties
aangaande de schijn van belangenverstrengeling.
Het advies
Het doel van deze scriptie is om praktische oplossingen aan te dragen voor raadsleden maar
ook voor de wetgeving over hoe omgegaan moet worden met belangenverstrengeling wanneer
dit de democratie zou kunnen ondermijnen. In dit onderzoek is gebleken dat vier van de zes
raadsleden in sommige gevallen inzien dat de huidige wetgeving kan leiden tot onwenselijke
verschuivingen in de lokale politieke verhoudingen. Sommige raadsleden vrezen zelfs voor
het niet meer halen van een quorum wanneer de huidige wetgeving en de interpretatie die de
raad van state daaraan geeft overeind blijft.
In de eerste plaats zijn er voor raadsleden adviezen gegeven over hoe zij om kunnen gaan met
deze kwestie. Door alle geïnterviewden wordt het belang van onpartijdigheid onderschreven.
Raadsleden zullen terughoudend moeten zijn in situaties waar ze zelf persoonlijk bij
betrokken zijn. Het gaat hier dan echt om het hebben van een persoonlijk belang, wanneer dit
persoonlijke belang overloopt in een deelbelang zijn niet alle geïnterviewde het eens over de
98

te volgen handeling. Als raadslid is het raadzaam om jezelf af te vragen of je ook zo zou
stemmen wanneer je in een andere gemeente zou wonen. Ook politieke partijen hebben een
verantwoordelijkheid, zij zullen kandidaten niet klakkeloos op een kieslijst moeten zetten,
maar duidelijk screenen of het integere personen zijn. Daarnaast is ook overleg tussen
raadsleden onderling over dit soort thema’s cruciaal voor wederzijds begrip en een consistente
aanpak binnen de eigen gemeentegrenzen.
In tweede instantie zijn de adviezen in deze scriptie ook bedoeld voor de wetgever. Binnen de
huidige wetgeving en de huidige interpretatie van artikel 2:4 van de Awb is het mogelijk dat
er excessen ontstaan, zoals het sluiten van de school waar de inleiding mee begon. Het is
volgens vier van de zes geïnterviewden niet wenselijk dat raadsleden die zich profileren met
een bepaald onderwerp, eenmaal gekozen niet mee kunnen beslissen over dit onderwerp
omdat ze er persoonlijk bij betrokken zijn. Met name de twijfel die nu leeft bij enkele lokale
raadsleden over wanneer er wel en niet deelgenomen kan worden aan de besluitvorming, zie
ook het maatschappelijke debat in hoofdstuk één, is onwenselijk. Uit deze scriptie ontstaan
drie mogelijke opties voor de landelijke wetgever.
De eerste optie is om geen concessies te doen op het gebied van integriteit en duidelijk te
maken dat wanneer zich excessen voordoen, zoals bij het sluiten van die school, dat dit geen
reden mag zijn om af te wijken van het integriteitsbeleid. Deze keuze wordt door twee van de
zes geïnterviewden ondersteund en geeft een duidelijk signaal naar lokale raden wat wel en
niet is toegestaan.
De tweede optie is dat de wetgever een toetsingskamer inricht die besluiten van lokale
overheden zou kunnen toetsen op democratische legitimiteit. De kamer zou kunnen oordelen
dat een besluit genomen is met een niet legitieme meerderheid, omdat leden van de raad zich
hebben onthouden van stemming. Deze toetsingskamer zou de eenzijdige blik van de RvS op
integriteit kunnen compenseren. Hoe deze kamer precies vorm moet krijgen kan onderwerp
zijn van vervolgonderzoek. In deze scriptie is gebleken dat het zinvol is om met een morele
bril naar het vraagstuk van belangenverstrengeling te kijken, het is dan ook aan te bevelen dat
een toetsingskamer meer is dan een juridisch bouwwerk. De toetsingskamer moet de vraag
kunnen beantwoorden of iets rechtvaardig is en niet uitsluitend kijken naar de vraag of iets
aan de regels voldoet.
Een derde optie is dat in de wet verankerd wordt dat raadsleden het schenden van de regels
voor integriteit mogen rechtvaardigen met een beroep op het verkiezingsprogramma van hun
partij en een beroep op de politieke lijn van die partij. Op deze manier kunnen raadsleden
aangeven dat ze niet stemmen vanwege hun eigen persoonlijke belang maar vanwege een
groter deelbelang, dat door een substantieel deel van de bevolking is geaccordeerd tijdens de
verkiezingen. Deze oplossing komt tegemoet aan het grootste pijnpunt van deze scriptie; mag
een raadslid opkomen voor een deelbelang van een groep inwoners, wanneer hij dat belang op
persoonlijk vlak ook deelt met die inwoners.
99

Discussie
Nu het onderzoek achter de rug is wil ik graag terugblikken op een aantal ervaringen uit het
onderzoek. In eerste instantie zal ik reflecteren op het onderzoeken van een onderwerp waar
ik zelf bij betrokken ben. Hierna zullen de sterke en zwakke punten in het onderzoek worden
belicht. Tot slot zal ik mij persoonlijk nog uitspreken over de thematiek.
Betrokkenheid
Tijdens het onderzoek was het voor mij interessant om een casus te behandelen waar ik zelf in
mijn werk als raadslid van Oostzaan bij betrokken ben. Dit vergroot vooral de motivatie
omdat je als raadslid op meerdere momenten wordt herinnerd aan het belang van het
onderwerp. De onduidelijkheid die wij als gemeente Oostzaan hebben ervaren als het gaat om
de huidige integriteitsregels zijn voor mij een belangrijke drijfveer geweest om deze scriptie
te schrijven. Ik heb geprobeerd om over de casus van het subsidiebeleid waar ik niet bij
betrokken was even veel uit te zoeken als ik over de casus Oostzaan wist. Omdat ik tijdens het
schrijven van dit onderzoek niet zeker wist of ik openbaar mocht maken dat de gemeente
Oostzaan bezig is geweest met deze materie, omdat de stukken hierover toen nog besloten
waren, heb ik in sommige interviews de casus Oostzaan algemeen gehouden. Ik heb het
gewoon als een casus over een bestemmingsplan voorgesteld. Dit heeft voor de inhoudelijke
behandeling weinig uitgemaakt naar mijn idee. Het is aan anderen om te beoordelen of het mij
gelukt is om het slappe koord tussen gemotiveerde betrokkenheid en te veel betrokkenheid te
bewandelen.
Een nadeel van de betrokkenheid is natuurlijk dat je als raadslid zelf een mening over de
materie ontwikkelt en als onderzoeker onafhankelijk naar het onderwerp moet kijken. Dat is
één van de redenen dat ik het in de conclusie van deze scriptie niet aandurf om een beste
oplossing te benoemen. Ik heb er voor gekozen om in deze scriptie zo objectief mogelijk de
opvattingen van alle geïnterviewden weer te geven.
Sterke en zwakke punten
Een duidelijke tekortkoming aan dit onderzoek is dat BING en Douwe Jan Elzinga niet
geïnterviewd zijn. Beide hebben veel expertise op dit gebied en ik zal mijn scriptie zeker ter
informatie nog naar hen toe sturen. Een sterk punt van dit onderzoek is dat er tussen de
theorie en de uitvoering van de scriptie een onderdeel experts zit, waardoor ik als interviewer
een brede ondergrond had voor ik de interviews met de raadsleden in ging.
Een ander sterk punt is dat de codering van deze scriptie niet is gebaseerd op een zelfgemaakt
model maar op een bestaand ethisch model. Het leek me vanaf het begin onverstandig om een
eigen coderingsapparaat te ontwikkelen, omdat ik betrokken ben bij het onderwerp en er dan
altijd vraagtekens bij dit apparaat geplaatst zouden worden. Het model van morele
besluitvorming zorgt dus voor een meer objectieve codering in deze scriptie.
100

Vervolgonderzoek
Zoals deze scriptie duidelijk aantoont is het laatste woord over dit onderwerp nog niet gezegd.
Het is de moeite waard om in vervolg onderzoek dieper in te gaan op de oplossingsrichtingen
die in deze scriptie naar boven zijn gekomen. In deze scriptie is de keuze gemaakt om eerst
met de experts te praten en vervolgens met die kennis de raadsleden te interviewen.
Vervolgonderzoek zou de resultaten van de gesprekken met de raadsleden weer kunnen
terugkoppelen naar de experts, om hen te confronteren met de problemen in de praktijk en de
aangedragen oplossingen om deze situatie te verbeteren. Het is dan aan te bevelen om ook
BING en de heer Elzinga te interviewen.
Eigen opvatting
Als gemeenteraadslid die te maken heeft gehad met deze morele kwestie heb ik ook een eigen
opvatting ontwikkeld. Ik zou uiteindelijk de gevolgen voor de democratische legitimiteit van
een besluit zwaarder laten wegen dan het belang van een strikt integriteitsbeleid.
Naar mijn idee hebben alle burgers het recht om zichzelf kandidaat te stellen voor het
openbaar bestuur. Dit passieve kiesrecht heeft als doel dat iedereen zich in de politiek kan
verzetten tegen beleid dat hij of zij onverstandig vindt. In die politieke opvatting zal altijd een
persoonlijke mening of een persoonlijk belang doorklinken. Het raadslid dat zijn hele leven in
een groen gebied woont zal eerder voor het behoud van het groene gebied kiezen. Niet alleen
om zijn eigen uitzicht te bewaren, maar ook om het groen in zijn algemeen te beschermen. De
burger die elke week oude kranten ophaalt om geld binnen te halen voor de
muziekvereniging, omdat er geen geld is voor het organiseren van een jaarlijks concert,
terwijl te gemeente besluit om miljoenen uit te geven aan kunstgrasvelden, zal misschien
besluiten om de politiek in te gaan. Niet alleen om meer subsidie voor zijn eigen vereniging
los te maken, maar vooral om de verdeling tussen cultuur en sport eerlijker te maken.
In ieder politiek standpunt zit vaak een persoonlijk belang en wanneer kiezers hierop stemmen
wordt dit persoonlijke belang en dit politieke standpunt verheven tot een deelbelang.
Vervolgens eisen we in Nederland dat het raadslid dat vrijwillig de kranten ophaalt voor de
muziekvereniging niet meestemt over de subsidie aan de muziekschool. De politicus die zijn
hele straat, wijk of dorp groen wil houden mag niet mee stemmen over het investeren in meer
bomen voor zijn buurt. Wanneer we in Nederland deze regels als normaal veronderstellen wat
is het passieve kiesrecht dan nog waard?
101

Literatuurlijst:
Websites:
‘Website BING: http://www.bureauintegriteit.nl/site/pages/bing.php?pag_id=51 (laatst
geraadpleegd 26-04-2012)’
‘Website Binnenlands Bestuur:
http://www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-en-organisatie/opinie/columns/opnieuwproblemen-over-stemonthouding.427404.lynkx
(laatst geraadpleegd 30-03-2012)’
‘Website BIOS: http://www.integriteitoverheid.nl/over-bios.html (laatst geraadpleegd 26-04-
2012)’
‘Website gemeente Amsterdam http://www.amsterdam.nl/gemeente/organisatiediensten/integriteit-0/
(laatst geraadpleegd 02-05-2012)’
‘Website gemeente Beemster http://www.beemster.net/beemster/beemster-in-cijfers_3265/
(laatst geraadpleegd 08-05-2012)’
‘Website gemeente Landsmeer http://www.landsmeer.nl/over_landsmeer/cijfers (laatst
geraadpleegd 08-05-2012)’
‘Website gemeente Oostzaan http://gemeente.oostzaan.nl/over_oostzaan (laatst geraadpleegd
08-05-2012)’
‘Website onderzoeksgroep integriteit van bestuur:
http://www.fsw.vu.nl/nl/onderzoek/onderzoeksprogrammas/bestuurskunde/integriteit-vanbestuur/index.asp
(laatst geraadpleegd 29-03-2012)’
‘Website Raad van State [1]:
http://www.raadvanstate.nl/uitspraken/zoeken_in_uitspraken/zoekresultaat/?zoeken_veld=ge
meente%20Winsum&verdict_id=VfMAMgcf%2B0o%3D (laatst geraadpleegd 31-03-2012)’
‘Website Raad van State [2]:
http://www.raadvanstate.nl/uitspraken/zoeken_in_uitspraken/zoekresultaat/?zoeken_veld=ge
meente%20Loenen&verdict_id=glTJDsRfNoE%3D (laatst geraadpleegd 31-03-2012)’
‘Website Rijksuniversiteit Groningen: http://www.rug.nl/staff/j.w.m.engels/index (laatst
geraadpleegd 26-04-2012)’
‘Website vereniging van griffiers:
http://www.griffiers.nl/Thema_s_en_dossiers/Griffier/Visie/Column_Afdeling_Bestuursrecht
spraak_op_drift (laatst geraadpleegd 30-03-2012)’
102

‘Website VNG:
http://www.vng.nl/smartsite.dws?id=57805 (laatst geraadpleegd 31-03-2012)’
‘Website VU: http://www.fsw.vu.nl/nl/wetenschappelijkeafdelingen/bestuurswetenschappen/medewerkers-bws/huberts/index.asp
(laatst geraadpleegd
26-04-2012)’
‘Website wetten overheid [1]:
http://wetten.overheid.nl/BWBR0005537/volledig/geldigheidsdatum_31-03-2012#Bijlage
(laatst geraadpleegd 31-03-2012)’
‘Website wetten overheid [2]:
http://wetten.overheid.nl/BWBR0005416/geldigheidsdatum_31-03-2012 (laatst geraadpleegd
31-03-2012)’
Tijdschriften:
Elzinga, D.J. ‘Raad kan niet dwingen tot stemonthouding’, Binnenlands Bestuur, 30 maart
(2012), pp. 13
Boeken:
Akkerman, T. (1997) Democratie. De grondslagen van het moderne idee. Amsterdam: Het
Spinhuis
Becker, U., ‘Democratische norm en democratietheorie, een historiografische schets’ in
Becker, U. en P. van Praag (red.) Politicologie. Basisthema’s & Nederlandse politiek.
Apeldoorn/Antwerpen:Het Spinhuis 2006: pp. 79-103
Bovens, M.A.P. e.a. (2007) Openbaar Bestuur. Beleid, organisatie en politiek, Deventer:
Kluwer.
Fennema, M. (2001) De moderne democratie. Geschiedenis van een politieke theorie.
Amsterdam: Aksant
Heuvel, J.H.J. van der e.a. (2010) Integriteit van het Lokaal Bestuur. Raadsgriffiers en
gemeentesecretarissen over integriteit. Den Haag: Boom Lemma uitgevers
Huberts, L.W.J.C. (2005) Integriteit en Integritisme in Bestuur en Samenleving, Wie de
schoen past... Amsterdam: Vrije Universiteit van Amsterdam
Manin, B. (1997) The Principles of Representative Government. Cambridge: University Press
103

Overheidsdocumenten
BZK, VNG, IPA, UvW, NPI (2006) Modelaanpak basisnormen integriteit openbaar bestuur
en politie. Den Haag
Kamerbrief BZK (2011) integriteit politieke ambtsdragers Kenmerk: 2011-0000025220
Ministerie van BZK (2009) Nederlandse code voor goed openbaar bestuur, Beginselen van
deugdelijk overheidsbestuur Koninklijke Broerse en Peereboom: Breda
VNG, IPO, UvW, BZK (2011) Handreiking integriteit van politiek ambtsdragers bij
gemeenten, provincies en waterschappen, Met modelgedragscode. Den Haag
Gemeente Oostzaan (2004) Zuiverheid als uitgangspunt, gedragscode voor integer handelen.
Gemeente Landsmeer (2010) Gedragscode politieke ambtsdragers Landsmeer 2010.
Gemeente Beemster (2004) Gedragscode bestuurlijke integriteit voor de leden van de raad en
de commissieleden-niet-raadsleden van de gemeente Beemster.
Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (2010) Handreiking Belangenverstrengeling.
Den Haag: CAOP
OECD (2005) OECD Guidelines for Managing Conflict of Interest in the Public Service
(digitale versie van 2005 geraadpleegd op 15-6-2012:
http://www.oecd.org/dataoecd/51/44/35365195.pdf)
Bureau Integriteit (2011) Modelgedragscode voor de gemeenteraad en deelraden van de
Gemeente Amsterdam, Regels over de zuiverheid van de besluitvorming juli 2011.
Amsterdam: Gemeente Amsterdam
Rekenkamer Stadsdelen Amsterdam (2007/1) Subsidieverstrekking Zuidoost, Hoofdrapport.
Amsterdam: gemeente Amsterdam (digitale versie van 2007 geraadpleegd op 15-6-2012:
http://www.rekenkamer.amsterdam.nl/contentfiles/subsidieZO_hoofdrapport_tekst5.pdf)
Bureau Integriteit (2007/1) Rapport Risicoanalyse Welzijnssubsidiering Stadsdeel Amsterdam
Zuidoost. (digitale versie van 2007 geraadpleegd op 15-6-2012:
www.amsterdam.nl/publish/pages/52078/risicoanalyserapport2.pdf)
Bureau Integriteit (2007/2) Lokale politiek, maatschappelijk middenveld, subsidieverlening.
(digitale versie van 2007 geraadpleegd op 15-6-2012:
www.amsterdam.nl/publish/pages/52078/lokalepolitiekrapport3.pdf)
104

Bureau Integriteit (2007/3) Onderschatte gevaren & gebrekkig weerwerk. (digitale versie van
2007 geraadpleegd op 15-6-2012:
www.amsterdam.nl/publish/pages/52078/rapportonderschattegevaren.pdf)
Rekenkamer Stadsdelen Amsterdam (2007/2) reactie op het conceptrapport Second opinie
raadsleden Stadsdeelraad Zuid Oost. (digitale versie van 2007 geraadpleegd op 15-6-2012:
http://www.rekenkamer.amsterdam.nl/contentfiles/reactie_RSA_concept_BING_tekst.pdf)
Interviews:
´Interview A. Belling, Bureau Integriteit Openbare Sector, 1 mei 2012´
‘Interview A. Commandeur, fractievoorzitter CDA Beemster, 25 mei 2012’
´Interview A. Ronner, fractievoorzitter GroenLinks Oostzaan, 25 mei 2012’
‘Interview B. van den Bos, gemeenteraadslid PvdA Landsmeer, 24 mei 2012’
‘Interview H. Bout en C. van Woerden, Bureau Integriteit Amsterdam, 3 mei 2012´
´Interview L. Huberts, hoogleraar bestuurskunde, 4 mei 2012´
´Interview M. Segers, fractievoorzitter D66 Beemster, 23 mei 2012´
‘Interview M. van Campen, gemeenteraadslid VVD Landsmeer,
´Interview P. Visser, fractievoorzitter Gemeentebelangen Oostzaan, 14 mei 2012´
105

Bijlagen
Bijlage 1a: Eerste deel interview met Leo Huberts (Audio) VERTROUWELIJK
Bijlage 1b: Tweede deel interview met Leo Huberts (Audio) VERTROUWELIJK
Bijlage 2: Interview met BIOS (Audio) VERTROUWELIJK
Bijlage 3: Interview met BI Amsterdam (audio) VERTROUWELIJK
Bijlage 4: Getranscribeerd interview met Peter Visser OPVRAAGBAAR
Bijlage 5: Getranscribeerd interview met Maja van Campen, OPVRAAGBAAR
Bijlage 6: Getranscribeerd interview met Marian Segers, VERTROUWELIJK
Bijlage 7: Getranscribeerd interview met Ben van den Bos OPVRAAGBAAR
Bijlage 8: Getranscribeerd interview met Arjen Ronner, OPVRAAGBAAR
Bijlage 9: Getranscribeerd interview met Arie Commandeur, OPVRAAGBAAR
106