1995 - 6 - Orchideeën Vereniging Vlaanderen

Orchideecn in de literatLiLlr:
Orchideeen als
meta/oor van het
geknutsel van de
natuur
E1" doet zich ill de beoordelillg vall prow als literatlmr
eenzelfde probleem voor als ten aanzien van tekeningen
als beeldende kunst. Ik heb al eens de vraag gesteld of
een vakklwdig fraai getekende 'wetellschappelijk
bedoelde afbeelding van een orchidee tot de beeldende
kllnst moet worden gerekend. Zo kIm je ook de vraag
stellen of een goed geschreven wetensc1rappelijk verhaal
tot de literatl/lIl' gerekend kal1 IIJorden. Mijn antwoord
is ja.
Stephen Jay Gould is zo'n wetenschapper die zo goed en
boeienrl scllrijjt dat zijll boeken als broodjes over de
toollLJank gaan en ook bij ons ill vertaalrle vorm eell
groot lezerspllLJliek trekkell. Oordeelt u zelf of mijn allt­
woord terecht is.
"Weinig held en laten hLUl vizier in de bloei van hun leven
zakken; triomf leidt onverbiddelijk verder, dikwijls tot de
ondergang, Alexandr weende omdat hij geen ni uwe werelden
te veroveren had; Napoleon, te ver afgedwaald, bezegelde
zijn lot in de diepte van een Russische winter. Maar
Charles Darwin liet de Origin of Specics(1859) niet volgen door
een algemene verdediging van niltuurlijke selectie of door de
ev idente uitbreiding daarvan tot de menselijke evolutie ( hij
wachtte tot 1871 met het publiceren van The Descl!nt ofMall).
In plaats daarvan schreef hij zijn onbekendste werk, een boe.k
getiteld: 011 the Variou s Contrivances by Which British a/ld
Foreign Orchids Are Fertilized by insects (1862),
Darwil vele excursies nitar details van de natuurlijke historie
(hjj schreef een taxonomie van brandganzen, een boek over
klimplanten, en een verhandeling over de vorming van teelaarde
door aardwonnen) bezorgden hem de onverdiende
reputatie van een ouderwetse, ietwat suffe beschrijver van
curieuze planten en dieren, een man die op het juiste moment
een fortllinlijk inzicht had. Een golf van darwinistische wetenschap
heeft gedurende de afgelopen twintig jaar grondig met
deze m y the afgerekend. Voordien sprak een vooraanstaand
geleerde namens vele slecht ge'informeerde collega's toen hij
Darwin beoordeelde als een 'armzalige verbinder van
ideeen,,,een man die niet tot de grote denkers behoort',
In werke.lijkheid peelden aile boeken van Darwin hun rol in
het grootse en coherente oogmerk van zijn levenswerk: het
aantonen van het bestaan van evolutie en het verdedigen van
natuurlijke seiectie als het voornaamste mechanisme daarvan.
Darwin bestudeerde orchideeen niet slechts omwille van de
orchidee, Michael Ghiselin, een bioloog uit Californie die eind
lijk d e moeite heeft genomen alle boeken van Darwin te
lezen (zie zijn Triumph of tiT l? Darwinian Method) heeft de verhandeling
over orchideeen terecht aangemcrkt als een belangrijke
episode in Darwins pleidooi voor de evolutie. Darwin
begint zijn orchideeenboek met een belangrijke evolutionaire
vooronderstelling: voortgezette zdfbevruchting is een slechtc
strategie voor overleving op lange termijn, aangezien het
nageslacht slechts de genen van een en.kele oLlder draagt, en
populaties niet genoeg variatie behouden voor evolutionaire
flexibiliteit ten aanz.ien van milieuveranderingen, Zo ontwikkelen
pl,mten die bloemen dragen met zowel maLUlelijke als
vrouwelijke organen gewoonlijk mechanismen om kruisbestuiving
te verzeke ren, O rchideeen hebben een verbond met
insekten gesloten. Zij hebben een verbazende verscheidenheid
aan 'listen' ontwikkeld om in ekten aan te trekken, te garanderen
dat kleverig stuifmeel aan hWl bezoeker blijft kleven, en
te verzekeren dat het aangehecht stuifmeel in contact komt
met vrouwelijke organen van de volgende door het insekt
bezochte orchidee. Darwins boek is een compendium van
deze listen, het botclnische equivalent van een bestiarium.
En evenals de middeleeuwse besti aria is het bedoeld om te
onderrichten, De bood,chap is paradoxa,ll maar fundamentee!.
Orchideeen vervaardige hun complexe instrumenten uit
de gebruikelijke componenten van gewone bloemen, onderdelen
die gewoonlijk bij he I andere funk ties behoren. Als God
een fraaie machine had ontworpen die zijn wijsheid en
almacht moest weerspiegelen, zou hij zeker geen verzameling
onderdelen hebben gebruikt die in het algemeen voor andere
d oeleinden zjjn gemaakt. Orchideeen zijn niet het werk van
een idealc ontw rper; zij zijn improvisorisch opgetuigd uit
een beperkte reeks beschikbare componenten. Zc moeten dus
uit gewone bloemen ontw ikkeld zijn."
Vervolgens be chrijft Gould de "duim' van de panda als voorbeeld
van een S ortgelijk ongerijmd ontwerp in het dierenrijk
en pakt de orchideeendraad weer op me t:
" De duim van de panda vormt een elega nte zo61ogische
tegenhanger van Darwins orchideeen, De beste oplossing van
een ontwerper is door de geschiedenis uitgesloten"""
Darwins boe.k staat vol met dergelijke illustraties, De moeraswespenorchis
bijvoorbeeld gebruikt zijn lip (een vergrout
bloemblad) als valstrik. De lip is in twec delen verdeeld.
Het ene, bij de stengel van de bloem, vonnt een grate kelk vol
nektar; h ' t doel van het bezoek van een insekt. Het andere, bij
de rand vall de bloem, vormt en soort landingsbaan, Een
insekt dat op d 'ze. baan landt, drukt die neer en krij gt aldus
toegang tot de nectarkelk daarachter, Het gaat de kelk binnen,
mailr de landingsbaan is zo ela stisch dat die meteen weer
opspringt, en het inse t in de nectarkelk verstrikt. !-let insekt
m oet zich dan terugtrekken vi a de enige beschi.kbare uitgang:
een pad dat het dwi.ngt tangs de stuifmeel massa's te strijken,
Een opzienbarende machine, maar helemaal ontwikke!d uit
een gewoon bloemblad, een onderdeel dat kant en klaar
beschikbaar is in de voorloper van een orchidee,""".
Hij besluit het verhaa!, na nog kort over de vele andere aanpassingen
bij orchideeen te hebben geschreven met:
"Volgens hetzelfde principe zou men, als een man een machine
voor een speciaal doel zou maken, maar oude raderen,
veren en katrollen zou g bruike.n, op aileen iets andere wijze,
van de machine kunnen zeggen dat hij speciaal voor dat doe!
was bedacht. 20 heeft in de hele natuur bijna elk onderdeel
van elk lcvend wezen waarschijnlijk in een Licht gewijzigde
toestand voor diverse doeleinden gediend, en is het actief
geweest in d e levende machinerie van vele oude en onderscheiden,
sOOl-teigen vormen. Wij zijn misschien niet gevleid
door de metafoor van opgepoetste raderen en katrollen, maar
bedenk ee.ns hoe goed w ij werken. De natuur is, met de woorden
van FraJ1(;ois Jacob, een voortreffelijke knutselaar, geen
goddelijke maker, En wie zal rechter spelen over deze \loorbeeldige
vaardigheden?
Bron:
Stephen Jay Could: Dc dui1l1 vall de Panda, Uig, COl1tact, 1993
(vdC)
7 Orchidecen 6/95