artikel Piet Janssen - De Kovel

F CUS
Judas en Petrus als co-actoren in Jezus’ passie
Refl ecties bij een Laatste Avondmaal van Johannes Wickert
In de Brusselse kathedraal liep verleden jaar de tentoonstelling “Brug tussen
aarde en hemel”, met werk van Johannes Wickert. Piet Janssen was al een tijdje
geïntrigeerd door de fi guur van Wickert. Dat mag niet verbazen. Janssen en
Wickert delen met elkaar een academisch werkveld. De eerste was tot voor kort
professor schoolpsychologie in Leuven, de tweede doceerde ontwikkelingspsychologie
in Keulen, combineerde dit met schilderkunstige activiteiten en behield
daarbij een levendige interesse voor fysica (Wickert promoveerde op Einstein).
Gewapend met een beginnend inzicht in het oeuvre van Wickert, opgedaan in
het boek Johannes Wickert – schilderkunst/Malerei 1 , trok Janssen naar Brussel.
Voor een veldonderzoek rond werk van de man die beweert: “Theologie interesseert
me niet, wel wie Christus is.” 2 Dat onderzoek resulteerde in een alternatieve
beeldmeditatie.
Piet J. Janssen
Judas aan het Laatste Avondmaal
Het eerste schilderij dat ik kort na Pasen in Brussel bewonder, is een onconventionele
voorstelling van het Laatste Avondmaal. Het tableau van de Duitse schilder
Johannes Wickert contrasteert stevig met wat klassieke kunstenaars over de
instelling van eucharistie en priesterschap in beeld brengen. De normale opstelling
is een, door apostelen omringde, Jezus aan een brede tafel; één van die
leerlingen, veelal in de marge afgebeeld, is dan herkenbaar als Judas. Wickert
plaatst de fi guur van Judas eveneens in een uiterste hoek. Maar anders dan bij
zoveel andere afbeeldingen van het Laatste Avondmaal, krijgt deze apostel een
centrale betekenis. Judas, die door de tatoeage “Judas I.” op zijn linkerarm alle
twijfel over zijn identiteit wegneemt, leent zijn naam aan de titel van het doek.
Hij staat bovendien zo opzichtig afgebeeld dat Jezus en de elf anderen wel op
de achtergrond moeten blijven.
69
DE KOVEL

70
DE KOVEL
Wickerts schilderij van Judas (140 x 540 cm), zoals in april 2010 geëxposeerd in de kathedraal van Brussel.
Twaalf kelken, die door hun hemelsblauwe kleur versmolten lijken met de
eveneens blauwe Avondmaalstafel, springen ook in het oog. Elf linker onderarmen
van apostelen suggereren dat even zovele onzichtbaar gebleven hoofden
stevige ondersteuning behoeven. Alleen Judas – aan het rechter uiteinde, tegenover
Jezus – kijkt me aan; zijn blik laat me niet meer los.
Een deel van deze intrige weet Manu Verhulst trefzeker te verwoorden in
drie pittige stroofjes 3 , die hij bij wijze van ondertiteling op dit beeld plakt.
Ik ben Judas,
voel mij verraden
en tekort gedaan.
Hij had de kracht
van een leeuw
en werd een schaap.
Ik ben Judas,
vader van vele christenen
ontgoocheld
en teleurgesteld
met al hun boete
en gebeden.
Ik ben Judas.
Heb zijn gezicht al uitgeveegd.
Ik heb mijn eigen brood
en wijn.
Ik zal mijn eigen
offerande zijn.
Is die Judas een schismaticus? Ongetwijfeld. Hij kan zich niet identifi ceren met
de boodschap van Jezus. Dit manco van ‘aansluiting’ wekt bij hem gevoelens
van frustratie op, iets wat hij kennelijk met velen deelt. Althans, zo voert Verhulst
de ‘verraden apostel’ (sic!) in strofe 1 en 2 ten tonele. Toch laat de dichter
niet na de eigengereidheid van Judas te onderstrepen. In strofe 3 tekent hij een
verbeten apostel die zijn conclusie al getrokken heeft: Vandaag nog zal ik mijn
opdracht vervullen!
Deze analyse van Manu Verhulst werpt voor mij maar ten dele een licht op
het schilderij van Wickert. Staande voor het paneel, blijven de vragen en onduidelijkheden
zich torenhoog ophopen. Wat betekenen die kelken, die afgewende
blikken, dat kennelijk ergens van afgetrokken doek op de voorgrond links? En

ovenal, waarom komt Jezus zelf niet even nadrukkelijk in beeld? Dit schilderij
is te weerbarstig om het in een driedelig vers te duiden. Ik loop met een wijde
boog om de vragen heen; het vervolg van de tentoonstelling wacht!
Eenmaal thuisgekomen zal de vooralsnog onbevredigende interactie met het
schilderij van Wickert me parten spelen. De indruk dat ik iets over het hoofd
zag, doet me zoeken naar wat mij als ‘gute Gestalt’ 4 wel begrijpelijk voorkomt. 5
Figuur en achtergrond
Tien dagen later daagt er iets. De psycholoog in mij herinnert zich de ‘vaas van
Rubin’, een item dat gebeiteld staat in de opleiding van al wie het terrein van
de psychologie betreedt. Het daarin werkzame principe toont zich in elk van de
twaalf kelken op het schilderij van collega Wickert.
Rubin staat voor een Gestalt-wetmatigheid in de waarneming. Wat waargenomen
wordt, blijkt steeds een fi guur te zijn tegen een welbepaalde achtergrond.
Wat eenmaal het statuut van fi guur verkrijgt, kan niet tezelfdertijd achtergrond
zijn. Toch sluit dit geen verwisselbaarheid uit. Ofwel neem je in de
tekening van Rubin een vaas waar, en dan zie je geen gezichten. Ofwel zie je
de twee silhouetten van naar elkaar gekeerde gezichten, maar dan zie je geen
vaas meer. Ook in elke kelk van Wickert etaleert zich het ‘Rubin-principe’; wie
de afbeelding analyseert, neemt er vrij snel ook twee – ditmaal verschillende
– gezichten in waar.
De vaas van Rubin. De kelk van Wickert. De Judaskus, zoals geschilderd door Caravaggio
(1598).
Maar er is meer. Het is net of het gelaat rechts in de kelken van Wickert de
aanzet tot een kus op de wang van het gezicht links uitbeeldt. Het kussende
gezicht kan dat van Judas zijn; in dat geval is het gezicht links dat van de persoon
tegenover hem aan het andere einde van de tafel. Enkele weken later vind
ik deze hypothese treffend geïllustreerd in een bericht over een, eerst gestolen
maar later weer opgedoken, schilderij van Caravaggio. Omdat het doek de
‘gevangenneming van Jezus’ afbeeldt, staat het ook wel bekend onder de titel
‘de Judaskus’. Vlak voor de aanhouding van de Meester zei Judas immers tot
de Romeinse soldaten: “Hem die ik zal kussen, die is het.” (Mt. 26,48) De kus
fungeerde dus als consigne voor het hem vergezellende arrestatieteam. Meteen
71
DE KOVEL

72
DE KOVEL
laadt de bijbelse intertekst de Wickertse fi guur ‘kelk’ met een prangende betekenis
op. Van drinkbeker op het Laatste Avondmaal wordt het nutsvoorwerp een
verwijzing naar Jezus’ bede in de Hof van Olijven: “Abba, Vader, laat deze kelk
aan mij voorbijgaan.” (Mc. 14,36) Een nieuw perspectief opent zich. Wie is hier
de (centrale) fi guur, en wie vormt de achtergrond? Met die indringende vraag
confronteert Wickert de toeschouwers. Maar valt met dit demasqué het (blauwe)
doek? Kennelijk niet. Er zijn immers nog andere elementen op het doek van
Wickert die zich moeilijk met de Gestalt laten rijmen.
Wat betekent het dat Judas als enige apostel sandalen draagt? Waarom
plaatst Jezus slechts één voet op de vloer, terwijl Hij zijn linkerhiel op zijn
rechterenkel laat steunen? Allicht is het feit dat de vingers van zijn rechterhand
het frame van de prent vasthouden, ook geen betekenisloos franje van de kunstschilder.
Hoe dan ook, er zijn genoeg redenen om alert te blijven en zich niet
tevreden te stellen met een eerste, voorlopige interpretatiesleutel voor dit Laatste
Avondmaal. Ik hoop op nieuwe inzichten die een sluitende interpretatie
mogelijk maken, ook al besef ik dat echte kunst zich tegen zulke verwachtingen
teweerstelt.
Petrus en Judas
Tijdens een doorreis in Frankrijk6 krijg ik op 15 mei de kans een bezoek te
brengen aan de kathedraal van Lisieux. Vroeger moet het in deze kerk ook
overdag erg donker geweest zijn. Maar een handvol voortvarende kanunniken,
die het lezen van hun koorgebed iets gemakkelijker wilden maken, liet de prachtige
glasramen rond 1680 vervangen door meer licht doorlatend vensterglas, ook
al waren ze hierdoor de beeldenstormende calvinisten enigszins ter wille. In de
linker zijbeuk treffen mij de scènes op vier paar glasramen van latere datum.
Ze verbeelden momenten uit het leven van Petrus die, samen met Paulus en
Theresia, de patroonheilige van de kerk is. In een aftands boek van abbé Hardi
valt de maker van de glasramen weinig eer te beurt. Hij zou niet meer gepresteerd
hebben dan het ineenknutselen van enkele miserabele glasprenten, “des
tableaux, dont la composition et l’exécution sont absolument dénués de toute
valeur artistique”. 7 Dat kan best, toch is er iets dat mij raakt in deze zogenaamd
inferieure vitraux van de kathedraal. Ik neem er foto’s van, zodat ik ze thuis
grondig kan bestuderen.
Lege stoel op glasraam ‘Laatste
Avondmaal’ in de kathedraal van Lisieux.

Het eerste raam biedt een klassiek beeld van het Laatste Avondmaal. Een
lege stoel, met een rode mantel eroverheen, springt in het oog. Daar moet Judas
even tevoren gezeten hebben. Hij verliet de zaal nadat Jezus hem een stuk
brood had aangereikt met de woorden: “Wat ge te doen hebt, doe dat spoedig.”
Zo aanwezig als hij is op het schilderij van Wickert, zo afwezig is Judas op dit
tafereel. Maar de impact van zijn vertrek is er niet minder om. De apostelgroep
lijkt in commotie. Omdat Judas de beurs hield, menen sommigen dat Jezus hem
opdroeg het gelag te betalen of de armen een aalmoes te geven. 8 De beschouwer
van het glasraam weet uiteraard beter. Na Jezus’ zalving in Bethanië voer de
Satan in de man die zich afvroeg of het ritueel met de dure balsem geen verkwisting
inhield, aldus de auctoriële vermelding van de apostel Johannes (cf.
Joh. 12,5). Uit het vervolg van het passieverhaal weten we dat Judas, kort nadat
Jezus zijn apostelen bekende dat een van hen Hem zou verraden, naar de hogepriesters
trok met wie hij voor de prijs van dertig zilverlingen de uitlevering van
Jezus overeenkomt. Na de verraderskus in de Hof van Olijven, ervaart Judas
wroeging over wat hij gedaan heeft. Hij wil het geld teruggeven, beseft dat deze
geste de klok niet kan terugdraaien en slaat de hand aan zichzelf.
Waarom bracht de glaskunstenaar Judas niet in beeld, vraag ik mij af. Smeert
hij daardoor de tragiek niet over de andere, wel afgebeelde, leerlingen uit? Ineens
denk ik dat zoiets wel eens juist de bedoeling kon zijn van de kunstenaar. Wie
in eerste instantie koosjer wordt geacht, is dat niet meer. Neem nu die Petrus,
die in de kathedraal Saint-Pierre uiteraard voor het voetlicht moet komen. Ook
hij is niet van het zuiverste water. Weigerde hij aanvankelijk niet de voetwassing?
Getuigt het niet van schutterigheid dat hij de geliefde leerling Johannes aanstoot
om bij Jezus wat meer uitleg te vragen over de akelige voorspelling van een verrader
in eigen kring? Valt hij niet in slaap in de Hof van Olijven, om dan in een
impulsieve bui het oor van de knecht Malchus af te slaan? En verloochent hij
zijn Meester niet tot driemaal toe wanneer omstanders en dienstpersoneel van
het Sanhedrin hem menen te herkennen als volgeling van Jezus van Nazaret?
Petrus had er zichzelf nochtans volstrekt niet toe in staat gezien.
En kijk, de drie volgende paren van glasramen roepen precies deze pijnlijke
scènes op! Petrus ligt met twee andere apostelen in de Hof van Olijven te slapen,
terwijl een engel een bemoedigend woord richt tot Jezus die net daarvoor
de menselijke verzuchting had geuit: “Vader, als Gij wilt, laat dan deze beker
aan Mij voorbijgaan.” Het menselijke karakter van Jezus’ bede wordt er overigens
onderstreept doordat de maker van het glasraam de blauwe mantel –
blauw is de kleur van de godheid – op de rotsen drapeert en niet meer om de
schouders van de Mensenzoon (afbeelding a). Op het volgende tweeluik staat
Judas in rode mantel afgebeeld. De lijdzaamheid waarmee Jezus zich door
Judas laat kussen, contrasteert met de felheid waarmee Petrus de knecht van
de hogepriester te lijf gaat (afbeelding b). Tot slot is er nog een tweeluik waarop
Jezus wordt weggeleid terwijl Petrus voor de derde keer zijn Meester verloochent
– het in beeld gebrachte dienstmeisje (links) en de kraaiende haan (rechts)
laten daarover geen twijfel bestaan (afbeelding c).
73
DE KOVEL

74
DE KOVEL
Afbeelding a:
Petrus slaapt terwijl
een engel Jezus
aanspoort om de
beker tot op de
bodem te ledigen.
Afbeelding b:
Petrus hakt in op
Malchus terwijl
Judas Jezus kust.
Afbeelding c:
Petrus zweert de man
van Nazaret niet
te kennen.

De bijrol die Petrus in heel dit gebeuren vervult – zo laten de glasramen
doorschemeren – is die van een beunhaas en brekebeen. Eigenlijk past hem
evengoed het label van ‘verrader’. Petrus zowel als Judas vertolken, elk op eigen
wijze, een geloof dat mank loopt. Maar waarom wordt Petrus – echter niet nadat
hij door de Verrezene tot driemaal toe op zijn tekortkomingen wordt aangesproken
– tot herder van de kudde aangesteld (cf. Joh. 21,15-19), en wacht voor
Judas alleen een tragische dood? Het antwoord schuilt in Judas’ grondhouding.
Realiseert Judas zijn fatum niet door zich in diepe wroeging te wentelen, in een
poel die alle hoop op Gods oneindige barmhartigheid laat verstikken? Toegegeven,
zijn geloofshandicap was niet het gevolg van naïeve spontaneïteit en een
even sympathieke ‘brekebeen’ als Petrus zou hij nooit meer worden, maar
moest hij daarom hangen als een slachtdier? Ging zijn Meester ook niet voor
hem de harde lijdensweg ten einde toe?
Ten voeten uit
Na deze reiservaring neem ik de afbeelding van het moderne Judasschilderij
weer ter hand. Met een schok realiseer ik mij dat ook Wickert oog had voor de
persoon van Petrus. Vermoedelijk is de vierde apostel van rechts de man die
samen met de Donderzonen de nacht slapend had doorgebracht in Getsemane:
de kreupele kerkleider in spe. Maar nu mijn blik zich richt naar wat zich onder
de tafel afspeelt, herinner ik mij ook weer de inhoud van een diepte-interview
dat pastoor Lothar Klinges ooit van zijn parochiaan Wickert afnam en dat gepubliceerd
werd onder de titel “Ich bin mehr Maler als Professor”. 9 Na de inventarisatie
van het wereld- en mensbeeld dat de erudiete fysicus, psycholoog en
religieus schilder zich al studerend heeft eigengemaakt, gaat Klinges in op “das
letzte Abendmahl und die Rolle der Fübe”. Dit tweede deel van zijn verslag laat
me nog op een andere manier naar de twaalf Wickert-kelken kijken. Of althans
mijn duiding daarvan verbreden.
Klinges toont aan waarom Menschen-Maler
Wickert in de loop van zijn schilderkunstige carrière
steeds meer aandacht ging besteden aan
“den vergessenen Füben”. Wickert had ontdekt
dat de mens via zijn voeten op de hem typerende
wijze contact maakt met de aarde. De manier
waarop personen gaan en staan, weerspiegelt
hun psyche, hun grondhouding (roots) bij de
benadering van God en medemens. Vandaar dat
Wickert de voetwassing – die als gebaar van
‘zelfvernedering’ deel uitmaakt van het Laatste
Avondmaal – opwaardeert tot meest verzoenende
ervaring: “Ich zeige damit, dass ich mich wirklich
zum anderen hin bücken und klein machen
kann.” Maar er is meer.
75
DE KOVEL

76
DE KOVEL
Dat in elk van de apostelen (en dus ook in ons!) een judas schuilt, toont
zich niet enkel in de kelken, maar ook in de manier waarop die leerlingen hun
voeten plaatsen. Terwijl hun linker wijsvinger de richting uitgaat van de man
die zij in zijn missie proberen na te volgen, wijzen hun blote en stevig in de
pijnlijke situatie geaarde voeten naar de collega die zij (nog) niet willen laten
vallen. Wickert bekent overigens aan zijn interviewer: “Wir kommen von Judas
nicht los, deshalb habe ich ihn immer wieder gemalt.” Maar dat betekent niet
dat we met z’n allen als verraders moeten gediskwalifi ceerd worden. Wel dat
op ons – net als op Judas – de verdenking rust het Jezuswoord “mijn rijk is niet
van deze wereld” nauwelijks te begrijpen.
Meteen is ook duidelijk waarom Wickert de ons aankijkende Judas met (te
grote) sandalen aan zijn voeten schilderde. Die sandalen plaatsen hem, net als
zijn korf met ‘eigen brood en wijn’, op een mentale en geestelijke afstand van
Jezus die ervoor koos zijn solidariteit met de zwakke mens te tonen door blootsvoets
te gaan en daarmee alle waardigheid (het blauwe bovenkleed) af te leggen.
Maar Wickert zou Wickert niet zijn als hij er geen unieke confrontatie van
maakte. Op zijn schilderij beroert alleen Jezus’ rechtervoet, in verbondenheid
met de mensen, de aarde. De linkervoet lijkt zich daarentegen al klaar te maken
voor de hemelvaart. Of herkennen we in die bedrieglijk-ontspannen ‘voetenstand’
de manier waarop de Gekruisigde aan het schandhout genageld werd?
“Diese ‘Doppelheit’ macht das Besondere der Fübe Jesu aus”, laat Wickert optekenen.
Een bijzonderheid waarin ook het handenspel van Jezus deelt? Allicht.
Het is immers alsof de Jezus van Wickert zich met zijn rechterhand gaat optrekken
uit het gesloten kader waarbinnen zijn taak in deze wereld dient volbracht.
En van doorbreking van een gesloten kader gesproken… – zorgt de Judas van
Wickert daar ook niet een beetje voor door oogcontact te zoeken met de
beschouwer buiten het kader van het schilderij? Met die laatste vraag raken we
aan het sublieme van Wickerts Laatste Avondmaal.
Schilder en docent
De Gestalt van Wickert houdt de indruk gaande dat het er de kunstenaar om te
doen was zijn toeschouwers in dubio te laten verkeren. Voor wie of wat zal de
toeschouwer kiezen in deze dualiteit van het menselijke en het goddelijke? Voor
de fi guur Judas? Of voor de, Jezus en zijn volgelingen omvattende, achtergrond
van de gerealiseerde verlossing? De tweede optie is in de kathedraal van Lisieux
glashelder in beeld gebracht en is ons at surface level uiteraard genoegzaam
bekend. Maar het is duidelijk dat de docent psychologie – iets wat Wickert zal
blijven – zijn beschouwers wil uitdagen tot een deep level learning, tot het
doorlopen van een studieus proces dat de roots voor humaan leven aanboort en
dat bijgevolg een dialoog over authentieke religieuze ervaringen kan openen.
Die artistieke aanpak, die er een is van participatie en transformatie door noch
voor fi guur noch voor achtergrond te kiezen maar de Gestalt te laten werken,
had Koenraad De Wolf al eerder samengevat in een slagzin die de ‘agenda’ van
de kunstenaar treffend resumeert: “Kunst smeedt een brug tussen hemel en

Het sacrament van de voetwassing
Dirk Hanssens osb
Hoe belangrijk voeten zijn, wisten de eerste iconenschilders al. Hoe vaak werden
blote voeten niet op iconen afgebeeld? Voeten zijn zowat het symbool voor alles
wat bij mensen hoort. Aan een voet kun je zien hoe iemand in zijn vel zit. Een voet
verraadt het binnenhuis van een mens, beweert de schilder Johannes Wickert die
al honderden ongeschoeide voeten op het linnen vereeuwigde. Wie oog heeft
voor voeten leert bovendien dat je er zowel de vreugde als het lijden op kunt afl ezen.
Zwaar ziek zijn, in de zevende hemel vertoeven, revalidatie ondergaan, in
spanning verkeren – het heeft allemaal gevolgen voor je voeten. En voor diegenen
die naar die voeten willen luisteren, meent Toni Zenz, een andere kunstenaar die,
behalve met oren en toegenegen lichaamshoudingen, iets met voeten heeft.
Voetverzorging is dan ook van enorm belang. Het gebeurt best door een professional,
een pedicure, maar liefst nog door iemand die van je houdt. Want dat het met
liefde gedaan wordt – ook dat is belangrijk. Niet alleen bij zieken, maar ook bij
zelfverklaarde gezonden, kan een voetmassage wonderen verrichten. Niet voor
Toni Zenz, Voetwassing,
basreliëf, St. Godelieveabdij
Brugge. Zenz beeldt
Jezus af in een houding
die onderstreept dat de
wereld ‘op zijn kop staat’.
Jezus legt daarbij zijn oor
te luisteren aan de voeten
van Petrus – “zullen ze in
mijn voetspoor treden”,
lijkt Hij zich af te vragen.
niets zeggen verplegers dat je voor afgeleefde dementerenden weinig kunt doen, tenzij aanwezig zijn en voor
hun voeten zorgen. Verlichting, verlossing – het begint met het meest basale. Maar het omgekeerde is ook waar.
Ontreddering laat zich kennen in de verstoring van de basale functies.
Jezus wilde zijn leerlingen bij het Laatste Avondmaal beelden en tekenen meegeven die ze nooit meer zouden
vergeten. Hij schonk ze alsof Hij zichzelf weggaf. In brood en wijn – verwijzingen naar basale behoeften: kracht
om van te leven, vreugde die het leven van zin vervult. Maar Jezus wilde zijn zelfgave ook ten voeten uit tonen.
Hij mikte op een blijvend toonbeeld. “Doe dit tot gedachtenis aan Mij.” Neen, een stapje verder: “Doe het aan
anderen. Want alleen zo word Ik herdacht.” “Zal Ik het jullie voordoen?” heeft Hij toen gezegd. En Hij legde
zijn bovenkleren af. Hij begon met het verzorgen van hun voeten, niet om ze schoon te maken, maar omdat
die voeten in zijn voetspoor moesten treden. En Hij voegde eraan toe: “Als Ik jullie de voeten was, dan moeten
jullie ook elkaar de voeten wassen.”
Als je niet eerst voor medemensen zorgt, voor zieken en armen die we allemaal een beetje zijn, kun je niet aan
tafel gaan. Doe je das uit, stroop je mouwen op, doe je lendenschort aan, maak je klein en zoek de doornen in
andermans lichaam, likdoornen die hem of haar beletten ten voeten uit te leven. Neen, je hoeft geen splinters
te zoeken. Die balk in je eigen oog maakt het je onmogelijk om het pincet goed te gebruiken. Wat je wel kunt,
is komaf maken met schijnprocessen. Anderen beschuldigen en zeggen dat ze de miserie aan zichzelf te danken
hebben – het is een manier om niets te moeten doen! Je kunt niet aan tafel gaan zonder het sacrament van de
voetwassing. “Inderdaad,” zei Jezus, “dit is slavenwerk, maar ik doe het vrijwillig. Omdat Ik het wil, worden
geboden klussen tot vrije daden van liefde omgebogen.”
Pas als we elkaar de voeten hebben gewassen, kunnen we aan tafel gaan, voorgezeten door de Heer zelf. Wie
zijn sandalen aanhoudt, is gezien. Maar Judas dacht: wie niet weg is, is gezien. Hij vluchtte, ook van zijn eigen
schaduw, en belette zo dat Jezus hem toerustte met voedsel en met vreugde. Arme Judas die zichzelf geen
nieuw begin meer gunde.
77
DE KOVEL KOV K EL

78
DE KOVEL
aarde.” De slagzin werd de kop van een artikel in Tertio 10 , dat zowaar Wickert
als een soort schilderende ‘pontifex’ opvoert. Zelf getuigt Wickert in die bijdrage:
Ik toon de puinhoop die het individualisme in onze samenleving aanricht,
waardoor het natuurlijke weefsel van het gemeenschapsleven en de band met
het transcendente – die onverbrekelijk deel uitmaken van ons genetische
erfgoed – grotendeels zijn verwoest. (…) Dit zijn geen vrijblijvende plaatjes,
maar keiharde analyses die tonen wat mensen beroert, in de war brengt en
wanhopig maakt. (…) Toch laten mijn diepgravende psychologische analyses
aanvoelen hoezeer mensen verlangen naar contact, hoezeer ze snakken naar
een uitweg. (…) En hoewel op het eerste gezicht geen plaats lijkt weggelegd
voor de keerzijde van de ‘condition humaine’ – de hoop, de liefde en de
vreugde – is die onderhuids telkens voelbaar. (…)
Voor de echte heling moeten we echter naar een dieper niveau, naar de roots
van ons bestaan: de authentieke religieuze beleving. Langs telkens weer
onverwachte invalshoeken probeer ik (…) daarom de schatkamer van het
spirituele leven te openen en dieper door te dringen in de kern van de christelijke
en de bijbelse traditie. (…) Ik probeer de dualiteit tussen het menselijke
en het goddelijke te overstijgen en een brug te slaan tussen de aarde en
de hemel. (…)
Omdat de realisatie van die brug uiteraard de macht van de kunstenaar te boven
gaat, signeert Wickert zijn doeken niet; de ichthus of het naar Jezus verwijzend
vissymbool volstaat als signalement van de voltooiing van de per defi nitie
‘gebrekkige’ pogingen van de schilder. Als bindteken tussen aarde en hemel
fungeert immers Jezus zelf. Hij is
dé pontifex maar ook het bruggenhoofd,
de veilige veste die diep
binnendringt in een wereld die
Judas’ keuze almaar vaker als de
juiste keuze promoot. Is de handhaving
van die veste zoiets als de
bittere kelk die Jezus ook vandaag
nog tot op de bodem ledigt – die
ene kelk die op het glasraam in
Lisieux te zien is, maar niet op het
doek van Wickert (er staan immers
geen dertien, maar slechts twaalf
bekers op het schilderij)? Alleen al
om deze trouvaille is Wickert een
waardige laureaat van de Kaiser
Lothar Preis, die hem onlangs werd
toegekend. 11

Nog een laatste keer neem ik Judas in ogenschouw.
En nu pas valt het me op: hij kijkt mij
niet aan, zijn ogen staan op afwezig. De man
kijkt niemand aan. Zou de Heiland, wiens
gezicht aan aller ogen onttrokken is, hem niet
aankijken? En schilderde Wickert daarom een
kledingstuk voor Judas in dezelfde kleur als
dat van Jezus? Tussen de twee fi guren aan de
uiteinden van het doek staat alleen een tafel,
een immense dertiende kelk op zijn kop.
Piet J. Janssen (°1934) is emeritus gewoon hoogleraar schoolpsychologie aan de KULeuven. Begin 2009
bundelde hij zijn onderzoek rond studeren en doceren in het bij Garant (Antwerpen/Apeldoorn) verschenen boek
Studenten leren niet, zij studeren; over transformatie als psychologische kern van hoger onderwijs.
1 Koenraad De Wolf & Manu Verhulst, Johannes Wickert. Schilderkunst / Malerei , Halewijn,
Antwerpen, 2009.
2 Het citaat komt voor in een interview met Johannes Wickert, gepubliceerd in het Vlaamse
weekblad Kerk&leven van 30 december 2009 (blz. 9).
3 Johannes Wickert. Schilderkunst / Malerei, blz. 115.
4 Een Gestalt laat zich psychologisch defi niëren als de samengestelde of complexe vormeenheid
waarin de delen bijdragen tot de betekenis van het geheel en tezelfdertijd aan dit geheel hun
betekenis ontlenen. De emoticons ‘Jantje lacht’ (☺) en ‘Jantje huilt’ () illustreren wat een
Gestalt is: de ogen in beide fi guurtjes zijn objectief gezien identiek, maar ‘staan’ compleet
‘anders’ (blij versus sip).
5 Het werd uiteindelijk een queeste die maandenlang aanhield. Wat ik als een coherente visie
aan de redactie van De Kovel kon aanbieden, is o.m. schatplichtig aan enkele substantiële
inzichten die mijn broer Toon E.M. Janssen (historicus in Nijmegen) en Dirk Hanssens osb
(hoofdredacteur van De Kovel) aanreikten.
6 De reis ging van de abdij van Saint Pierre in Solesmes naar die van Saint Wandrille de
Fontenelle in Normandië; getuige mijn bijdrage in De Kovel 14 (september 2010, blz. 87-98):
“Gregoriaans begrijpen en beleven; een culturele vierdaagse naar aanleiding van de
millenniumviering van Solesmes.”
7 Abbé V. Hardi, La cathédrale St. Pierre de Lisieux, Imprimerie Frazier-Sage, Paris, 1917, blz. 233.
Het denigrerend commentaar is afkomstig van M. Etienne Devillé die een hoofdstuk wijdde
aan de glasramen van de kathedraal.
8 Vrij naar Joh. 13,29.
9 Wie “Ich bin mehr Maler als Professor“ googlet, komt meteen bij dit gesprek terecht.
10 Tertio 513 (8 december 2009). Het volstaat de titel van dit artikel in te tikken op Google om het
in extenso te lezen.
11 Op zaterdag 10 juli 2010 ontving Johannes Wickert de Kaiser Lothar Preis in de Salvator Basilika
in Prüm (D).
79
DE KOVEL