artikel Jef Vekemans - De Kovel

46
de kovel
DOSSIER
REcht En gEREchtighEid
Een in tweeën gehouwen kat
boeddhistisch inzicht in de betekenis van rechtsregels
Helder licht op rechtsregels werpt soms een Kung-An uit de Mumon-kan. Voor
wie dit als Chinees in de oren klinkt: het is Chinees! Een Kung-An – beter
bekend onder de Japanse term ‘koan’ – is een tot minimal art gestileerde
openbare godsdienstles in het China van weleer. De Japanner Mumon
en compagnie beheersten het genre perfect. Verduidelijker Jef Vekemans ontbolstert
een van Mumons raadselverhaaltjes.
De lessen van meester Mumon en enkele minder bekende verlichte geesten voor
hem gaan terug op pareltjes van onderricht uit het boeddhistische China van
de jaren 600-800 n.Chr. Mumons lessen zijn echter – geheel conform aan de
Japanse mentaliteit – veel kernachtiger geformuleerd. Van alle contextuele gegevens
bevrijd, krijgen ze een tijdloos
karakter. Maar ze worden ook minder
inzichtelijk voor buitenstaanders,
vooral omdat de Japanse Rinzai-school,
waarin de koans gingen
floreren, een voorliefde heeft voor de
paradox. Om de koan zijn oorspronkelijke
appelerende kracht terug te
geven, kan het nuttig zijn een context
rond de oeroude paradox te construeren.
Of toch minstens een en
ander te verduidelijken.
Afbeelding uit de Mumon-kan.
Jef Vekemans Het vlijmscherpe oordeel.
Nansen klieft een kat
In het werk van de boeddhistische exegeet Katsuki Sekida, Two Zen Classics
– Mumonkan en Hekiganroku (Weatherhill, New York, Tokyo, 1997), vinden
we deze originele casus uit de koanverzameling van Meester Mumon terug:
Nansen hakt de kat in stukken
Op een dag zag Nansen monniken uit de hal van het oosten en de hal van het
westen vechten om een kat. Hij greep de kat en zei tegen de monniken: “Laat
iemand van jullie een enkel goed woord uitspreken en zo het leven van de kat
redden.”
Niemand antwoordde. Nansen sneed onmiddellijk de kat in tweeën. ’s Avonds
keerde Joshu terug en Nansen sprak hem hierover. Daarop nam Joshu zijn sandalen,
plaatste ze op zijn hoofd en wandelde naar buiten.
Nansen zei: “Was u erbij, dan had u de kat ongetwijfeld kunnen redden.”
Mumons commentaar
Waarom zette Joshu zijn sandalen op zijn hoofd? Iemand die deze vraag kan
beantwoorden, zal precies begrijpen hoe Nansen het conflict beslechtte. Wie deze
vraag niet kan beantwoorden, moet het eigen hoofd goed in de gaten houden
om het niet te verliezen.
Afsluitend gedicht
Was Joshu erbij geweest,
hij zou tot omgekeerde daden hebben aangespoord.
Joshu ritst het scheermes weg.
Nansen smeekt voor zijn leven.
47
de kovel

48
de kovel
Het verhaal zelf behoeft niet veel uitleg. De
novicemeester Nansen betrapt twee kibbelende
leerlingen. Ze vechten om een kat en het houdt
maar niet op. Nansen probeert de vechtersbazen
te scheiden, maar verliest zijn geduld. Hij
stelt de twee pubers voor het blok: “Beslis nu
aan wie de kat toebehoort of ik snijd het beest
in twee stukken.” De kinderen kunnen natuurlijk
niet beslissen en Nansen hakt de kat in
tweeën. Hij kon niet anders meer. Vervolgens
druipen de leerlingen af.
Nansen krijgt vanzelfsprekend heel wat
schuldgevoel over de doodslag en het slechte
voorbeeld dat hij daarmee stelde. Ten einde
raad stapt hij ’s avonds naar zijn abt en legt
hem zijn twijfels voor: “Wat had ik moeten doen?” De abt doet zijn sandalen
uit, zet ze op zijn hoofd en gaat zo naar buiten. Pas dan vallen de schellen
van Nansens ogen.*
Het korte begeleidende stukje commentaar en het gedicht leggen uit dat de
abt de kat wél zou gespaard hebben en dat de vechtenden onder zijn leiding
wél in vrede uit elkaar zouden gegaan zijn. Maar er staat ook dat de geschiedenis
niet terug te draaien is. Wat Nansen gedaan heeft, heeft hij gedaan.
Geen enkele leefregel helpt mij om goed te zijn
Bevreemdend is de reactie van abt Joshu. De geldende regels in een middeleeuws
Chinees Ch’an-klooster zijn flagrant geschonden, maar de abt laat zich
niet verleiden tot een reprimande. Objectieve redenen om Nansen eens duchtig
de levieten te lezen, waren er nochtans wel. De schuldenlast kan zelfs tellen:
jonge monniken geven toe aan de verfoeilijke neiging om iets te bezitten, ze
vechten, Nansen verliest er zijn geduld bij, een kat wordt onthoofd, Nansen
probeert het probleem op de abt af te wentelen die afwezig bleek te zijn toen
de spirituele nood het hoogst was…
Zoals gezegd, de abt laat zich niet bepalen door het algemeen aanvaarde
systeem van kloosterregels. Hij geeft Nansen geen belerende preek. Ook geen
aanmoedigend of troostend woord. De abt hoopt de situatie ten goede te kunnen
keren door juist géén antwoord te geven. Eigenlijk stuurt hij Nansen met
een kluitje in het riet: “Trek uw plan met het mes, met de schoenen, met uw
* In het oude China en in het Japan van Mumon droeg binnenshuis niemand schoenen. Zo wilde men
vuil en stof buiten weren. Alleen een gestorvene werd, vooraleer hij of zij naar buiten werd gedragen, de
schoenen aangebonden. Joshu lijkt met deze regel te spotten. Het is oerdom om schoenen op het hoofd
te dragen. Even gek is het een scheermes te gebruiken om er een kat mee in tweeën te snijden. Nog dommer
is het om ruzies te laten escaleren of om de Regel boven de mens te verheffen.
Typisch zentuintje.
schuldgevoel en met de regels en de gewoonten allerhande.” Meester Nansen
zal zijn ‘fout’ zelf moeten inzien en een eigen antwoord vinden op de twijfels.
En dat lukt blijkbaar. Althans, dat laat de koan doorschemeren. Die bevat
een ondertoon van ‘verlichting’. De lezer van zijn kant begrijpt vanzelf dat het
raadselverhaal bedoeld is als een compliment voor de woordenloze wijze les
van de abt en zelfs voor het inzicht van de novicemeester die tenslotte zijn
pupillen opnieuw (en opnieuw en opnieuw…) zal moeten helpen om als monnik
te leren leven.
De ware kunst bestaat erin om een probleemsituatie – op haast intuïtieve en
meest natuurlijke wijze – ten goede te keren. En om dat goede is het natuurlijk
te doen, niet om de bestraffing van fouten, niet om de rechtzetting van verkeerde
handelwijzen en niet om de toepassing van een verzameling voorschriften.
Uiteindelijk moeten alle betrokkenen gewoon betere mensen worden. Niets
meer, maar ook niets minder. Zo toont zich de zin van het leven in dit Chinese
verhaal over vallen en opstaan, kansen verprutsen en kansen krijgen.
Drie lessen
Niemand zal beweren dat het er niet toe doet of je nu een scheermes gebruikt
om je baard te scheren dan wel om er een kat mee te onthoofden. En bij het
zien van schoenen op iemands hoofd denkt geen mens dat een nieuwe mode
ingang vindt. Iedereen kent de getolereerde geplogenheden en de zin (of onzin)
van bepaalde gewoonten. Door een inbreuk op de normen voor goed gedrag
(het in tweeën hakken van de kat) te beantwoorden met een handeling die
even absurd als belachelijk oogt, maakt de abt er attent op dat leefregels en
redelijke argumenten in sommige gevallen geen zoden aan de dijk zetten.
Joshu doet zelfs meer: hij geeft Nansen een les in overredingskracht – iets wat
laatstgenoemde kan gebruiken in de omgang met balorige leerlingen die nooit
overtuigd raken van het goede zolang ze in regels slechts regels zien. Van
dezelfde vreemde kracht is ook Benedictus’ woord over de relatieve betekenis
van de Regel voor monniken – “dit is slechts een regeltje voor beginnelingen”.
49
de kovel

50
de kovel
Kan de naleving van een leefregel geen problemen voorkomen? Natuurlijk
wel, maar afstand van de leefregel is adequater als diezelfde richtlijn nu net
problematisch blijkt te zijn. Als de leerlingen al niet geholpen werden door
monastieke wijsheden als ‘hou geen dieren voor je eigen plezier’, dan zeker
niet door de aanbeveling van een leermeester die hen vraagt elkaar die wijsheid
voor te houden. Van de weeromstuit kampt de leraar zelfs met een nog groter
probleem – een ‘crux’ die slechts van de baan is door de wijsheid vervolgens
weer geweld aan te doen. Nansen doodt de kat om aan te tonen dat het onbenul
van zijn leerlingen hemeltergend is. Anders gezegd, hij illustreert een
theorie met een praktijk die verfoeilijker is dan wat de leerlingen mispeuterden.
Wedden dat de jongelingen er een vreemd onderscheid van goed en
kwaad op zullen na houden! Er was nochtans een goed alternatief. Een oplossing
die ook Benedictus kende – zo zette de monnikenvader zijn hele strafcodex
tussen haakjes door de toepassing ervan geheel te laten afhangen van
het wijze beraad van de abt.
Wie de openbare catechese over Joshu en Nansen herleest, zal er ongetwijfeld
ook het populaire gezegde in herkennen dat kritiek levert op tendensen
van juridische ‘verrechtsing’: “Iedereen wil duidelijke regels, scherpe
controles en een lik-op-stuk-beleid met strenge straffen… maar niet voor de
eigen kinderen.” Inderdaad – en ook hier licht de benedictijnse spiritualiteit
eventjes op – exacte regels en definities zijn slechts hulpmiddelen om medemenselijkheid
en vertrouwen de kansen te geven die nodig zijn voor een in
principe grenzeloze groei. En om die groei (lees: genezing) gaat het toch,
niet om stagnatie.
Jef Vekemans is godsdienstleraar aan het Koninklijk Atheneum in Keerbergen (B). Na studies in de pedagogische
wetenschappen en in de catechetiek werkt hij er voor de laatstejaars die voor het vak katholieke confessionele
zedenleer hebben gekozen.
… op kromme lijnen
Een hondse rechtszaak
Carla Casseau
Het was op een winterdag dat ik voor de vrederechter van het kanton, in opdracht van
mijn stagemeester, een zaak moest gaan pleiten. De man hield van een plagerijtje: hij
begroette mij steevast met “meester Cousteau”. Die dag was ik er echter niet gerust in.
“Alles loopt op wieltjes”, poogde mijn stagemeester nog te sussen. Dat was enkel olie
op het vuur. Ik was er in mijn korte loopbaan immers al achter gekomen dat onder
zogenaamd ‘eenvoudige’ dossiers venijnige addertjes schuilen. Wat op het eerste gezicht
een fluitje van een cent lijkt, is vaak zo stekelig dat zelfs de evangelist Lucas spijt zou
krijgen ooit geschreven te hebben: “Maak je geen zorgen over hoe je je zult verdedigen
of wat je zult zeggen…” (Lc 12,11) Neen, advocaten moeten pleidooien houden, het
standpunt van hun cliënt uitleggen en opinies maken of breken. Nooit gaat dit vanzelf.
Mijn dossier ging over een dwergpoedel die zijn trimbeurt bij de hondenkapper niet had
overleefd. Het arme beestje was met een leiband vastgemaakt aan een tafel en toen de
kapper even de keuken in moest om er melk van het vuur te zetten, sprong het hondje
van de tafel. De tafel was echter hoger dan de leiband lang was. Amper tien seconden
later was het hondje dood. Zijn eigenares eiste een fikse schadevergoeding van de
kapper. Zelfs de politie had haar duit in het zakje gedaan door een heus strafonderzoek
te voeren naar de tragische dood van het troeteldier.
Gewapend met een reeks – vermeend sluitende – argumenten, probeerde ik me te
vermannen in een resolute tred die me almaar dichter bij het ‘uur der hondse waarheid’
bracht. Ik had echter niet gemerkt dat het voetpad voor de ingang van het vredegerecht
door de vrieskou in een ijsbaan was omgetoverd. Enkel een stijlfiguur die de beste
schaatser ter wereld mij niet kon hebben nagedaan, voorkwam dat ik op de grond
smakte. Acrobatie die me een half uur voor de wedersamenstelling van mijn dossier
bespaarde. De vrederechter had mijn spectaculaire entrée gadegeslagen. Dat maakte ik
althans op uit zijn begroeting. Toen ik binnenstapte, sprak hij me vrolijk aan met “meester
Clouseau”. Geen twijfel mogelijk: alleen het domme geluk van de inspecteur uit The pink
panther kon mij nog redden.
Ik spreidde de gigantische stapel papieren voor mij uit, monsterde mijn opponent
aan mijn rechterzijde en schraapte mijn keel. Voordat ik van wal kon steken met mijn
zorgvuldig voorbereide pleidooi, hief de vrederechter zijn hand. Strak keek hij beurtelings
mij en mijn tegenstrever aan. Hij knorde: “Wie komt hier voor de hond?” “Ik”, flapte ik
eruit. Mijn handen trilden. “De hond krijgt van mij gelijk”, antwoordde de vrederechter.
Even was het muisstil. Toen grabbelde ik mijn documenten bijeen, mompelde een nauw
hoorbaar ‘dankuwel’, schudde de vrederechter de hand en verliet het lokaal. Ik zag nog
net hoe de tegenpartij verbouwereerd en druk gesticulerend een wending probeerde
te geven aan het proces. Een stuntelige pirouette die zijn maker bij voorbaat door het
ijs liet zakken.
carla casseau is advocate. Zij pleit vooral in zaken van familierecht, echtscheiding, adoptie en erfrecht.
51
de kovel