“Zorgarchitectuur vergt een wetenschappelijke basis” - Dimension

© Studio Dann
Dann
DIMENSION
08
@HOME
Serge Lefevere - Boeckx architecture & engineering
“Zorgarchitectuur vergt een wetenschappelijke basis”

Serge Lefevere ontvangt ons in de nieuwe
kantoren die Boeckx architecture & engineering
vorig jaar betrok in het centrum
van Oostende. Het voormalige kantoorgebouw
met woonloft werd gestript tot
op het betonskelet en opnieuw ingevuld.
Het materiaalgebruik is uitgesproken
hedendaags, met een gevelbekleding in
hagelwitte solid surface, een vloerbekleding
van diepzwarte linoleum, zichtbare
ruwbouw- en technische elementen op
het gelijkvloers en veel glas en warme
accenten op de directieverdieping. “Wij
hebben gezamenlijk de grote lijnen vastgelegd
en dan alles in handen van onze
interieurarchitecten gegeven.”
Met een jaaromzet van 8,5 miljoen euro, bijna 50 medewerkers
in vast dienstverband en een staat van dienst die teruggaat
tot 1979, is Boeckx een naam die klinkt als een klok in de
sector van de zorgarchitectuur. Oprichter Norbert Boeckx legde
zich van in de prille start op deze sector toe. Serge Lefevere
(°1961) vervoegde het bureau in 1989, na zijn studies aan
Sint-Lucas Gent, zijn stage, zijn legerdienst en een korte periode
op het Oostendse architectenatelier Maes-Debusschere.
“Ik wist na mijn studies dat ik geen zelfstandige solopraktijk
wou, waar ik tegelijk typist, tekenaar en ontwerper zou zijn
en zou moeten beknibbelen op mijn ereloon om de collega’s
opdrachten af te snoepen. Bij Maes-Debusschere ontdekte ik
mijn voorliefde voor grote projecten. Boeckx was dan ook een
evidente keuze. Wie toen rondom zich keek, wist dat zorgarchitectuur
een mooie toekomst beschoren was. Aantrekkelijk
was en is ook dat de bouwheer de investeringskost moet beheren
maar niet uit eigen zak moet opdiepen, zodat onderhandelingen
nooit verzanden in een discussie over centen. Je
moet natuurlijk de bouwheer blijvend overtuigen, maar als
dat lukt, beschik je als architect over meer ruimte voor een
eigen inbreng. Zo konden wij bijvoorbeeld in de derde fase
van het project Gasthuisberg in Leuven verschillende ideeën
aanbrengen die daar voor de eerste keer zijn gerealiseerd.
Dat levert een mooie referentie op, vermits het gaat om het
grootste universitair ziekenhuis van Vlaanderen.”
Continuïteit avant la lettre
In 1992 zette Serge Lefevere samen met zijn huidige vennoten
Johan Cogge en Albaan Tas de stap naar een nauwere samenwerking
met Norbert Boeckx, wat leidde tot de geboorte van
Boeckx & Partners nv. “Norbert had een ingroeipad uitgestip-
peld met het oog op zijn pensionering twaalf jaar later. Revolutionair
voor die periode, denk ik. Gezien de lange doorloopperiode
van ziekenhuizen, die van idee tot oplevering tien tot
twaalf jaar in beslag neemt, wou hij continuïteit creëren. Wij
kregen de kans om gedurende die periode in te groeien, wat
de aandelenovername betaalbaar maakte en Norbert de kans
bood om ons te evalueren. Eind 2004 is hij zoals gepland met
pensioen gegaan en zetten wij met drie het bureau verder.”
Omstreeks 2009 werd de oude stek een te krappe jas, gezien
de jaarlijkse groei. “Wij overwogen om een nieuw gebouw
in het Oostendse industrieterrein te ontwerpen, maar daar
waren de medewerkers niet voor te vinden. Zij vinden het
heerlijk om tijdens de middagpauze een frisse neus te halen
op de Zeedijk of hun boodschappen te doen. Ook de slechte
verbinding met het industrieterrein was velen een doorn in
het oog. Omdat we prima medewerkers hebben die we graag
willen behouden, was de knoop snel doorgehakt. Het gebouw
kwam net op het juiste moment te koop. Oostende is geen
kantorenstad, en de prijzen van de appartementen liggen te
hoog om een appartementsgebouw te kopen en om te vormen
tot werkruimtes. Hier beschikken we over een ondergrondse
parkeergelegenheid, een mooie etalage die we als galerij willen
gebruiken en, zoals al gezegd, een centrale ligging.”
Een naam als een manifest
Samen met de zoektocht naar een nieuwe thuishaven besloten
de drie vennoten om ook het bureau een grondige facelift
te geven. In samenwerking met een communicatiebureau
werden een nieuwe visie en huisstijl ontwikkeld en werd gezocht
naar een andere benaming. Tal van alternatieven passeerden
de revue, maar toen puntje bij paaltje kwam, viel de
keuze op Boeckx architecture & engineering. “Boeckx is in de
markt van de zorgarchitectuur uitgegroeid tot een sterk merk.
Waarom zouden we daar afstand van doen?”
ASZ Aalst
@HOME
»
DIMENSION
09

DIMENSION
10
@HOME
Jan Yperman ziekenhuis, Ieper
De nieuwe naam is meteen een manifest, dat aangeeft dat
bouwheren voor een totaalpakket kunnen aankloppen bij het
Oostendse bureau. “Het luik engineering geven wij uit aan
studiebureaus voor technieken en stabiliteit, die we kiezen op
basis van welbepaalde criteria zoals het project, de locatie en
de opdrachtgever en met wie wij een ontwerpteam vormen.
De rest doen we zelf, dus ook het interieur, de landschapsarchitectuur,
de infrastructuur en de stedenbouw. Al die disciplines
worden gebundeld in het ontwerpteam.”
Stuk voor stuk zaken die bij het ontwerp van een ziekenhuis
of een groot woonzorgcentrum erg belangrijk zijn. Daarmee
zitten we meteen bij het kernthema van ons gesprek. Een ziekenhuis
is een complexe puzzel, beaamt Serge Lefevere onze
voorzet. “Het moet functioneel zijn, aangenaam zijn om in te
werken voor het personeel, aantrekkelijk zijn voor de patiënt
en goed scoren inzake totale life cycle cost. Gezien de krappe
budgettaire situatie kan geen enkele ziekenhuisdirectie het
zich veroorloven om meer mensen op een dienst tewerk te
stellen dan strikt noodzakelijk is. Loopafstanden, organisatie,
compactheid en onderlinge situering van de verschillende
diensten die met elkaar gerelateerd zijn, zijn dus essentieel.
Verpleegkundigen vormen een knelberoep. Je moet ze als directie
weten aan te trekken en te houden via een aangename
werkomgeving. Patiënten kiezen hun ziekenhuis, en kijken
daarbij naar de kamer, de sfeer, het eten, de dienstverlening.
Ten slotte is er de terugverdienbaarheid van de investering,
die mee wordt bepaald door de keuze van technieken en materialen
en door de duurzaamheid van het volledige concept.”
Evidence based design
Hoe vertaal je al die criteria naar de praktijk? Zorgarchitectuur
moet geënt zijn op evidence based design, aldus onze
gesprekspartner. “Evidence based betekent dat je zaken moet
kunnen aantonen met cijfermateriaal. Neem nu de patiënttevredenheid.
Bepaalde zaken kun je meten. Hoeveel tijd
brengt een patiënt door in een wachtzaal als hij een bepaald
onderzoek moet ondergaan? Kan hij zelf vanuit het bed de
zonwering bedienen als de zon te fel schijnt? Hetzelfde geldt
voor de verzorging. Je kan verpleegkundigen filmen tijdens
hun meest courante bezigheden, hen een stappenteller geven
en ga zo maar door. Zo kom je soms tot verrassende resultaten.
Architecten hebben bijvoorbeeld de neiging om kamers
te spiegelen omwille van de technische kokers. In hotels
vormt dat geen probleem, maar in een ziekenhuis maakt dit
dat verpleegkundigen in de helft van de gevallen om een bed
heen moeten lopen omdat de badkamer aan de foute zijde zit.
Als je dat alles meet en de verschillen tussen het ene ziekenhuis
en het andere kunt verklaren, kun je er ook op ingrijpen.
“Voor onze bouwheren zijn wij strategische
partners die meedenken over het beleid op
lange termijn.”
Over al die zaken bestaan tal van overwegend universitaire
studies, zeker in de Verenigde Staten. Het komt er dus op aan
die te lezen en ze te vertalen naar onze specifieke situatie.
Uiteraard valt er, gezien de complexiteit, nog een hele weg
af te leggen. Dat maakt ook dat er soms assumpties worden
gemaakt die niet of onvoldoende op harde feiten en cijfers berusten.
Niet alles wat in het kader van het zogenaamde healing
environment wordt geclaimd, is even goed gefundeerd.”
“Al de opgesomde criteria gelden evenzeer voor een woonzorgcentrum.
Wat zie je vandaag? Mensen gaan pas de laatste
twee jaar van hun leven naar een WZC, voordien trachten
ze in hun eigen woning te blijven of zoeken ze tussenoplossingen
zoals aanleunwoningen. Door die evolutie weegt het
aspect zorg in een WZC zwaarder door dan het aspect wonen.
We kunnen ons vandaag misschien bepaalde ideeën vormen
over hoe we op ons negentigste willen wonen, maar de harde
realiteit is dan dikwijls dat het wonen zich afspeelt tussen
bed, toilet en het uitzicht doorheen het raam. Daarom sta ik
een beetje huiverachtig tegenover een te grote nadruk op het »

DIMENSION
12
@HOME
“Wie proeft van werken in vast dienstverband,
geraakt al snel verlost van de obsessie
met het vrije beroep, die vele architecten nog
altijd hebben.”
beeld in de ontwikkeling van nieuwe WZC’s. Je moet ook daar
voldoende rekening houden met de functionaliteit en de operationele
geschiktheid, anders riskeer je gebouwen te creëren
die onwerkbaar en onbetaalbaar inzake uitbating worden.
Ook die huisvesting moet aangepast zijn aan de mensen die
zorg nodig hebben en aan de mensen die hen die zorg verstrekken.
Dat vergt knowhow, die architecten zich eigen moeten
willen maken, maar ook de juiste klemtonen. Heb je daar
allemaal kamers van 50 m² nodig, bijvoorbeeld?”
Groeien is een must
Maakt hij zich nooit zorgen over de toch beperkte markt
waarin Boeckx architecture & engineering actief is? “Van de
pakweg 70 algemene ziekenhuizen in Vlaanderen is een derde
al langere tijd klant bij ons. Omstreeks de omvorming naar
Boeckx & Partners in het begin van de jaren 1990 hebben we
even een verbreding van de activiteiten nagestreefd en enkele
projecten gerealiseerd voor de provincie, de stad, de post, de
brandweer en dergelijke. Maar de zorgsector staat voor vervolgopdrachten,
zodat je daar alle tijd moet aan besteden.
Je wordt een strategische partner die mee op lange termijn
bekijkt waar een ziekenhuisdirectie naartoe wil. Het traject
naar een verbreding hebben we dan ook weer verlaten.”
“Momenteel kijken we naar het zuiden van het land, waar we
een eerste ziekenhuis gaan realiseren. Als die opdrachtenportefeuille
groter wordt, liggen daar zeker nog kansen in de
vorm van een tweede vestiging of een acquisitie. Maar groeien
WZC De Motten, Tongeren.
is geen doel op zich. Wij groeien vanuit een zekere noodzaak.
Er komen projecten binnen en bouwheren verlangen meer in
een kortere tijdsspanne, want een aanvraag tot subsidiëring
moet tijdig binnen, ook als het daarna soms jaren duurt voor
er een beslissing wordt getroffen. Maar als je meer moet doen
in minder tijd, heb je natuurlijk meer mensen nodig. Groeien
vergt dus investeringen.”
De omvang van het bureau maakt dat de drie partners de
managementtaken onder elkaar hebben verdeeld. “Gelukkig
zijn wij heel uiteenlopend, zodat die verdeling bijna vanzelfsprekend
is. Albaan houdt zich bezig met human resources,
boekhouding en facturatie. Johan is verantwoordelijk voor de
projecten. Ik sta in voor de kandidatuurstellingen en wedstrijden,
de public relations en de marktontwikkeling. Recent
hebben we vijf medewerkers junior-vennoot gemaakt, met
uitzicht op 25% van de aandelen. Zo bieden we hen doorgroeimogelijkheden,
binden we belangrijke krachten aan het
bureau en werken we aan de continuïteit.”
Wedstrijden verbranden soms veel geld
Hoe worden opdrachten eigenlijk toegewezen? Zijn wedstrijden
daarin belangrijk? “Dat is momenteel voer voor discussie.
OCMW-ziekenhuizen, die een minderheid uitmaken, moeten
een ontwerper aanduiden via een openbare procedure. Europese
regelgeving legt dat op voor alle ziekenhuizen, maar
deze regels zijn tot nader order niet in Belgische wetgeving
vastgelegd. Daardoor zitten we in een grijze zone. De ene advocaat
is van oordeel dat een contract zonder openbare procedure
ongeldig is, de andere beweert het tegendeel.”
“Wij nemen geregeld deel aan wedstrijden. Zo kregen we in
een tijdelijke vereniging met BURO II & ARCHI+I en met AA-
PROG de opdracht voor het nieuwe ziekenhuis van Knokke
toegewezen, een uniek project waarvoor de werken eind

2012 van start gaan. Het attractieve van dit project is dat de
gemeente niet alleen koos voor een greenfieldproject, maar
bovendien de lat heel hoog legt wat de architectuur betreft,
en de nodige middelen en een gepaste locatie ter beschikking
stelt. Dergelijke projecten zijn zeldzaam.”
“Het probleem met wedstrijden waar het ontwerp bepalend
is voor de keuze en dus ver uitgewerkt moet zijn, is dat je er
al snel 150 000 tot 200 000 euro in moet investeren. Daarom
werken we voor dergelijke dossiers altijd met een tijdelijke
vereniging, zodat het risico gespreid wordt. Als je alleen aan
wedstrijden deelneemt en twee keer nul op het rekest krijgt,
is je jaarwinst compleet weggesmolten. Als het daarentegen
louter om een papieren dossier gaat met referenties en dergelijke,
schrijven wij altijd alleen in.”
Hoever staat het met de nieuwe aanbestedingsvormen voor
zorgarchitectuur? “Het Ziekenhuisnetwerk Antwerpen heeft
momenteel een DBFM-proefproject, en de wetgeving is aangepast.
Het staat allemaal nog in de kinderschoenen, maar
dat zal in de toekomst ongetwijfeld toenemen.”
Vast dienstverband versus vrij beroep
Opmerkelijk is dat Boeckx architecture & engineering uitsluitend
met vaste medewerkers werkt. “Een bewuste keuze. We
tellen momenteel slechts een zelfstandige medewerker, die
naast zijn vier vijfde opdracht nog een beperkte zelfstandige
praktijk heeft. Onze opdrachten vallen niet te verzoenen met
medewerkers die hier slechts twee dagen per week invallen.
Wij bieden mensen de keuze: zelfstandig of in vast dienstverband.
Wie van het laatste proeft, is al snel overtuigd van de
voordelen. Maar gezien onze excentrische ligging vinden wij
niet gemakkelijk architecten, hoewel iedereen gewaagt van
een overaanbod en velen het volgens de berichten moeilijk
hebben. In het algemeen zie je dat de architect blijft zweren
bij het statuut van vrije beroeper. Een moeilijk gegeven, vind
ik, want elders binnen het vrije beroep zie je de associaties
en specialisatie almaar toenemen, bijvoorbeeld bij advocaten
en notarissen. Ook architecten ontsnappen daar niet aan. Wat
niet wil zeggen dat je hiërarchische structuren moet creëren.
Ik ben overtuigd van het nut van partnerships, waarin enkele
mensen de verantwoordelijkheid dragen, en anderen die een
dergelijke last liever niet op hun schouders nemen, meewerken
in dienstverband in ruil voor een degelijk loon. Je moet
ook specialiseren. Wij hebben voor alle taken gepaste mensen:
een sterk ontwerpteam, geschikte medewerkers voor de
werfopvolging, CAD-operatoren, interieurmensen, mensen
voor infrastructuur, landschap en stedenbouw, administratieve
medewerkers. Vergelijk het met een ziekenhuis, waar
verpleegkundigen ook niet alle taken op zich kunnen nemen,
anders werk je niet langer efficiënt.”
www.boeckx.be
Tekst: Colette Demil & Staf Bellens
WZC OLV van Lourdes, Erps-Kwerps. Opmaak
van een masterplan voor het bouwen van een
rusthuis, serviceflats en toebehoren.
Laboratorium AZ Sint-Jan, Brugge.
Zorgcampus WZC Ter Eyke, Edegem.
@HOME
DIMENSION
13