Download de route (pdf ) - Open Monumentendag Heerlen

13|9
14|9
2008
Een cultuurhistorische auto- en fietsroute in Heerlen
Door: Roelof Braad en Jo Jamar
‘Sporen van het mijnverleden’
Een speurtocht naar monumentaal mijnbouwhistorisch erfgoed
U aangeboden door:
Van Hooren drukkerij en repro bv

Open Monumentendag 2008 staat in het teken van ‘Sporen’.
De Heerlense commissie koos ervoor om het hele weekend
13 en 14 september een aantal activiteiten te ontwikkelen
en vooral te kijken naar de sporen die het mijnverleden in de
stad heeft achtergelaten. Na de sluiting van de steenkolen-
mijnen zijn in de operatie van zwart naar groen vrijwel alle
industriële complexen rigoureus afgebroken en is vrijwel niet
meer zichtbaar waar deze gelegen waren en welke impact ze
op het landschap hadden. Toch zijn er voor wie zijn ogen de
kost geeft nog genoeg sporen in het landschap achtergeble-
ven. Vooral de buurten waar de mijnwerkers woonden, zijn
nog markant aanwezig, met ook nu nog achter de vensters
en voor de deuren attributen, als mijnlampen en kolenwa-
gens die aan het mijnverleden herinneren. Dat alles is een
ontdekkingstocht waard. Daarom is deze route ontwikkeld om
te verkennen wat nog rest in het noordelijk deel van de stad,
in het gebied waar drie Heerlense mijnen lagen, de Staats-
mijn Emma en de particuliere Oranje Nassaumijnen III en I.
De buurt Treebeek is daarbij inbegrepen omdat deze voor de
gemeentelijke herindeling van 1982 bij Heerlen hoorde.
Steenkolenmijnen en mijnwerkersbuurten
Opkomst van de mijnindustrie
Eeuwenlang zag het Zuid-Limburgse landschap
er uit zoals het bezongen wordt in
het Limburgs volkslied. Dat veranderde in
de 19de eeuw door de ontginning van de
steenkool in Limburg. Tot het einde van de
19de eeuw was er slechts één mijn actief
op Nederlands grondgebied, de Domaniale
Mijn te Kerkrade. Deze was oorspronkelijk
eigendom van de abdij Kloosterrade (Rolduc),
in 1796 door de Fransen onteigend
en na het vertrek van de Fransen in 1813
in handen van de Nederlandse staat gekomen.
De exploitatie verpachtte de Staat aan
een particuliere onderneming.
In het laatste kwart van de 19de eeuw
steeg de vraag naar steenkolen ten behoeve
van de ijzer- en staalindustrie. Het Ruhrgebied
in Duitsland ontwikkelde zich sterk,
maar het was te verwachten dat ook naar
Zuid-Limburg gekeken werd, waar immers
steenkolenlagen aanwezig waren. En dus
werden er tussen 1872 en 1880 liefst 30
concessieaanvragen ingediend. Door aller-
lei omstandigheden waren er in 1891 nog
slechts drie over, maar daar kwam in dat
jaar verandering in door de aanvraag van ir.
Henri Sarolea. Per Koninklijk Besluit van 2
mei 1893 kreeg hij de gevraagde concessie
onder de naam ‘Oranje Nassau’.
Sarolea was in 1887 in Heerlen gekomen en
had geconstateerd dat het dorpje volledig
geïsoleerd lag en voor verbindingen met
andere plaatsen nog was aangewezen op
de postkoets. Wilde een exploitatie van de
steenkool succesvol zijn, dan was een goede
spoorwegverbinding noodzakelijk voor het
transport van mensen en goederen. En dus
kwam er dankzij Sarolea, met hulp van de
gebroeders Carl en Friedrich Honigmann en
nog enkele andere investeerders, een spoorlijn
die Heerlen met Sittard en Herzogenrath
verbond. Vandaar waren en kwamen er
aansluitingen op andere lijnen. Op 30 april
1896 werd de lijn geopend. In 1899 werd de
eerste steenkool naar boven gebracht uit de
eerste Heerlense mijn, de Oranje Nassau I.
Op 31 december 1974 kwam er de laatste
Nederlandse naar boven. De Oranje Nassau
Oranje Nassau 1
Oranje Nassau I
Oranje Nassau III
exploiteerde uiteindelijk vier mijnen. Naast
de ON I lagen ook de ON III en IV op Heerlens
grondgebied. Deze kwamen in exploitatie
in 1917 en 1927. Slechts 75 jaar heeft de
exploitatie van de steenkool geduurd maar
de gevolgen waren immens, niet alleen op
economisch vlak maar ook op sociaal en cultureel
gebied.
Staatsmijnen
Begin 20ste eeuw begon ook de staat met
de exploitatie van steenkolen en kwamen
er staatsmijnen. Dit werd mogelijk gemaakt
door de wet van 1902 (Ir. Lely). De aanzet
tot exploitatie van staatswege is gegeven
door Mgr. Nolens, de Venlose afgevaardigde
in de Tweede Kamer, die in 1897 in de
Tweede Kamer een rede gehouden heeft,

die als volgt begon: “Een land dat zijne
natuurlijke hulpbronnen van rijkdom niet
weet te gebruiken, bewijst dat het deze
niet waard is”. Dat hij hierbij de Limburgse
kolen op het oog had, was voor iedereen
duidelijk.
Ook de regering, met name minister Lely,
was er van overtuigd dat de staat zich ook
met mijnbouw moest bezig houden en
dus kwamen er staatsmijnen (1902). Het
hoofdkantoor kwam uiteindelijk in Heerlen
te staan. In totaal kwamen er vier staatsmijnen,
alle genoemd naar leden van het
koningshuis: de mijn Wilhelmina (1909), de
mijn Emma (1911), de mijn Hendrik (1918)
en de mijn Maurits (1926). Later kwam er
nog de mijn Beatrix bij Vlodrop, maar die is
nooit in exploitatie genomen.
Emma
Oranje Nassau IV
Er waren mijnwerkers nodig, die uit de eigen
omgeving gehaald werden, maar ook
uit verre streken. Niet alleen uit eigen land
(Friesland bijvoorbeeld), maar ook uit andere
landen van Europa, met name uit Polen.
Daar waren velen bij die al werkervaring
in het Ruhrgebied hadden opgedaan. Voor
al die mijnwerkers en hun gezinnen was
huisvesting noodzakelijk. Om enige getallen
te noemen voor Heerlen: woonden er rond
1900 slechts 6000 mensen in Heerlen, in
1910 waren dit er al 12.000, in 1920 woonden
er reeds 32.000 mensen (door de Eerste
Wereldoorlog was de grens met Duitsland
gesloten en konden er geen kolen uit dat
land worden ingevoerd en dus moest de
eigen productie opgeschroefd worden en
dus waren er veel mijnwerkers nodig), in
1930 waren er rond de 50.000 inwoners in
Heerlen.
Woningbouw
Al die mensen moesten wonen. Vanuit het
oogpunt van de directies van de mijnen
liefst niet te ver van de mijn en liefst bij
elkaar. Zo kon men zijn mensen ook na de
werktijd in het oog houden. Ook kwamen
deze nieuwe buurten (kolonieën – zo gespeld
omdat in de regio bij het uitspreken
van ‘kolonìe’ de klemtoon altijd op de laatste
lettergreep valt) buiten de bebouwde
kom en hadden ze grote tuinen. De schone
lucht zou de mijnwerker goed doen
en in de tuin kon hij zijn eigen groenten
verbouwen.
Zo ontstonden als eerste de door de Oranje

Nassaumijnen gebouwde kolonieën Morgenster,
Musschemig, Husken en Vrank. Van
deze buurten bestaan alleen nog de woningen
van het tussen 1900 en 1918 gebouwde
Musschemig.
De eind 19de eeuw gebouwde kolonie Morgenster
sloopte men in de jaren 1960. Ook
de andere twee kolonieën (Husken met 242
woningen en De Vrank met 100 woningen,
gebouwd tussen 1920 en 1925) zijn inmiddels
gesloopt. Wel staat aan de Beersdalweg
de St. Antonius van Padua-kerk met
aanpalend klooster, gebouwd in 1930 naar
een ontwerp van architect F. Peutz nog fier
overeind. Peutz nam bekende Limburgse
kunstenaars als Charles Vos en Charles
Eyck in de arm voor de verfraaiing van het
interieur.
Al te groot mochten de kolonieën ook weer
niet worden, want grote concentraties arbeiders
zouden tot stakingen en opstand
kunnen leiden. Het samenspel tussen kerk
en mijndirecties zorgde er voor dat de rust
gehandhaafd bleef. In die nieuwe buurten
kwamen kerken, verenigingsgebouwen en
verenigingen die door de directies ondersteund
werden. Een mooi voorbeeld van die
samenwerking is zichtbaar in de kerk aan de
Laanderstraat. In het gebouw is het familiewapen
van de familie De Wendel te zien, de
Franse eigenaren van de Oranje Nassaumijnen
die in 1908 de aandelen van de familie
Honigmann hadden overgenomen.
Dat de eigenaren Fransen waren, kwam tot
uiting in de vanaf 1908 gebouwde mijnwerkerswoningen.
Zo bestaat de buurt Beersdal,
die gebouwd is voor het personeel van
de Oranje Nassaumijnen I en III, uit woningen
die gebouwd zijn in de Lotharingse
Rennemig bij de ON III Beersdal
stijl. Die had De Wendel uit Lotharingen
(Frankrijk) meegebracht, waar de familie
oorspronkelijk vandaan kwam. Deze bouwstijl
(opvallend door hun siermetselwerk en
gepleisterde gevelvelden) treft men in Nederland
alleen in de mijnwerkerskolonieën
van de Oranje Nassaumijnen aan. De verantwoordelijk
architect die de Oranje Nassaumijnen
daarvoor hadden aangetrokken,
was ir. A. Lugten. Bij Beersdal ziet men een
strak rechtlijnig stratenpatroon. In het centrum
ligt een groot langwerpig plein en de
woningen zijn twee onder één kap of vier
onder één kap, waarbij de achterzijdes tegen
elkaar zijn geplaatst.
Ook de Staatsmijnen ontwikkelden bouwactiviteiten
voor zijn arbeiders. Liever had
de directie dat overgelaten aan de sinds de
Woningwet van 1901 tot stand gekomen
woningbouwcorporaties, maar die waren
rond de Eerste Wereldoorlog te weinig financieel
draagkrachtig om aan de grote
vraag naar woningen te voldoen. Door het
in exploitatie komen van de staatsmijnen
Emma en Hendrik verrezen op het grondgebied
tussen deze mijnen twee grote arbeidersbuurten,
Treebeek en Haansberg.
Treebeek
Ongeveer 1913 begon het bouwbureau
van de Staatsmijnen met de aanleg van de
mijnwerkerskolonie Treebeek. De mijndirectie
had nog geen vertrouwen in de aanpak
van de woningnood door de koepelorganisatie
‘Ons Limburg’ en besloot daarom het
stedenbouwkundige plan van Treebeek, gelegen
op grondgebied van drie toenmalige
gemeenten Heerlen, Brunssum en Amstenrade
en grenzend aan dat van Hoensbroek,

Treebeekplein
Treebeek
te baseren op de Tuinstadgedachte van Howard.
Echter voldeed het ontwerp dat onder
leiding van mijndirecteur ir. A.E. Dinger
met zijn staf voor het ‘tuindorp’ – zoals ze
het zelf noemden - niet aan de ideeën van
Howard. In de opzet was het toch meer een
industriedorp, wel met fraaiere en betere
woningen in een meer afwisselender omgeving
en meer groen dan bij de andere
mijnwerkerskolonieën. Om economische redenen
had men besloten de buurt niet ten
westen én op ruime afstand van de mijnzetel
te leggen, waardoor de mijnwerkers
geen overlast zouden hebben van stof, rook,
stank en lawaai in verband met de meestal
aanwezige zuidwestenwind, maar ten noorden
van de mijn en voor de mijnwerkers op
loopafstand van hun werk.
Staatsmijnen wilde duidelijk een buurt
neerzetten met ruim aangelegde woningen
met moderne faciliteiten als riolering, een
wc binnenshuis, elektriciteit, water en een
goede levensmiddelenvoorziening, zodat
“de mijnwerkers langer bleven en de mijn
kon beschikken over de ‘keurtroepen’ van
de mijnwerkers”, zoals mijndirecteur Van
Iterson ooit zei.
In recordtempo werden straten aangelegd
en woningen gebouwd, want de mijn zou
al spoedig de exploitatie moeten opvoeren.
Bij Passart-Nieuwenhagen, de Wenckebachstraat
en de Verlengde Treebeekstraat verrezen
grote barakkenkampen (houten, maar
ook asbestwoningen) om de eerste stroom
mijnwerkers te kunnen opvangen. De echte
woningbouw in opdracht van het bouwbureau
getekend door architect J.H.W. (Willem)
Leliman B.I. uit Den Haag vond plaats in
de periode 1913-1919 (Wenckebachstraat,
Treebeekstraat, Treebeekplein, Engerstraat,
Engerplein, Sterrenstraat, Spoorstraat,
Maanstraat, etc.). In het gedeelte Treebeek
werden toen 634 woningen gebouwd. In
de woningbouw werden rangen en standen
zeer zichtbaar gemaakt: er waren woningen
voor ingenieurs, voor opzichters, voor
beambten en voor arbeiders, steeds in status
en grootte afnemend. Tevens kwam er
een winkelvoorziening en later werd er een
aantal scholen gebouwd. Het beambtenca-
sino werd in 1924 gebouwd; eerst veel later,
in 1938, bouwde Staatsmijnen het al
eerder geplande openbare badhuis aan de
Maanstraat.
Sociale controle en kerken
Het gebied Treebeek was lange tijd voorzien
van bordjes ‘Eigen Weg der Staatsmijnen’,
en ‘Verboden toegang voor motorrijtuigen
met ijzeren of stalen wielbanden en voor
personen wier de toegang tot de Staatsmijnen
is ontzegd’. Soortgelijke bordjes waren
ook bij de ingangen van de mijnwerkersbuurten
van de Oranje Nassaumijnen te
vinden. Het eigen gebied van de Staatsmijnen
werd gecontroleerd door de mijnpolitie
en sociaal werkers, woninginspectrices,
–zowel protestants als katholiek- in
dienst van de mijn. Sociale wantoestanden,
zoals die in de eerste Heerlense mijnwerkerskolonieën
Morgenster en Musschemig
voorkwamen, wilde de Staatsmijndirectie
voorkomen. Maar helemaal lukte dat
niet. Door de woningnood in de beginperiode
was het hebben van een kostganger
heel gewoon. In 1919 was er dan ook in
bijna elke Staatsmijnwoning minimaal één
kostganger en vaak zelfs meer dan één,
tot wel vier toe. Ir. Dinger vertelt in een
artikel over de buurt dat de Staatsmijnen
weinig vertrouwen hadden in de confessionele
bouwverenigingen, omdat men dan
geloofsgenoten zou gaan groeperen in een
buurt. Men wilde een buurt voor alle mijnwerkers.
Maar dat heeft de mijn niet waargemaakt.
Uit het toewijzingsbeleid blijkt
dat men socialisten en zeker communisten
zoveel mogelijk uit de buurt weerde en dat
niet-Nederlanders alleen noodgedwongen
werden toegelaten.
Door de immigratie van mijnwerkers met
meerdere geloofsovertuigingen ontstonden
er ook verschillende speciale scholen
en kerken, deels met steun van de Staatsmijnen.
In 1987 stonden er nog twaalf kerken
van elf kerkgenootschappen. Speciaal
in Treebeek ontstond deze situatie, doordat
het de eerste grote mijnwerkersbuurt
was van aanvankelijk alleen Nederlanders
– vooral Hollanders, Friezen, Drenten, Brabanders
– omdat de Staatsmijnen Nederlanders
in dienst nam, die veelal een diverse
protestantse achtergrond hadden. Staatsmijnen
subsidieerden de kerkenbouw, omdat
ook vanuit de kerken een goede sociale
controle te verwachten viel. Daarbij maakte
de (protestantse) directie geen onderscheid
tussen protestants of katholiek; wel moesten
de kerken ingeschreven zijn als officieel
kerkgenootschap in de zin van de Nederlandse
wet.

Heerlen 1896 Heerlen 1925 Heerlen 1973
Zo ontstonden rond 1920 het rectoraat de
paters Conventuelen (1920) dat later de St.
Barbara-parochie zou worden, de Gereformeerde
Kerk (1919), het Leger des Heils
(1920), de Baptistengemeente (1925) en
andere kerken. Pas na de Tweede Wereldoorlog,
in 1955, ontstond de Hervormde Gemeente
(Immanuëlkerk).
Van zwart naar groen
Na de aankondiging van de afbouw van de
mijnen in de Heerlense Stadsschouwburg
door de minister van Economische Zaken,
Joop den Uyl, op 17 december 1965 kwam
binnen tien jaar aan de mijnindustrie een
einde. In Heerlen haalden achtereenvolgens
de Oranje Nassau IV op 18 september 1967,
de Oranje Nassau III op 3 augustus 1973, de
Staatsmijn Emma op 30 november 1973 en
de Oranje Nassau I op 31 december 1974 als
laatste Limburgse mijn de laatste steenkool
boven. Hoewel den Uyl had beloofd dat er
geen mijnsluiting zou zijn zonder vervangende
werkgelegenheid, ging de mijnsluiting
zo rap dat er toch grote werkloosheid
ontstond.
Het omschieten van Schacht III van Staatsmijn Emma in 1983
Het Samenwerkingsverband Sanering Mijnterreinen
Oostelijk Zuid-Limburg zorgde er
voor dat de gebouwen van de mijnzetels
werden afgebroken, dat de meeste steenbergen
werden afgegraven en dat de mijnterreinen
werden heringericht tot park,
industrieterrein of woonbuurt. De afbraak
gebeurde in hoog tempo in de operatie
van ‘Zwart naar Groen’ volgens de ‘Studie
Mijnterreinen’ van ir. A.L.G. Hoefnagels uit
1974. Markante gebeurtenis in deze operatie
vormde het omverschieten van de Lange
Jan, de beroemde schoorsteenpijp van de
elektriciteitscentrale van de Oranje Nassau I,
op 21 augustus 1976. Na een ludieke begrafenisstoet
viel de schoorsteen ook nog eens
in de verkeerde richting. Het omschieten
van de beroemde Schacht III van de Staatsmijn
Emma op 28 oktober 1983 markeert zo
ongeveer de laatste fase van de sloopwerkzaamheden
in Heerlen, die toch nog tien
jaar duurde. Als laatste werd het proefstation
van de Emma omvergeschoten.
Niet alle terreinen hebben nog hun eindbestemming
bereikt en ook niet zonder pro-
blemen, zeker waar vervuilde ondergrond
op de plekken waar woningen verrezen de
gezondheid van bewoners bedreigde. Ook
de vestiging van nieuwe industrie vlotte
niet zoals men had gehoopt, waardoor er nu
nog steeds wordt gebouwd op de terreinen
van Emma en ON I. Bij de ON IV wordt nog
steeds zand afgegraven en moet de laatste
steenberg waarschijnlijk wijken.
Herinneringen aan het mijnverleden
Lange tijd is de herinnering aan het mijnverleden
– mogelijk door het schokeffect van
de grote metamorfose die de mijnstreek
onderging en de grote werkloosheid en de
daaruit ontstane problemen – weggedrukt.
De laatste decennia komt echter de herinnering
weer boven en verschijnen er vele
publicaties, fotoboeken en wetenschappelijke
literatuur, en wordt er van alles ondernomen
om het Nederlands Mijnmuseum in
het enige in Heerlen resterende mijnindustriële
monument, het schachtgebouw van
de Oranje Nassau I, (verder) vorm te geven
en te exploiteren.
Actueel is het mijnwaterproject, een proef-

De laatste kolen gedolven op 31-12-1974 in de ON I
project, waarbij met succes water uit de
oude mijngangen onder Heerlen wordt gebruikt
voor verwarming en koeling van circa
200 huizen, winkels, een supermarkt, een
bibliotheek en grote kantoorgebouwen. De
eerste mijnwater energiecentrale ter wereld
van Woningstichting Weller in ‘Gen Coel’
wordt op 1 oktober 2008 geopend tijdens
de internationale conferentie ‘Minewater08’
in Heerlen en Aken.
En verder…
Ook Sint Barbaradag voor de (oud-)kompels
(4 december) is enkele jaren geleden weer
in ere hersteld. Er worden oud-mijnwerkers
geïnterviewd en hun verhalen worden op
video vastgelegd door leerlingen van het
middelbaar onderwijs en door professionals.
De geschiedenis van de Nederlandse
mijnbouw wordt herschreven en er komt
steeds meer informatie over de Nederlandse
mijnbouw beschikbaar op internet. Daarbij
blazen bij activiteiten, die refereren aan
het mijnverleden, nog steeds de schalmeien
van het Mijnwerkerskorps ‘Glück Auf’.
Literatuur
Voor wie verder zich verder verdiepen wil
in het mijnverleden (o.a. te raadplegen in
de studiezaal van Rijckheyt, centrum voor
regionale geschiedenis in Heerlen):
Literatuur:
• Bart Gielen, “‘Onze Upon a Time in the
South’ – De herstructurering van de Mijnstreek
na de mijnsluitingen: hoop verwachtingen
en deceptie”, in: Zestig jaar vorsen in
de geschiedenis van Parkstad Limburg; jubileumboek
Het Land van Herle 1945-2005
[Heerlen 2006].
• Ben Gales, Delven en slepen, steenkolemijnbouw
in Limburg: techniek, winning
en markt gedurende de achttiende en negentiende
eeuw [Hilversum 2004].
• Weet je nog koempel, de mijnen in Limburg
[Zwolle 2003-2005].
• Marcel M.J. Put en Mark van Dijk, 2000
jaar Heerlen, van Romeinse nederzetting tot
moderne stad [Heerlen 1998]
• Ach Lieve Tijd, twintig eeuwen mijnstreek
[Zwolle 1993-1995]
• L.H.M. Kreukels, Kolen en kompels, de
geschiedenis van de Nederlandse mijnwerkers
[Amsterdam 1986]
Video:
De Staatsmijnen in beeld, Mijn Verleden. 3
delen op DVD (zie www.L1shop.nl)
Websites:
www.demijnen.nl
www.limburgsemijnen.nl
http://members.home.nl/wimschoenmaekers
www.nederlandsmijnmuseum.eu
www.minewaterproject.info
www.rijckheyt.nl
www.industrion.nl

Sporen van het mijnverleden – bezienswaardigheden op de route
1. Cultuurcluster ‘Gen Coel’…
1. Gen Coel - Groeët Genhei
Een markante herinnering aan het mijnverleden is het nieuwe cultuurcluster
‘Gen Coel’ van Heerlerheide. De architect, Bart Wauben
uit Geleen, heeft het representatieve glazen gebouw de vorm van
een Van Iterson-koeltoren gegeven. Het cultuurcluster bestaat uit
het Corneliushuis (met zalen en podium/gemeenschapshuis), het
Grand Café, de stadsdeelwinkel van de gemeente Heerlen en het
filiaal Heerlerheide van de Openbare Bibliotheek Heerlen. Het cultuurcluster
heeft met het verwarming- en koelingsysteem van het
Mijnwaterproject een internationale primeur. Op de bovenste etage
in de koeltoren is een energiecentrale waar het mijnwater uit de
voormalige Oranje Nassaumijn III omhoog wordt gepompt en van
waaruit het warme en koude water via resp. rode en blauwe buizen
wordt verspreid. Bij de cultuurcluster zijn de Plusmarkt, 6 andere
winkels, 50 woningen en een ondergrondse parkeergarage voor
ongeveer 270 auto’s gerealiseerd.
2. Opzichters/ingenieurswoningen – Ganzeweide 31-41
Voor opzichters en mijningenieurs bouwden de Oranje Nassaumijnen
woningen met meer luxe en leefruimte. Bij de ingenieurswoningen
waren zelfs aparte ingangen voor dienstboden. De woningen
aan de Ganzeweide zijn gebouwd in opdracht van het bouwbureau
van de Oranje Nassaumijnen, dat de woningen ontwierp
naar het idee van de mijnwerkerswoningen in Lotharingen. Ze zijn
kort na de aanleg van de Oranje Nassau III gebouwd in de periode
1912-1923: 1 ingenieurswoning (inmiddels gesloopt), 2 adjunct-opzichterwoningen
(1920), 4 opzichterswoningen (1914) en 4 beambtenwoningen
(1914). Ze zijn een ontwerp van architect A. Lugten.
3. Droomkasteel- Ganzeweide 113-115
Droomkasteel ‘Fantastico’ is het eerste attractiepark van Heerlen.
Bovengronds mijnwerker N. Schoonbroodt zei in 1954 het mijnbedrijf
vaarwel om met de ervaring opgedaan in het mijnbedrijf als
zelfstandig schilder te gaan werken en zich te kunnen wijden aan
zijn hobby, het maken van tuinfiguren. Al in de jaren zestig was
de vraag zo groot dat hij aan de Ganzeweide een winkel begon
in zelfgemaakte fonteinen en tuinkabouters. De tuin werd steeds
meer volgebouwd met bouwwerkjes die als entourage en etalage
voor de beelden fungeerde en steeds meer op een echt kasteel
gingen lijken. De kosten waren echter zo hoog dat men gedwongen
Van Iterson koeltorens
2. Ganzeweide
3. Droomkasteel
… dezelfde plek rond 1933.

werd entreegeld te vragen. Zo werd het Droomkasteel geboren,
dat op 27 mei 1966 zijn poorten opende voor het publiek. Bij de
ingang staat een levensgrote olifant (15.000 kilo zwaar), waker
over de duizenden beelden uit de sprookjeswereld. De 21 meter
hoge uitkijktoren van het kasteel geeft een prachtig uitzicht op de
omgeving. Het was zo’n succes dat het een echt bedrijf werd, een
galerie voor tuinfiguren en een attractiepark, dat jaarlijks volle
bussen aan bezoekers trok. Zijn zoon werkte mee in het bedrijf en
zette het na het overlijden van zijn vader voort. Momenteel is het
attractiepark gesloten door ziekte van de eigenaar. Het wacht op
een nieuwe eigenaar om de zaak weer open te stellen.
4. Voormalig terrein Staatsmijn Emma – Emmaweg (links en
rechts)
Links en rechts van de
weg ligt het voormalige
mijnterrein van de
Staatsmijn Emma. In
1904 liet de regering
een aantal proefboringen
uitvoeren om na te
gaan of het zin had ‘Op
de Kroeselen’ of bij de
‘Heisterberg’ een tweede
Staatsmijn te vestigen. En jawel: de boringen voldeden aan de
verwachtingen, zodat in 1906 werd besloten de steenkoollagen
in het agrarische noorden van de gemeente Hoensbroek te gaan
exploiteren. Weldra gonsde het er van de bedrijvigheid. Tussen
1908 en 1911 verrees de Staatsmijn Emma op Heerlens grondgebied,
vernoemd naar de moeder van de toenmalige koningin
Wilhelmina. Ook werd een spoorlijn aangelegd voor de afvoer van
het zwarte goud; een spoorlijn die werd doorgetrokken naar de
derde staatsmijn (de Staatsmijn Hendrik), die in Brunssum-Rumpen
werd gevestigd en die tegelijk de scheiding markeerde tussen de
nieuwe mijnzetel en de in rap tempo door Staatsmijnen gebouwde
mijnwerkerskolonie.
De steenkolenmijn was in bedrijf van 1911 tot 1973. De Emma
was de op een na grootste mijn van Nederland. Het ondergrondse
gebied besloeg een oppervlakte van 7.235 hectare. Op het hoogtepunt
werkten er 10.000 mensen in de mijn, waarvan 6.000 ondergronds.
Het voormalige mijnterrein is vandaag de dag een moderne
woonbuurt, gelegen tussen een park aan de oostzijde en het
verzorgingshuis Emmastaete aan de westzijde. Aan de rand van het
park is bij de Wenckebachstraat een deel van de muur die het mijn
terrein aan de kant van de woonbuurt begrensde bewaard. In het
park (tegenover het tankstation; te zien verderop op weg naar 9.)
liggen nog betondelen die herinneren aan de gigantische bouwsels
van de mijn. Tussen 1983 en 1993 gingen de gebouwen van de
mijn tegen de vlakte. Dankzij particulier initiatief is de gevelsteen
met de tekst ‘Staatsmijn Emma anno 1911’ bewaard gebleven.
Vanaf het begin van de weg zijn glimpen op te vangen van de
steenbergen van de Oranje Nassau IV (Heksenberg) en Staatsmijn
Wilhelmina met nu de skibaan van Snowworld.
5. Staatsmijnenbuurt Treebeek – Spoorstraat – Uranusstraat
– Pleinstraat en later Treebeekstraat, Wenckebachstraat.
Treebeek is een plaats waar nog tot zo’n honderd jaar geleden het
vee graasde, boeren zaaiden en oogsten en de graaf De Marchant
et d’Ansembourg uit Amstenrade zijn ‘speelveld voor hazen’, zijn
jachtgebied, had. De wandelaar kon in stilte genieten van het natuurschoon
en de imposante vergezichten. Bij gebrek aan verharde
wegen moest hij stevige schoenen aantrekken. De vestiging van de
4. Staatsmijn Emma
5. Staatsmijnbuurt Treebeek

Staatsmijn Emma zorgde echter in snel tempo voor een complete
metamorfose.
Treebeek is door Staatsmijnen aangelegd als een echt tuindorp
naar Engels voorbeeld. Met de aanleg van de buurt, die vroeger
deel uitmaakte van de gemeenten Heerlen, Brunssum en Amstenrade,
werd begonnen toen de Staatsmijn Emma werd aangelegd
(1908-1913). De verschillende woningtypen werden ontworpen
door medewerkers van de Bouwafdeling van de Staatsmijnen dat
onder leiding stond van ir. A.E. Dinger. Ir. J.H.W. Leliman ontwierp
het eerste bebouwingsplan (1918) voor deze eerste tuinstad van
Nederland, het grondplan voor de grote buurt (inclusief Haansberg)
tussen de Staatsmijnen Emma en Hendrik. Treebeek omvatte
opzichters-, beambten- en arbeiderswoningen, gebouwd tussen
1913 en 1921.
6. Beambtencasino – Uranusstraat 17
Het huidige Wellnescentrum is gebouwd in 1919-1920 als
ontmoetingsruimte voor beambten van Staatsmijnen en is vermaard
door zijn vele belangrijke evenementen. Beambten moesten
lid worden van een beambtenbond. Speciaal voor het hogere
personeel werden casino’s gebouwd waar ze vertier vonden, een
toneelvoorstelling konden bijwonen, konden eten of een borrel
konden drinken. De casino’s (en naaste omgeving) waren verboden
terrein voor de eenvoudige mijnwerkers. Na de mijnsluiting is het
casino bijna 20 jaar in gebruik geweest als ontspanningsruimte
voor de Navo-officieren van AFCENT/AFNORTH.
7. Badhuis – Maanstraat 13-15
Het Fonds voor Sociale Instellingen van de Staatsmijnen bouwde in
1938 het al in 1918 geplande badhuis voor hun mijnwerkers in Treebeek.
De mijnwerkerswoningen in de buurt waren gebouwd zonder
badvoorziening. De mijnwerkers zelf gebruikten vooral de badvoorziening
op de mijn zelf. Hun gezinsleden waren aangewezen op de
‘tobbe’ of dit soort openbare voorzieningen, waar men voor een
paar cent een bad kon nemen. In het gebouw
waren 12 douches en 2 kuipbaden voor degenen
die het wat breder hadden. Een douche
koste in de begintijd 8 cent en een bad 23
cent. Met zeep en handdoek erbij moest men
2 cent meer betalen. Douches en badkamers
zijn gesloopt toen het gebouw na de sluiting
in 1965 als ambulancepost door de GGD in
gebruik is genomen. De voormalige badzaal
is nu kerkzaal geworden en de droogzolder
voor de handdoeken is getransformeerd tot
jeugdruimte. De woning voor de toenmalige
badmeester is intact gebleven.
8. Protestants Jeugdhuis – Maanstraat 6
Staatsmijnen ronselden voor de mijnarbeid vele kompels uit het
noorden van Nederland, die een protestantse achtergrond hadden.
De Nederlands Hervormden van Treebeek kerkten lange tijd
in de kerk aan de Kastanjelaan in Hoensbroek, die was gebouwd
met subsidie van de mijnen. Om de verschillende verenigingen,
die er in de Hervormde Gemeente Hoensbroek-Treebeek werden
opgericht, een ontmoetingsplaats te geven, werd een Vereniging
Hervormd Jeugdhuis opgericht. Deze realiseerde in 1928 het jeugdhuis,
nu Trefcentrum, aan de Maanstraat. Het is vanaf het begin
van de Protestants Christelijke Harmonie (nu: Harmonie Orkest)
‘Concordia’ in 1934 de vaste repetitieruimte van deze nog florerende
vereniging.
6. Beambtencasino Treebeek
8. Protestants Jeugdhuis
7. Badhuis

9. Mijnwerkerswoningen – Treebeekstraat
De Treebeekstraat is één van de eerste straten in het woningbouwplan
van Treebeek van ir. Leliman. De woningen zijn gebouwd
rond 1918.
10. Tijdvenster ‘Staatsmijn Emma’ – hoek Wenckebachstraat/
Ringstraat
Ter herinnering aan het mijnverleden plaatste de Gemeente Brunssum
in 2007 hier een metalen frame met daarin een oude mijnfoto.
Het tijdvenster roept het beeld op van de vroegere situatie. Door
de transparante achtergrond van de foto, ziet men als het ware
twee situaties tegelijk. De oude op de foto en daar doorheen de
huidige.
11. Beambten- en opzichterswoningen – Wenckebachstraat/
Treebeekstraat
Voor (hoofd)opzichters en beambten werden statige huizen het
dichtst bij de ingang van de mijn gebouwd. In geval van een mijnramp
konden deze leidinggevende medewerkers dan snel op de
mijn zijn. Deze woningen zijn uit de begintijd van de aanleg van de
buurt Treebeek, kort nadat de mijn in volle exploitatie kwam.
12. Emmastaete met in de tuin gevelstenen van de Staatsmijn
Emma – Akerstraat Noord
Waar vroeger de schachtbok van de Staatsmijn Emma het beeld
domineerde, herinnert nu bijna niets meer aan het mijnverleden.
In plaats daarvan zien we nu ‘Emmastaete’, een vrij nieuw zorgcentrum
aan de Akerstraat Noord in Brunssum, dat tot stand kwam na
een fusie tussen de protestantse bejaardenzorgcentra ‘De Schutse’
in Hoensbroek en ‘De Kruisberg’ in Brunssum. Het nieuwe Woonzorgcomplex
met aanleun- en zorgwoningen is gerealiseerd door
Woningstichting ‘De Voorzorg’. De bouw startte in 2003 naar een
ontwerp van Satijn Architecten. Op 19 mei 2006 was de officiële
opening. Op St. Barbaradag (4 december) 2006, de feestag van
de mijnwerkers, werden de oude gevelstenen van de Staatsmijn
Emma uit 1911 in het plantsoen voor ‘Emmastaete’ geplaatst op
de plaats van de vroegere hoofdschacht. De gevelstenen, vier in
totaal met het opschrift ‘Staatsmijn Emma anno 1911’, sierden sinds
de sloop van de Emma in 1983 de voortuin van het DSM-hoofdkantoor
in Heerlen. Op initiatief van Henk Has, Jan van der Zwaard en
Hans Mantelaers, en met medewerking van DSM en de gemeenten
Brunssum en Heerlen, keerden de gevelstenen terug naar de
oorspronkelijke locatie. Ze werden onthuld door wethouder Richard
de Boer van de gemeente Brunssum en wethouder Cor Duijf van
de gemeente Heerlen.
13. Gezellenhuis – Heisterberg 4-8
Het gezellenhuis van de Emma aan de Heisterberg is gebouwd in
1920 en was een initiatief van de Vereniging ‘Het Goede Kosthuis’
dat in 1915 door hoofdaalmoezenier van Sociale Werken, dr. Henri
Poels, werd opgericht. Het was bestemd als woonplaats voor ongehuwde
(katholieke) mijnwerkers. De geestelijkheid heeft altijd een
groot stempel gedrukt op dit soort gezellenhuizen, die veel weg
hadden van een klooster. De huishoudelijke dienst werd ingevuld
door religieuzen die toezagen op strenge huisregels: geen alcohol,
niet vloeken, geen vrouwelijk bezoek en voor 23.00 u. binnen zijn.
Vanuit de middagdienst die om 22.00 u. eindigde was dat voor de
kompels net te halen. Van het gezellenhuis rest alleen een deel
van de voorgevel. In de jaren negentig van de 20ste eeuw is het
gehele achterdeel gesloopt en zijn er moderne appartementen
voor in de plaats gekomen.
9. Mijwerkerswoningen
10. Tijdvenster
12. Emmastaete
13. Gezellenhuis
11. Beambten- en
opzichterswoningen

14. Lomahuis – Buttingstraat 24
‘Het Lomahuis’ is in 1928 gebouwd als gezellenhuis voor protestantse
vrijgezelle mijnwerkers door het Amsterdams Jongelings
Verbond. Voor het bouwplan werd de gereformeerde architect
Arnoldus Ingwersen uit Amsterdam in de arm genomen. Het gebouw
heeft dan ook alle karakteristieken van de Amsterdamse
school en is een van de weinige gebouwen in deze stijl in Hoensbroek.
Het beheer en verhuren van de circa dertig kamers werd
na de opening overgedragen aan de Limburgse Organisatie voor
jonge Mannen (LOMA). Na de Tweede Wereldoorlog was er nog
nauwelijks belangstelling voor deze woonvorm en werd het pand
verkocht aan Stichting ‘Avondvrede’, die het gebouw tot april 1972
exploiteerde als bejaardentehuis voor ca 35 bejaarden. In april 1972
verhuisden de bejaarden naar een nieuw onderkomen aan de Professor
Asserstraat 2, Bejaardentehuis ‘De Schutse’, dat tot 2005 in
gebruik was. Toen verhuisde men naar Emmastaete en werd het
gebouw gesloopt. Na 1972 is het Lomahuis in gebruik als appartementencomplex
voor alleenstaande mannen.
15. Mijnwerkerswoningen – Nieuwenhofstraat / Buttingstraat
Bijzondere mijnwerkerwoningen van het rug-aan-rugtype vinden
we aan de Buttingstraat. Er staat zelfs een woning met een kolenkar
(Nieuwenhofstr 16) in de tuin. De woningen staan op de
monumentenlijst en zijn door Staatsmijnen gebouwd tussen 1908
en 1910 (ontwerp: Bouwbureau Staatsmijnen) en zijn daarmee de
eerste woningen, die door dit bureau bij de Emma gebouwd zijn.
16. St. Jozefkerk – Verlengde Wilhelminastraat
Door de grote toename van de bevolking was een nieuwe parochie
nodig voor de mensen in Treebeek en Passart. Daarom werd
in 1930 een nieuwe parochie gesticht en kwam er meteen een
noodkerk. In 1939 kreeg architect Alfons Boosten opdracht een
kerkgebouw te ontwerpen, maar door de Tweede Wereldoorlog
kwam er niets van bouwen. In 1948 werd de opdracht hernieuwd
en op 23 december 1951 kon de kerk in gebruik genomen worden.
Wij zien hier typische kenmerken van de architectuur van Boosten:
rondboogconstructies, in hoogte verspringende daken en een
open dakstoel.
17. Mijnwaterproject en Steenberg Oranje Nassau III
De Koumen – Terhoevenderweg
De steenberg van de Oranje Nassaumijn III, gelegen langs
de Caumerbeek, is na de sluiting van de mijnen in de
‘Operatie Van Zwart naar Groen’ omgevormd tot het stadspark
‘In de Koumen’.
Een paar honderd meter voor de rotonde is voor het Mijnwaterproject
de afgelopen jaren met succes geboord naar
de mijngangen om met het mijnwater een ‘groen’ verwarmings/koelingssysteem
te ontwikkelen.
18. Mijnwerkerswoningen – Rennemigstraat
De buurt Rennemig is ontstaan bij de aanleg van de mijn Oranje
Nassau III. Het Bouwbureau van de Oranje Nassau tekende voor het
ontwerp van deze karakteristieke en oerdegelijke 74 woningen die
in de periode 1914-1918 rechts van de Rennemigstraat werden gebouwd.
Aan de linkerkant (nummers 24 t/m 54) liggen 16 beambtenwoningen.
Ook deze zijn gebouwd door Oranje Nassaumijnen
en ontworpen door architect Lugten in 1918, 1920 en 1923.
Foto’s: Twee type woningen aan de Eerste Oosterstraat in oud
Rennemig
14. Lomahuis
15. Mijnwerkerswoningen
17. mijnwaterproject
18. Mijnwerkerswoningen
16. St. Jozefkerk

19. Mijnwaterproject - Kettingschaaf (schaafploeg) – Rotonde
Ganzeweide
Bij deze rotonde stond lange tijd (2006/7) een boortoren die veel
bekijks van oud-mijnwerkers kreeg. Ook hier werd met succes de
door de mijnmeters ondergronds nauwkeurig in kaart gebrachte
mijngang aangeboord voor de aanvoer van het warme water naar
de verwarmingscentrale in Gen Coel. Nu is alleen nog een groene
bak te zien waar de leidingen beginnen.
Toen de rotonde werd gemaakt is ervoor gekozen een herinnering
aan de mijnindustrie als beeldvanger te plaatsen: een schaafploeg.
De schaafploeg staat voor de modernisering van de kolenwinning
na de Tweede Wereldoorlog. De ploeg schoof langs de kolenlaag
waardoor de kool in transportgoten viel en naar de gereedstaande
kolenwagens kon worden afgevoerd. De schaafploeg was niet direct
een succes, omdat de kolenlagen van wisselende dikte waren.
Al in 1955 werden meer kolen handmatig gewonnen dan
(half)mechanisch.
20. Muurresten Mijnspoorbrug – Begin Schelsberg
Muurresten links en rechts van de weg na het eerste huis rechts
markeren de dijk waarover de brug van het mijnspoor tussen de
ON IV en III heeft gelegen. De spoorlijn is aangelegd in 1926 bij de
aanleg van de Oranje Nassau IV. De markante witte stalen brug
werd gesloopt eind jaren 1980 toen de sanering van de terreinen
van ON I en III grotendeels voltooid was. Lange tijd reden vrachtwagens
over deze brug om een overschot van het steenafval van
de steenbergen van beide mijnen in het gat te storten dat door
de zilverzandwinning nabij de Heideveldweg (Heksenberg) was
ontstaan.
21. Beersdal – Mijnwerkerswoningen Oranje Nassau - Schelsberg
61-109 (Beersdal) (met kolenwagen op nr. 75)
Rond de Oranje Nassaumijn I verrezen meerdere mijnwerkersbuurten
(kolonieën). Door de toename van de productie moest
de mijndirectie veel personeel ronselen en bouwde men voor hun
huisvesting de grote kolonie Beersdal met 280 woningen tussen
1911 en 1918. Bij de eerste bewoners van de buurt waren veel
voormalige Belgische soldaten die tijdens de Eerste Wereldoorlog
naar Nederland waren gevlucht en door de toenemende vraag naar
steenkool vooral bij het werken in de mijnen werden ingezet.
22. Oudste mijnwerkerswoningen Musschemig
- Saffierstraat – Granaatstraat - Diamantstraat
De buurt Musschemig is in Heerlen de oudst nog overgebleven
mijnwerkerskolonie. De directie van de Oranje Nassaumijnen liet
er oorspronkelijk 137 woningen bouwen tussen 1900 en 1918. De
eerste kolonieën met mijnwerkers waren in die tijd niet zo geliefd
bij de Heerlenaren. Doordat er woningkrapte was, hadden
vele mijnwerkers kostgangers. In de krant werd regelmatig melding
gemaakt van vechtpartijen en drinkgelagen, een doorn in
het oog van de autochtone katholieke Heerlenaren en vooral de
geestelijkheid.
23. Patronaat – Sittarderweg 143
Architect Wielders uit Sittard tekende voor het ontwerp van het
patronaat aan de Sittarderweg dat in 1920 werd gebouwd voor
het rectoraat van de Minderbroeders H.H Martelaren van Gorcum.
In het bestek werd een bepaling opgenomen dat de aannemer
zijn mensen niet minder mocht betalen dan “door de plaatselijke
loonstandaard is aangegeven”. Ook over overwerk (tijd langer dan
de maximale werktijd van 10 uur per dag) waren bepalingen opgenomen.
De benodigde grond werd geschonken door de Oranje
19. Mijnwaterproject
20. Muurresten
21. Beersdal
22. Oudste mijnwerkerswoningen
23. Patronaat

Nassaumijnen, hoewel aan de schenking de bepaling verbonden
was dat een bedrag van 14.405 gulden overgemaakt moest worden.
Desondanks wordt het een schenking genoemd.
De Stichting Rooms Katholiek Patronaat Sint Antonius, die op 28
augustus 1950 opgericht werd, verkocht in 1958 het Patronaat aan
Brand’s Bierbrouwerij voor 85.000 gulden. Inmiddels heeft het monument
na een grote verbouwing een nieuwe bestemming.
24. Mijnwerkerswoningen – Sittarderweg 112d-112h en
Grasbroek
Al in 1909 werd door het bouwbureau van de Oranje Nassaumijnen
begonnen met de bouw van woningen voor mijnwerkers, opzichters
en ingenieurswoningen in Grasbroek en aan de Sittarderweg.
De woonblokken zijn rug-aan-rugwoningen en herbergen vier
wooneenheden voor arbeiders. Deze zijn gebouwd in de periode
1909-1915. Door de woningen rug-aan-rug te formeren werden
de percelen optimaal ingedeeld om een zo groot mogelijke tuin
te creëren.
25. Opzichters- en beambtenwoningen – Sittarderweg
Aan de Sittarderweg zijn acht opzichterswoningen door de Oranje
Nassaumijnen gebouwd in 1909. Deze zijn inmiddels gesloopt.
Wat rest zijn nog twee adjunct-opzichterswoningen (nrs. 70-72) en
twintig beambtenwoningen (nrs. 74-112), die naar ontwerp van
architect Lugten gebouwd werden tussen 1909 en 1915. De huizen
staan tegenwoordig op de rijksmonumentenlijst.
26. Nederlands Mijnmuseum – CBS-weg / Kloosterweg 1
Schacht en ophaalgebouw
van de steenkolenmijn
Oranje Nassau I zijn een
ontwerp van A. Mehler
en gebouwd in 1899. De
Oranje Nassaumijn I heeft
75 jaar dienst gedaan,
tussen 1899 en 1974. Het
bakstenen schachtgebouw
heeft gevelarchitectuur
met rondbogen, kantelen
en hoektorentjes. Dit
gebouw is ontworpen in
neo-romaanse stijl. De schachttoren behoort tot het ‘Malakowtype’.
Deze vorm vond zijn oorsprong in het Ruhrgebied en in het
steenkoolbekken van Aken. De open stalen schachtbok behoort tot
het soort dat omstreeks 1900 in het Saarland is ontwikkeld. Het
materiaal en de constructie hiervan zijn belangrijk, omdat de betonnen
schachtbokken van alle andere mijnen zijn gesloopt. In het
ophaalgebouw is de nagenoeg oorspronkelijke, door stroomkracht
aangedreven, ophaalmachine nog aanwezig.
24. Mijnwerkerswoningen
25. Opzichters- en beambtenwoningen

Routebeschrijving ‘MijnSporen’
De route start op het Corneliusplein in Heerlerheide bij
het Cultuurcluster Gen Coel. De route is goed te doen op
de fiets, maar kan ook met de auto worden gereden (ca.
15 km). Wilt u terug naar het uitgangspunt dan moet u
daar 6 km bijtellen. De vetgedrukte nummers verwijzen
naar de omschrijvingen van de bezienswaardigheden, de
‘MijnSporen’, op de route.
Start:
1. Gen Coel – Corneliushuis Heerlen, Groeët Gen Hei
Corneliusplein.
Vanaf Corneliusplein via Geitstraat. Rechts en daarna links -
Lokerstraat, naar Ganzeweide. Daar rechstaf.
2. Opzichters/ingenieurswoningen (Ganzeweide 31-41, te zien
links vanaf de afslag naar de Ganzeweide) en verderop
3. Droomkasteel (Ganzeweide 113-115, links).
Rotonde links en volgende rotonde rechts - Terhoevenderweg,
rechtdoor - Akerstraat Noord.
Bij tweede rotonde rechtsaf - Emmaweg.
4. Voormalig terrein Staatsmijn Emma
Links van de rotonde Emmastaete.
Bij helder weer rechts (meteen aan het begin van de Emmaweg)
zicht op steenbergen van andere mijnen (vooral ON IV).
Bij de rotonde links - Koolweg, derde afslag, en meteen links
- Spoorstraat.
5. Staatsmijnenbuurt Treebeek.
Einde rechts - Uranusstraat.
6. Beambtencasino – Uranusstraat 17.
Eerste straat links - Pleinstraat, daarna linksaf - Maanstraat.
7. Voormalig Badhuis – Maanstraat 13-15 en
8. Protestants Jeugdhuis – Maanstraat 6
Eerste links - eerste rechts Wenckebachstraat
Links van de weg in het park: mijnrelicten + rest van de
muur om het Emmacomplex.
Eerste rechts - Treebeekstraat, dan eerste links - Treebeekstraat
9. Mijnwerkerswoningen.
Eerste links - Ringstraat, eerste rechts – Wenckebachstraat.
10. Tijdvenster Staatsmijn Emma
– hoek Ringstraat / Wenckebachstraat.
Wenckebachstraat vervolgen, gaat over in Treebeekstraat.
11. Beambten- opzichterswoningen.
Einde links – Akerstraat Noord.
12. Emmastaete met in de tuin gevelstenen Staatmijn Emma.
Rotonde rechtdoor, daarna 1e rechts - Heisterberg.
13. Gezellenhuis – Heisterberg 4-8.
Onderaan de afdaling bij rotonde (Buttingstraat):
14. Lomahuis – Buttingstraat 24.
Rotonde rechtdoor en eerste links - Nieuwenhofstraat.
15. Mijnwerkerswoningen Staatsmijnen
– Nieuwenhofstraat / Buttingstraat
(Nieuwenhofstraat 16 met kolenkar).
Einde links - Wilhelminastraat, rechtdoor - Verlengde
Wilhelminastraat.
16. St. Jozefkerk (links aan de Verlengde Wilhelminastraat).
Einde (rotonde) rechts - Akerstraat Noord, steeds rechtdoor –
Terhoevenderweg, na tankstation:
17. Mijnwaterproject (rechts net voor de rotonde, het
waterbekken) en Steenberg ON III, park De Koumen.
Bij verkeerslichten links - Rennemigstraat.

18. Mijnwerkerswoningen Rennemig.
Einde net voor rotonde links in het plantsoen:
19. Mijnwaterproject en (op de rotonde:) Kettingschaaf
(schaafploeg).
Bij rotonde rechtsaf - Ganzeweide. Bij volgende rotonde rechts
- Bokstraat en rechtdoor – Bokstraat, gaat over in Schelsberg.
20. Muurresten Mijnspoorbrug (naast Bokstraat 1 en 2).
21. Mijnwerkerswoningen ON Schelsberg 109 t/m 61
(Beersdal) - met kolenwagen op nr. 75.
Einde Schelsberg, links - Wickraderweg, daarna rechts - Palemigerboord,
en weer rechts - Sittarderweg.
Dan 1e rechts – Saffierstraat, aan het einde linksaf buigen - Granaatstraat,
aan het einde links - Diamantstraat.
22. Oudste mijnwerkerswoningen Musschemig.
Aan het einde van de Diamantstraat rechtsaf - Sittarderweg.
23. Patronaat – Sittarderweg 143.
24. Mijnwerkerswoningen – Sittarderweg 112d-h (links) en
Grasbroek.
Weg vervolgen - Sittarderweg.
25. Opzichters- en beambtenwoningen – Sittarderweg 112-70.
Met de bus: Over bussluis naar Beersdalweg, rechts CBS-weg.
Met de auto: rechtdoor Sittarderweg vervolgen, 1e rechts
- Kempkensweg, 1e rechts - Spoorsingel, rotonde 1e rechts
– Kloosterweg, dan linksaf - CBS-weg.
Met de fiets: Na dierenkliniek en voor de school: fietspad rechtsaf.
Bij verkeerslichten recht oversteken - CBS-weg.
Links bij ingang CBS (voor slagboom melden bij portier voor
bestemming Nederlands Mijnmuseum). Meteen rechts naar parkeerplaats.
Links is het
26. Nederlands Mijnmuseum
Neem vooral tijd om het museum (in opbouw) en het schachtgebouw
eens goed te bekijken.
De openingstijden vindt u op www.nederlandsmijnmuseum.eu.
Colofon
Uitgave: Open Monumentendag Heerlen, 2008
Samenstelling: Roelof Braad en Jo Jamar
Fotografie: Jo Mantel
Roelof Braad, Rijckheyt, centrum voor regionale geschiedenis, Heerlen
Lay-out: T-Force Communicatieburo, Heerlen
Druk: Van Hooren drukkerij en repro bv, Heerlen
© 2008 Rijckheyt, centrum voor regionale geschiedenis, Heerlen / Gemeente Heerlen