Download de route (pdf ) - Open Monumentendag Heerlen
Download de route (pdf ) - Open Monumentendag Heerlen
Download de route (pdf ) - Open Monumentendag Heerlen
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
13|9<br />
14|9<br />
2008<br />
Een cultuurhistorische auto- en fiets<strong>route</strong> in <strong>Heerlen</strong><br />
Door: Roelof Braad en Jo Jamar<br />
‘Sporen van het mijnverle<strong>de</strong>n’<br />
Een speurtocht naar monumentaal mijnbouwhistorisch erfgoed<br />
U aangebo<strong>de</strong>n door:<br />
Van Hooren drukkerij en repro bv
<strong>Open</strong> <strong>Monumentendag</strong> 2008 staat in het teken van ‘Sporen’.<br />
De <strong>Heerlen</strong>se commissie koos ervoor om het hele weekend<br />
13 en 14 september een aantal activiteiten te ontwikkelen<br />
en vooral te kijken naar <strong>de</strong> sporen die het mijnverle<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
stad heeft achtergelaten. Na <strong>de</strong> sluiting van <strong>de</strong> steenkolen-<br />
mijnen zijn in <strong>de</strong> operatie van zwart naar groen vrijwel alle<br />
industriële complexen rigoureus afgebroken en is vrijwel niet<br />
meer zichtbaar waar <strong>de</strong>ze gelegen waren en welke impact ze<br />
op het landschap had<strong>de</strong>n. Toch zijn er voor wie zijn ogen <strong>de</strong><br />
kost geeft nog genoeg sporen in het landschap achtergeble-<br />
ven. Vooral <strong>de</strong> buurten waar <strong>de</strong> mijnwerkers woon<strong>de</strong>n, zijn<br />
nog markant aanwezig, met ook nu nog achter <strong>de</strong> vensters<br />
en voor <strong>de</strong> <strong>de</strong>uren attributen, als mijnlampen en kolenwa-<br />
gens die aan het mijnverle<strong>de</strong>n herinneren. Dat alles is een<br />
ont<strong>de</strong>kkingstocht waard. Daarom is <strong>de</strong>ze <strong>route</strong> ontwikkeld om<br />
te verkennen wat nog rest in het noor<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> stad,<br />
in het gebied waar drie <strong>Heerlen</strong>se mijnen lagen, <strong>de</strong> Staats-<br />
mijn Emma en <strong>de</strong> particuliere Oranje Nassaumijnen III en I.<br />
De buurt Treebeek is daarbij inbegrepen omdat <strong>de</strong>ze voor <strong>de</strong><br />
gemeentelijke herin<strong>de</strong>ling van 1982 bij <strong>Heerlen</strong> hoor<strong>de</strong>.<br />
Steenkolenmijnen en mijnwerkersbuurten<br />
Opkomst van <strong>de</strong> mijnindustrie<br />
Eeuwenlang zag het Zuid-Limburgse landschap<br />
er uit zoals het bezongen wordt in<br />
het Limburgs volkslied. Dat veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> in<br />
<strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw door <strong>de</strong> ontginning van <strong>de</strong><br />
steenkool in Limburg. Tot het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong><br />
19<strong>de</strong> eeuw was er slechts één mijn actief<br />
op Ne<strong>de</strong>rlands grondgebied, <strong>de</strong> Domaniale<br />
Mijn te Kerkra<strong>de</strong>. Deze was oorspronkelijk<br />
eigendom van <strong>de</strong> abdij Kloosterra<strong>de</strong> (Rolduc),<br />
in 1796 door <strong>de</strong> Fransen onteigend<br />
en na het vertrek van <strong>de</strong> Fransen in 1813<br />
in han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse staat gekomen.<br />
De exploitatie verpachtte <strong>de</strong> Staat aan<br />
een particuliere on<strong>de</strong>rneming.<br />
In het laatste kwart van <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw<br />
steeg <strong>de</strong> vraag naar steenkolen ten behoeve<br />
van <strong>de</strong> ijzer- en staalindustrie. Het Ruhrgebied<br />
in Duitsland ontwikkel<strong>de</strong> zich sterk,<br />
maar het was te verwachten dat ook naar<br />
Zuid-Limburg gekeken werd, waar immers<br />
steenkolenlagen aanwezig waren. En dus<br />
wer<strong>de</strong>n er tussen 1872 en 1880 liefst 30<br />
concessieaanvragen ingediend. Door aller-<br />
lei omstandighe<strong>de</strong>n waren er in 1891 nog<br />
slechts drie over, maar daar kwam in dat<br />
jaar veran<strong>de</strong>ring in door <strong>de</strong> aanvraag van ir.<br />
Henri Sarolea. Per Koninklijk Besluit van 2<br />
mei 1893 kreeg hij <strong>de</strong> gevraag<strong>de</strong> concessie<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> naam ‘Oranje Nassau’.<br />
Sarolea was in 1887 in <strong>Heerlen</strong> gekomen en<br />
had geconstateerd dat het dorpje volledig<br />
geïsoleerd lag en voor verbindingen met<br />
an<strong>de</strong>re plaatsen nog was aangewezen op<br />
<strong>de</strong> postkoets. Wil<strong>de</strong> een exploitatie van <strong>de</strong><br />
steenkool succesvol zijn, dan was een goe<strong>de</strong><br />
spoorwegverbinding noodzakelijk voor het<br />
transport van mensen en goe<strong>de</strong>ren. En dus<br />
kwam er dankzij Sarolea, met hulp van <strong>de</strong><br />
gebroe<strong>de</strong>rs Carl en Friedrich Honigmann en<br />
nog enkele an<strong>de</strong>re investeer<strong>de</strong>rs, een spoorlijn<br />
die <strong>Heerlen</strong> met Sittard en Herzogenrath<br />
verbond. Vandaar waren en kwamen er<br />
aansluitingen op an<strong>de</strong>re lijnen. Op 30 april<br />
1896 werd <strong>de</strong> lijn geopend. In 1899 werd <strong>de</strong><br />
eerste steenkool naar boven gebracht uit <strong>de</strong><br />
eerste <strong>Heerlen</strong>se mijn, <strong>de</strong> Oranje Nassau I.<br />
Op 31 <strong>de</strong>cember 1974 kwam er <strong>de</strong> laatste<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse naar boven. De Oranje Nassau<br />
Oranje Nassau 1<br />
Oranje Nassau I<br />
Oranje Nassau III<br />
exploiteer<strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijk vier mijnen. Naast<br />
<strong>de</strong> ON I lagen ook <strong>de</strong> ON III en IV op <strong>Heerlen</strong>s<br />
grondgebied. Deze kwamen in exploitatie<br />
in 1917 en 1927. Slechts 75 jaar heeft <strong>de</strong><br />
exploitatie van <strong>de</strong> steenkool geduurd maar<br />
<strong>de</strong> gevolgen waren immens, niet alleen op<br />
economisch vlak maar ook op sociaal en cultureel<br />
gebied.<br />
Staatsmijnen<br />
Begin 20ste eeuw begon ook <strong>de</strong> staat met<br />
<strong>de</strong> exploitatie van steenkolen en kwamen<br />
er staatsmijnen. Dit werd mogelijk gemaakt<br />
door <strong>de</strong> wet van 1902 (Ir. Lely). De aanzet<br />
tot exploitatie van staatswege is gegeven<br />
door Mgr. Nolens, <strong>de</strong> Venlose afgevaardig<strong>de</strong><br />
in <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer, die in 1897 in <strong>de</strong><br />
Twee<strong>de</strong> Kamer een re<strong>de</strong> gehou<strong>de</strong>n heeft,
die als volgt begon: “Een land dat zijne<br />
natuurlijke hulpbronnen van rijkdom niet<br />
weet te gebruiken, bewijst dat het <strong>de</strong>ze<br />
niet waard is”. Dat hij hierbij <strong>de</strong> Limburgse<br />
kolen op het oog had, was voor ie<strong>de</strong>reen<br />
dui<strong>de</strong>lijk.<br />
Ook <strong>de</strong> regering, met name minister Lely,<br />
was er van overtuigd dat <strong>de</strong> staat zich ook<br />
met mijnbouw moest bezig hou<strong>de</strong>n en<br />
dus kwamen er staatsmijnen (1902). Het<br />
hoofdkantoor kwam uitein<strong>de</strong>lijk in <strong>Heerlen</strong><br />
te staan. In totaal kwamen er vier staatsmijnen,<br />
alle genoemd naar le<strong>de</strong>n van het<br />
koningshuis: <strong>de</strong> mijn Wilhelmina (1909), <strong>de</strong><br />
mijn Emma (1911), <strong>de</strong> mijn Hendrik (1918)<br />
en <strong>de</strong> mijn Maurits (1926). Later kwam er<br />
nog <strong>de</strong> mijn Beatrix bij Vlodrop, maar die is<br />
nooit in exploitatie genomen.<br />
Emma<br />
Oranje Nassau IV<br />
Er waren mijnwerkers nodig, die uit <strong>de</strong> eigen<br />
omgeving gehaald wer<strong>de</strong>n, maar ook<br />
uit verre streken. Niet alleen uit eigen land<br />
(Friesland bijvoorbeeld), maar ook uit an<strong>de</strong>re<br />
lan<strong>de</strong>n van Europa, met name uit Polen.<br />
Daar waren velen bij die al werkervaring<br />
in het Ruhrgebied had<strong>de</strong>n opgedaan. Voor<br />
al die mijnwerkers en hun gezinnen was<br />
huisvesting noodzakelijk. Om enige getallen<br />
te noemen voor <strong>Heerlen</strong>: woon<strong>de</strong>n er rond<br />
1900 slechts 6000 mensen in <strong>Heerlen</strong>, in<br />
1910 waren dit er al 12.000, in 1920 woon<strong>de</strong>n<br />
er reeds 32.000 mensen (door <strong>de</strong> Eerste<br />
Wereldoorlog was <strong>de</strong> grens met Duitsland<br />
gesloten en kon<strong>de</strong>n er geen kolen uit dat<br />
land wor<strong>de</strong>n ingevoerd en dus moest <strong>de</strong><br />
eigen productie opgeschroefd wor<strong>de</strong>n en<br />
dus waren er veel mijnwerkers nodig), in<br />
1930 waren er rond <strong>de</strong> 50.000 inwoners in<br />
<strong>Heerlen</strong>.<br />
Woningbouw<br />
Al die mensen moesten wonen. Vanuit het<br />
oogpunt van <strong>de</strong> directies van <strong>de</strong> mijnen<br />
liefst niet te ver van <strong>de</strong> mijn en liefst bij<br />
elkaar. Zo kon men zijn mensen ook na <strong>de</strong><br />
werktijd in het oog hou<strong>de</strong>n. Ook kwamen<br />
<strong>de</strong>ze nieuwe buurten (kolonieën – zo gespeld<br />
omdat in <strong>de</strong> regio bij het uitspreken<br />
van ‘kolonìe’ <strong>de</strong> klemtoon altijd op <strong>de</strong> laatste<br />
lettergreep valt) buiten <strong>de</strong> bebouw<strong>de</strong><br />
kom en had<strong>de</strong>n ze grote tuinen. De schone<br />
lucht zou <strong>de</strong> mijnwerker goed doen<br />
en in <strong>de</strong> tuin kon hij zijn eigen groenten<br />
verbouwen.<br />
Zo ontston<strong>de</strong>n als eerste <strong>de</strong> door <strong>de</strong> Oranje
Nassaumijnen gebouw<strong>de</strong> kolonieën Morgenster,<br />
Musschemig, Husken en Vrank. Van<br />
<strong>de</strong>ze buurten bestaan alleen nog <strong>de</strong> woningen<br />
van het tussen 1900 en 1918 gebouw<strong>de</strong><br />
Musschemig.<br />
De eind 19<strong>de</strong> eeuw gebouw<strong>de</strong> kolonie Morgenster<br />
sloopte men in <strong>de</strong> jaren 1960. Ook<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re twee kolonieën (Husken met 242<br />
woningen en De Vrank met 100 woningen,<br />
gebouwd tussen 1920 en 1925) zijn inmid<strong>de</strong>ls<br />
gesloopt. Wel staat aan <strong>de</strong> Beersdalweg<br />
<strong>de</strong> St. Antonius van Padua-kerk met<br />
aanpalend klooster, gebouwd in 1930 naar<br />
een ontwerp van architect F. Peutz nog fier<br />
overeind. Peutz nam beken<strong>de</strong> Limburgse<br />
kunstenaars als Charles Vos en Charles<br />
Eyck in <strong>de</strong> arm voor <strong>de</strong> verfraaiing van het<br />
interieur.<br />
Al te groot mochten <strong>de</strong> kolonieën ook weer<br />
niet wor<strong>de</strong>n, want grote concentraties arbei<strong>de</strong>rs<br />
zou<strong>de</strong>n tot stakingen en opstand<br />
kunnen lei<strong>de</strong>n. Het samenspel tussen kerk<br />
en mijndirecties zorg<strong>de</strong> er voor dat <strong>de</strong> rust<br />
gehandhaafd bleef. In die nieuwe buurten<br />
kwamen kerken, verenigingsgebouwen en<br />
verenigingen die door <strong>de</strong> directies on<strong>de</strong>rsteund<br />
wer<strong>de</strong>n. Een mooi voorbeeld van die<br />
samenwerking is zichtbaar in <strong>de</strong> kerk aan <strong>de</strong><br />
Laan<strong>de</strong>rstraat. In het gebouw is het familiewapen<br />
van <strong>de</strong> familie De Wen<strong>de</strong>l te zien, <strong>de</strong><br />
Franse eigenaren van <strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen<br />
die in 1908 <strong>de</strong> aan<strong>de</strong>len van <strong>de</strong> familie<br />
Honigmann had<strong>de</strong>n overgenomen.<br />
Dat <strong>de</strong> eigenaren Fransen waren, kwam tot<br />
uiting in <strong>de</strong> vanaf 1908 gebouw<strong>de</strong> mijnwerkerswoningen.<br />
Zo bestaat <strong>de</strong> buurt Beersdal,<br />
die gebouwd is voor het personeel van<br />
<strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen I en III, uit woningen<br />
die gebouwd zijn in <strong>de</strong> Lotharingse<br />
Rennemig bij <strong>de</strong> ON III Beersdal<br />
stijl. Die had De Wen<strong>de</strong>l uit Lotharingen<br />
(Frankrijk) meegebracht, waar <strong>de</strong> familie<br />
oorspronkelijk vandaan kwam. Deze bouwstijl<br />
(opvallend door hun siermetselwerk en<br />
gepleister<strong>de</strong> gevelvel<strong>de</strong>n) treft men in Ne<strong>de</strong>rland<br />
alleen in <strong>de</strong> mijnwerkerskolonieën<br />
van <strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen aan. De verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
architect die <strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen<br />
daarvoor had<strong>de</strong>n aangetrokken,<br />
was ir. A. Lugten. Bij Beersdal ziet men een<br />
strak rechtlijnig stratenpatroon. In het centrum<br />
ligt een groot langwerpig plein en <strong>de</strong><br />
woningen zijn twee on<strong>de</strong>r één kap of vier<br />
on<strong>de</strong>r één kap, waarbij <strong>de</strong> achterzij<strong>de</strong>s tegen<br />
elkaar zijn geplaatst.<br />
Ook <strong>de</strong> Staatsmijnen ontwikkel<strong>de</strong>n bouwactiviteiten<br />
voor zijn arbei<strong>de</strong>rs. Liever had<br />
<strong>de</strong> directie dat overgelaten aan <strong>de</strong> sinds <strong>de</strong><br />
Woningwet van 1901 tot stand gekomen<br />
woningbouwcorporaties, maar die waren<br />
rond <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog te weinig financieel<br />
draagkrachtig om aan <strong>de</strong> grote<br />
vraag naar woningen te voldoen. Door het<br />
in exploitatie komen van <strong>de</strong> staatsmijnen<br />
Emma en Hendrik verrezen op het grondgebied<br />
tussen <strong>de</strong>ze mijnen twee grote arbei<strong>de</strong>rsbuurten,<br />
Treebeek en Haansberg.<br />
Treebeek<br />
Ongeveer 1913 begon het bouwbureau<br />
van <strong>de</strong> Staatsmijnen met <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong><br />
mijnwerkerskolonie Treebeek. De mijndirectie<br />
had nog geen vertrouwen in <strong>de</strong> aanpak<br />
van <strong>de</strong> woningnood door <strong>de</strong> koepelorganisatie<br />
‘Ons Limburg’ en besloot daarom het<br />
ste<strong>de</strong>nbouwkundige plan van Treebeek, gelegen<br />
op grondgebied van drie toenmalige<br />
gemeenten <strong>Heerlen</strong>, Brunssum en Amstenra<strong>de</strong><br />
en grenzend aan dat van Hoensbroek,
Treebeekplein<br />
Treebeek<br />
te baseren op <strong>de</strong> Tuinstadgedachte van Howard.<br />
Echter vol<strong>de</strong>ed het ontwerp dat on<strong>de</strong>r<br />
leiding van mijndirecteur ir. A.E. Dinger<br />
met zijn staf voor het ‘tuindorp’ – zoals ze<br />
het zelf noem<strong>de</strong>n - niet aan <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën van<br />
Howard. In <strong>de</strong> opzet was het toch meer een<br />
industriedorp, wel met fraaiere en betere<br />
woningen in een meer afwisselen<strong>de</strong>r omgeving<br />
en meer groen dan bij <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
mijnwerkerskolonieën. Om economische re<strong>de</strong>nen<br />
had men besloten <strong>de</strong> buurt niet ten<br />
westen én op ruime afstand van <strong>de</strong> mijnzetel<br />
te leggen, waardoor <strong>de</strong> mijnwerkers<br />
geen overlast zou<strong>de</strong>n hebben van stof, rook,<br />
stank en lawaai in verband met <strong>de</strong> meestal<br />
aanwezige zuidwestenwind, maar ten noor<strong>de</strong>n<br />
van <strong>de</strong> mijn en voor <strong>de</strong> mijnwerkers op<br />
loopafstand van hun werk.<br />
Staatsmijnen wil<strong>de</strong> dui<strong>de</strong>lijk een buurt<br />
neerzetten met ruim aangeleg<strong>de</strong> woningen<br />
met mo<strong>de</strong>rne faciliteiten als riolering, een<br />
wc binnenshuis, elektriciteit, water en een<br />
goe<strong>de</strong> levensmid<strong>de</strong>lenvoorziening, zodat<br />
“<strong>de</strong> mijnwerkers langer bleven en <strong>de</strong> mijn<br />
kon beschikken over <strong>de</strong> ‘keurtroepen’ van<br />
<strong>de</strong> mijnwerkers”, zoals mijndirecteur Van<br />
Iterson ooit zei.<br />
In recordtempo wer<strong>de</strong>n straten aangelegd<br />
en woningen gebouwd, want <strong>de</strong> mijn zou<br />
al spoedig <strong>de</strong> exploitatie moeten opvoeren.<br />
Bij Passart-Nieuwenhagen, <strong>de</strong> Wenckebachstraat<br />
en <strong>de</strong> Verleng<strong>de</strong> Treebeekstraat verrezen<br />
grote barakkenkampen (houten, maar<br />
ook asbestwoningen) om <strong>de</strong> eerste stroom<br />
mijnwerkers te kunnen opvangen. De echte<br />
woningbouw in opdracht van het bouwbureau<br />
getekend door architect J.H.W. (Willem)<br />
Leliman B.I. uit Den Haag vond plaats in<br />
<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> 1913-1919 (Wenckebachstraat,<br />
Treebeekstraat, Treebeekplein, Engerstraat,<br />
Engerplein, Sterrenstraat, Spoorstraat,<br />
Maanstraat, etc.). In het ge<strong>de</strong>elte Treebeek<br />
wer<strong>de</strong>n toen 634 woningen gebouwd. In<br />
<strong>de</strong> woningbouw wer<strong>de</strong>n rangen en stan<strong>de</strong>n<br />
zeer zichtbaar gemaakt: er waren woningen<br />
voor ingenieurs, voor opzichters, voor<br />
beambten en voor arbei<strong>de</strong>rs, steeds in status<br />
en grootte afnemend. Tevens kwam er<br />
een winkelvoorziening en later werd er een<br />
aantal scholen gebouwd. Het beambtenca-<br />
sino werd in 1924 gebouwd; eerst veel later,<br />
in 1938, bouw<strong>de</strong> Staatsmijnen het al<br />
eer<strong>de</strong>r geplan<strong>de</strong> openbare badhuis aan <strong>de</strong><br />
Maanstraat.<br />
Sociale controle en kerken<br />
Het gebied Treebeek was lange tijd voorzien<br />
van bordjes ‘Eigen Weg <strong>de</strong>r Staatsmijnen’,<br />
en ‘Verbo<strong>de</strong>n toegang voor motorrijtuigen<br />
met ijzeren of stalen wielban<strong>de</strong>n en voor<br />
personen wier <strong>de</strong> toegang tot <strong>de</strong> Staatsmijnen<br />
is ontzegd’. Soortgelijke bordjes waren<br />
ook bij <strong>de</strong> ingangen van <strong>de</strong> mijnwerkersbuurten<br />
van <strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen te<br />
vin<strong>de</strong>n. Het eigen gebied van <strong>de</strong> Staatsmijnen<br />
werd gecontroleerd door <strong>de</strong> mijnpolitie<br />
en sociaal werkers, woninginspectrices,<br />
–zowel protestants als katholiek- in<br />
dienst van <strong>de</strong> mijn. Sociale wantoestan<strong>de</strong>n,<br />
zoals die in <strong>de</strong> eerste <strong>Heerlen</strong>se mijnwerkerskolonieën<br />
Morgenster en Musschemig<br />
voorkwamen, wil<strong>de</strong> <strong>de</strong> Staatsmijndirectie<br />
voorkomen. Maar helemaal lukte dat<br />
niet. Door <strong>de</strong> woningnood in <strong>de</strong> beginperio<strong>de</strong><br />
was het hebben van een kostganger<br />
heel gewoon. In 1919 was er dan ook in<br />
bijna elke Staatsmijnwoning minimaal één<br />
kostganger en vaak zelfs meer dan één,<br />
tot wel vier toe. Ir. Dinger vertelt in een<br />
artikel over <strong>de</strong> buurt dat <strong>de</strong> Staatsmijnen<br />
weinig vertrouwen had<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> confessionele<br />
bouwverenigingen, omdat men dan<br />
geloofsgenoten zou gaan groeperen in een<br />
buurt. Men wil<strong>de</strong> een buurt voor alle mijnwerkers.<br />
Maar dat heeft <strong>de</strong> mijn niet waargemaakt.<br />
Uit het toewijzingsbeleid blijkt<br />
dat men socialisten en zeker communisten<br />
zoveel mogelijk uit <strong>de</strong> buurt weer<strong>de</strong> en dat<br />
niet-Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs alleen noodgedwongen<br />
wer<strong>de</strong>n toegelaten.<br />
Door <strong>de</strong> immigratie van mijnwerkers met<br />
meer<strong>de</strong>re geloofsovertuigingen ontston<strong>de</strong>n<br />
er ook verschillen<strong>de</strong> speciale scholen<br />
en kerken, <strong>de</strong>els met steun van <strong>de</strong> Staatsmijnen.<br />
In 1987 ston<strong>de</strong>n er nog twaalf kerken<br />
van elf kerkgenootschappen. Speciaal<br />
in Treebeek ontstond <strong>de</strong>ze situatie, doordat<br />
het <strong>de</strong> eerste grote mijnwerkersbuurt<br />
was van aanvankelijk alleen Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />
– vooral Hollan<strong>de</strong>rs, Friezen, Drenten, Braban<strong>de</strong>rs<br />
– omdat <strong>de</strong> Staatsmijnen Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />
in dienst nam, die veelal een diverse<br />
protestantse achtergrond had<strong>de</strong>n. Staatsmijnen<br />
subsidieer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> kerkenbouw, omdat<br />
ook vanuit <strong>de</strong> kerken een goe<strong>de</strong> sociale<br />
controle te verwachten viel. Daarbij maakte<br />
<strong>de</strong> (protestantse) directie geen on<strong>de</strong>rscheid<br />
tussen protestants of katholiek; wel moesten<br />
<strong>de</strong> kerken ingeschreven zijn als officieel<br />
kerkgenootschap in <strong>de</strong> zin van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
wet.
<strong>Heerlen</strong> 1896 <strong>Heerlen</strong> 1925 <strong>Heerlen</strong> 1973<br />
Zo ontston<strong>de</strong>n rond 1920 het rectoraat <strong>de</strong><br />
paters Conventuelen (1920) dat later <strong>de</strong> St.<br />
Barbara-parochie zou wor<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> Gereformeer<strong>de</strong><br />
Kerk (1919), het Leger <strong>de</strong>s Heils<br />
(1920), <strong>de</strong> Baptistengemeente (1925) en<br />
an<strong>de</strong>re kerken. Pas na <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog,<br />
in 1955, ontstond <strong>de</strong> Hervorm<strong>de</strong> Gemeente<br />
(Immanuëlkerk).<br />
Van zwart naar groen<br />
Na <strong>de</strong> aankondiging van <strong>de</strong> afbouw van <strong>de</strong><br />
mijnen in <strong>de</strong> <strong>Heerlen</strong>se Stadsschouwburg<br />
door <strong>de</strong> minister van Economische Zaken,<br />
Joop <strong>de</strong>n Uyl, op 17 <strong>de</strong>cember 1965 kwam<br />
binnen tien jaar aan <strong>de</strong> mijnindustrie een<br />
ein<strong>de</strong>. In <strong>Heerlen</strong> haal<strong>de</strong>n achtereenvolgens<br />
<strong>de</strong> Oranje Nassau IV op 18 september 1967,<br />
<strong>de</strong> Oranje Nassau III op 3 augustus 1973, <strong>de</strong><br />
Staatsmijn Emma op 30 november 1973 en<br />
<strong>de</strong> Oranje Nassau I op 31 <strong>de</strong>cember 1974 als<br />
laatste Limburgse mijn <strong>de</strong> laatste steenkool<br />
boven. Hoewel <strong>de</strong>n Uyl had beloofd dat er<br />
geen mijnsluiting zou zijn zon<strong>de</strong>r vervangen<strong>de</strong><br />
werkgelegenheid, ging <strong>de</strong> mijnsluiting<br />
zo rap dat er toch grote werkloosheid<br />
ontstond.<br />
Het omschieten van Schacht III van Staatsmijn Emma in 1983<br />
Het Samenwerkingsverband Sanering Mijnterreinen<br />
Oostelijk Zuid-Limburg zorg<strong>de</strong> er<br />
voor dat <strong>de</strong> gebouwen van <strong>de</strong> mijnzetels<br />
wer<strong>de</strong>n afgebroken, dat <strong>de</strong> meeste steenbergen<br />
wer<strong>de</strong>n afgegraven en dat <strong>de</strong> mijnterreinen<br />
wer<strong>de</strong>n heringericht tot park,<br />
industrieterrein of woonbuurt. De afbraak<br />
gebeur<strong>de</strong> in hoog tempo in <strong>de</strong> operatie<br />
van ‘Zwart naar Groen’ volgens <strong>de</strong> ‘Studie<br />
Mijnterreinen’ van ir. A.L.G. Hoefnagels uit<br />
1974. Markante gebeurtenis in <strong>de</strong>ze operatie<br />
vorm<strong>de</strong> het omverschieten van <strong>de</strong> Lange<br />
Jan, <strong>de</strong> beroem<strong>de</strong> schoorsteenpijp van <strong>de</strong><br />
elektriciteitscentrale van <strong>de</strong> Oranje Nassau I,<br />
op 21 augustus 1976. Na een ludieke begrafenisstoet<br />
viel <strong>de</strong> schoorsteen ook nog eens<br />
in <strong>de</strong> verkeer<strong>de</strong> richting. Het omschieten<br />
van <strong>de</strong> beroem<strong>de</strong> Schacht III van <strong>de</strong> Staatsmijn<br />
Emma op 28 oktober 1983 markeert zo<br />
ongeveer <strong>de</strong> laatste fase van <strong>de</strong> sloopwerkzaamhe<strong>de</strong>n<br />
in <strong>Heerlen</strong>, die toch nog tien<br />
jaar duur<strong>de</strong>. Als laatste werd het proefstation<br />
van <strong>de</strong> Emma omvergeschoten.<br />
Niet alle terreinen hebben nog hun eindbestemming<br />
bereikt en ook niet zon<strong>de</strong>r pro-<br />
blemen, zeker waar vervuil<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgrond<br />
op <strong>de</strong> plekken waar woningen verrezen <strong>de</strong><br />
gezondheid van bewoners bedreig<strong>de</strong>. Ook<br />
<strong>de</strong> vestiging van nieuwe industrie vlotte<br />
niet zoals men had gehoopt, waardoor er nu<br />
nog steeds wordt gebouwd op <strong>de</strong> terreinen<br />
van Emma en ON I. Bij <strong>de</strong> ON IV wordt nog<br />
steeds zand afgegraven en moet <strong>de</strong> laatste<br />
steenberg waarschijnlijk wijken.<br />
Herinneringen aan het mijnverle<strong>de</strong>n<br />
Lange tijd is <strong>de</strong> herinnering aan het mijnverle<strong>de</strong>n<br />
– mogelijk door het schokeffect van<br />
<strong>de</strong> grote metamorfose die <strong>de</strong> mijnstreek<br />
on<strong>de</strong>rging en <strong>de</strong> grote werkloosheid en <strong>de</strong><br />
daaruit ontstane problemen – weggedrukt.<br />
De laatste <strong>de</strong>cennia komt echter <strong>de</strong> herinnering<br />
weer boven en verschijnen er vele<br />
publicaties, fotoboeken en wetenschappelijke<br />
literatuur, en wordt er van alles on<strong>de</strong>rnomen<br />
om het Ne<strong>de</strong>rlands Mijnmuseum in<br />
het enige in <strong>Heerlen</strong> resteren<strong>de</strong> mijnindustriële<br />
monument, het schachtgebouw van<br />
<strong>de</strong> Oranje Nassau I, (ver<strong>de</strong>r) vorm te geven<br />
en te exploiteren.<br />
Actueel is het mijnwaterproject, een proef-
De laatste kolen gedolven op 31-12-1974 in <strong>de</strong> ON I<br />
project, waarbij met succes water uit <strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong> mijngangen on<strong>de</strong>r <strong>Heerlen</strong> wordt gebruikt<br />
voor verwarming en koeling van circa<br />
200 huizen, winkels, een supermarkt, een<br />
bibliotheek en grote kantoorgebouwen. De<br />
eerste mijnwater energiecentrale ter wereld<br />
van Woningstichting Weller in ‘Gen Coel’<br />
wordt op 1 oktober 2008 geopend tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>de</strong> internationale conferentie ‘Minewater08’<br />
in <strong>Heerlen</strong> en Aken.<br />
En ver<strong>de</strong>r…<br />
Ook Sint Barbaradag voor <strong>de</strong> (oud-)kompels<br />
(4 <strong>de</strong>cember) is enkele jaren gele<strong>de</strong>n weer<br />
in ere hersteld. Er wor<strong>de</strong>n oud-mijnwerkers<br />
geïnterviewd en hun verhalen wor<strong>de</strong>n op<br />
vi<strong>de</strong>o vastgelegd door leerlingen van het<br />
mid<strong>de</strong>lbaar on<strong>de</strong>rwijs en door professionals.<br />
De geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
mijnbouw wordt herschreven en er komt<br />
steeds meer informatie over <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
mijnbouw beschikbaar op internet. Daarbij<br />
blazen bij activiteiten, die refereren aan<br />
het mijnverle<strong>de</strong>n, nog steeds <strong>de</strong> schalmeien<br />
van het Mijnwerkerskorps ‘Glück Auf’.<br />
Literatuur<br />
Voor wie ver<strong>de</strong>r zich ver<strong>de</strong>r verdiepen wil<br />
in het mijnverle<strong>de</strong>n (o.a. te raadplegen in<br />
<strong>de</strong> studiezaal van Rijckheyt, centrum voor<br />
regionale geschie<strong>de</strong>nis in <strong>Heerlen</strong>):<br />
Literatuur:<br />
• Bart Gielen, “‘Onze Upon a Time in the<br />
South’ – De herstructurering van <strong>de</strong> Mijnstreek<br />
na <strong>de</strong> mijnsluitingen: hoop verwachtingen<br />
en <strong>de</strong>ceptie”, in: Zestig jaar vorsen in<br />
<strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van Parkstad Limburg; jubileumboek<br />
Het Land van Herle 1945-2005<br />
[<strong>Heerlen</strong> 2006].<br />
• Ben Gales, Delven en slepen, steenkolemijnbouw<br />
in Limburg: techniek, winning<br />
en markt geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> en negentien<strong>de</strong><br />
eeuw [Hilversum 2004].<br />
• Weet je nog koempel, <strong>de</strong> mijnen in Limburg<br />
[Zwolle 2003-2005].<br />
• Marcel M.J. Put en Mark van Dijk, 2000<br />
jaar <strong>Heerlen</strong>, van Romeinse ne<strong>de</strong>rzetting tot<br />
mo<strong>de</strong>rne stad [<strong>Heerlen</strong> 1998]<br />
• Ach Lieve Tijd, twintig eeuwen mijnstreek<br />
[Zwolle 1993-1995]<br />
• L.H.M. Kreukels, Kolen en kompels, <strong>de</strong><br />
geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse mijnwerkers<br />
[Amsterdam 1986]<br />
Vi<strong>de</strong>o:<br />
De Staatsmijnen in beeld, Mijn Verle<strong>de</strong>n. 3<br />
<strong>de</strong>len op DVD (zie www.L1shop.nl)<br />
Websites:<br />
www.<strong>de</strong>mijnen.nl<br />
www.limburgsemijnen.nl<br />
http://members.home.nl/wimschoenmaekers<br />
www.ne<strong>de</strong>rlandsmijnmuseum.eu<br />
www.minewaterproject.info<br />
www.rijckheyt.nl<br />
www.industrion.nl
Sporen van het mijnverle<strong>de</strong>n – bezienswaardighe<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> <strong>route</strong><br />
1. Cultuurcluster ‘Gen Coel’…<br />
1. Gen Coel - Groeët Genhei<br />
Een markante herinnering aan het mijnverle<strong>de</strong>n is het nieuwe cultuurcluster<br />
‘Gen Coel’ van Heerlerhei<strong>de</strong>. De architect, Bart Wauben<br />
uit Geleen, heeft het representatieve glazen gebouw <strong>de</strong> vorm van<br />
een Van Iterson-koeltoren gegeven. Het cultuurcluster bestaat uit<br />
het Corneliushuis (met zalen en podium/gemeenschapshuis), het<br />
Grand Café, <strong>de</strong> stads<strong>de</strong>elwinkel van <strong>de</strong> gemeente <strong>Heerlen</strong> en het<br />
filiaal Heerlerhei<strong>de</strong> van <strong>de</strong> <strong>Open</strong>bare Bibliotheek <strong>Heerlen</strong>. Het cultuurcluster<br />
heeft met het verwarming- en koelingsysteem van het<br />
Mijnwaterproject een internationale primeur. Op <strong>de</strong> bovenste etage<br />
in <strong>de</strong> koeltoren is een energiecentrale waar het mijnwater uit <strong>de</strong><br />
voormalige Oranje Nassaumijn III omhoog wordt gepompt en van<br />
waaruit het warme en kou<strong>de</strong> water via resp. ro<strong>de</strong> en blauwe buizen<br />
wordt verspreid. Bij <strong>de</strong> cultuurcluster zijn <strong>de</strong> Plusmarkt, 6 an<strong>de</strong>re<br />
winkels, 50 woningen en een on<strong>de</strong>rgrondse parkeergarage voor<br />
ongeveer 270 auto’s gerealiseerd.<br />
2. Opzichters/ingenieurswoningen – Ganzewei<strong>de</strong> 31-41<br />
Voor opzichters en mijningenieurs bouw<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen<br />
woningen met meer luxe en leefruimte. Bij <strong>de</strong> ingenieurswoningen<br />
waren zelfs aparte ingangen voor dienstbo<strong>de</strong>n. De woningen<br />
aan <strong>de</strong> Ganzewei<strong>de</strong> zijn gebouwd in opdracht van het bouwbureau<br />
van <strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen, dat <strong>de</strong> woningen ontwierp<br />
naar het i<strong>de</strong>e van <strong>de</strong> mijnwerkerswoningen in Lotharingen. Ze zijn<br />
kort na <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong> Oranje Nassau III gebouwd in <strong>de</strong> perio<strong>de</strong><br />
1912-1923: 1 ingenieurswoning (inmid<strong>de</strong>ls gesloopt), 2 adjunct-opzichterwoningen<br />
(1920), 4 opzichterswoningen (1914) en 4 beambtenwoningen<br />
(1914). Ze zijn een ontwerp van architect A. Lugten.<br />
3. Droomkasteel- Ganzewei<strong>de</strong> 113-115<br />
Droomkasteel ‘Fantastico’ is het eerste attractiepark van <strong>Heerlen</strong>.<br />
Bovengronds mijnwerker N. Schoonbroodt zei in 1954 het mijnbedrijf<br />
vaarwel om met <strong>de</strong> ervaring opgedaan in het mijnbedrijf als<br />
zelfstandig schil<strong>de</strong>r te gaan werken en zich te kunnen wij<strong>de</strong>n aan<br />
zijn hobby, het maken van tuinfiguren. Al in <strong>de</strong> jaren zestig was<br />
<strong>de</strong> vraag zo groot dat hij aan <strong>de</strong> Ganzewei<strong>de</strong> een winkel begon<br />
in zelfgemaakte fonteinen en tuinkabouters. De tuin werd steeds<br />
meer volgebouwd met bouwwerkjes die als entourage en etalage<br />
voor <strong>de</strong> beel<strong>de</strong>n fungeer<strong>de</strong> en steeds meer op een echt kasteel<br />
gingen lijken. De kosten waren echter zo hoog dat men gedwongen<br />
Van Iterson koeltorens<br />
2. Ganzewei<strong>de</strong><br />
3. Droomkasteel<br />
… <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> plek rond 1933.
werd entreegeld te vragen. Zo werd het Droomkasteel geboren,<br />
dat op 27 mei 1966 zijn poorten open<strong>de</strong> voor het publiek. Bij <strong>de</strong><br />
ingang staat een levensgrote olifant (15.000 kilo zwaar), waker<br />
over <strong>de</strong> duizen<strong>de</strong>n beel<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> sprookjeswereld. De 21 meter<br />
hoge uitkijktoren van het kasteel geeft een prachtig uitzicht op <strong>de</strong><br />
omgeving. Het was zo’n succes dat het een echt bedrijf werd, een<br />
galerie voor tuinfiguren en een attractiepark, dat jaarlijks volle<br />
bussen aan bezoekers trok. Zijn zoon werkte mee in het bedrijf en<br />
zette het na het overlij<strong>de</strong>n van zijn va<strong>de</strong>r voort. Momenteel is het<br />
attractiepark gesloten door ziekte van <strong>de</strong> eigenaar. Het wacht op<br />
een nieuwe eigenaar om <strong>de</strong> zaak weer open te stellen.<br />
4. Voormalig terrein Staatsmijn Emma – Emmaweg (links en<br />
rechts)<br />
Links en rechts van <strong>de</strong><br />
weg ligt het voormalige<br />
mijnterrein van <strong>de</strong><br />
Staatsmijn Emma. In<br />
1904 liet <strong>de</strong> regering<br />
een aantal proefboringen<br />
uitvoeren om na te<br />
gaan of het zin had ‘Op<br />
<strong>de</strong> Kroeselen’ of bij <strong>de</strong><br />
‘Heisterberg’ een twee<strong>de</strong><br />
Staatsmijn te vestigen. En jawel: <strong>de</strong> boringen vol<strong>de</strong><strong>de</strong>n aan <strong>de</strong><br />
verwachtingen, zodat in 1906 werd besloten <strong>de</strong> steenkoollagen<br />
in het agrarische noor<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> gemeente Hoensbroek te gaan<br />
exploiteren. Weldra gons<strong>de</strong> het er van <strong>de</strong> bedrijvigheid. Tussen<br />
1908 en 1911 verrees <strong>de</strong> Staatsmijn Emma op <strong>Heerlen</strong>s grondgebied,<br />
vernoemd naar <strong>de</strong> moe<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> toenmalige koningin<br />
Wilhelmina. Ook werd een spoorlijn aangelegd voor <strong>de</strong> afvoer van<br />
het zwarte goud; een spoorlijn die werd doorgetrokken naar <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong> staatsmijn (<strong>de</strong> Staatsmijn Hendrik), die in Brunssum-Rumpen<br />
werd gevestigd en die tegelijk <strong>de</strong> scheiding markeer<strong>de</strong> tussen <strong>de</strong><br />
nieuwe mijnzetel en <strong>de</strong> in rap tempo door Staatsmijnen gebouw<strong>de</strong><br />
mijnwerkerskolonie.<br />
De steenkolenmijn was in bedrijf van 1911 tot 1973. De Emma<br />
was <strong>de</strong> op een na grootste mijn van Ne<strong>de</strong>rland. Het on<strong>de</strong>rgrondse<br />
gebied besloeg een oppervlakte van 7.235 hectare. Op het hoogtepunt<br />
werkten er 10.000 mensen in <strong>de</strong> mijn, waarvan 6.000 on<strong>de</strong>rgronds.<br />
Het voormalige mijnterrein is vandaag <strong>de</strong> dag een mo<strong>de</strong>rne<br />
woonbuurt, gelegen tussen een park aan <strong>de</strong> oostzij<strong>de</strong> en het<br />
verzorgingshuis Emmastaete aan <strong>de</strong> westzij<strong>de</strong>. Aan <strong>de</strong> rand van het<br />
park is bij <strong>de</strong> Wenckebachstraat een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> muur die het mijn<br />
terrein aan <strong>de</strong> kant van <strong>de</strong> woonbuurt begrens<strong>de</strong> bewaard. In het<br />
park (tegenover het tankstation; te zien ver<strong>de</strong>rop op weg naar 9.)<br />
liggen nog beton<strong>de</strong>len die herinneren aan <strong>de</strong> gigantische bouwsels<br />
van <strong>de</strong> mijn. Tussen 1983 en 1993 gingen <strong>de</strong> gebouwen van <strong>de</strong><br />
mijn tegen <strong>de</strong> vlakte. Dankzij particulier initiatief is <strong>de</strong> gevelsteen<br />
met <strong>de</strong> tekst ‘Staatsmijn Emma anno 1911’ bewaard gebleven.<br />
Vanaf het begin van <strong>de</strong> weg zijn glimpen op te vangen van <strong>de</strong><br />
steenbergen van <strong>de</strong> Oranje Nassau IV (Heksenberg) en Staatsmijn<br />
Wilhelmina met nu <strong>de</strong> skibaan van Snowworld.<br />
5. Staatsmijnenbuurt Treebeek – Spoorstraat – Uranusstraat<br />
– Pleinstraat en later Treebeekstraat, Wenckebachstraat.<br />
Treebeek is een plaats waar nog tot zo’n hon<strong>de</strong>rd jaar gele<strong>de</strong>n het<br />
vee graas<strong>de</strong>, boeren zaai<strong>de</strong>n en oogsten en <strong>de</strong> graaf De Marchant<br />
et d’Ansembourg uit Amstenra<strong>de</strong> zijn ‘speelveld voor hazen’, zijn<br />
jachtgebied, had. De wan<strong>de</strong>laar kon in stilte genieten van het natuurschoon<br />
en <strong>de</strong> imposante vergezichten. Bij gebrek aan verhar<strong>de</strong><br />
wegen moest hij stevige schoenen aantrekken. De vestiging van <strong>de</strong><br />
4. Staatsmijn Emma<br />
5. Staatsmijnbuurt Treebeek
Staatsmijn Emma zorg<strong>de</strong> echter in snel tempo voor een complete<br />
metamorfose.<br />
Treebeek is door Staatsmijnen aangelegd als een echt tuindorp<br />
naar Engels voorbeeld. Met <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong> buurt, die vroeger<br />
<strong>de</strong>el uitmaakte van <strong>de</strong> gemeenten <strong>Heerlen</strong>, Brunssum en Amstenra<strong>de</strong>,<br />
werd begonnen toen <strong>de</strong> Staatsmijn Emma werd aangelegd<br />
(1908-1913). De verschillen<strong>de</strong> woningtypen wer<strong>de</strong>n ontworpen<br />
door me<strong>de</strong>werkers van <strong>de</strong> Bouwaf<strong>de</strong>ling van <strong>de</strong> Staatsmijnen dat<br />
on<strong>de</strong>r leiding stond van ir. A.E. Dinger. Ir. J.H.W. Leliman ontwierp<br />
het eerste bebouwingsplan (1918) voor <strong>de</strong>ze eerste tuinstad van<br />
Ne<strong>de</strong>rland, het grondplan voor <strong>de</strong> grote buurt (inclusief Haansberg)<br />
tussen <strong>de</strong> Staatsmijnen Emma en Hendrik. Treebeek omvatte<br />
opzichters-, beambten- en arbei<strong>de</strong>rswoningen, gebouwd tussen<br />
1913 en 1921.<br />
6. Beambtencasino – Uranusstraat 17<br />
Het huidige Wellnescentrum is gebouwd in 1919-1920 als<br />
ontmoetingsruimte voor beambten van Staatsmijnen en is vermaard<br />
door zijn vele belangrijke evenementen. Beambten moesten<br />
lid wor<strong>de</strong>n van een beambtenbond. Speciaal voor het hogere<br />
personeel wer<strong>de</strong>n casino’s gebouwd waar ze vertier von<strong>de</strong>n, een<br />
toneelvoorstelling kon<strong>de</strong>n bijwonen, kon<strong>de</strong>n eten of een borrel<br />
kon<strong>de</strong>n drinken. De casino’s (en naaste omgeving) waren verbo<strong>de</strong>n<br />
terrein voor <strong>de</strong> eenvoudige mijnwerkers. Na <strong>de</strong> mijnsluiting is het<br />
casino bijna 20 jaar in gebruik geweest als ontspanningsruimte<br />
voor <strong>de</strong> Navo-officieren van AFCENT/AFNORTH.<br />
7. Badhuis – Maanstraat 13-15<br />
Het Fonds voor Sociale Instellingen van <strong>de</strong> Staatsmijnen bouw<strong>de</strong> in<br />
1938 het al in 1918 geplan<strong>de</strong> badhuis voor hun mijnwerkers in Treebeek.<br />
De mijnwerkerswoningen in <strong>de</strong> buurt waren gebouwd zon<strong>de</strong>r<br />
badvoorziening. De mijnwerkers zelf gebruikten vooral <strong>de</strong> badvoorziening<br />
op <strong>de</strong> mijn zelf. Hun gezinsle<strong>de</strong>n waren aangewezen op <strong>de</strong><br />
‘tobbe’ of dit soort openbare voorzieningen, waar men voor een<br />
paar cent een bad kon nemen. In het gebouw<br />
waren 12 douches en 2 kuipba<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong>genen<br />
die het wat bre<strong>de</strong>r had<strong>de</strong>n. Een douche<br />
koste in <strong>de</strong> begintijd 8 cent en een bad 23<br />
cent. Met zeep en handdoek erbij moest men<br />
2 cent meer betalen. Douches en badkamers<br />
zijn gesloopt toen het gebouw na <strong>de</strong> sluiting<br />
in 1965 als ambulancepost door <strong>de</strong> GGD in<br />
gebruik is genomen. De voormalige badzaal<br />
is nu kerkzaal gewor<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> droogzol<strong>de</strong>r<br />
voor <strong>de</strong> handdoeken is getransformeerd tot<br />
jeugdruimte. De woning voor <strong>de</strong> toenmalige<br />
badmeester is intact gebleven.<br />
8. Protestants Jeugdhuis – Maanstraat 6<br />
Staatsmijnen ronsel<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> mijnarbeid vele kompels uit het<br />
noor<strong>de</strong>n van Ne<strong>de</strong>rland, die een protestantse achtergrond had<strong>de</strong>n.<br />
De Ne<strong>de</strong>rlands Hervorm<strong>de</strong>n van Treebeek kerkten lange tijd<br />
in <strong>de</strong> kerk aan <strong>de</strong> Kastanjelaan in Hoensbroek, die was gebouwd<br />
met subsidie van <strong>de</strong> mijnen. Om <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> verenigingen,<br />
die er in <strong>de</strong> Hervorm<strong>de</strong> Gemeente Hoensbroek-Treebeek wer<strong>de</strong>n<br />
opgericht, een ontmoetingsplaats te geven, werd een Vereniging<br />
Hervormd Jeugdhuis opgericht. Deze realiseer<strong>de</strong> in 1928 het jeugdhuis,<br />
nu Trefcentrum, aan <strong>de</strong> Maanstraat. Het is vanaf het begin<br />
van <strong>de</strong> Protestants Christelijke Harmonie (nu: Harmonie Orkest)<br />
‘Concordia’ in 1934 <strong>de</strong> vaste repetitieruimte van <strong>de</strong>ze nog floreren<strong>de</strong><br />
vereniging.<br />
6. Beambtencasino Treebeek<br />
8. Protestants Jeugdhuis<br />
7. Badhuis
9. Mijnwerkerswoningen – Treebeekstraat<br />
De Treebeekstraat is één van <strong>de</strong> eerste straten in het woningbouwplan<br />
van Treebeek van ir. Leliman. De woningen zijn gebouwd<br />
rond 1918.<br />
10. Tijdvenster ‘Staatsmijn Emma’ – hoek Wenckebachstraat/<br />
Ringstraat<br />
Ter herinnering aan het mijnverle<strong>de</strong>n plaatste <strong>de</strong> Gemeente Brunssum<br />
in 2007 hier een metalen frame met daarin een ou<strong>de</strong> mijnfoto.<br />
Het tijdvenster roept het beeld op van <strong>de</strong> vroegere situatie. Door<br />
<strong>de</strong> transparante achtergrond van <strong>de</strong> foto, ziet men als het ware<br />
twee situaties tegelijk. De ou<strong>de</strong> op <strong>de</strong> foto en daar doorheen <strong>de</strong><br />
huidige.<br />
11. Beambten- en opzichterswoningen – Wenckebachstraat/<br />
Treebeekstraat<br />
Voor (hoofd)opzichters en beambten wer<strong>de</strong>n statige huizen het<br />
dichtst bij <strong>de</strong> ingang van <strong>de</strong> mijn gebouwd. In geval van een mijnramp<br />
kon<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze leidinggeven<strong>de</strong> me<strong>de</strong>werkers dan snel op <strong>de</strong><br />
mijn zijn. Deze woningen zijn uit <strong>de</strong> begintijd van <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong><br />
buurt Treebeek, kort nadat <strong>de</strong> mijn in volle exploitatie kwam.<br />
12. Emmastaete met in <strong>de</strong> tuin gevelstenen van <strong>de</strong> Staatsmijn<br />
Emma – Akerstraat Noord<br />
Waar vroeger <strong>de</strong> schachtbok van <strong>de</strong> Staatsmijn Emma het beeld<br />
domineer<strong>de</strong>, herinnert nu bijna niets meer aan het mijnverle<strong>de</strong>n.<br />
In plaats daarvan zien we nu ‘Emmastaete’, een vrij nieuw zorgcentrum<br />
aan <strong>de</strong> Akerstraat Noord in Brunssum, dat tot stand kwam na<br />
een fusie tussen <strong>de</strong> protestantse bejaar<strong>de</strong>nzorgcentra ‘De Schutse’<br />
in Hoensbroek en ‘De Kruisberg’ in Brunssum. Het nieuwe Woonzorgcomplex<br />
met aanleun- en zorgwoningen is gerealiseerd door<br />
Woningstichting ‘De Voorzorg’. De bouw startte in 2003 naar een<br />
ontwerp van Satijn Architecten. Op 19 mei 2006 was <strong>de</strong> officiële<br />
opening. Op St. Barbaradag (4 <strong>de</strong>cember) 2006, <strong>de</strong> feestag van<br />
<strong>de</strong> mijnwerkers, wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> gevelstenen van <strong>de</strong> Staatsmijn<br />
Emma uit 1911 in het plantsoen voor ‘Emmastaete’ geplaatst op<br />
<strong>de</strong> plaats van <strong>de</strong> vroegere hoofdschacht. De gevelstenen, vier in<br />
totaal met het opschrift ‘Staatsmijn Emma anno 1911’, sier<strong>de</strong>n sinds<br />
<strong>de</strong> sloop van <strong>de</strong> Emma in 1983 <strong>de</strong> voortuin van het DSM-hoofdkantoor<br />
in <strong>Heerlen</strong>. Op initiatief van Henk Has, Jan van <strong>de</strong>r Zwaard en<br />
Hans Mantelaers, en met me<strong>de</strong>werking van DSM en <strong>de</strong> gemeenten<br />
Brunssum en <strong>Heerlen</strong>, keer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> gevelstenen terug naar <strong>de</strong><br />
oorspronkelijke locatie. Ze wer<strong>de</strong>n onthuld door wethou<strong>de</strong>r Richard<br />
<strong>de</strong> Boer van <strong>de</strong> gemeente Brunssum en wethou<strong>de</strong>r Cor Duijf van<br />
<strong>de</strong> gemeente <strong>Heerlen</strong>.<br />
13. Gezellenhuis – Heisterberg 4-8<br />
Het gezellenhuis van <strong>de</strong> Emma aan <strong>de</strong> Heisterberg is gebouwd in<br />
1920 en was een initiatief van <strong>de</strong> Vereniging ‘Het Goe<strong>de</strong> Kosthuis’<br />
dat in 1915 door hoofdaalmoezenier van Sociale Werken, dr. Henri<br />
Poels, werd opgericht. Het was bestemd als woonplaats voor ongehuw<strong>de</strong><br />
(katholieke) mijnwerkers. De geestelijkheid heeft altijd een<br />
groot stempel gedrukt op dit soort gezellenhuizen, die veel weg<br />
had<strong>de</strong>n van een klooster. De huishou<strong>de</strong>lijke dienst werd ingevuld<br />
door religieuzen die toezagen op strenge huisregels: geen alcohol,<br />
niet vloeken, geen vrouwelijk bezoek en voor 23.00 u. binnen zijn.<br />
Vanuit <strong>de</strong> middagdienst die om 22.00 u. eindig<strong>de</strong> was dat voor <strong>de</strong><br />
kompels net te halen. Van het gezellenhuis rest alleen een <strong>de</strong>el<br />
van <strong>de</strong> voorgevel. In <strong>de</strong> jaren negentig van <strong>de</strong> 20ste eeuw is het<br />
gehele achter<strong>de</strong>el gesloopt en zijn er mo<strong>de</strong>rne appartementen<br />
voor in <strong>de</strong> plaats gekomen.<br />
9. Mijwerkerswoningen<br />
10. Tijdvenster<br />
12. Emmastaete<br />
13. Gezellenhuis<br />
11. Beambten- en<br />
opzichterswoningen
14. Lomahuis – Buttingstraat 24<br />
‘Het Lomahuis’ is in 1928 gebouwd als gezellenhuis voor protestantse<br />
vrijgezelle mijnwerkers door het Amsterdams Jongelings<br />
Verbond. Voor het bouwplan werd <strong>de</strong> gereformeer<strong>de</strong> architect<br />
Arnoldus Ingwersen uit Amsterdam in <strong>de</strong> arm genomen. Het gebouw<br />
heeft dan ook alle karakteristieken van <strong>de</strong> Amsterdamse<br />
school en is een van <strong>de</strong> weinige gebouwen in <strong>de</strong>ze stijl in Hoensbroek.<br />
Het beheer en verhuren van <strong>de</strong> circa <strong>de</strong>rtig kamers werd<br />
na <strong>de</strong> opening overgedragen aan <strong>de</strong> Limburgse Organisatie voor<br />
jonge Mannen (LOMA). Na <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog was er nog<br />
nauwelijks belangstelling voor <strong>de</strong>ze woonvorm en werd het pand<br />
verkocht aan Stichting ‘Avondvre<strong>de</strong>’, die het gebouw tot april 1972<br />
exploiteer<strong>de</strong> als bejaar<strong>de</strong>ntehuis voor ca 35 bejaar<strong>de</strong>n. In april 1972<br />
verhuis<strong>de</strong>n <strong>de</strong> bejaar<strong>de</strong>n naar een nieuw on<strong>de</strong>rkomen aan <strong>de</strong> Professor<br />
Asserstraat 2, Bejaar<strong>de</strong>ntehuis ‘De Schutse’, dat tot 2005 in<br />
gebruik was. Toen verhuis<strong>de</strong> men naar Emmastaete en werd het<br />
gebouw gesloopt. Na 1972 is het Lomahuis in gebruik als appartementencomplex<br />
voor alleenstaan<strong>de</strong> mannen.<br />
15. Mijnwerkerswoningen – Nieuwenhofstraat / Buttingstraat<br />
Bijzon<strong>de</strong>re mijnwerkerwoningen van het rug-aan-rugtype vin<strong>de</strong>n<br />
we aan <strong>de</strong> Buttingstraat. Er staat zelfs een woning met een kolenkar<br />
(Nieuwenhofstr 16) in <strong>de</strong> tuin. De woningen staan op <strong>de</strong><br />
monumentenlijst en zijn door Staatsmijnen gebouwd tussen 1908<br />
en 1910 (ontwerp: Bouwbureau Staatsmijnen) en zijn daarmee <strong>de</strong><br />
eerste woningen, die door dit bureau bij <strong>de</strong> Emma gebouwd zijn.<br />
16. St. Jozefkerk – Verleng<strong>de</strong> Wilhelminastraat<br />
Door <strong>de</strong> grote toename van <strong>de</strong> bevolking was een nieuwe parochie<br />
nodig voor <strong>de</strong> mensen in Treebeek en Passart. Daarom werd<br />
in 1930 een nieuwe parochie gesticht en kwam er meteen een<br />
noodkerk. In 1939 kreeg architect Alfons Boosten opdracht een<br />
kerkgebouw te ontwerpen, maar door <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog<br />
kwam er niets van bouwen. In 1948 werd <strong>de</strong> opdracht hernieuwd<br />
en op 23 <strong>de</strong>cember 1951 kon <strong>de</strong> kerk in gebruik genomen wor<strong>de</strong>n.<br />
Wij zien hier typische kenmerken van <strong>de</strong> architectuur van Boosten:<br />
rondboogconstructies, in hoogte verspringen<strong>de</strong> daken en een<br />
open dakstoel.<br />
17. Mijnwaterproject en Steenberg Oranje Nassau III<br />
De Koumen – Terhoeven<strong>de</strong>rweg<br />
De steenberg van <strong>de</strong> Oranje Nassaumijn III, gelegen langs<br />
<strong>de</strong> Caumerbeek, is na <strong>de</strong> sluiting van <strong>de</strong> mijnen in <strong>de</strong><br />
‘Operatie Van Zwart naar Groen’ omgevormd tot het stadspark<br />
‘In <strong>de</strong> Koumen’.<br />
Een paar hon<strong>de</strong>rd meter voor <strong>de</strong> roton<strong>de</strong> is voor het Mijnwaterproject<br />
<strong>de</strong> afgelopen jaren met succes geboord naar<br />
<strong>de</strong> mijngangen om met het mijnwater een ‘groen’ verwarmings/koelingssysteem<br />
te ontwikkelen.<br />
18. Mijnwerkerswoningen – Rennemigstraat<br />
De buurt Rennemig is ontstaan bij <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong> mijn Oranje<br />
Nassau III. Het Bouwbureau van <strong>de</strong> Oranje Nassau teken<strong>de</strong> voor het<br />
ontwerp van <strong>de</strong>ze karakteristieke en oer<strong>de</strong>gelijke 74 woningen die<br />
in <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> 1914-1918 rechts van <strong>de</strong> Rennemigstraat wer<strong>de</strong>n gebouwd.<br />
Aan <strong>de</strong> linkerkant (nummers 24 t/m 54) liggen 16 beambtenwoningen.<br />
Ook <strong>de</strong>ze zijn gebouwd door Oranje Nassaumijnen<br />
en ontworpen door architect Lugten in 1918, 1920 en 1923.<br />
Foto’s: Twee type woningen aan <strong>de</strong> Eerste Oosterstraat in oud<br />
Rennemig<br />
14. Lomahuis<br />
15. Mijnwerkerswoningen<br />
17. mijnwaterproject<br />
18. Mijnwerkerswoningen<br />
16. St. Jozefkerk
19. Mijnwaterproject - Kettingschaaf (schaafploeg) – Roton<strong>de</strong><br />
Ganzewei<strong>de</strong><br />
Bij <strong>de</strong>ze roton<strong>de</strong> stond lange tijd (2006/7) een boortoren die veel<br />
bekijks van oud-mijnwerkers kreeg. Ook hier werd met succes <strong>de</strong><br />
door <strong>de</strong> mijnmeters on<strong>de</strong>rgronds nauwkeurig in kaart gebrachte<br />
mijngang aangeboord voor <strong>de</strong> aanvoer van het warme water naar<br />
<strong>de</strong> verwarmingscentrale in Gen Coel. Nu is alleen nog een groene<br />
bak te zien waar <strong>de</strong> leidingen beginnen.<br />
Toen <strong>de</strong> roton<strong>de</strong> werd gemaakt is ervoor gekozen een herinnering<br />
aan <strong>de</strong> mijnindustrie als beeldvanger te plaatsen: een schaafploeg.<br />
De schaafploeg staat voor <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnisering van <strong>de</strong> kolenwinning<br />
na <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog. De ploeg schoof langs <strong>de</strong> kolenlaag<br />
waardoor <strong>de</strong> kool in transportgoten viel en naar <strong>de</strong> gereedstaan<strong>de</strong><br />
kolenwagens kon wor<strong>de</strong>n afgevoerd. De schaafploeg was niet direct<br />
een succes, omdat <strong>de</strong> kolenlagen van wisselen<strong>de</strong> dikte waren.<br />
Al in 1955 wer<strong>de</strong>n meer kolen handmatig gewonnen dan<br />
(half)mechanisch.<br />
20. Muurresten Mijnspoorbrug – Begin Schelsberg<br />
Muurresten links en rechts van <strong>de</strong> weg na het eerste huis rechts<br />
markeren <strong>de</strong> dijk waarover <strong>de</strong> brug van het mijnspoor tussen <strong>de</strong><br />
ON IV en III heeft gelegen. De spoorlijn is aangelegd in 1926 bij <strong>de</strong><br />
aanleg van <strong>de</strong> Oranje Nassau IV. De markante witte stalen brug<br />
werd gesloopt eind jaren 1980 toen <strong>de</strong> sanering van <strong>de</strong> terreinen<br />
van ON I en III groten<strong>de</strong>els voltooid was. Lange tijd re<strong>de</strong>n vrachtwagens<br />
over <strong>de</strong>ze brug om een overschot van het steenafval van<br />
<strong>de</strong> steenbergen van bei<strong>de</strong> mijnen in het gat te storten dat door<br />
<strong>de</strong> zilverzandwinning nabij <strong>de</strong> Hei<strong>de</strong>veldweg (Heksenberg) was<br />
ontstaan.<br />
21. Beersdal – Mijnwerkerswoningen Oranje Nassau - Schelsberg<br />
61-109 (Beersdal) (met kolenwagen op nr. 75)<br />
Rond <strong>de</strong> Oranje Nassaumijn I verrezen meer<strong>de</strong>re mijnwerkersbuurten<br />
(kolonieën). Door <strong>de</strong> toename van <strong>de</strong> productie moest<br />
<strong>de</strong> mijndirectie veel personeel ronselen en bouw<strong>de</strong> men voor hun<br />
huisvesting <strong>de</strong> grote kolonie Beersdal met 280 woningen tussen<br />
1911 en 1918. Bij <strong>de</strong> eerste bewoners van <strong>de</strong> buurt waren veel<br />
voormalige Belgische soldaten die tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog<br />
naar Ne<strong>de</strong>rland waren gevlucht en door <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> vraag naar<br />
steenkool vooral bij het werken in <strong>de</strong> mijnen wer<strong>de</strong>n ingezet.<br />
22. Oudste mijnwerkerswoningen Musschemig<br />
- Saffierstraat – Granaatstraat - Diamantstraat<br />
De buurt Musschemig is in <strong>Heerlen</strong> <strong>de</strong> oudst nog overgebleven<br />
mijnwerkerskolonie. De directie van <strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen liet<br />
er oorspronkelijk 137 woningen bouwen tussen 1900 en 1918. De<br />
eerste kolonieën met mijnwerkers waren in die tijd niet zo geliefd<br />
bij <strong>de</strong> <strong>Heerlen</strong>aren. Doordat er woningkrapte was, had<strong>de</strong>n<br />
vele mijnwerkers kostgangers. In <strong>de</strong> krant werd regelmatig melding<br />
gemaakt van vechtpartijen en drinkgelagen, een doorn in<br />
het oog van <strong>de</strong> autochtone katholieke <strong>Heerlen</strong>aren en vooral <strong>de</strong><br />
geestelijkheid.<br />
23. Patronaat – Sittar<strong>de</strong>rweg 143<br />
Architect Wiel<strong>de</strong>rs uit Sittard teken<strong>de</strong> voor het ontwerp van het<br />
patronaat aan <strong>de</strong> Sittar<strong>de</strong>rweg dat in 1920 werd gebouwd voor<br />
het rectoraat van <strong>de</strong> Min<strong>de</strong>rbroe<strong>de</strong>rs H.H Martelaren van Gorcum.<br />
In het bestek werd een bepaling opgenomen dat <strong>de</strong> aannemer<br />
zijn mensen niet min<strong>de</strong>r mocht betalen dan “door <strong>de</strong> plaatselijke<br />
loonstandaard is aangegeven”. Ook over overwerk (tijd langer dan<br />
<strong>de</strong> maximale werktijd van 10 uur per dag) waren bepalingen opgenomen.<br />
De benodig<strong>de</strong> grond werd geschonken door <strong>de</strong> Oranje<br />
19. Mijnwaterproject<br />
20. Muurresten<br />
21. Beersdal<br />
22. Oudste mijnwerkerswoningen<br />
23. Patronaat
Nassaumijnen, hoewel aan <strong>de</strong> schenking <strong>de</strong> bepaling verbon<strong>de</strong>n<br />
was dat een bedrag van 14.405 gul<strong>de</strong>n overgemaakt moest wor<strong>de</strong>n.<br />
Desondanks wordt het een schenking genoemd.<br />
De Stichting Rooms Katholiek Patronaat Sint Antonius, die op 28<br />
augustus 1950 opgericht werd, verkocht in 1958 het Patronaat aan<br />
Brand’s Bierbrouwerij voor 85.000 gul<strong>de</strong>n. Inmid<strong>de</strong>ls heeft het monument<br />
na een grote verbouwing een nieuwe bestemming.<br />
24. Mijnwerkerswoningen – Sittar<strong>de</strong>rweg 112d-112h en<br />
Grasbroek<br />
Al in 1909 werd door het bouwbureau van <strong>de</strong> Oranje Nassaumijnen<br />
begonnen met <strong>de</strong> bouw van woningen voor mijnwerkers, opzichters<br />
en ingenieurswoningen in Grasbroek en aan <strong>de</strong> Sittar<strong>de</strong>rweg.<br />
De woonblokken zijn rug-aan-rugwoningen en herbergen vier<br />
wooneenhe<strong>de</strong>n voor arbei<strong>de</strong>rs. Deze zijn gebouwd in <strong>de</strong> perio<strong>de</strong><br />
1909-1915. Door <strong>de</strong> woningen rug-aan-rug te formeren wer<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> percelen optimaal inge<strong>de</strong>eld om een zo groot mogelijke tuin<br />
te creëren.<br />
25. Opzichters- en beambtenwoningen – Sittar<strong>de</strong>rweg<br />
Aan <strong>de</strong> Sittar<strong>de</strong>rweg zijn acht opzichterswoningen door <strong>de</strong> Oranje<br />
Nassaumijnen gebouwd in 1909. Deze zijn inmid<strong>de</strong>ls gesloopt.<br />
Wat rest zijn nog twee adjunct-opzichterswoningen (nrs. 70-72) en<br />
twintig beambtenwoningen (nrs. 74-112), die naar ontwerp van<br />
architect Lugten gebouwd wer<strong>de</strong>n tussen 1909 en 1915. De huizen<br />
staan tegenwoordig op <strong>de</strong> rijksmonumentenlijst.<br />
26. Ne<strong>de</strong>rlands Mijnmuseum – CBS-weg / Kloosterweg 1<br />
Schacht en ophaalgebouw<br />
van <strong>de</strong> steenkolenmijn<br />
Oranje Nassau I zijn een<br />
ontwerp van A. Mehler<br />
en gebouwd in 1899. De<br />
Oranje Nassaumijn I heeft<br />
75 jaar dienst gedaan,<br />
tussen 1899 en 1974. Het<br />
bakstenen schachtgebouw<br />
heeft gevelarchitectuur<br />
met rondbogen, kantelen<br />
en hoektorentjes. Dit<br />
gebouw is ontworpen in<br />
neo-romaanse stijl. De schachttoren behoort tot het ‘Malakowtype’.<br />
Deze vorm vond zijn oorsprong in het Ruhrgebied en in het<br />
steenkoolbekken van Aken. De open stalen schachtbok behoort tot<br />
het soort dat omstreeks 1900 in het Saarland is ontwikkeld. Het<br />
materiaal en <strong>de</strong> constructie hiervan zijn belangrijk, omdat <strong>de</strong> betonnen<br />
schachtbokken van alle an<strong>de</strong>re mijnen zijn gesloopt. In het<br />
ophaalgebouw is <strong>de</strong> nagenoeg oorspronkelijke, door stroomkracht<br />
aangedreven, ophaalmachine nog aanwezig.<br />
24. Mijnwerkerswoningen<br />
25. Opzichters- en beambtenwoningen
Routebeschrijving ‘MijnSporen’<br />
De <strong>route</strong> start op het Corneliusplein in Heerlerhei<strong>de</strong> bij<br />
het Cultuurcluster Gen Coel. De <strong>route</strong> is goed te doen op<br />
<strong>de</strong> fiets, maar kan ook met <strong>de</strong> auto wor<strong>de</strong>n gere<strong>de</strong>n (ca.<br />
15 km). Wilt u terug naar het uitgangspunt dan moet u<br />
daar 6 km bijtellen. De vetgedrukte nummers verwijzen<br />
naar <strong>de</strong> omschrijvingen van <strong>de</strong> bezienswaardighe<strong>de</strong>n, <strong>de</strong><br />
‘MijnSporen’, op <strong>de</strong> <strong>route</strong>.<br />
Start:<br />
1. Gen Coel – Corneliushuis <strong>Heerlen</strong>, Groeët Gen Hei<br />
Corneliusplein.<br />
Vanaf Corneliusplein via Geitstraat. Rechts en daarna links -<br />
Lokerstraat, naar Ganzewei<strong>de</strong>. Daar rechstaf.<br />
2. Opzichters/ingenieurswoningen (Ganzewei<strong>de</strong> 31-41, te zien<br />
links vanaf <strong>de</strong> afslag naar <strong>de</strong> Ganzewei<strong>de</strong>) en ver<strong>de</strong>rop<br />
3. Droomkasteel (Ganzewei<strong>de</strong> 113-115, links).<br />
Roton<strong>de</strong> links en volgen<strong>de</strong> roton<strong>de</strong> rechts - Terhoeven<strong>de</strong>rweg,<br />
rechtdoor - Akerstraat Noord.<br />
Bij twee<strong>de</strong> roton<strong>de</strong> rechtsaf - Emmaweg.<br />
4. Voormalig terrein Staatsmijn Emma<br />
Links van <strong>de</strong> roton<strong>de</strong> Emmastaete.<br />
Bij hel<strong>de</strong>r weer rechts (meteen aan het begin van <strong>de</strong> Emmaweg)<br />
zicht op steenbergen van an<strong>de</strong>re mijnen (vooral ON IV).<br />
Bij <strong>de</strong> roton<strong>de</strong> links - Koolweg, <strong>de</strong>r<strong>de</strong> afslag, en meteen links<br />
- Spoorstraat.<br />
5. Staatsmijnenbuurt Treebeek.<br />
Ein<strong>de</strong> rechts - Uranusstraat.<br />
6. Beambtencasino – Uranusstraat 17.<br />
Eerste straat links - Pleinstraat, daarna linksaf - Maanstraat.<br />
7. Voormalig Badhuis – Maanstraat 13-15 en<br />
8. Protestants Jeugdhuis – Maanstraat 6<br />
Eerste links - eerste rechts Wenckebachstraat<br />
Links van <strong>de</strong> weg in het park: mijnrelicten + rest van <strong>de</strong><br />
muur om het Emmacomplex.<br />
Eerste rechts - Treebeekstraat, dan eerste links - Treebeekstraat<br />
9. Mijnwerkerswoningen.<br />
Eerste links - Ringstraat, eerste rechts – Wenckebachstraat.<br />
10. Tijdvenster Staatsmijn Emma<br />
– hoek Ringstraat / Wenckebachstraat.<br />
Wenckebachstraat vervolgen, gaat over in Treebeekstraat.<br />
11. Beambten- opzichterswoningen.<br />
Ein<strong>de</strong> links – Akerstraat Noord.<br />
12. Emmastaete met in <strong>de</strong> tuin gevelstenen Staatmijn Emma.<br />
Roton<strong>de</strong> rechtdoor, daarna 1e rechts - Heisterberg.<br />
13. Gezellenhuis – Heisterberg 4-8.<br />
On<strong>de</strong>raan <strong>de</strong> afdaling bij roton<strong>de</strong> (Buttingstraat):<br />
14. Lomahuis – Buttingstraat 24.<br />
Roton<strong>de</strong> rechtdoor en eerste links - Nieuwenhofstraat.<br />
15. Mijnwerkerswoningen Staatsmijnen<br />
– Nieuwenhofstraat / Buttingstraat<br />
(Nieuwenhofstraat 16 met kolenkar).<br />
Ein<strong>de</strong> links - Wilhelminastraat, rechtdoor - Verleng<strong>de</strong><br />
Wilhelminastraat.<br />
16. St. Jozefkerk (links aan <strong>de</strong> Verleng<strong>de</strong> Wilhelminastraat).<br />
Ein<strong>de</strong> (roton<strong>de</strong>) rechts - Akerstraat Noord, steeds rechtdoor –<br />
Terhoeven<strong>de</strong>rweg, na tankstation:<br />
17. Mijnwaterproject (rechts net voor <strong>de</strong> roton<strong>de</strong>, het<br />
waterbekken) en Steenberg ON III, park De Koumen.<br />
Bij verkeerslichten links - Rennemigstraat.
18. Mijnwerkerswoningen Rennemig.<br />
Ein<strong>de</strong> net voor roton<strong>de</strong> links in het plantsoen:<br />
19. Mijnwaterproject en (op <strong>de</strong> roton<strong>de</strong>:) Kettingschaaf<br />
(schaafploeg).<br />
Bij roton<strong>de</strong> rechtsaf - Ganzewei<strong>de</strong>. Bij volgen<strong>de</strong> roton<strong>de</strong> rechts<br />
- Bokstraat en rechtdoor – Bokstraat, gaat over in Schelsberg.<br />
20. Muurresten Mijnspoorbrug (naast Bokstraat 1 en 2).<br />
21. Mijnwerkerswoningen ON Schelsberg 109 t/m 61<br />
(Beersdal) - met kolenwagen op nr. 75.<br />
Ein<strong>de</strong> Schelsberg, links - Wickra<strong>de</strong>rweg, daarna rechts - Palemigerboord,<br />
en weer rechts - Sittar<strong>de</strong>rweg.<br />
Dan 1e rechts – Saffierstraat, aan het ein<strong>de</strong> linksaf buigen - Granaatstraat,<br />
aan het ein<strong>de</strong> links - Diamantstraat.<br />
22. Oudste mijnwerkerswoningen Musschemig.<br />
Aan het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Diamantstraat rechtsaf - Sittar<strong>de</strong>rweg.<br />
23. Patronaat – Sittar<strong>de</strong>rweg 143.<br />
24. Mijnwerkerswoningen – Sittar<strong>de</strong>rweg 112d-h (links) en<br />
Grasbroek.<br />
Weg vervolgen - Sittar<strong>de</strong>rweg.<br />
25. Opzichters- en beambtenwoningen – Sittar<strong>de</strong>rweg 112-70.<br />
Met <strong>de</strong> bus: Over bussluis naar Beersdalweg, rechts CBS-weg.<br />
Met <strong>de</strong> auto: rechtdoor Sittar<strong>de</strong>rweg vervolgen, 1e rechts<br />
- Kempkensweg, 1e rechts - Spoorsingel, roton<strong>de</strong> 1e rechts<br />
– Kloosterweg, dan linksaf - CBS-weg.<br />
Met <strong>de</strong> fiets: Na dierenkliniek en voor <strong>de</strong> school: fietspad rechtsaf.<br />
Bij verkeerslichten recht oversteken - CBS-weg.<br />
Links bij ingang CBS (voor slagboom mel<strong>de</strong>n bij portier voor<br />
bestemming Ne<strong>de</strong>rlands Mijnmuseum). Meteen rechts naar parkeerplaats.<br />
Links is het<br />
26. Ne<strong>de</strong>rlands Mijnmuseum<br />
Neem vooral tijd om het museum (in opbouw) en het schachtgebouw<br />
eens goed te bekijken.<br />
De openingstij<strong>de</strong>n vindt u op www.ne<strong>de</strong>rlandsmijnmuseum.eu.<br />
Colofon<br />
Uitgave: <strong>Open</strong> <strong>Monumentendag</strong> <strong>Heerlen</strong>, 2008<br />
Samenstelling: Roelof Braad en Jo Jamar<br />
Fotografie: Jo Mantel<br />
Roelof Braad, Rijckheyt, centrum voor regionale geschie<strong>de</strong>nis, <strong>Heerlen</strong><br />
Lay-out: T-Force Communicatieburo, <strong>Heerlen</strong><br />
Druk: Van Hooren drukkerij en repro bv, <strong>Heerlen</strong><br />
© 2008 Rijckheyt, centrum voor regionale geschie<strong>de</strong>nis, <strong>Heerlen</strong> / Gemeente <strong>Heerlen</strong>