DRIJVEND LAND EN PEKELVLEES ideeën over meervoudig ruimtegebruik ...

DRIJVEND LAND EN PEKELVLEES
ideeën over meervoudig ruimtegebruik
met waterberging als één van de ruimtegebruikfuncties
- een ideeënschetsboek -
februari 2001

Voorwoord
Om de huidige en toekomstige problemen in de waterhuishouding van
Noord-Holland op een duurzame wijze op te lossen zal - eveneens in
andere delen van Nederland - naast technische maatregelen ruimte
voor (water)berging noodzakelijk zijn. Ruimte voor water zal
noodzakelijk zijn voor het tijdelijk bergen van water om wateroverlast
elders te voorkomen, alsook voor het opslaan/ vasthouden van water
om deze voorraden in droge perioden te benutten voor landbouw en
natuur. Daar ruimte in Nederland schaars is, zal het creëren van ruimte
voor water alleen gerealiseerd kunnen worden door meervoudig
ruimtegebruik. Om de mogelijkheden voor meervoudig ruimtegebruik
met waterberging te onderzoeken is op initiatief van de provincie
Noord-Holland en in samenwerking de Noordhollandse waterschappen
en gemeenten, Rijkswaterstaat directie Noord-Holland en een aantal
kennisinstellingen op het gebied van waterbeheer en ruimtegebruik het
project ‘meervoudig ruimtegebruik met waterberging in Noord-Holland’
opgezet. De start van het project werd gevormd door een op 12
oktober 2000 gehouden workshop waaraan is deelgenomen door
vertegenwoordigers van organisaties en instanties die actief zijn op het
gebied van het waterbeheer en/of de ruimtelijk inrichting van het
landelijk en stedelijk gebied. Door de deelnemers van de workshop zijn
tal van ideeën gepresenteerd over het combineren van waterberging
met andere vormen van ruimtegebruik. Het schetsboek dat thans voor
u ligt, geeft een overzicht van de op de workshop gepresenteerde
ideeën.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
1
Ook al zullen nog vele vragen over de haalbaarheid en uitvoerbaarheid
beantwoord moeten worden, de ideeën die op de workshop zijn
gepresenteerd zijn het waard om te worden vastgelegd in een soort
van schetsboek, zodat iedereen die geïnteresseerd is in de
problematiek kennis kan nemen van ideeën over mogelijke
oplossingsrichtingen, maar ook geïnspireerd zal worden tot het
bedenken van nieuwe oplossingsrichtingen.
In het vervolgtraject van het project wordt een beperkt aantal ideeën
over meervoudig ruimtegebruik met waterberging nader uitgewerkt om
inzicht te krijgen in de technische uitvoerbaarheid, financieeleconomische
perspectieven, bestuurlijk en maatschappelijk draagvlak,
juridische consequenties en de eisen ten aanzien van inrichting en
beheer. Daarover treft u meer informatie aan in het onderzoeksplan,
dat bij de provincie Noord-Holland kan worden opgevraagd.
Meer informatie over het hele project is te vinden op internet
(www.habiforum.nl).
Kern- en Projectteam MR+W

Inhoudsopgave
Voorwoord...........................................................................................1
1. Ruimte voor water ...........................................................................3
2. Meervoudig ruimtegebruik met waterberging in Noord-Holland.........5
3. Waterberging in Noord-Holland........................................................9
4. Ideeën over waterberging in bestaand en nieuw voor stedelijk
gebied ..........................................................................................10
5. Ideeën voor waterberging in het landelijk gebied...........................16
6. Ideeën over concepten van meervoudig ruimtegebruik
met waterberging..........................................................................22
Bijlage 1. Deelnemers van de workshop.............................................28
Bijlage 2. Samenstelling Kern- en Projectteam...................................28
Colofon..............................................................................................29
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
2

1. Ruimte voor water
Water: te veel, te weinig of te vies
In het afgelopen decennium zijn delen van Nederland enkele malen
geconfronteerd met wateroverlast door intensieve en langdurige
regenval of met hoogwaters van de grote rivieren. Dit resulteerde in
een aanzienlijke schade voor vele burgers en bedrijven. Niet alleen zijn
er problemen met een teveel aan water. In grote delen van Nederland
hebben natuur en landbouw in droge zomers te kampen met te weinig
zoet water (van een goede kwaliteit). Deze problemen zijn voor een
belangrijk deel het gevolg van het intensiveren van het grondgebruik
(voor landbouw en verstedelijking) en een daarop afgestemd
waterbeheer. Hierdoor kan het water momenteel in onvoldoende mate
worden vastgehouden of tijdelijk worden geborgen. Indien geen
adequate maatregelen worden getroffen zullen de
waterhuishoudkundige problemen in Nederland de komende decennia
verergeren. Dit komt enerzijds door een verdere intensivering van het
grondgebruik (door nieuwe stedelijke ontwikkelingen en infrastructuur
en door een toename van het areaal intensieve landbouw en
glastuinbouw) en anderzijds door klimaatverandering (nattere zomers,
drogere zomers), zeespiegelrijzing en bodemdaling. Het structureel
oplossen van de problemen in Noord-Holland alsook in andere delen
van Nederland is urgent.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
3
Water bergen, waarom eigenlijk?

Een structurele oplossing van de waterhuishoudkundige problemen
vraagt om een andere aanpak van het waterbeheer. Om risico’s voor
overstromingen door de rivieren te minimaliseren en de schade door
wateroverlast én droogte te voorkomen, kwam de Commissie
Waterbeheer 21e Eeuw in de zomer van 2000 met het advies om de
toekomstige inrichting en het daarbij gewenste beheer van het
waterhuishoudkundig systeem van Nederland te baseren op een 3traps-strategie:
1. Het zolang en zoveel mogelijk vasthouden van water in het gebied
waar de regen is gevallen, om enerzijds wateroverlast elders te
voorkomen en anderzijds de watertekorten van natuur- en
landbouwgebieden te bestrijden.
2. Het tijdelijk bergen van water dat niet in het gebied kan worden
vastgehouden in zogenaamde waterretentiegebieden.
3. Het afvoeren van water dat niet kan worden vastgehouden of
geborgen en in geval van nood het gecontroleerd opvangen van
water in zogenaamde noodbergingsgebieden.
Daarom is er ruimte voor waterberging nodig. Bij de toekomstige
ruimtelijke inrichting van Nederland zal water mede bepalend zijn. In de
onlangs verschenen beleidsnota’s van de overheid over het
waterbeheer en de ruimtelijke inrichting van Nederland zijn de
hoofdlijnen van een dergelijke ontwikkeling reeds geschetst. In
verschillende regio’s zijn de belanghebbende partijen al aan de slag
met de uitwerking van ruimte voor water.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
4

2. Meervoudig ruimtegebruik met waterberging in
Noord-Holland
Waarom ruimte voor waterberging in Noord-Holland?
In Noord-Holland is men reeds aan de slag met het zoeken naar ruimte
voor water in lijn met de adviezen van de Commissie Waterbeheer 21
Eeuw. Uit analyses van de knelpunten in het Noordhollands
waterhuishoudkundig systeem is gebleken, dat ruimtelijke maatregelen,
naast technische maatregelen, noodzakelijk zijn om de huidige en
toekomstige knelpunten, structureel op te lossen. In samenwerking met
waterbeheerders, gemeenten en andere partijen heeft de provincie
Noord-Holland een traject gestart naar structurele oplossingen voor de
waterhuishoudkundige knelpunten. Ruimte voor waterberging speelt
daarbij een belangrijke rol. Omdat ruimte schaars is, worden vooral
oplossingen gezocht waarbij waterberging wordt gecombineerd met
andere vormen van ruimtegebruik, zoals natuur, recreatie, wonen en
landbouw.
Wat is meervoudig ruimtegebruik?
Meervoudig ruimtegebruik is het meerdere malen benutten van de
ruimte door:
◊ het intensiveren van het ruimtegebruik (de bestaande ruimte
efficiënter benutten, waardoor ruimte vrijkomt voor andere functies);
◊ het verweven van functies (het combineren van verschillende
functies in dezelfde ruimte);
◊ het benutten van de derde dimensie (het benutten van de ruimte
boven en onder het maaiveld);
◊ het benutten van de vierde dimensie (flexibel gebruik van de ruimte
in de tijd).
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
5
Meervoudig ruimtegebruik is geen doel, maar een middel om de
schaarse ruimte beter te benutten en om de kwaliteit van de
leefomgeving te verbeteren of te versterken. Meervoudig ruimtegebruik
met waterberging kan vooral worden gerealiseerd door het verweven
van functies, maar ook via flexibel gebruik van de ruimte in de tijd. Er
kunnen verschillende vormen van waterberging worden onderscheiden,
hetgeen consequenties zal hebben voor de mogelijkheden om
waterberging te combineren met andere vormen van ruimtegebruik.

Welke vormen van waterberging zijn er?
Waterberging is het vasthouden of opslaan van water in een gebied
om het water na verloop van tijd af te voeren of om het water elders te
gebruiken, zoals het aanvullen van de watertekorten in landbouw- en
natuurgebieden in droge zomers. Waterberging kan plaatsvinden in de
bodem, in het oppervlaktewater (sloten, plassen, meren en dergelijke)
of op het maaiveld (bijvoorbeeld in landbouw- of natuurgebieden). Er
worden verschillende vormen van waterberging onderscheiden,
namelijk (zie ook tabel 1):
• voorraadberging
• seizoens(voorraad)berging
• piekberging
• nood- of calamiteitenberging
Voorraadberging
Voorraadberging is het vasthouden (bergen) van de neerslag die in het
gebied valt. Het lokaal vasthouden van water heeft tot gevolg dat in
natte perioden de grond- en oppervlaktewaterstanden in deze
gebieden tijdelijk hoger zullen zijn. Met het vasthouden van de zomerse
buien wordt getracht het inlaten van (gebiedsvreemd) water in droge
perioden zo lang mogelijk uit te stellen of te voorkomen. De hogere
waterstanden in de zomermaanden hebben een zeer tijdelijk karakter.
De peilfluctuaties zijn in het algemeen gering.
Seizoens(voorraad)berging
Seizoens(voorraad)berging betreft het bergen van water in de bodem
of in het open water met als doel het opbouwen van een
watervoorraad in natte perioden en het benutten van deze voorraad in
droge perioden. Het opbouwen van de watervoorraad vindt vooral in de
wintermaanden plaats. In veel gevallen gaat het bij
seizoens(voorraad)berging om grote hoeveelheden water die worden
geborgen. De polders waarin deze vorm van waterberging plaats vindt,
worden vaak aangeduid als water-conserveringspolders. De
peilfluctuaties in dergelijke bergingsgebieden zijn relatief groot: van
enkele tot tientallen decimeters.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
6

Piekberging
Piekberging is het tijdelijk opslaan van water in de bodem, in het open
water of op het maaiveld met als doel wateroverlastproblemen als
gevolg van hevige neerslag elders te voorkomen of in geval van Noord-
Holland het voorkomen van een te grote belasting van het
boezemsysteem. Piekberging kan jaarlijks tot eens in de 50 tot 100 jaar
plaats vinden. De mate van peilfluctuatie is sterk afhankelijk van de
mogelijkheden van de locatie en de hoeveelheden water die moeten
worden geborgen. De polders waarin piekberging plaats vindt, worden
aangeduid als retentiepolders. De peilfluctuaties zijn in het algemeen
hooguit enkele decimeters.
Nood- of calamiteitenberging
Dit is het tijdelijk bergen van water uit de boezem of het hoofdsysteem
door het inlaten van water in (diepe) polders met als doel het
voorkomen van een calamiteit als gevolg van kritieke waterstanden op
de boezem of in het hoofdsysteem. Nood- of calamiteitenberging vindt
incidenteel plaats (niet vaker dan 1:50 tot 1:100 jaar) en leidt in
beginsel tot snel stijgende waterstanden tot ver boven het maaiveld (tot
enkele meters). De polders waarin het water vanuit de boezem of het
hoofdsysteem wordt ingelaten, worden aangeduid als inlaatpolders of
noodbergingsgebieden. In dergelijke gebieden kan afhankelijk van de
hoogteligging van het gebied ten opzichte van de boezem in het geval
van nood het waterpeil tot enkele meters boven het maaiveld worden.
Ruimte voor water: een cultuuromslag?
Tot op heden was de ruimtelijke inrichting van Nederland vooral gericht
op het optimaliseren van de omstandigheden voor bewoning
(draagfunctie) en agrarische produktie (produktiefunctie). Het
waterbeheer werd via allerlei technische maatregelen daarop
afgestemd. Gezien het toenemende aantal knelpunten is geleidelijk
duidelijk geworden, dat een dergelijke benadering geen duurzame
inrichting van Nederland oplevert. Nieuwe uitgangspunten bij de
ruimtelijke inrichting in de toekomst zijn het inspelen op de natuurlijke
processen (regulatiefunctie) en het versterken van de natuurlijke en
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
7
culturele diversiteit (informatiefunctie. Bij het zoeken naar de
mogelijkheden voor het creëren van ruimte voor waterberging, moet
daarom niet uitsluitend gezocht worden naar locaties waar de
benodigde ruimte is, maar moet ook gezocht worden naar oplossingen
die het waterbeheer duurzaam maken en de kwaliteit van onze
leefomgeving verbeteren. Dat vraagt om een omslag in het denken
over het waterbeheer en de ruimtelijke inrichting in Nederland, een
culturele innovatie, een nieuwe “hydrocultuur”.

ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
Tabel 1. Kenmerken van de verschillende vormen van waterberging in laag-Nederland.
type oplossing strategie voorkomen werking peil
waterberging knelpunt frequentie
(aantal/jaar)
duur fluctuaties
voorraadberging watertekort het lokaal vasthouden van vele malen per enkele dagen tot het vasthouden van enkele
de neerslag, met name van jaar
weken
water in de bodem centimeters
zomerse buien om het inlaten
en in het
tot
van (gebiedsvreemd) water
zo lang mogelijk uit te stellen
oppervlaktewater decimeters
seizoens(voorraad)- watertekort het bergen van water- elk winterhalfjaar vele maanden het opslaan van halve tot
bergingoverschotten
tijdens het (jaarlijkse cyclus)
water in het open enkele
winterhalfjaar gericht op het
water of in daartoe meters
verminderen van de
ingerichte gebieden
watertekorten voor de
landbouw en natuurgebieden
in het zomerhalfjaar
of bekkens
piekberging wateroverlast het tijdelijk bergen van water jaarlijks - 1:100 enkele dagen het tijdelijk bergen enkele
gericht op het voorkomen
van water in het centimeters
van wateroverlast elders
open water, in de tot
bodem en op het
maaiveld
decimeters
nood- of calamiteiten- wateroverlast het tijdelijk bergen van water 1:50 - 1:10.000 enkele dagen tot inlaten van water uit één tot
berging
gericht op het voorkomen
weken
de boezem in een enkele
van calamiteiten/rampen
aangrenzend
laaggelegen polder
meters
8

3. Waterberging in Noord-Holland
In dit schetsboek worden verschillende ideeën gepresenteerd over het
combineren van waterberging met andere vormen van ruimtelijk
gebruik. Deze ideeën zijn het resultaat van een op 12 oktober 2000
gehouden workshop. Voor een deel zijn het bestaande ideeën die op
de workshop nogmaals onder de aandacht zijn gebracht. De in dit
schetsboek opgenomen ideeën zijn niet getoetst op haalbaarheid en
uitvoerbaarheid. Een dergelijke analyse zal in het vervolg van het
onderzoek voor een beperkt aantal ideeën worden uitgevoerd.
De ideeën over waterberging in combinatie met de functies van het
stedelijk gebied staan vermeld in hoofdstuk 4, terwijl in hoofdstuk 5
allerlei ideeën zijn opgenomen over het combineren van waterberging
met andere vormen van ruimtegebruik in het landelijk gebied. In
hoofdstuk 6 wordt een aantal nieuwe ideeën gepresenteerd die door
de deelnemers van de workshop als veelbelovend voor de
Noordhollandse situatie worden geacht.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
9

4. Ideeën over waterberging in bestaand en nieuw
voor stedelijk gebied
In dit hoofdstuk worden ideeën gepresenteerd voor waterberging in
bestaand stedelijk gebied (al dan niet via stedelijke vernieuwing),
nieuwe woonwijken (stadsuitbreiding) en/of in het overgangsgebied
stad - land. Ook ideeën met betrekking tot waterberging in combinatie
met infrastructuur (tussen stedelijke gebieden) zijn in dit hoofdstuk
opgenomen.
Op daken van huizen
Daken van huizen worden zo gebouwd en ingericht dat de neerslag die
op de daken valt, kan worden vastgehouden. Op deze wijze wordt de
“spons-werking” van de stad vergroot. Door de daken tevens te laten
begroeien met moerasplanten zoals riet ontstaan er ook mogelijkheden
voor de natuur.
functiecombinaties
Waterberging, natuur, groen wonen.
In spouwmuren of in bergingskelders
Regenwater dat op de daken valt, wordt tijdelijk opgevangen in
onzichtbare ruimtes in het karkas van het huis of in speciaal daartoe
ingerichte kelders, met als doel het vertragen van de afvoer, waardoor
rioolstelsels minder worden belast.
functiecombinaties
Waterberging, wonen.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
10

Op daken van flats
Daken van flats worden zodanig gebouwd en ingericht dat de daken
veel water kunnen bergen. Het water wordt vervolgens gebruikt in tijden
dat er veel water tegelijk nodig is, zoals bij brand. In steden is behoefte
aan snel aanspreekbare watervoorraden bij brand. In natte tijden kan
het dak water bergen (overlastpreventie).
functiecombinaties
Waterberging, brandveiligheid in de stad, wonen.
Op schoolpleinen, in sportparken, zwembaden, ligweiden
Voor het tijdelijk bergen van water in perioden met zeer intensieve
regenval worden grote ruimtes in de stad, zoals schoolpleinen,
sportparken, buitenzwembaden (alleen in de winter) en ligweiden benut
om wateroverlast elders in de stad te voorkomen. Wanneer er geen
risico meer bestaat voor wateroverlast, wordt het water weggepompt.
functiecombinaties
Waterberging, scholen, recreatie.
In parkeergarages
Ondergrondse parkeergarages kunnen in tijden met zeer intensieve
neerslag worden gebruikt als waterbergingslokatie om wateroverlast
elders in de stad te voorkomen. Uiteraard worden de auto’s eerst uit de
parkeergarage verwijderd. Als de zware regenbuien voorbij zijn en er
geen risico meer is op wateroverlast, wordt de garage weer
leeggepompt.
functiecombinaties
Waterberging (acuut), parkeren.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
11

IKEA onder water
Woonwarenhuizen, Doe-het-zelf-zaken en dergelijke nemen veel ruimte
in beslag aan de rand van steden. Veelal zijn deze locaties juist de
plekken waar waterberging geschikt zou zijn. Dit kan worden
gerealiseerd door dergelijke winkels onder water te bouwen. Dit zal
tevens de kwaliteit van de omgeving in de stadsrandzone sterk
verbeteren.
functiecombinaties
Waterberging, natuur, winkelcentra.
Waterberging ondergronds
Water kan in perioden met zeer intensieve neerslag in ondergrondse
ruimten in of nabij de stad worden geborgen om wateroverlast elders in
de stad te voorkomen.
functiecombinaties
Waterberging, allerlei bovengrondse functies.
In plassen bij de stad
De bergingscapaciteit van het stedelijk gebied kan sterk worden
vergroot door het aanleggen van plassen in de stadsrandzones. Deze
plassen kunnen tevens worden gebruikt voor recreatie (zwemmen en
schaatsen), natuur en wonen aan water. Aanleg van plassen kan
worden gecombineerd met zandwinning.
functiecombinaties
Waterberging, natuur, recreatie, wonen aan water, zandwinning.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
12

Ring van plassen als randstadwaterstructuur
Door het aanleggen van een stelsel van bergingsplassen in een rond
de stad, wordt niet alleen meer bergingscapaciteit voor het stedelijk
gebied gecreëerd, maar ontstaan tevens veel mogelijkheden voor
recreatie en de beleving van het waterlandschap, ontwikkeling van
natuur en wonen aan het water. De ring kan tevens de nieuwe
begrenzing vormen van het stedelijk gebied.
functiecombinaties
Waterberging, natuur, recreatie, wonen aan water, zandwinning.
Drijvende eilanden
Op (bergings)plassen in de stadsrandzone kunnen ook drijvende
eilanden worden gebouwd om de mogelijkheden voor wonen aan water
en recreëren te vergroten.
functiecombinaties
Waterberging, wonen op en aan het water, recreatie.
Drijvende wegen
De bergingsplassen vormen geen belemmering voor het aanleggen
van infrastructuur, wanneer de infrastructuur drijvend wordt gemaakt.
functiecombinaties
Waterberging, wegen.
Woonbotenstad of drijfbedrijven
Op de bergingsplassen kunnen woonwijken met drijvende woningen
(woonboten) worden gesitueerd om de woonfunctie te versterken. Ook
kan dit wellicht worden gedaan voor kleine bedrijven.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
13
functiecombinaties
Waterberging, wonen op water, werken op water.

Paalwoningwijken
In de bergingsplassen kunnen ook woonwijken met paalwoningen
worden gesitueerd.
functiecombinaties
Waterberging, wonen in het water.
Wonen op terpen of kaden
Door hoog te wonen, loop je minder kans dat je woning onder loopt in
natte tijden. Deze historische manier van wonen kan opnieuw worden
geïntroduceerd in gebieden met bergingsplassen.
functiecombinaties
Waterberging, wonen (soms aan water).
Bruggenstad
In een bergingsplas kan het wonen aan water worden gekoppeld aan
een wegennetwerk over water met karakteristieke bruggetjes.
functiecombinaties
Waterberging, wonen aan water, wegen.
Eilandenrijk
In een bergingsplas kunnen ook meerdere woon-eilanden worden
aangelegd: hierdoor staat een eilandenrijk.
functiecombinaties
Waterberging, wonen op water.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
14

(Snel)wegen en tunnels als waterbak
In geval van nood kunnen snelwegen, wanneer ze in een bakvorm zijn
aangelegd worden gebruikt voor het bergen van water. Ook tunnels
kunnen hiervoor worden gebruikt.
functiecombinaties
Waterberging, (snel)wegen, tunnels.
Onder start- en landingsbanen
De start- en landingsbanen op Schiphol nemen heel veel ruimte in
beslag die alleen bovengronds wordt benut. De ondergrondse ruimte
kan zodanig worden ingericht dat in perioden van intensieve neerslag
de ondergrondse ruimte kan worden benut voor waterberging om
wateroverlast elders te voorkomen.
functiecombinaties
Waterberging, luchtvaarthaven.
Water als transportmedium
Transportassen van water kunnen zowel publieke als private zaken
transporteren. Dergelijke waterwegen bieden ook mogelijkheden voor
waterberging.
functiecombinaties
waterberging, transport, logistiek, vervoer.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
15

5. Ideeën voor waterberging in het landelijk gebied
In dit hoofdstuk worden ideeën gepresenteerd voor waterberging in
landelijk gebied, waarbij waterberging wordt gecombineerd met
landbouw, natuur, recreatie, winning van duurzame energie en/of
drinkwaterwinning.
Agrarische waterbouw
Waterberging kan worden gecombineerd met landbouw door het
verbouwen van waterbestendige gewassen (waterkool,
‘swamp’piepers), en in gebieden met brakke kwel ook met zouttolerante
gewassen (zeekraal, wieren).
functiecombinaties
Waterberging, akker- en tuinbouw.
Viskwekerijen in plassen
In bergingsplassen kunnen viskwekerijen worden gestart zodat er op
deze manier toch voedselproduktie kan plaatsvinden.
functiecombinaties
Waterberging, visteelt.
Water op graslanden (blauw op gras)
Graslanden worden ook benut voor het bergen van water op maaiveld
in perioden van zeer intensieve neerslag. Berging van water is tijdelijk.
Dit kan worden gecombineerd met landbouw en natuur
(blauwgraslanden).
functiecombinaties
Waterberging, landbouw, natuur.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
16

Drijvende kassen
Door kassen drijvend te maken kan de ruimte onder de kas benut
worden voor waterberging. Bovendien kan het water in het proces
worden gebruikt.
functiecombinaties
Waterberging, glastuinbouw.
Aangepaste veehouderij (waterbuffels)
Niet alleen kan de landbouw door het telen van watertolerante
gewassen met waterberging worden gecombineerd, maar ook kan de
veeteelt worden aangepast door het inzetten van dieren die aangepast
zijn aan natte omstandigheden.
functiecombinaties
Waterberging, veeteelt.
Meebewegende landbouw
De produktie in de land- en tuinbouw en veeteelt zou zich aan het
waterpeil kunnen aanpassen (van deels onder water naar droog) door
het jaar heen.
functiecombinaties
Natuurlijke waterberging, landbouw.
Gestapelde produktie
De produktie in de land- en tuinbouw en veeteelt zou je kunnen
‘stapelen’ met waterberging erin als basis. Zo krijg je een
multifunctionele stapeling.
functiecombinaties
Waterberging, landbouw.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
17

Agrarisch extensief
Door het waterpeil flexibel omhoog en omlaag te zetten al naar gelang
het landschap daarbij gebaat is, wordt prioriteit aan het landschap
gegeven boven de landbouwproduktie.
functiecombinaties
Waterberging, landschap, landbouw.
Benutting polderhoogten
Door lage delen van polders te benutten voor waterberging en natuur
en hoge delen voor land- en tuinbouw ontstaan er mogelijkheden om in
een gebied verschillende functies te combineren.
functiecombinaties
Waterberging, landbouw, natuur.
Polders met attracties op terpen
In polders die primair voor waterberging zijn bedoeld, kunnen attracties
worden geplaatst op terpen zodat het gebied ook een recreatieve
functie heeft (restaurant, ‘pretpark’ of iets dergelijks. In natte perioden
staan de polders onder water, in droge perioden staan de polders
droog.
functiecombinaties
Waterberging, recreatie.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
18

Waterrecreatie op plassen
Op bergingsplassen kan waterrecreatie plaatsvinden, zoals dat al
bekend is bij zandwinplassen die benut worden voor windsurfen.
Nieuwe vormen van waterrecreatie kunnen worden gestimuleerd.
functiecombinaties
Waterberging, recreatie.
Zuiveringsmoerassen
Zuiveringsmoerassen die tevens als waterberging kunnen worden
gebruikt, bieden een oplossing voor het opvangen en vasthouden van
water (kwantiteitsprobleem) en voor de schoonmaak
(kwaliteitsprobleem).
functiecombinaties
Waterberging, natuur, waterzuivering.
Boezem met uiterwaardpolders
Laaggelegen polders die grenzen aan boezemwateren kunnen gelijk
de uiterwaarden langs de grote rivieren worden benut voor het tijdelijk
bergen van water om in perioden van zeer intensieve regenval kritieke
waterstanden op de boezem te voorkomen. Een “uiterwaard” naast de
boezem geeft een mogelijkheid om zowel een teveel aan water als een
tekort aan water op te vangen, terwijl er tegelijkertijd natuurontwikkeling
kan plaatsvinden. Ook kan dit worden gecombineerd met landbouw.
functiecombinaties
Waterberging, natuur, landbouw.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
19

Grote moerassen (nieuwe Oostvaardersplassen)
Waterberging kan ook plaats vinden in daartoe aangelegde
grootschalige moerasgebieden, zoals we deze kennen uit de
Oostvaardersplassen. In dergelijke gebieden kan in natte perioden veel
water worden geborgen. Natuur heeft vrij spel en de
ontwikkelingsrichting van de natuur wordt bepaald door de dynamiek in
peilfluctuaties.
functiecombinaties
Waterberging, natuur, recreatie.
Veenweidenatuur
Waterberging in sloten en op het maaiveld in veenweidegebieden kan
worden gecombineerd met ontwikkeling van veenweidenatuur en
extensieve landbouw.
functiecombinaties
Waterberging, natuur, landbouw.
Energiegewassen
Gewassen die als brandstof kunnen dienen, zoals wilgen, hennep, vlas
en riet, worden energieteelten genoemd. Deze behoeven veel water.
Dit biedt perspectieven voor functiecombinatie met waterberging. Van
verschillende energiegewassen is bovendien bekend dat deze
gewassen ernstig verontreinigd slib kunnen reinigen.
functiecombinaties
Waterberging, energiewinning, natuur.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
20

Windenergie
Door een windmolenpark in een waterbergingspolder te situeren kan
waterberging worden gecombineerd met de winning van duurzame
energie.
functiecombinaties
Waterberging, energiewinning.
Drinkwaterplassen
Plassen die worden aangelegd voor waterberging kunnen ook worden
benut voor het winnen van drinkwater.
functiecombinaties
Waterberging, drinkwaterproduktie.
Ruimtelijke cultuur
Bij het creëren van waterberging kunnen watervoorzieningen in het
landschap mooier worden gemaakt (stuw Hagestein) als er lijnen
worden gecreëerd met wisselende perspectieven, reliëf en diversiteit
(waterbeleving). Daarnaast dient er rekening te worden gehouden met
recreatiebehoeften (vorsen, vermaak, genieten), recreatie onder water,
helofytenfilters en de benutting van overhoeken.
functiecombinaties
Waterberging, landschap, recreatie.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
21

6. Ideeën over concepten van meervoudig
ruimtegebruik met waterberging
In dit hoofdstuk wordt een aantal nieuwe ideeën over waterberging
gepresenteerd die door de deelnemers van de workshop als
veelbelovend voor toepassing in Noord-Holland worden beschouwd.
Blauwe stad
Dit idee heeft betrekking op het creëren van waterberging in bestaand
of nieuw stedelijk gebied. In de Blauwe Stad worden allerlei
maatregelen getroffen om de bergingscapaciteit van de stad te
vergroten. Hierbij kan worden gedacht aan opvangvijvers op daken van
huizen, bergingskelders onder huizen, en door waterberging in open
ruimtes in de stad, zoals schoolpleinen, sportvelden, zwembaden,
ligweiden en dergelijke.
functiecombinaties
Waterberging, wonen.
Atlantis City
Dit idee betreft het creëren van mogelijkheden voor waterberging in
nieuwe steden of stadswijken in combinatie met glastuinbouw. De
bebouwing is aangepast aan de waterrijke situatie, ondermeer via
paalwoningen, woonterpen en dergelijke. Het water uit de stad wordt
gebruikt voor glastuinbouw (gesloten waterketensysteem). Om
verspreiding van eventuele verontreinigingen te voorkomen kunnen de
waterkringlopen worden gecompartimenteerd.
functiecombinaties
Waterberging, glastuinbouw, wonen, werken.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
22

Aqua infra
De weginfrastructuur wordt zodanig ingericht dat in geval van
calamiteiten het kan fungeren voor waterberging (de weg als waterbak).
Ook kunnen vaarwegen worden aangelegd die tevens worden benut
voor waterberging.
functiecombinaties
Waterberging, wegeninfrastructuur.
Water erover
Lelijke objecten (woonwarenhuizen e.d.) worden met behulp van
waterberging aan het zicht onttrokken. Ook kan waterberging worden
gecombineerd met ‘attracties’ onder water, zoals een onderwaterrestaurant.
functiecombinaties
Waterberging, objecten (bedrijfsterreinen), recreatie.
Drijvend land
Dit idee betreft het combineren van waterbergingsplassen (in
voormalige droogmakerijen of daartoe ingerichte bestaande wateren)
met drijvende woningen, kassen, campings en infrastructuur in
combinatie met waterrecreatie, waternatuur en viskwekerijen. Feitelijk
worden in dit idee alle landgebonden functies watergebonden
gemaakt.
functiecombinaties
Waterberging, wonen op water, glastuinbouw, visteelt, recreatie,
wegen, natuur.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
23

Mont St. Michel
Kenmerk van dit idee is het combineren van waterberging met
“spannende” recreatie. Het idee is ontwikkeld voor Texel, dat bij
langdurige en intensieve regenval wateroverlast kent, maar ook te
kampen heeft met tekorten aan zoet water in de landbouwgebieden en
met verdrogingsproblemen in natuurgebieden. Daarom is het van
belang dat een deel van Texel wordt gereserveerd voor
voorraadberging en piekberging. De bergingsgebieden zijn gebieden
waarin extensieve recreatie kan plaats vinden. De hoogwatervrije zones
worden gevormd door de aanwezige keileembulten, waarop horecagelegenheden
kunnen worden gesitueerd. De hoogwatervrij gebieden
zijn in geval van droge perioden via paden bereikbaar en in natte
perioden via het water. Andere mogelijke functiecombinaties zijn natuur
en energieteelt.
Het idee kan ook worden toegepast in laaggelegen polders
(droogmakerijen). Wat betreft waterberging zijn er mogelijkheden voor
het aanleggen van watervoorraden (waterconservering) in natte
perioden die in de droge perioden elders kunnen worden aangewend
om te watertekorten aan te vullen. Afhankelijk van de resterende
bergingscapaciteit kunnen deze gebieden ook worden gebruikt voor
waterberging in geval van nood. Het idee kan worden gecombineerd
met delfstoffenwinning (zand), waarbij de niet gebruikte grond wordt
gebruikt om een hoogwatervrij gebied te creëren.
functiecombinaties
Waterberging, recreatie, natuur.
Hoog en nat
Dit idee kenschetst zich poldergebieden waarbij de huizen,
bedrijventerreinen en infrastructuur op de hoge delen (hoogwatervrije
terreinen in de vorm van kaden en terpen) zijn gesitueerd en de
tussenruimte wordt benut voor waterberging in combinatie met
natuurontwikkeling en waterrecreatie. Dit kan worden gecombineerd
met voorraadberging en calamiteitenberging. Idee is vooral van
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
24
toepassing op droogmakerijen. Er zijn overeenkomsten met idee Mont
St. Michel.
functiecombinaties
Waterberging, wonen, bedrijventerrein, wegen, natuur, recreatie.

NAP (Nieuw Agrarisch Peil)
Dit idee kenmerkt zich door het combineren van waterberging met
landbouw (akkerbouw, veeteelt), waarbij binnen een polder door middel
van compartimentering ruimte wordt gecreëerd voor verschillende
vormen van waterberging, zowel voorraadberging, piekberging als
calamiteitenberging. De agrariërs in deze gebieden zijn waterboeren bij
uitstek. De agrarische bedrijfsvoering wordt maximaal aangepast aan
de waterhuishoudkundige situatie in de verschillende delen van de
polder. Dit vraagt ook om toepassing van nieuwe teelten, met name in
de natste gebieden.
functiecombinaties
Waterberging, landbouw, landschap, natuur.
Wind-wint
Bij het idee Wind-wint staat het combineren van waterberging met de
produktie van duurzame energie(windmolenpark, zonnepanelenpark of
het telen van energiegewassen) centraal. Ook zijn er combinaties met
landbouw mogelijk, waarbij het verlies aan agrarische produktie wordt
vervangen door de produktie van duurzame -energie-. Wat betreft
waterberging wordt vooral gedacht aan calamiteitenberging, maar ook
andere vormen van waterberging zijn mogelijk. Gebieden waar het idee
kan worden toegepast zijn vooral droogmakerijen.
functiecombinaties
Waterberging, energiewinning.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
25

Het is nat en het zegt boe
Dit idee betreft het combineren van waterberging met rundveehouderij,
waarbij een nieuwe vorm van agrarische bedrijfsvoering wordt
toegepast in combinatie met het leveren van “waterdiensten” in vorm
van het leveren van bergingscapaciteit. Bedrijven zijn voor een deel
intensief (melkvee) en voor een deel extensief (veldkavel, jong vee).
Vormen van waterberging waar hierbij aan wordt gedacht zijn
voorraadberging en waterretentie. Het idee is vooral van toepassing op
veenweidegebieden. Het idee zal tevens bijdragen aan het
instandhouden van het veenweidelandschap.
functiecombinaties
Waterberging, veeteelt.
Agrostapeling
Dit idee kenmerkt zich door het creëren van ruimte voor waterberging
door stapeling van landbouwfuncties, waarbij onderscheid kan worden
gemaakt in droge stapeling waardoor elders ruimte voor waterberging
vrij komt en in natte stapeling waarbij waterberging een van de functies
is die wordt ‘gestapeld’. Wat betreft waterberging gaat het hierbij vooral
om piekberging. Bij natte stapeling kan waterberging plaatsvinden in
“bergingskelders”.
functiecombinaties
Waterberging, landbouw (diverse functies landbouw).
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
26

Uiterwaardpolders
Dit idee kenmerkt zich door delen van laaggelegen polders die gelegen
zijn nabij de boezem te gebruiken voor waterberging
(waterretentiegebied, calamiteitenberging) en te beheren als een soort
boezemuiterwaard, gelijk de uiterwaarden langs de rivieren.
Functiecombinaties zijn mogelijk met natuurontwikkeling, maar er zijn
ook mogelijkheden om het te combineren met landbouw.
Een ander idee is het concept tussenboezem dat door provincie Noord-
Holland wordt uitgewerkt. Dit concept richt zicht vooral op het
vasthouden van water van een goede kwaliteit en het te gebruiken
voor landbouw, natuur en/of recreatie in plaats van het water (versneld)
af te voeren of te vermengen met water van mindere kwaliteit. Een
belangrijk verschil met het idee uiterwaardpolders is dat het
tussenboezemconcept is gericht op seizoensvoorraadberging, terwijl
uiterwaardpolders gericht is op waterretentie en noodberging.
functiecombinaties
Waterberging, natuur, landbouw, wonen.
Wat de boer niet kent…
Dit idee kenmerkt zich door het combineren van waterberging met het
verbouwen van overstromingstolerante gewassen, zoals riet, vlas en
hennep. Hierbij kunnen twee sporen worden onderscheiden: produktie
van vezels ten behoeve van de produktie van hoogwaardige
‘kunststoffen’ en het kweken van biomassa ten behoeve van
energieproduktie. In geval van gebieden met brakke of zoute kwel kan
worden gedacht aan het verbouwen van zouttolerante gewassen,
zoals lamsoor en zeekraal.
functiecombinaties
Waterberging, landbouw, energiewinning.
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
27

Bijlage 1. Deelnemers van de workshop
Dhr. M. Berix Provincie Zuid-Holland
Dhr. P. Dauvellier Dauvellier Planadvies
Dhr. J. van der Does Hoogheemraadschap van Rijnland
Dhr. H. Duel WL Delft Hydraulics
Dhr. H. Goosen IVM
Mw. S. van Hamel Rijkswaterstaat, directie Noord-Holland
Dhr. R. Hoekstra CLM
Dhr. W. Keijzers Bureau Nieuwe Gracht
Dhr. R. de Koning H+N+S
Dhr. F. Kragt RIVM
Dhr. S.J.P.Kuin Gemeente Heerhugowaard
Dhr. O. de Kuijer KDO Consultancy
Dhr. K. van der Lugt Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en
Vecht
Dhr. A. van Luin Habiforum
Dhr. H. van der Most WL Delft Hydraulics
Dhr. G. de Nooy Waterschap Groot Haarlemmermeer
Dhr. F. Numan Milieucooperatie Waterland
Dhr. M. Oosterhagen Rijkswaterstaat, Dienst Weg- en
Waterbouw.
Mw. L. van Oostrum Waterschap Het Lange Rond
Mw. F. de Pater Provincie Noord-Holland
Dhr. P. Roodenburg Alons en Partners
Dhr. M. Schreier Hoogheemraadschap van Uitwaterende
Sluizen in Hollands Noorderkwartier
Dhr. D. Tiemersma Stichting Natuur en Milieu
Dhr. G.J. Verkade Habiforum
Dhr. H. Visée IMSA
Dhr. J. van Wetten Vereniging Natuurmonumenten
Mw. K. Ypma Alterra
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
28
Bijlage 2. Samenstelling Kern- en Projectteam
Samenstelling Kernteam (1 juli 2000 - 31 januari 2001)
Mw. F. de Pater (voorzitter) Provincie Noord-Holland
Dhr. H. Duel WL Delft Hydraulics
Dhr. J. van der Does Hoogheemraadschap van Rijnland
Mw. S. van Hamel Rijkswaterstaat, directie Noord-Holland
Dhr. S. Kuin VNHG (tot 1 oktober 2000)
Dhr. K. van der Lugt Hoogheemraadschap Amstel Gooi en
Vecht
Dhr. G. de Nooy Waterschap Groot Haarlemmermeer
Mw. L. van Oostrum Waterschap Het Lange Rond
Dhr. B. Schoon Provincie Noord-Holland
Dhr. M. Schreijer Hoogheemraadschap van Uitwaterende
Sluizen in Hollands Noorderkwartier
Dhr. G.J. Verkade Habiforum
Dhr. P. Wals VNHG (vanaf 1 september)
Samenstelling Projectteam MR+W (fase 1)
Dhr. H. Duel (projectleider) WL Delft Hydraulics
Dhr. P. Dauvellier Dauvellier Planadvies
Dhr. R. Hoekstra CLM
Dhr. C. Kwakernaak Alterra
Dhr. H. van der Most WL Delft Hydraulics
Mw. E. Ouwendijk WL Delft Hydraulics
Dhr. P. Roodenburg Alons & Partners
Mw. K. Ypma Alterra

Colofon
Het ideeënschetsboek geeft de resultaten weer van een workshop over
ideeen over het combineren van waterberging met andere vormen van
ruimtegebruik. Het schetsboek is een produkt van het onderzoekprogramma
“meervoudig ruimtegebruik met waterberging in Noord-
Holland”.
Eindredactie:
Projectteam MR+W.
Illustraties:
Deelnemers workshop 12 oktober 2000
Mw. F. van Heerikhuizen (Beeldleveranciers)
Dhr. M.J. Oosterhagen (Provincie Noord-Holland)
Het ideeënschetsboek is ook te vinden op internet:
www.habiforum.nl.
Voor nadere informatie over:
• het ideeënschetsboek:
WL|Delft Hydraulics: Harm Duel, 015-2858459
email: harm.duel@wldelft.nl
• het project meervoudig ruimtegebruik met waterberging:
provincie Noord-Holland: Florrie de Pater, 023-5143362
email: paterf@noord-holland.nl
• Habiforum:
Habiforum: Geert-Jan Verkade, 0182-540655
email: info@habiforum.nl
ideeënschetsboek meervoudig ruimtegebruik met waterberging
29