Meervoudig Besproken - Habiforum

Meervoudig Besproken
Een analyse van de discoursen ruimtelijke kwaliteit bij
projecten van meervoudig ruimtegebruik

Voorwoord
In Nederland is de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan naar ruimtelijke kwaliteit. Tot nu toe is het
meeste onderzoek gedaan op basis van theoretische inzichten en technocratische modellen. Dit
onderzoek gaat daarentegen in op de discours ruimtelijke kwaliteit van belanghebbenden bij
meervoudige projecten. Een discours geeft aan hoe een bepaalde groep mensen denkt en spreekt
over een bepaald onderwerp. De belanghebbenden worden dus aan het woord gelaten en er wordt niet
vanuit standaardconcepten of sets van criteriaonderzoek gedaan. Een benaderingswijze die mij erg
aanspreekt.
In dit onderzoek heb ik daarbij specifiek gekeken naar de discours ruimtelijke kwaliteit van projecten
waarbij optimaal en meervoudig gebruik wordt gemaakt van de ruimte.
Habiforum, het Expertisenetwerk Meervoudig Ruimtegebruik, bood mij de mogelijkheid om in het kader
van mijn studie Planologie de afgelopen acht maanden een afstudeeronderzoek te doen. Zo kon ik een
kijkje nemen in het uitgebreide en interessante netwerk van Habiforum en ben ik in aanraking gekomen
met (innovatieve) meervoudige projecten. De vele ontwikkelingen binnen Habiforum zorgden ervoor
dat het onderzoeksproces erg dynamisch was. Hierdoor werd onder meer halverwege de rit de
onderzoeksopzet aangepast.
De Universiteit Utrecht, faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, heeft tot op heden nog weinig ervaring
met het doen van onderzoek volgens de discoursmethodiek. Dit onderzoek beschouw ik dan ook als
een experiment. Ik hoop dat deze ‘andere’ invalshoek een bijdrage kan leveren aan nieuwe inzichten in
de discussie over ruimtelijke kwaliteit.
Er zijn twee personen die ik op deze plaats bijzonder wil bedanken voor hun begeleiding. Allereerst
John Weebers, mijn stagebegeleider bij Habiforum. Dankzij zijn “brainwaves” en grote kennis op het
terrein van ruimtelijke kwaliteit en meervoudig ruimtegebruik werd ik geïnspireerd tijdens dit onderzoek.
Ten tweede wil ik Ton Kreukels, mijn stagebegeleider van de Universiteit Utrecht, bedanken voor zijn
goede begeleiding. Met name zijn kritische wetenschappelijke blik op het onderzoek en zijn
enthousiasme op het theoretische terrein (discoursanalyse) hebben mij zeer geholpen.
Daarnaast ben ik veel dank verschuldigd aan de respondenten van de meervoudige projecten
Steenwijk, Buurtschap Zwolle en Leiden Noord. De waardevolle gesprekken met hen zijn van groot
belang geweest voor dit onderzoek. Ook de vele contacten uit het Habiforum-netwerk tijdens het
veldwerk wil ik bedanken voor hun bijdrage aan dit onderzoek.
Tot slot, bedank ik Martin Kaper voor zijn liefdevolle steun en geduld bij mijn uit de hand gelopen
hobby planologie.
Anne-Jo Visser
Universiteit Utrecht/Habiforum
Oktober 2002
0321
3

MEERVOUDIG BESPROKEN 3
VOORWOORD 3
SAMENVATTING 6
1 INLEIDING 8
1.1 AANLEIDING 8
1.2 DOELSTELLING 10
1.3 DE NEDERLANDSE RUIMTELIJKE KWALITEIT AGENDA 11
1.4 OPZET ONDERZOEK: CONFRONTATIEANALYSE 12
1.5 PROBLEEMSTELLING 13
1.6 GEKOZEN METHODIEK: DISCOURSANALYSE 14
1.7 OPZET RAPPORT 18
2 RUIMTELIJKE KWALITEIT GEZIEN VANUIT DE DISCOURSTHEORIE 20
2.1 DE INHOUD: MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK 20
2.2 HET PROCES: DE ‘TAAL’ VAN ACTOREN 21
2.2.1 WAT IS EEN DISCOURS? 21
2.2.2 HET ONTSTAAN VAN DE DISCOURSANALYSE 21
2.2.3 RELATIE DISCOURS EN MACHT 23
2.2.4 HAJER: STORY-LINES EN DISCOURSCOALITIES 24
2.3 CONCLUSIE 25
3 RUIMTELIJKE KWALITEIT BIJ DRIE MEERVOUDIGE PROJECTEN 27
3.1 INLEIDING 27
3.2 TRANSFERIUM STEENWIJK 28
3.2.1 Aanleiding 28
3.2.2 Ruimtelijke plannen 29
3.2.3 Meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit 31
3.2.1 Aanleiding 32
3.2.2 Ruimtelijke plannen 32
3.2.3 Meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit 34
3.3 LEIDEN NOORD 35
3.3.1 Aanleiding 35
3.3.2 Ruimtelijke plannen 35
3.3.3 Meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit 37
3.4 CONCLUSIE 38
4 DISCOURS RUIMTELIJKE KWALITEIT VAN DIRECT BELANGHEBBENDEN 41
4.1 INLEIDING 41
4.1.1 Het onderzoeken van de discours ruimtelijke kwaliteit 41
4.2 OBJECT, PROCES EN CONTEXT 42
4.2.1 De belangen 42
4.2.2 Het proces 44
4.2.3 De context 44
4.3 BEELD OVER MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK 45
4.3.1 De bijdrage van meervoudig ruimtegebruik aan ruimtelijke kwaliteit: een discussie 46
4.4 DE DISCOURS RUIMTELIJKE KWALITEIT VAN DIRECT BELANGHEBBENDEN 47
4.4.1 Het begrip ruimtelijke kwaliteit 47
4.4.2 Beelden bij ruimtelijke kwaliteit 48
4.4.3 Ruimtelijke kwaliteit tijdens het proces 50
4.4.4 Is er sprake van discourscoalities ruimtelijke kwaliteit? 51
4.5 MACHT EN INVLOED IN RELATIE TOT DE DISCOURS RUIMTELIJKE KWALITEIT 52
4.6 CONCLUSIE 54
5 DISCOURS RUIMTELIJKE KWALITEIT VAN DE PROFESSIONALS: EEN
CONFRONTATIEANALYSE 58
5.1 INLEIDING 58
5.2 DE DISCOURS RUIMTELIJKE KWALITEIT VAN DE PROFESSIONALS 58
4

5.3 RIJKSPLANOLOGISCHE DIENST 58
5.3.1 Habiforum, Expertisenetwerk meervoudig ruimtegebruik 59
5.3.2 Ministerie van Verkeer en Waterstaat 60
5.3.3 Wetenschappelijke vakwereld: Universiteit Utrecht 60
5.3.4 Ruimtelijk Planbureau 61
5.3.5 Conclusie discours professionals 61
5.4 CONFRONTATIE MET DE HABIFORUM-MATRIX 62
5.4.1 Welke ruimtelijke kwaliteit levert welk meervoudig concept op? 62
5.4.2 Het toepassen van de matrix in de praktijk 64
5.4.3 Confrontatie matrix met discours ruimtelijke kwaliteit van direct belanghebbenden: een kritische analyse65
5.5 CONCLUSIES 66
6 CONCLUSIE 69
7 SLOTBESCHOUWING 72
8 LITERATUURLIJST 74
8.1 DOCUMENTATIELIJST MEERVOUDIGE PROJECTEN 75
BIJLAGE I: OPZET PRACTICA MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK EN RUIMTELIJKE KWALITEIT 77
BIJLAGE II: VERANTWOORDING VELDWERK: INTERVIEWS EN BIJEENKOMSTEN HABIFORUM 78
BIJLAGE III: CHECKLIST ONDERZOEK RUIMTELIJKE KWALITEIT BIJ MEERVOUDIGE PROJECTEN 79
BIJLAGE IV: VOORBEELD CULTUREEL PROFIEL PRACTICUM ZWOLLE 81
5

Samenvatting
In de Nederlandse samenleving is de afgelopen jaren de kwaliteit van de ruimte steeds belangrijker
geworden. Door de druk op de ruimte van de toenemende mobiliteit, vrijetijdsbestedingen en
individualisering komt de ruimtelijke kwaliteit volgens velen in het gedrang. Daarom wordt er steeds
creatiever en slimmer met de ruimte omgesprongen. Verschillende functies worden met elkaar
verweven of boven op elkaar gestapeld. Meervoudig ruimtegebruik noemen we dat tegenwoordig vaak.
Meervoudig ruimtegebruik kan een bijdrage leveren aan meer ruimtelijke kwaliteit. Maar wat is dat
eigenlijk ruimtelijke kwaliteit? Wat voor visies en beelden roept ruimtelijke kwaliteit op bij direct
belanghebbenden?
Dit onderzoek gaat over de kwaliteitsvisies van direct belanghebbenden. Zo’n eigen visie geredeneerd
vanuit een bepaald belang wordt ook wel een discours genoemd. In opdracht van Habiforum is een
onderzoek opgezet naar discoursen ruimtelijke kwaliteit van direct belanghebbenden bij projecten van
meervoudig ruimtegebruik. Drie projecten zijn daarbij onder de loep genomen. In Steenwijk is gekeken
naar een multifunctioneel en regionaal knooppunt: het Transferium Steenwijk. Het tweede project is het
Buurtschap Zwolle, een landelijk gebied aan de stadsrand waar meervoudig duurzaam landgebruik
wordt toegepast. Tot slot is gekeken naar meervoudig ruimtegebruik in de stad. Leiden Noord is een
gemengde woonwijk die deels hergestructureerd wordt.
De drie projecten bevinden zich alledrie in een andere fase van het ruimtelijk ontwikkelingsproces.
De fase van het proces is van invloed op de discours ruimtelijke kwaliteit. Direct belanghebbenden
hebben allerlei beelden als zij aan ruimtelijk kwaliteit denken. Op een hoog abstractieniveau, aan de
start van het ontwikkelingsproces, komen deze discoursen ruimtelijke kwaliteit overeen. Een plek heeft
volgens belanghebbenden veel ruimtelijke kwaliteit als een aantal elementen aanwezig zijn:
- sfeer/kleinschaligheid
- verschillende functies
- goede stedebouwkundige structuur
- hoog esthetische belevingswaarde
Als gekeken wordt naar deze elementen, dan kan meervoudig ruimtegebruik een beperkte rol spelen
om te zorgen voor (meer) ruimtelijke kwaliteit. Met name het verweven en combineren van functies
spreekt direct belanghebbenden aan.
Zodra de plannen concreter worden (in de visie- en planvormingsfase), neemt de overeenstemming
over ruimtelijke kwaliteit af. De verschillen in kwaliteitsdenken nemen toe. Projectontwikkelaars zien
bijvoorbeeld kwaliteit als het rendement van het vastgoed, terwijl voor natuurinstellingen een gebied
kwaliteit heeft als er groen aanwezig is. De positie van een belanghebbende beïnvloedt de mate
waarin een bepaalde discours gerealiseerd kan worden. Hoe meer financiële, juridische, politieke
macht en beschikbare kennis een direct belanghebbende heeft, hoe groter de invloed is van een
bepaald discours.
Professionals uit de vakwereld van de ruimtelijke ordening, zoals de Rijksplanologische Dienst (RPD),
zijn vaak minder direct betrokkenen bij de praktijk. Dit komt ook naar voren in hun discours, die
technocratisch gericht is. Kwaliteit zien zij als een meetbare variabele, die bepaald wordt door allerlei
soorten belangen en waarden. Een voorbeeld hiervan is de matrix ruimtelijke kwaliteit van Hooimeijer
e.a. waarin belangen gekoppeld worden aan ontwerpopgaven.
6

Uit dit onderzoek blijkt dat er in de praktijk een discrepantie zit tussen de discours van direct
belanghebbenden en die van professionals. De discours van direct belanghebbenden is veel smaller
ingestoken en enkel op beleving en zichtbare ruimtelijke inrichting gericht. Dit is ook de reden waarom
de matrix ruimtelijke kwaliteit (waarbij rekening gehouden wordt met allerlei belangen en
ontwerpopgaven) niet goed aansluit bij het beeld van direct belanghebbenden.
Ook wordt de relatie tussen meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit door het toepassen van
de matrix niet (direct) zichtbaar. De matrix moet daarom gezien worden als een hulpmiddel. Ruimtelijke
kwaliteit zal altijd sterk afhankelijk zijn van de locatie en de condities van de betrokken actoren.
In het planproces zal de planoloog genoeg aandacht moeten hebben voor de communicatie met
(direct) belanghebbenden. Belevingswaardenonderzoek kan hierbij een hulpmiddel zijn om beelden en
gevoelens van diverse belanghebbenden in kaart te brengen en op basis daarvan de ruimtelijke
effecten en de ruimtelijke kwaliteit te bepalen. Allerlei mogelijkheden van meervoudige ingrepen
kunnen vanzelfsprekend worden meegenomen in een dergelijk (onderzoeks)proces.
7

1 Inleiding
1.1 Aanleiding
Vanaf de jaren tachtig wordt in Nederland het begrip ruimtelijke kwaliteit steeds vaker gebruikt. De druk
op de beschikbare ruimte in Nederland neemt toe. Maatschappelijke ontwikkelingen als vergrijzing,
individualisering, een toename van vrijetijdsbestedingen en mobiliteit zorgen voor deze toenemende
druk op de ruimte. De ruimtelijke kwaliteit komt hierdoor volgens velen in het gedrang. In een land waar
de ruimte schaars is zijn creatieve oplossingen ten aanzien van het ruimtegebruik nodig.
Ruimteoplossingen als het combineren van functies worden daarom steeds meer toegepast.
Met het invoeren van de gedachte van de compacte stad in de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening ging
de aandacht ook meer uit naar het intensiveren van stedelijke ruimten. Al deze oplossingen hadden als
doel de ingezette functiescheiding in de jaren zestig een halt toe te roepen. Functiescheiding leidde
veelvuldig tot inefficiënt ruimtegebruik. Een vorm van ruimtegebruik, die volgens zowel gebruikers als
professionals geen bijdrage levert aan ruimtelijke kwaliteit.
Een toenemende welvaart heeft daarnaast de aandacht voor ruimtelijke kwaliteit door gebruikers en
door de overheid vergroot. De meeste Nederlanders zijn vandaag de dag voorzien in hun
basisvoorzieningen, zoals goede huisvesting. Gebruikers willen nu graag kwaliteit in onder meer hun
leefomgeving. Het belevingsaspect van (ruimtelijke) kwaliteit speelt hierbij een grote rol.
Inmiddels hebben vele tientallen wetenschappers, overheden en kennisinstellingen zich over het
normatieve begrip ‘ruimtelijke kwaliteit’ gebogen. Ook Habiforum, het Expertisenetwerk Meervoudig
Ruimtegebruik, buigt zich hierover. Meervoudig ruimtegebruik, ook wel optimaal ruimtegebruik
genoemd, wordt door Habiforum gezien als een middel om tot een hogere ruimtelijke kwaliteit te
komen. Tot nu toe is het meeste onderzoek gericht op abstracte kennisvorming door ‘intellectuelen’. In
dit onderzoek daarentegen komen praktijkvoorbeelden van meervoudig ruimtegebruik aan bod en
worden belanghebbenden zelf aan het woord gelaten om hun visie op ruimtelijke kwaliteit te geven.
Dit onderzoek is geïnitieerd door Habiforum. Binnen het Habiforum-onderzoeksprogramma ‘Ruimtelijke
Kwaliteit’ is door Hooimeijer e.a. (2001) het begrip ruimtelijke kwaliteit geoperationaliseerd. De
resultaten van dit onderzoek worden in paragraaf 1.3 toegelicht. Habiforum is dit jaar gestart met het in
de praktijk toetsen van de theoretische kennis, die voortkomt uit het onderzoek naar ruimtelijke
kwaliteit van Hooimeijer (2001). Om de resultaten van deze praktijktoepassingen helder in beeld te
brengen, heeft Habiforum een stagiaire aangetrokken. Met onderhavig stageonderzoek wil Habiforum
inzicht krijgen in welke ruimtelijke kwaliteit tot stand komt bij verschillende soorten meervoudige
projecten. Dit onderzoek past daarmee binnen een breder onderzoeksprogramma van Habiforum.
Waarom wordt er in dit onderzoek nu juist ruimtelijk kwaliteit in relatie tot meervoudig ruimtegebruik
onderzocht? Het wel of niet meervoudig aanpakken van een stuk ruimte wordt vaak bezien vanuit de
plannings, technische en bouwkundige hoek (kwantitatieve aspecten) en veel minder vaak vanuit de
sociaal-culturele hoek. Uiteraard een randvoorwaarde, maar bevindingen uit de studie ‘De hoed en de
rand’ geven aan dat een verbreding van de discussie door het erbij betrekken van kwalitatieve
belevingsaspecten wel eens de grondslag zou kunnen vormen voor een stevigere maatschappelijke en
culturele verankering van optimaal ruimtegebruik (H+N+S landschapsarchitecten, 2001). Het verbinden
van het kwantitatieve aspect met de kwalitatieve discussie scherpt het inzicht dat het niet gaat om het
ontmoedigen van de ruimte, maar om het tegengaan van onnodige verspilling van de ruimte.
Schaarste van de ruimte is hierbij de achtergrond om meervoudig ruimtegebruik toe te passen. Vanuit
deze gedachte is dit onderzoek opgezet.
8

Ruimtelijke kwaliteit: wat is dat?
Het begrip ruimtelijke kwaliteit wordt vandaag de dag te pas en te onpas genoemd en toegepast. De
invulling van het begrip varieert nog al eens, zo blijkt uit onderstaand kader.
RECENTE VOORBEELDEN VAN HET GEBRUIK VAN HET BEGRIP RUIMTELIJKE
KWALITEIT.
"" ! !
! ! !
# $!%&&'(
! "##"$
Beleving ruimtelijke kwaliteit
Voor het programma Monitoring Vigerend Beleid wordt jaarlijks de Balans Ruimtelijke Kwaliteit
(BRK) uitgebracht. De balans poogt de stand van zaken weer te geven met betrekking tot de
doelen die in de VINEX zijn weergegeven. Het doel van het onderzoek is de beleving van
burgers van de ruimtelijke kwaliteit in kaart te brengen. De nadruk zal liggen op een drietal
onderwerpen:
a. de beleving van de woonomgeving
b. de waardering van voorzieningen
c. de beleving van natuur en groen
(Bron: Rijksplanologische Dienst, 2002)
Uit bovenstaand kader blijkt de diverse invulling van het begrip ruimtelijke kwaliteit (op verschillende
schaalniveaus en op verschillende abstractieniveaus). Door deze verschillende interpretatie en
uitwerking van het begrip ruimtelijke kwaliteit kan Babylonische spraakverwarring ontstaan.
!
!
9

Babylonische spraakverwarring komt al eeuwen voor als verschillende partijen samenwerken. In de
ruimtelijke ordening zitten vaak veel partijen om tafel om samen voor een zo goed mogelijke inrichting
van de ruimte te zorgen. Het begrip ruimtelijke kwaliteit komt dan –met name de laatste decennia- vaak
ter sprake. Elke actor wil immers voldoende ruimtelijke kwaliteit.
Maar wat is dat eigenlijk, ruimtelijke kwaliteit? Elke actor, de bewoner, de ontwikkelaar, de architect, de
wethouder, heeft daar weer zijn eigen visie op. Bovendien heeft elke partij een eigen belang, die zij zal
vertalen in haar kwaliteitswens. De bewoner zal vooral naar het leefgenot van de woonomgeving
kijken, terwijl voor de ontwikkelaar de ruimtelijke kwaliteit onder meer afhankelijk is van de verkoop- en
verhuurbaarheid van het woonproject en de architect zal kijken naar de esthetische kwaliteit.
Elke actor spreekt daarbij zijn eigen taal en kijkt met een eigen bril naar de werkelijkheid. De bewoner
wil een ‘brede stoep’, zodat de kinderen kunnen spelen, terwijl de stedenbouwkundige de ‘rooilijn’
beperkt houdt gezien de ‘zichtlijnen’. Zo’n eigen visie vanuit het eigen belang geredeneerd, wordt ook
wel discours genoemd. In dit onderzoek wordt aandacht besteed aan de discours ruimtelijke kwaliteit
van al die belanghebbenden die betrokken zijn bij meervoudige projecten.
1.2 Doelstelling
Het doel van deze studie is onderzoeken welke ruimtelijke kwaliteitsdiscours direct belanghebbenden
in de praktijk hebben bij verschillende concepten van meervoudig ruimtegebruik.
Het doel van dit onderzoek is om de ruimtelijke kwaliteit van drie verschillende concepten van
meervoudig ruimtegebruik te bestuderen. Het idee hierachter is dat niet elk meervoudig concept
dezelfde ruimtelijke kwaliteit oplevert. In het landelijk gebied wordt een ander soort ruimtelijke kwaliteit
verwacht door belanghebbenden dan in het stedelijk gebied. Deze benadering doet recht aan de
opvatting dat ruimtelijke kwaliteit een gebiedsgericht concept is dat per concreet geval ingevuld dient te
worden (Van Vliet, 2000).
Als analysekader is gebruikt gemaakt van een bekende planologische trits: object, proces en context.
Meervoudig ruimtegebruik staat in deze studie centraal als object van studie en van planning. Daarbij
wordt specifiek gekeken naar de ruimtelijke kwaliteit van meervoudige projecten. Deze inhoud staat in
relatie met het proces en de context. De te realiseren ruimtelijke kwaliteit is afhankelijk van de visie van
belanghebbenden op ruimtelijke kwaliteit, ook wel de discours ruimtelijke kwaliteit genoemd. Deze
discours wordt weer beïnvloed door de context waarin de belanghebbenden zich bevindt. Wat is de rol
c.q. positie van de belanghebbende? Is het een toekomstige gebruiker of een investeerder? Wat is
hierdoor zijn invloed op het proces?
In onderstaand figuur is het analysekader van dit onderzoek gevisualiseerd.
Proces: de discours(vorming)
ruimtelijke kwaliteit van
belanghebbenden
Inhoud/object van planning:
Ruimtelijke kwaliteit bij meervoudig
ruimtegebruik
Context: de positie van
belanghebbenden
Uitgangspunt voor dit onderzoek is dat elk project een unieke ruimtelijke kwaliteit heeft en dat
verwachtingen, wensen en beelden over ruimtelijke kwaliteit van belanghebbenden bepaald worden
door de eigen context/sociale praktijk. Dit analysekader is gebaseerd op een theorie van Hajer (2001)
en wordt in hoofdstuk 2, paragraaf 2.2.4, nader toegelicht.
10

1.3 De Nederlandse ruimtelijke kwaliteit agenda
In de jaren tachtig kwam in Nederland de discussie op gang over ruimtelijke kwaliteit. Binnen onder
meer de Rijksplanologische Dienst vond er een omslag plaats van een kwantitatieve naar kwalitatieve
benadering van ruimtelijke ontwerpen en planvorming (Wagenveld, 2000). Met de start van de Vierde
Nota Ruimtelijke Ordening werd op verzoek van de RARO (Raad voor de Ruimtelijke Ordening) voor
het eerst het begrip ruimtelijke kwaliteit nader geconcretiseerd en uitgesplitst naar drie waarden, te
weten gebruik-, belevings- en toekomstwaarde. Waarneembaar was op dat moment een verschuiving
van ontwikkelingsgericht naar beheersgericht ruimtelijk beleid. Het ging niet langer om de uitbreiding
van de kwantiteit, maar om een aanpassing van de inrichting van de ruimte. Sindsdien is veel studie
gedaan naar ruimtelijke kwaliteit. In het dossier Ruimtelijke Kwaliteit (2000) is een inventarisatie
opgenomen van Nederlandse literatuur en expertise met betrekking tot het begrip ruimtelijke kwaliteit.
Hieruit blijkt de enorme hoeveelheid publicaties op dit terrein 1 .
Het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu brengt jaarlijks de ‘Balans
Ruimtelijke Kwaliteit’ uit (ministerie van VROM, 2001). Leidraad hiervoor zijn de zeven criteria van
ruimtelijke kwaliteit die ook in de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening worden gehanteerd: ruimtelijke
diversiteit, economische en maatschappelijke functionaliteit, sociale rechtvaardigheid, culturele
diversiteit, duurzaamheid, aantrekkelijkheid, mooi Nederland en menselijke maat.
Uit de ‘Balans Ruimtelijke Kwaliteit’ van VROM blijkt hoe lastig het is om jaarlijks te rapporteren over
ruimtelijke kwaliteit. Zo is het VROM bijna niet in staat om gegevens te kwantificeren. De gekozen
begrippen van Pronk, die op allerlei niveaus gedefinieerd zijn, worden in vage termen omschreven in
de jaarlijkse balans.
Daarnaast is in 2001 door het kabinet een bedrag van 454 miljoen ter beschikking gesteld voor de
uitvoering van de Vijfde Nota. Dit budget heeft de naam Budget Investeringen Ruimtelijke Kwaliteit
(BIRK) gekregen en moet een impuls geven om in ‘stedelijke netwerken een intensievere en
tegelijkertijd kwalitatief hoogwaardig gebruik van de ruimte mogelijk te maken’ (VROM, 2002). Evenals
de zeven begrippen uit de Vijfde Nota zijn de beoordelingscriteria voor de projecten vanuit BIRK
algemeen en niet te concretiseren.
Ruimtelijke kwaliteit staat dus sinds de jaren tachtig hoog op de Nederlandse agenda, maar de
operationalisering laat vaak te wensen over.
Wat daarnaast opvalt bij de bestudering van de Nederlandse discussie over ruimtelijke kwaliteit is dat
gelijksoortige buitenlandse ervaringen niet voldoende worden meegenomen bij verkenningen naar
ruimtelijke kwaliteit. De ervaring is wel dat door de kleine oppervlakte van ons land de discussie over
ruimtelijke kwaliteit veel meer speelt dan in het buitenland. Habiforum is de laatste jaren gestart met
het opdoen van buitenlandse ervaringen met betrekking tot meervoudig ruimtegebruik. De studie
‘Verruimd perspectief’ van Kreukels en Van Vliet (2001) is hiervan een goed voorbeeld. Door middel
van een basale verkenning in Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en in de Verenigde Staten
hebben Kreukels en Van Vliet een analyse gemaakt van de ontwikkelingen van meervoudig
ruimtegebruik in deze landen. Ook wordt in opdracht van onder meer Habiforum onderzoek gedaan
naar ‘meervoudige’ ervaringen in Japan. Deze kennislacune dient verder opgevuld te worden, maar
behoort niet tot de doelstelling van dit onderzoek. Deze studie richt zich, omwille van de tijdsduur van
het onderzoek, op de Nederlandse praktijk.
1 Onder meer: RARO (1990), Naar ruimtelijke kwaliteit; Dauvellier, P. (1991), Ruimtelijke kwaliteit: de oorsprong en toepassing van het
begrip.
11

1.4 Opzet onderzoek: confrontatieanalyse
Uit de vorige paragraaf blijkt dat het voor professionals die werkzaam zijn op het gebied van ruimtelijke
ordening, lastig is om ruimtelijke kwaliteit te operationaliseren en te concretiseren. Om te komen tot
een gemeenschappelijk idee over ruimtelijke kwaliteit bij meervoudig ruimtegebruik-projecten, is het
volgens Habiforum nodig dat alle actoren één taal spreken. Actoren moeten een gezamenlijk beeld en
invulling van het begrip ruimtelijk kwaliteit hebben.
Hooimeijer heeft daarom in opdracht van Habiforum een analysekader -ook wel de matrix ruimtelijke
kwaliteit genoemd- ontwikkeld, waarbij rekening wordt gehouden met diverse belangen en
ontwerpeisen. De matrix ruimtelijke kwaliteit ziet er als volgt uit:
Bron: Hooimeijer e.a. (2001)
Economisch
belang
Sociaal belang Ecologisch
belang
Cultureel
belang
Gebruikswaarde 1a 1b 1c 1d
Belevingswaarde 2a 2b 2c 2d
Toekomstwaarde 3a 3b 3c 3d
In de matrix zijn vier soorten belangen (economisch, sociaal, ecologisch en cultureel belang)
gekoppeld aan drie ontwerpeisen (gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde). Ruimtegebruik vraagt
afweging tussen deze vier belangen. Wanneer elk belang gekoppeld wordt aan een ontwerpopgave, is
het mogelijk om criteria –ofwel aspecten van ruimtelijke kwaliteit- aan te wijzen (Hooimeijer, 2001).
De ontwerptrits heeft een universeel karakter. (Maatschappelijke) belangen veranderen daarentegen in
de loop van de tijd. De matrix is daarom ook bedoeld als flexibel analysekader, en niet als eeuwige
waarheid.
Hooimeijer e.a. (2001) hoopt dat met dit analysekader duidelijk wordt wat de voordelen van
meervoudig ruimtegebruik zijn en welke ruimtelijke kwaliteit gerealiseerd kan worden. Deze matrix is
een instrument om een gemeenschappelijke ‘taal’ te ontwikkelen.
Waar kan de matrix ruimtelijke kwaliteit nog meer inzicht in bieden volgens de onderzoekers? Bij het
invullen van de matrix kunnen ook ‘vergeten’ aspecten van ruimtelijke kwaliteit aan het licht komen. Het
systematisch invullen van de matrix kan tevens conflicterende belangen in beeld brengen, aldus de
onderzoekers van de Universiteit Utrecht en Alterra (Hooimeijer e.a., 2001).
De matrix ruimtelijke kwaliteit kan volgens de opdrachtgever Habiforum niet gezien worden als een
checklist ruimtelijke kwaliteit, laat staan een set van criteria. Ruimtelijke kwaliteit is niet voor elk project
hetzelfde, aldus Habiforum (2001).
Elk project heeft zijn eigen situationele, tijdgebonden, functionele kenmerken die bepalend zijn voor de
ruimtelijke kwaliteit. Daarnaast heeft elke actor daarin een eigen invalshoek en een eigen belang. Tot
slot speelt ruimtelijke kwaliteit op meer schaalniveau’s tegelijk: ruimtelijke kwaliteit in een wijk is niet
hetzelfde als ruimtelijke kwaliteit van een gebouw in die wijk. Maar de wijk biedt wel de kwalitatieve
context voor het gebouw en het gebouw draagt al dan niet bij aan de kwaliteit van de wijk. Daarom
moet volgens Habiforum per project de matrix ruimtelijke kwaliteit worden toegepast.
Op het analysekader ruimtelijke kwaliteit is kritiek gekomen. Priemus (2001) geeft aan dat de matrix
geen geslaagde poging is geweest tot operationalisering van het begrip ruimtelijke kwaliteit. De
uitwerking door Hooimeijer e.a. (2001) blijft volgens Priemus (2001) even vaag, onmeetbaar en
onduidelijk als de door de onderzoekers bekritiseerde begrippen van Pronk uit de Vijfde Nota.
Daarnaast betreurt hij het dat de eindgebruiker niet in beeld komt. Het advies van Hooimeijer e.a.
(2001) om de matrix te onderwerpen aan een praktijktoets acht Priemus (2001) niet zinvol.
12

Habiforum heeft het advies van Priemus (2001) niet overgenomen en is gestart met een aantal
praktijktoetsen. In dit stageonderzoek wordt onder meer gekeken naar wat deze praktijktoets
opgeleverd heeft. De matrix ruimtelijke kwaliteit is echter in dit onderzoek niet als uitgangspunt
gebruikt., de dagelijkse praktijk van belanghebbenden wél.
Deze werkwijze is gebaseerd op de ideeën van Lindblom en Cohen (1979).
Lindblom en Cohen (1979) geven in ‘Usable knowledge: social science and social problem solving’ aan
dat niet mogelijk is om een theorie één op één met de praktijk te vergelijken. Zij geven aan dat het
toepassen van kennis om tot betere besluitvorming te komen, erg beperkt en eigenlijk ook niet
toepasbaar is (Lindblom & Cohen, 1979). Theoretici gaan vaak ten onder aan hun eigen succes. Een
theorie wordt “fixed” in een bepaalde context, terwijl dit niet mogelijk is. Lindblom en Cohen (1979) zijn
dan ook voorstanders om “ordinary knowlegde” een bijdrage te laten leveren aan besluitvorming en het
oplossen van (sociale) problemen.
Indien de ideeën van Lindblom en Cohen (1979) vertaald worden naar dit onderzoek, dan houdt dat in
dat niet de matrix ruimtelijke kwaliteit als uitgangspunt genomen moet worden om de ruimtelijke
kwaliteit van een bepaald project te bepalen, maar wel de “gewone” kennis die bij de betrokken actoren
aanwezig is. In dit onderzoek wordt met behulp van praktijkvoorbeelden onderzocht hoe verschillende
actoren tegen ruimtelijke kwaliteit aan kijken. Aan het einde van deze studie wordt dan gekeken in
hoeverre de praktijkresultaten overeenkomen met de theorie. Met deze confrontatieanalyse wordt het
mogelijk om een theoretisch model met de praktijk te vergelijken en zo eventuele lacunes op te sporen.
De confrontatieanalyse is in dit onderzoek breder ingestoken dan alleen een confrontatie tussen de
discours van belanghebbenden met de matrix. De matrix ruimtelijke kwaliteit is ontwikkeld door
professionals. Mensen met een grote kennis op gebied van de ruimtelijke ordening. De
veronderstelling is dat professionals een andere visie op ruimtelijke kwaliteit hebben dan
(eind)gebruikers en belanghebbenden. Professionals zullen in tegenstelling tot direct
belanghebbenden (bijna) nooit directe gebruiker van bepaald gebied worden. De verwachting is
daarom dat het beeld over ruimtelijke kwaliteit tussen deze twee groepen zal verschillen.
Voordat in dit onderzoek een confrontatie wordt gemaakt met de matrix ruimtelijke kwaliteit, wordt
allereerst een confrontatie gemaakt tussen de discours van belanghebbenden en die van
professionals. De visie op ruimtelijke kwaliteit van professionals, die werkzaam zijn op het vakterrein
van de ruimtelijke ordening bij de overheid, de universiteit of een kennisinstelling, zullen geanalyseerd
worden. De resultaten van de confrontatie tussen belanghebbenden en professionals kunnen gebruikt
worden om de discours van één bepaalde groep professionals verder uit te werken: de professionals
die de matrix ruimtelijke kwaliteit hebben ontwikkeld.
1.5 Probleemstelling
De doelstelling van dit onderzoek (paragraaf 1.2) is uitgewerkt in een probleemstelling, waarbij de
matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum, die in de vorige paragraaf (1.4) is toegelicht, een rol speelt.
De discours methodiek staat centraal in dit onderzoek. Deze methodiek wordt in de volgende paragraaf
(1.6) nader uitgewerkt.
13

De hoofdvraag van dit onderzoek is tweeledig en is gericht op de inhoud en op het proces (waarbij de
context wordt meegenomen). De probleemstelling is een afgeleide van de doelstelling. De basis wordt
gevormd door het analysekader uit paragraaf 1.2.
Inhoud
Welke ruimtelijke kwaliteit komt in de praktijk tot stand bij welk meervoudig concept?
De inhoudvraag is uitgewerkt in de volgende deelvraag:
- Welke (kwaliteits) meerwaarde hangt samen met meervoudige invulling in vergelijking
‘enkelvoudige’ invulling?
Proces
Welke ruimtelijke kwaliteit discours hebben direct belanghebbenden bij meervoudige
projecten?
De procesvraag is uitgesplitst in een twee delen met bijbehorende deelvragen:
1. De discours ruimtelijke kwaliteit van direct belanghebbenden:
- Welke visies op ruimtelijke kwaliteit komen bij verschillende direct belanghebbenden naar voren bij
diverse concepten van meervoudig ruimtegebruik?
- Welke waarden worden door verschillende belanghebbenden aan deze visies toegekend?
- Waar zitten de tegenstellingen/spanningen tussen de belangen van deze belanghebbenden?
- Wat is de invloed van de positie van een direct belanghebbende op het proces en op zijn discours
ruimtelijke kwaliteit?
2. Confrontatieanalyse professionals en matrix ruimtelijke kwaliteit
- Wat is de discours ruimtelijke kwaliteit van professionals uit de RO-vakwereld? In hoeverre komt
deze discours ruimtelijke kwaliteit overeen met die van direct belanghebbenden?
- Wat levert een confrontatie van de discours ruimtelijke kwaliteit van direct belanghebbenden met de
matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum op?
- (Hoe) is de matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum in de praktijk toepasbaar?
1.6 Gekozen methodiek: discoursanalyse
Dé planologie bestaat niet. Er wordt gedacht vanuit belangen, die zich keer op keer vertalen in
tegenstellingen tussen verschillende belanghebbenden. Die belangen worden door actoren
gedefinieerd. Elke belanghebbende definieert de werkelijkheid op een bepaalde manier. Het
menselijke gedrag is een definitie van deze realiteit. Daarom is het van groot belang om te kijken naar
de definitie van één begrip door diverse actoren. Het gaat dan ook om de verschillende percepties en
waarden van actoren achter het begrip ruimtelijke kwaliteit (Van Vliet, 2000). Overheden, marktpartijen
en gebruikers hebben elk hun eigen rol bij de beoordeling van ruimtelijke kwaliteit. Overheden leggen
dit grotendeels vast in nota’s en criteria, terwijl marktpartijen hun ruimtelijke kwaliteitseisen uiten in
praktijkprojecten en eindgebruikers van ruimte oordelen over ruimtelijke kwaliteit van hun eigen
leefomgeving.
De input van dit onderzoek is primair niet een literatuurstudie. Nota’s van de overheid zijn op dit terrein
immers al veelvuldig bestudeerd (o.a. Wagenaar, 2000). In dit onderzoek komen alle actoren aan bod.
Ook de actoren die geen of in zeer beperkte mate geschreven visies hebben over ruimtelijke kwaliteit,
zoals marktpartijen en eindgebruikers.
Ruimtelijke kwaliteit zou eigenlijk vooral als communicatiemiddel gezien moeten worden in een proces
waarin verschillende partijen hun visies op en ambities voor ruimtelijke kwaliteit naar voren brengen
(Van Vliet, 2000). Als er over ruimtelijke kwaliteit wordt nagedacht en gediscussieerd levert dit al veel
op als input voor een project. Tijdens dit proces is beeldvorming een belangrijk aspect. Op basis van
deze gedachte is de opzet voor het veldwerk van dit onderzoek gemaakt.
Habiforum heeft daarom de matrix ruimtelijke kwaliteit in een aantal praktijksituaties “getest”. In het
voorjaar van 2002 is met belanghebbenden de discussie over ruimtelijke kwaliteit aangegaan. De
matrix ruimtelijke kwaliteit diende als input voor deze zogenaamde practica ruimtelijke kwaliteit.
Voor de analyse van het veldwerk wordt dankbaar gebruik gemaakt van de discoursanalyse.
Discoursanalyse kijkt naar de taal die verschillende mensen spreken (Burr, 1995). Discours is een taal
die een bepaalde groep mensen met een gelijk belang spreekt. Door de taal die zij gebruiken om over
14

de werkelijkheid te spreken, wordt hun manier waarop zij de werkelijkheid begrijpen, beïnvloed. Met
het uitvoeren van onderzoek op basis van een discoursanalyse is binnen de Universiteit Utrecht
faculteit Ruimtelijke Wetenschappen tot op heden weinig ervaring. De Universiteit van Amsterdam
heeft daarentegen wel al ervaring met deze methodiek. Studies van onder meer Hajer zijn gebruikt om
de methode goed te kunnen passen (Hajer, 1990, 1995, 2001). Dit onderzoek kan beschouwd worden
als een pilot voor de ruimtelijke wetenschappen van de Universiteit Utrecht.
Onderzoek in twee fasen
In dit onderzoek zal door middel van verschillende onderzoeksmethoden gekeken worden naar de
discours van verschillende actoren. Het onderzoek vindt plaats in twee fasen.
In de eerste fase worden practica van Habiforum over meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke
kwaliteit geobserveerd en vervolgens met behulp van de discoursmethodiek geanalyseerd. In deze
practica is steeds één bepaald project onder de loep genomen door belanghebbenden aan de hand
van de matrix ruimtelijke kwaliteit. Voor een gedetailleerde opzet van de practica ruimtelijke kwaliteit
van Habiforum wordt naar Bijlage I verwezen. Daarnaast zijn een drietal werkateliers ‘meervoudig
opdrachtgeverschap’ georganiseerd door Habiforum input geweest voor dit onderzoek. Tijdens deze
werkateliers kwamen allerlei opdrachtgevers, zoals projectontwikkelaars maar ook gemeenten en
instellingen, bijeen om te praten over meervoudige droomprojecten. Opdrachtgevers mochten hun
meervoudige droomprojecten formuleren en uitwerken. Indirect werd hierbij gesproken over ruimtelijke
kwaliteit. Ook deze studiedagen zijn geobserveerd en geanalyseerd. In Bijlage I is ook de opzet van de
werkateliers toegelicht.
Tevens wordt in de eerste fase van het veldwerk van elk meervoudig project een documentatieanalyse
verricht. Hierbij wordt gekeken naar hoe partijen op papier tegen het begrip ruimtelijke kwaliteit aan
kijken.
In de tweede fase wordt voor elke meervoudig project een aantal diepte-interviews gehouden om de
bevindingen uit de observaties van de practica te verifiëren en uit te werken. Er wordt steeds
gesproken met de vier belangrijkste belanghebbenden in het project. De achtergrond van de
belanghebbenden varieert hierdoor sterk van vastgoedontwikkelaar tot Staatsbosbeheer tot
bewonersgroep.
Welke meervoudige concepten worden in deze studie onderzocht? In dit onderzoek wordt gekeken
naar drie verschillende concepten van meervoudig ruimtegebruik, die gebaseerd zijn op de studie
‘Onderzoeksagenda Ruimtelijke Kwaliteit’ van Snelders (2001), die in opdracht van Habiforum is
uitgevoerd. Snelders geeft in zijn onderzoek aan dat er een aantal ruimtegebruikvormen zijn waar
meervoudig ruimtegebruik de komende jaren veel kan worden ingezet. Drie belangrijke opgaven voor
de komende jaren zijn in de onderzoek uitgewerkt. Het gaat hier om een stedelijk, een landelijk en een
infrastructureel (multifunctioneel knooppunt) concept.
In het stedelijk gebied zullen de komende jaren veel gemengde woonwijken herstructureerd worden.
Deze herstructurering is een aangrijpingspunt om te kijken naar meervoudige invullingen, zoals het
intensiveren van de bebouwing of het ruimtelijk slim oplossen van veel voorzieningen door het
combineren of het stapelen hiervan. Leiden Noord is zo’n woonwijk die de komende jaren meervoudig
herstructureerd gaat worden.
In het landelijk gebied is het ruimtegebruik tot op heden vaak enkelvoudig ingevuld, terwijl er veel
mogelijkheden liggen om allerlei functies te combineren, zoals water, landbouw en recreatie. In het
Buurtschap Zwolle zijn allerlei partijen om tafel gaan zitten om het landelijk gebied aan de stadsrand
ten zuiden van Zwolle gezamenlijk duurzaam te ontwikkelen.
15

Tot slot komt een regionaal en multifunctioneel knooppunt aan bod. Op plekken waar veel soorten
mobiliteit samen komen, is er steeds vaker aanleiding om infrastructurele voorzieningen
multifunctioneel te ontwikkelen. Het geplande transferium in Steenwijk is hier een goed voorbeeld van.
De locatie van het trein- en busstation wordt gecombineerd met onder meer een autotransferium om
de regionale functie van Steenwijk te versterken.
In onderstaand figuur staat de opzet van het onderzoek aangegeven. Per meervoudig concept wordt
aangegeven welke onderzoeksfasen aan bod komen.
Keuze projecten op basis van concept meervoudig ruimtegebruik
Type
gebied/meervoudig
concept
Stedelijk:
(Herstructurering)
gemengde woonwijk
Landelijk/Stadsrand:
Meervoudig
duurzaam
landgebruik
Infrastructureel:
Multifunctioneel/regio
naal knooppunt
Locatie Onderzoeksfase I:
documentatieanalyse
en practica
Leiden Noord
Onderzoeksfase II:
diepte-interviews
X X
Buurtschap Zwolle X X
Transferium Steenwijk
Alleen documentatieanalyse
Elk project speelt op een ander schaalniveau. In Leiden Noord is de wijk het schaalniveau. Bij het
transferium in Steenwijk is het schaalniveau van de daadwerkelijke ontwikkelingen niet groot. De
beoogde effecten en uitstraling zijn echter wel op een groot, regionaal schaalniveau. In het Buurtschap
Zwolle is de schaal bovenlokaal en zijn de beoogde effecten groter dan alleen voor de stad Zwolle.
Bij de keuze van bovenstaande drie projecten is niet alleen naar het meervoudig concept en het
schaalniveau gekeken. Er is tevens rekening mee gehouden dat elke project zich in een ander stadium
van de planfase bevindt. De veronderstelling is dat tijdens het planproces de discours ruimtelijke
kwaliteit van belanghebbenden concreter zal worden, omdat de invulling ook steeds concreter wordt.
Op een hoog abstractieniveau komen de opvattingen vaak nog overeen. Met het concretiseren zullen
de meningsverschillen over wat nu de gewenste ruimtelijke kwaliteit is, toenemen (Hooimeijer e.a.,
2001)
Een ruimtelijk ontwikkelingsproces bestaat globaal uit een zestal fasen met bijbehorende
overwegingen. Het proces begint met de contextfase waarin de context geschapen wordt om een
project te starten. Een probleemanalyse wordt gemaakt en randvoorwaarden en ambities worden
benoemd.
Vervolgens komt de initiatieffase, waarin doelstellingen van een project worden bepaald. Alle belangen
komen in deze fase voor het eerst in beeld. Tijdens de visiefase komt niet alleen het programma van
eisen (wat moet er in het gebied worden ontwikkeld?) aan de orde, maar komen meestal ook de
beoogde effecten aan bod (wat willen we met die ruimtelijke ontwikkelingen bereiken?).
X
16

In de planvormingfase wordt het project concreet ontwikkeld aan de hand van richtlijnen en
contractvoorwaarden. Vervolgens wordt het project gerealiseerd. Als een project eenmaal gerealiseerd
is, dan kan gekeken worden naar de waardering, het gebruik en de beleving van de gebruikers.
Deze aspecten kunnen met behulp van indicatoren gemonitord worden, zodat tijdens de beheersfase
bijstelling mogelijk is. Visueel zien de ruimtelijke ontwikkelingsfasen er als volgt uit:
Bron: Habiforum, 2002
Tijdens het planproces kan er continu een reflectie zijn op ruimtelijke kwaliteit. Visueel ziet dat er als
volgt uit:
17

Bron: Habiforum, 2002
In dit onderzoek worden drie fasen uit het ruimtelijke ontwikkelingsproces, waarin reflectie op
ruimtelijke kwaliteit mogelijk is, met behulp van de discours methodiek onderzocht.
In Steenwijk is men bezig met een haalbaarheidstudie naar het Transferium en bevindt men zich in de
initiatieffase. Het Buurtschap Zwolle is toegekomen aan de visiefase en heeft onlangs haar ideeën voor
visieontwikkeling voor het Buurtschap gepresenteerd. In Leiden Noord is men begonnen met de
planvorming op basis van een wijkontwikkelingsplan.
1.7 Opzet rapport
Het onderzoeksrapport bestaat uit vijf hoofdstukken. In dit inleidende hoofdstuk is de methodische
verantwoording en de opzet van het onderzoek besproken.
Hoofdstuk 2 vormt het theoretisch kader van dit onderzoek. Nadat aandacht is besteed aan een aantal
belangrijke begrippen in dit onderzoek wordt dieper ingegaan op de theorie en methodiek van de
discoursanalyse.
In hoofdstuk 3 komen de drie meervoudige projecten aan bod. Door middel van documentatieanalyse
zal de visie over de ruimtelijke kwaliteit in relatie tot meervoudige projecten besproken worden. Het
hoofdstuk wordt geïllustreerd door kaders, waarin kort op de inhoud van de projecten wordt ingegaan.
Hoofdstuk 4 gaat dan in op de hoofdvraag van dit onderzoek. In dit hoofdstuk wordt een antwoord
gegeven op de vraag welke ruimtelijke kwaliteit bij welke meervoudige projecten tot stand komt.
Hiervoor wordt gebruik gemaakt van de verzamelde gegevens uit de practica ruimtelijke kwaliteit en de
werkateliers meervoudig opdrachtgeverschap alsmede de interviews die met belanghebbenden
gehouden zijn.
18

Allereerst wordt gekeken naar de trits, proces en context. Vervolgens komt de discours van
belanghebbenden aan bod. In dit hoofdstuk wordt niet alleen de relatie discours ruimtelijke kwaliteit en
meervoudigheid besproken, maar ook de relatie tussen de discoursen en de positie van
belanghebbenden in het proces.
Hiermee kan het eerste deel van de procesvraag van de probleemstelling beantwoord worden.
In het laatste hoofdstuk wordt eerst een confrontatieanalyse gemaakt van de discours van
belanghebbenden en die van professionals. De analyse van de discours van professionals is
gebaseerd op de geschreven visie van deze professionals en op een studiemiddag ‘ruimtelijke
kwaliteit’ die het Ruimtelijk Planbureau in samenwerking met Habiforum in mei 2002 heeft gehouden
en waarbij deze professionals aanwezig waren. Vervolgens komt de matrix ruimtelijke kwaliteit van
Hooimeijer e.a. aan bod. Gekeken wordt of de discoursen van de belanghebbenden overeen komen
met de ideeën van het analysekader ruimtelijke kwaliteit. Hiermee wordt het tweede deel van de
procesvraag van de probleemstelling beantwoord.
Dit rapport wordt afgesloten met een conclusie en een slotbeschouwing.
19

2 Ruimtelijke kwaliteit gezien vanuit de discourstheorie
In dit hoofdstuk staat de discourstheorie centraal. Antwoord wordt gegeven op vragen als “Wat is een
discours?” en “Wat voor een invloed kan een bepaalde discours op een ruimtelijk ontwikkelingsproces
hebben?” Door een beschrijving te geven van de verschillende soorten discoursmethoden van diverse
wetenschappers wordt een beeld geschetst van deze analysemethode.
Aangezien de inhoud, meervoudig ruimtegebruik, in deze studie voorop staat en het niet de bedoeling
is dat over dit begrip Babylonische spraakverwarring ontstaat, volgt allereerst een inleiding in de
begripsvorming omtrent meervoudig ruimtegebruik.
2.1 De inhoud: meervoudig ruimtegebruik
Meervoudig ruimtegebruik, optimaal ruimtegebruik, efficiënt ruimtegebruik, intensief ruimtegebruik?
Waar hebben we het eigenlijk over als we spreken over meervoudige projecten. Om verwarring te
voorkomen, volgt hier eerst een korte uiteenzetting over het begrip meervoudig ruimtegebruik.
Volgens H+N+S Landschapsarchitecten (2001) is er vaak spraakverwarring over intensief en
meervoudig ruimtegebruik. Bij intensief ruimtegebruik gaat het om de hoeveelheid programma per
oppervlakte. Dit kan meervoudig, maar ook enkelvoudig zijn. Bij meervoudig ruimtegebruik gaat het om
het mengen of combineren van functies. Dat kan op een intensieve, maar ook op een extensieve
manier. Volgens deze architecten komt in het stedelijk gebied vanwege de schaal vaak intensief
ruimtegebruik en het stapelen van functies voor. In het meer extensieve landelijke gebied, waarbij de
schaal vaak regionaal is, wordt mengen en transformeren toegepast.
De Klerk (2002) trekt een lering uit de geschiedenis van ruimte en stedenbouw: de uitdrukkingen
intensief ruimtegebruik en optimaal ruimtegebruik zijn volgens hem in Nederland pleonasmen. Volgens
De Klerk dient water in de stad bijvoorbeeld altijd meerdere functies. Waterpartijen met parken en
beplante singels in de stad dienen zowel de waterhuishouding als de verhoging van het woongenot.
Wie aan het water woont, woont mooi. Daarnaast wordt in de moderne stedenbouwkunde dankbaar
gebruik gemaakt van watereigenschappen, zoals spiegeling en ‘verkleining’.
Priemus, Nijkamp en Dieleman (2000) geven aan dat meervoudigheid afhankelijk is van de ruimtelijke
schaal. Om het begrip op adequate wijze te definiëren is het belangrijk schaalniveaus c.q. dimensies te
identificeren. Op het lokale schaalniveau gaat het met name om het intensiveren van het ruimtegebruik
in meerdere dimensies, bijvoorbeeld het stapelen van functies (o.a. ondergronds ruimtegebruik). Op
het nationale/regionale niveau gaat het met name om het combineren van functies. De definitie van
Harts e.a. (1999) is op dit schaalniveau gebaseerd en luidt als volgt: ‘Meervoudig ruimtegebruik is het
voorkomen van verschillende functies in elkaars nabijheid, of binnen een gebied’.
Viertal dimensies
Habiforum verstaat een viertal dimensies onder meervoudig ruimtegebruik: “Ruimte is meervoudig als
de bestaande ruimte intensiever wordt ingericht, met meer menging van functies als meer ruimte wordt
gecreëerd op hetzelfde oppervlak, of als de ruimte in de tijd duurzamer wordt ingericht (Habiforum,
2001)”. Gezien de uitgebreide omschrijving, is de term meervoudig ruimtegebruik eigenlijk te eng, want
het is niet alleen meervoudig, maar ook intensief. In de Nederlandse literatuur wordt daarom ook wel
vaak gesproken over optimaal ruimtegebruik (Coupland, 1997).
Ondanks dat het begrip meervoudig ruimtegebruik niet geheel de lading dekt, wordt in dit onderzoek
gewerkt met de definitie van Habiforum, waarin vier dimensies van optimaal ruimtegebruik zijn
beschreven.
20

De eerste dimensie gaat over intensivering. Het gaat hier om een efficiëntere inrichting van de ruimte,
zodat er meer van dezelfde functies terecht kunnen. Bij verweving, de tweede dimensie, gaat het om
de integratie van meerdere functies. Sommige functies laten zich makkelijker met elkaar combineren.
Infrastructuur gaat bijvoorbeeld makkelijker samen met werken, dan met natuur. Bij de derde dimensie
gaat het om verticaal bouwen, zoals ondertunneling van infrastructuur en toepassing van hoogbouw.
In combinatie met verweving biedt deze toepassing veel mogelijkheden (bijvoorbeeld bouwen boven
de snelweg).
Bij de vierde dimensie, tot slot, moet gedacht worden aan het verlengen van de gebruiksduur van de
ruimte. Dit kan zowel door intensivering als door verweving. Een goed voorbeeld is een parkeergarage
van een bedrijf, die ’s avonds gebruikt kan worden door de bezoekers van het theater (Habiforum,
2001).
2.2 Het proces: de ‘taal’ van actoren
2.2.1 Wat is een discours?
Discours is een “taal” die een bepaalde groep mensen met een gelijk belang spreekt. De taal die een
bepaalde groep gebruikt om over de werkelijkheid te spreken, beïnvloedt de manier waarop zij die
werkelijkheid begrijpen. Met het begrip discours of vertoog wordt aangeduid dat er vaak een impliciet
raamwerk is in de discussie over een bepaald thema. Een vertoog is door Hajer (1990) omschreven als
een min of meer coherent samenstel van ideeën en concepten aan de hand waarvan de betekenis van
empirische verschijnselen wordt bepaald. Deze vertogen werken vaak in een discussie als impliciete
denkkaders. Het komt regelmatig voor dat betrokkenen niet bewust zijn van het toegepaste denkkader.
Actoren denken niet vrij over een thema als meervoudig ruimtegebruik, maar doen dit volgens Foucault
(1988) volgens bepaalde discursieve regels, die ook de communicatie met anderen structureren. Om
een goed beeld te krijgen van de (heersende) gedachten over kwaliteit van meervoudige projecten is
het belangrijk om een analyse te maken van de discussie over ruimtelijke kwaliteit en de invloed van
belangrijke clusters van die vertogen.
2.2.2 Het ontstaan van de discoursanalyse
Het huidige planologische debat over strategische ruimtelijke planning wordt bepaald door drie
benaderingen (Salet & Faludi, 2000). Deze drie benaderingen zijn de institutionele benadering, de
communicatieve benadering en de interactieve benadering. De tweede benadering, waaronder de
discoursbenadering valt en die in dit onderzoek centraal staat, kent al een lange traditie in de
ruimtelijke ordening. Cartografische verbeelding, planningsconcepten en metaforen zijn goede
voorbeelden hiervan evenals illustraties en conceptuele frameworks die bedoeld waren om door te
dringen bij publieke en private beleidsactoren. Recent is hierbij de aandacht gekomen voor de sociale
discoursen en hoe zij bedoelingen structureren. Binnen de planologische discoursanalyse zijn diverse
substromen. Sommige zijn primair georiënteerd op het herinterpreteren en herstructureren van
bestaande concepten voor nieuwe planningssituaties. Het onderzoek van Zonneveld (1989) naar
ruimtelijke concepten voor Noordwest-Europa is hier een goed voorbeeld van. Hij bestudeert hierin
voor alle Noordwest-Europese landen de generieke planningsconcepten en herstructureert deze
concepten, zodat hij uiteindelijk tot een vijftal Europese concepten kan komen. Andere studies gaan
juist op zoek naar nieuwe discoursen en pogen deze ook te ontwikkelen om zo van invloed te zijn op
nieuwe ontwikkelingen binnen de strategische planning. Salet en Faludi (2000) geven aan dat deze
richting interessant is, omdat zij interdisciplinaire links heeft naar de taalwetenschappen en de politieke
filosofie.
Hoe is deze richting eigenlijk ontstaan? De discoursanalyse is afkomstig uit twee verschillende
disciplines. De taalwetenschappen analyseren al jaren de taal. Het gaat hierbij om een nauwgezette en
zeer gedetailleerde technische taalanalyse.
Daarnaast wordt de discoursanalyse veelvuldig toegepast vanuit de politieke wetenschappen.
Bekende wetenschappers, zoals Foucault, Habermas, Toulmin en Wittgenstein, pasten deze analyse
toe (Parsons, 1995) om het beleidsproces te analyseren vanuit taal en communicatie.
21

De overkoepelende benadering binnen de politieke wetenschappen, die hier aandacht aan geven, is
de argumentatieve benadering (Fischer & Forester, 1993). Volgens Fischer & Forester (1993) en
Parsons (1995) is er sinds de jaren tachtig en negentig een groeiende aandacht voor deze benadering
gekomen en heeft deze zich snel ontwikkeld. Het uitgangspunt is dat de taal die wij gebruiken om over
beleidsprocessen te praten niet neutraal is (Parsons, 1995). Als je wilt begrijpen hoe het probleem
gedefinieerd is, moet je kijken vanuit welke discours het geformuleerd is.
Eén van de moeilijkste delen van de analyse is om er achter te komen wat niet gezegd wordt (Fischer
& Forester, 1993). Dit komt omdat discoursen ervoor zorgen dat het voor bepaalde actoren onmogelijk
is om bepaalde dingen te zeggen (Wissink, 2000). Een ontwikkelaar is economisch opgeleid en denkt
primair aan de winst van een ruimtelijke project. Sociale kwesties aansnijden zal hij dan niet snel doen.
Discoursanalyse valt onder de ‘politics-of-interests’-analyse, die aanneemt dat wat actoren zeggen
grotendeels een reflectie is van de strategische waardering/beoordeling van hun eigen belang (Hajer,
1990). Deze methode kijkt verder dan alleen de debat-analyse en is primair geïnteresseerd in de
analyse van het belang van actoren. Door middel van debatanalyse, zowel geschreven als gesproken,
wordt onderzocht hoe belangen bepaald worden door discoursen. Deze discoursen worden onder
meer bepaald door de (historische) achtergrond van de actoren. Indien een discours succesvol is, dat
wil zeggen als veel mensen deze discours gebruiken om de wereld te conceptualiseren, zal het
gestructureerd worden in instituties (Hajer, 1990).
Onder de term discoursanalyse vallen velen soorten discoursen en de discoursanalyse moet dan ook
gezien worden als een paraplu waar een variëteit van actuele onderzoeken onder vallen met hele
verschillende doelen en theoretische achtergronden (Burr, 1995).
Volgens Trappenburg (1993) zijn er vijf soorten discoursanalyses. De eerste analyse is gebaseerd op
het deconstructivisme. Deconstructivisme is de richting in de wetenschappen die het belang van
structuur ontkent en de chaos tot norm verheft. De tweede vorm, de argumentenanalyse bestudeert
het talig aspect van de maatschappelijke werkelijkheid met behulp van zeer precies taaltechnisch
begrippenapparaat.
De derde vorm is de vertoogtheorie. Een bekende wetenschapper die deze analysevorm toepaste, is
Foucault. Deze benadering gaat ervan uit dat veranderingen in vertogen een weerspiegeling geven
van onderliggende culturele veranderingen, of van voorboden voor culturele veranderingen, of van
mechanismen waardoor culturele veranderingen zich voltrekken. Het gaat hier altijd om analyses
vanuit een langere termijn of anderszins in macrovergelijkend perspectief. De vierde soort
discoursanalyse is de debatanalyse. Die bekijkt het debat vanuit een ‘puur’ debat en niet vanuit een
verkapte machtsstrijd. In tegenstelling tot de argumentatie analyse gaat het bij deze benadering niet
om een gedetailleerde analyse, maar om meer structuur in het debat te krijgen. De laatste vorm is de
agendabouw benadering. Deze benadering gaat ervan uit dat dingen op de agenda moeten komen om
opgelost te worden. Hier gaat het meer om een onderkenning van het probleem en om (on)zichtbare
machten, die ervoor zorgen dat ze (on)verminkt op de agenda komen of er juist af blijven.
Een tweetal varianten die genoemd zijn door Trappenburg (1993) zijn iets meer uitgewerkt: de
argumentenanalyse en de vertoogtheorie.
De argumenten-analyticus is met name geïnteresseerd in de argumentatie rondom een
maatschappelijke verschijnsel. De argumenten-analyticus heeft daarvoor een zeer precies,
taaltechnisch begrippenapparaat tot zijn beschikking. Hij beoordeelt de logica van redeneringen, spoort
drogredeneringen op en beziet gebezigde argumentaties tegen de achtergrond van een omvangrijk
apparaat van discussieregels.
Een goed voorbeeld van een argumentatie-analytisch boek is het proefschrift van Pröpper
“Argumentatie en machtsuitoefening in onderzoek en beleid. Evaluatie-onderzoek naar de Wet
Investeringsrekening en het gebruik ervan in het beleidsproces (1989)”. Pröpper brengt aan de hand
van een zeer gedetailleerde “modelprocedure voor argumentatie” nauwkeurig in beeld hoe er door
ambtenaren en politici gesproken is over een aantal evaluatierapporten inzake de Wet
Investeringsrekening.
22

Zijn modelprocedure is dermate exact dat zij hem zelfs in staat stelt kwantitatieve overzichten te geven
van overtredingen van de discussieregels door de deelnemers aan de WIR-evaluatiedebatten.
De vertoogtheoreticus is ook geïnteresseerd in de argumentatie over de maatschappelijke
werkelijkheid, maar hij werkt met een veel grover gereedschap. Het gaat de vertoogtheoreticus niet om
de exacte logische geldigheid van de door meneer A verdedigde stelling in diens debat met mevrouw
B; het gaat hem om op macroniveau waar te nemen verschuivingen in manieren van spreken en
denken.
Invloed van belanghebbenden verloopt vaak niet via een rechtstreeks lijn van machtsuitoefening (u zult
nu doen wat ik zeg), maar via de vaak te weinig in het macht-en-invloed onderzoek betrokken lijn van
de ‘discours-infiltratie’: “U zult gaan denken in mijn termen en dat zal op langere termijn gevolgen
hebben voor wat u doet”.
De vertoogtheoreticus kijkt naar een langere periode om trendbreuken, paradigmatische conceptuele
verschuivingen en discourscoalities in kaart te brengen. Trappenburg (1993) kiest in haar proefschrift
voor een modern medisch-ethische discours. Zijn noemt haar onderzoeksinvalshoek het
maatschappelijke communicatie & argumentatieperspectief.
Dit onderzoek naar ruimtelijke kwaliteit bij meervoudige projecten beslaat een veel te korte periode om
een vertooganalyse goed in beeld te brengen. De in deze studie onderzochte debatten zouden
allemaal en integraal in één vertoog moeten passen, bijvoorbeeld in zoiets als een “Ruimtelijke
Kwaliteit Discours anno 2002”.
2.2.3 Relatie discours en macht
Een aantal wetenschappers heeft een relatie gelegd tussen een discours van een bepaalde actor en
de macht die hij of zij met die discours kan uitoefenen.
Burr (1995) legt in haar boek ‘An introduction to social constructionism’ de relatie tussen discours en
macht. Zij stelt zichzelf de vraag: wat betekent het om macht te hebben? Volgens Burr (1995) zijn
discoursen ingebed in machtsrelaties. Deze ideeën zijn een uitwerking van de Franse filosoof Foucault.
Dankzij zijn invloedrijke werk is de discours sterk verweven geraakt met kennis en macht. Volgens
Foucault is kennis een macht over anderen, de macht om anderen te definiëren. Hij gaat uit van het
gegeven dat er altijd een aantal discoursen zijn rond een bepaalde gebeurtenis, die elk een
alternatieve kijk bieden, en die elk verschillende mogelijkheden voor actie met zich meebrengen. De
dominante of leidende discours wordt in dit proces continu onderworpen aan strijd en weerstand. Voor
Foucault zijn macht en weerstand twee dezelfde kanten van de medaille. De impliciete macht in één
discours is alleen zichtbaar vanuit de impliciete weerstand in een andere discours.
Wanneer een analyse gemaakt wordt, moet niet als uitgangspunt genomen worden dat een discours
een macht is, maar moet men zich afvragen wanneer en hoe een bepaalde discours meer macht heeft
dan een andere discours. Dit laatste heeft Schnabel onderzocht in de ‘trias therapeutica’ van de
gezondheidszorg. Schnabel’s (1988) visie op de gezondheidszorg staat beschreven in de publicatie
‘De gezondheidszorg: van immuniteit tot publiek domein’. Hij onderscheidt drie machten. De eerste
macht is die van de financiers: de ziekenfondsen, de particuliere verzekeraars en overheid. De tweede
macht is die van de aanbieders van de zorg: de hulpverleners, artsen, verpleegkundigen en
ziekenhuisdirecties. De derde macht bestaat uit hulpvragers, patiënten, cliënten en consumenten van
zorg. De tweede macht had het volgens Schnabel voor elkaar dat zij de beide andere machten steeds
weer overtuigden, zodat er binnen de ‘trias therapeutica’ geen belangenconflicten bestonden. Deze
driedeling zou vertaald kunnen worden naar de planologie. Ambtenaren, stedenbouwkundigen,
architecten en projectontwikkelaars beschikken over een grote hoeveelheid kennis die de gewone
burger niet heeft. Zij weten deze kennisvoorsprong vaak op een handige manier om te zetten in extra
geld, meer macht en een verhoogde status.
Door andere wetenschappers (onder meer Giddens en Hajer) is kritiek gekomen op delen van
Foucault’s theorie. (Wissink, 2000). Volgens hen wordt er te weinig aandacht besteed aan het
doelgericht en reflexief optreden van actoren. Zij hebben hun eigen theorieën omtrent macht en
discours dan ook hierop aangepast.
23

Zo ziet Hajer in tegenstelling tot Foucault dat discoursen verbonden zijn met de posities van actoren.
Preferenties en belangen zijn wellicht duurzaam, maar zijn volgens Hajer (2001) altijd verbonden met
de posities van actoren in de praktijk. De theorie van Hajer biedt aanknopingspunten voor dit
onderzoek (hij heeft de discours onder meer toegepast binnen de ruimtelijke ordening) en wordt
hieronder dan ook verder uitgewerkt.
2.2.4 Hajer: story-lines en discourscoalities
Vanuit Hajers benadering is politiek een strijd om discursieve hegemonie waarbij actoren steun zoeken
voor hun definitie van de werkelijkheid. Overheersende discoursen krijgen een vertaling in beleid en in
organisatorische wijzigingen. Hajer noemt dit ‘discours institutionalisation’. Een discours wordt
hegemoniaal doordat verschillende discursieve elementen met elkaar verbonden zijn. Dit proces heeft
dan ook een interdiscursief karakter. Om deze interdiscursieve communicatie te analyseren
introduceert Hajer twee begrippen: story-line en discourscoalities.
Story-lines spelen een belangrijke rol bij interdiscursieve communicatie. Een story-line is een
verhaallijn die het voor actoren mogelijk maakt om verschillende discursieve categorieën met elkaar te
verbinden en zodoende betekenis te geven aan hun sociale en fysische werkelijkheid. Een story-line
suggereert zodoende eenheid in een enorme diversiteit aan discursieve elementen. In ‘Bias in
environmental discours, an analysis of the acid rain controversy in Great Britain’ heeft Hajer (2001) de
story-line van de zure regen in Groot-Brittannië uitgewerkt.
Discourscoalitie is het tweede operationele begrip in Hajers argumentatieve benadering. Hij definieert
de discourscoalitie als (1) het geheel van een verzameling story-lines; (2) de actoren die deze storylines
uiten; en (3) de praktijk waarop deze discursieve activiteit is gebaseerd. In de strijd om
discursieve hegemonie verbinden verschillende actoren zich om verschillende redenen met specifieke
verzamelingen van story-lines. Storylines zorgen ervoor dat discourscoalities ontstaan en bijeen
blijven.
Discoursen maken het voor actoren onmogelijk om bepaalde dingen te zijn of te zeggen. Omgekeerd
verschaffen ze andere juist identiteit en autoriteit. Hajer (2001) constateert echter dat hiermee ten
onrechte vooral aandacht wordt gegeven aan de beperkende werking van discoursen, terwijl niet in
beeld komt hoe discoursen het handelen ook mogelijk maakt. De theorie van Hajer maakt duidelijk dat
argumentaties altijd plaatsvinden tussen doelgerichte actoren, maar dat ze tevens ingebed zijn in
praktijken waarmee vormen van zingeving, dominantie en legitimatie centraal staan. Hajer geeft
hiermee aan dat zijn discourstheorie een institutionele theorie is. Discoursanalyse kijkt dus niet alleen
naar wat wordt gezegd maar kijkt ook naar de manier waarop wat wordt gezegd, is bepaald door
instituties. Het construeren van de werkelijkheid is dus geen idealistisch proces, maar is mede bepaald
door de praktijken waarin dit gebeurt. Hajer benadrukt daarbij dat in een analyse van discoursen in een
politieke context aandacht moet worden besteed aan het strategisch opereren van actoren. Volgens
hem selecteren actoren hun gedachte en passen die aan in een continue poging om anderen van hun
gelijk te overtuigen.
Het analysekader uit hoofdstuk 1 (paragraaf 1.2) is gebaseerd op deze ideeën van Hajer. Uit dat
analysekader blijkt ook dat de positie van een belanghebbende (die bepaald wordt door de institutie
waarbinnen hij of zij opereert) van invloed is op zijn of haar discours.
24

EEN VOORBEELD VAN EEN TOEPASSING VAN DE DISCOURSANALYSE IN DE PLANOLOGIE:
In de huidige ontwerpdiscussie van de openbare ruimte spelen discoursen een belangrijke rol. Volgens
Hajer en Reijndorp (2001) is er sprake van enkele duidelijk te omschrijven ‘ontwerpdiscoursen’ die
overal de herinrichting van stedelijke ruimte bepalen. Een reden van het ontbreken van een visie op
kwaliteit van de openbare ruimte is gelegen in het feit dat ‘belangrijke’ spelers als bestuurders,
vormgevers en ontwikkelaars elkaar op dit moment erg goed kunnen vinden als het gaat om de
vormgeving van die stedelijke openbare ruimte (Hajer en Reijndorp, 2001).
Gemeenschappelijk zijn de interesse in het
terugdringen van de rommeligheid, een
nadruk op esthetiek en een voorkeur voor
design. Een andere discours kijkt meer naar
de toestand van de openbare ruimte in het
algemeen, waarbij thema’s als ‘onveiligheid’
en ‘zinloos geweld’ een belangrijke rol spelen.
Het derde perspectief wordt gevormd door de
discussie over ‘niet-plaatsen’: de opkomst
van nieuwe openbare ruimten als quasimachinale
doorgangsruimten, zoals
wegrestaurants, TGV-stations en shopping
malls.
Dit in tegenstelling tot ‘antropologische
plaatsen’ die sociaal en historisch zijn
ingebed. Hajer en Reijndorp (2001) geven
aan dat de huidige discussie over de kwaliteit
van de openbare ruimte is ingegeven door
deze drie invalshoeken, die in wezen een
eigen discours zijn, met eigen
standaardoplossingen, sympathisanten, en
blinde vlekken.
De drie zojuist genoemde discoursen zorgen
echter voor onderlinge spanning.
O
u
t
l
e
t Shopping Batavia Stad in Lelystad: een ‘niet-plaats’
Het esthetische ideaal van ontwerpers en bestuurders wordt niet zelden na verloop van tijd teniet
gedaan door inwilliging van de vraag van gebruikers naar gezelligheid en meer groen. De twee
onderzoekers stellen zichzelf de vraag in hoeverre de ontwerpdiscours zich verhoudt tot de
uiteenlopende eisen die aan de openbare ruimte worden gesteld.
2.3 Conclusie
Om de procesvraag van dit onderzoek te kunnen beantwoorden, wordt in deze studie de
discoursanalyse toegepast. In dit hoofdstuk is het ontstaan van de discourstheorie beschreven.
Gesproken is over de discours als echt taalkundig debat of meer bekeken vanuit een bepaalde
invalshoek. Ook is de relatie tussen discours en macht besproken.
Welke discoursmethode wordt in dit onderzoek toegepast? De twee belangrijkste randvoorwaarden
voor een goede discoursanalyse liggen volgens Trappenburg (1993) bij de keuze tussen twee
elementen.
Keuze 1: ‘taal’ bekijken als (1) serieus, puur en echt én (2) beoordelen op de inhoudelijke merites.
Keuze 2: ‘taal’ bekijken vanuit (1) de inhoudelijke belangstelling én vanuit (2) een verkapte machts-
25

uitoefening.
In dit onderzoek wordt aangesloten bij keuze 2. De inhoud, het meervoudig ruimtegebruik, staat
voorop. De analyse zal zich richten op wat welke actoren inhoudelijk zeggen. Daarnaast wordt er in dit
onderzoek vanuit gegaan dat elke actor tijdens de discussie over ruimtelijke kwaliteit probeert macht uit
te oefenen vanuit zijn eigen sociale praktijk, zodat het meervoudig plan zoveel mogelijk naar zijn
wensen wordt uitgevoerd. Het gaat hier om het strategisch opereren van actoren, zoals benoemd door
Hajer (1990).
Hoe wordt de discours theorie van Hajer in dit onderzoek toegepast? Bij de observatie en analyse van
de practica ruimtelijke kwaliteit, de werkateliers meervoudig opdrachtgeverschap en de interviews met
belanghebbenden zal steeds per actor gekeken worden vanuit welke discours ‘gesproken’ wordt over
de ruimtelijke kwaliteit. Tijdens dit onderzoek zal gekeken worden naar de begrippen die de actoren in
de praktijk zelf naar voren brengen.
In hoofdstuk 4 zal daarom gekeken worden welke discoursen er aanwezig zijn, als gekeken wordt naar
de discussie over ruimtelijke kwaliteit bij meervoudige projecten.
Uit deze discoursen zal tevens zichtbaar zijn waar de belangen van een bepaalde (groep) actoren wel
en niet liggen. Bovendien kunnen spanningen en belangentegenstellingen tussen actoren inzichtelijk
gemaakt worden.
Voordat ingegaan wordt op de bevindingen van het veldwerk naar ruimtelijke kwaliteitsdiscoursen,
worden in hoofdstuk 3 eerst de drie meervoudige projecten toegelicht. Uit het inleidende hoofdstuk
bleek al dat het Transferium Steenwijk, Buurtschap Zwolle en Leiden Noord gekozen zijn vanwege hun
achterliggende meervoudige concept en de fase waarin zij zich in het ruimtelijke ontwikkelingsproces
bevinden. Maar wat houden deze projecten nu concreet in en in hoeverre speelt ruimtelijke kwaliteit
een rol in deze projecten. Van alle drie de projecten is in het volgende hoofdstuk een
documentatieanalyse gemaakt.
26

3 Ruimtelijke kwaliteit bij drie meervoudige projecten
3.1 Inleiding
In dit hoofdstuk wordt een beschrijving gegeven van de drie meervoudige projecten Transferium
Steenwijk, Buurtschap Zwolle en Leiden Noord. Bij deze beschrijving wordt ingegaan op de aanleiding
van het project, de huidige situatie en knelpunten alsmede de ruimtelijke plannen. Tevens is een
analyse gemaakt van de beschikbare documentatie over de begrippen meervoudig ruimtegebruik en
ruimtelijke kwaliteit.
De documenten, die in dit onderzoek zijn geanalyseerd, zijn voorafgaand en gedurende het veldwerk
geanalyseerd. Documenten, die na augustus 2002 zijn verschenen, zijn vanwege de tijdsduur van dit
onderzoek niet meer meegenomen in dit onderzoek.
Alle drie de meervoudige projecten bevinden zich in elke een ander stadium van het planproces. In
onderstaand figuur staat aangegeven waar de drie projecten zich bevinden.
beheer
realisatie
context
planvorming
initiatief
visie
5*+6*''44 6
% &'()* +,-(%**'.+/0
,, %(1 &23.455*
De projecten worden in chronologische volgorde besproken.
Bij de projecten Steenwijk en Buurtschap Zwolle is Habiforum betrokken als kennispartner en als
medefinancier van het proces. In het project Leiden Noord is Habiforum –afgezien van het practica
ruimtelijke kwaliteit- niet betrokken geweest.
27

3.2 Transferium Steenwijk
3.2.1 Aanleiding
In het streekplan van de Provincie Overijssel ‘Streekplan Overijssel 2000+’ werd de gemeente
Steenwijk aangewezen als kern met streekfunctie. Dit werd vervolgens begin 1999 uitgewerkt door
middel van een aantal projecten en activiteiten in een convenant met de provincie. De bedoeling van
deze projecten was om tot de versterking van de positie en de status van Steenwijk als kern met
streekfunctie te komen. Achterliggend doel was de vergroting van het economisch draagvlak en de
economische structuur, zodat de centrumfunctie behouden kan blijven en daarnaast uitgebreid kan
worden.
Steenwijk heeft voor omliggende kernen in de eigen provincie Overijssel als daarbuiten (zowel in
Zuidwest-Drenthe als in Zuidoost-Friesland) een belangrijke centrumfunctie.
Eén van de projecten om de positie van Steenwijk te verstevigen is het project ‘Transferium met een
multimodaal en multifunctioneel karakter’.
De gemeente heeft daartoe in samenwerking met de Nederlandse Spoorwegen een
haalbaarheidsstudie laten doen naar de potenties van het station en kantoorontwikkeling.
Huidige situatie
Steenwijk is gelegen op de as tusen Meppel en Heereveen (Zwolle en Leeuwarden) en is bereikbaar
via de snelweg A32 en met de trein. Het huidige intercitystation bevindt zich ten noorden van de
binnenstad en is een soort scharnierpunt tussen de historische binnenstad en de snelweg A32 met
enkele nieuwe woonwijken. Deze locatie is volgens de gemeente van groot strategisch belang. De
locatie kan als katalysator voor andere ontwikkelingen werken.
Steenwijk en omgeving met daarin aangegeven het plangebied
In de omgeving van het station is het multifunctionele complex De Meenthe gelegen, waar zich onder
meer een theater en een sportcomplex bevinden. Aan de noordzijde van het station is een jachthaven.
Het station vormt op dit moment een barrièrewerking tussen noord en zuid.
De Ecologische Hoofdstructuur grenst aan de toekomstige bebouwingsgrens van de nieuwe woonwijk
Woldmeenthe. De bos- en heidegronden van Drenthe gaan bij Steenwijk over in de waterrijke
gebieden van Overijssel. De Steenwijker Aa is het verbindende element. In de omgeving van Steenwijk
(o.a. Giethoorn) komen veel (dag)toeristen. De bereikbaarheid van (water)recreatie, bezoekerscentra
en natuurgebieden is niet optimaal. Bovendien is het omliggende gebied kwetsbaar.
28

Het huidige stationsgebied is geen bijzondere locatie, maar heeft volgens de betrokken partijen, zoals
de gemeenten en NS vastgoed, potenties en daarom is besloten een haalbaarheidsstudie te laten
uitvoeren.
3.2.2 Ruimtelijke plannen
Vijf jaar geleden heeft de gemeente Steenwijk initiatief genomen voor dit plan. Bij de NS was er toen
nog geen draagvlak voor een dergelijk groot project. NS wilde liever eerst alleen de directe
stationsomgeving aanpakken. Anderhalf jaar geleden was ook de NS bereid om mee te doen aan een
project dat een grotere schaal omvatte. De gemeente en NS hebben daarom door Arcadis en met
behulp van adviezen van Habiforum, Alterra en de Provincie Overijssel een haalbaarheidsstudie laten
verrichten. De kernelementen van het Transferium-project zijn (Arcadis, 2001):
Gebiedsgericht Beleid (GGB)
Provincie Overijssel
1. Versterken van de steekcentrumfunctie van Steenwijk
2. Afstemmen van rode, groene en blauwe structuren. Steenwijk heeft een historisch centrum en is
gelegen in een omgeving met veel groen en waterverbindingen vanuit het station naar het
buitengebied.
3. Een impuls geven aan het omliggende plattelandsgebied via het concept beleveniseconomie.
Steenwijk en omgeving vallen sinds een tijd onder het Gebiedsgericht Beleid van de provincie
Overijssel. Doelstelling van dit beleid was om in 15 jaar tijd (tot 2010) 2000 hectare
landbouwgrond om te zetten in natuur (1500 ha), recreatiegebied en drinkwatergebied, opdat er
een sterkere landbouw zou komen, meer banen in de recreatiesector, betere leefbaarheid en
hogere natuurkwaliteit.
4. Vergroten van de economische dynamiek en de ruimtelijke kwaliteit in de stationsomgeving,
werkend vanuit het concept van meervoudig ruimtegebruik.
29

Transferium Steenwijk: multifunctioneel en regionaal knooppunt
Schaal: Stationsgebied met uitstraling naar de regio
Programma’s/Functies: Infrastructuur in samenhang met wonen, werken,
voorzieningen (sociaal en cultureel), recreatie en water
Meervoudige dimensie(s): Intensiveren (wonen en werken) en verweven
(multimodaal en functioneel transferium), tijdsdimensie
Opdrachtgever: Gemeente Steenwijk
Betrokkenen: Gemeente Steenwijk, NS Vastgoed en NS Reizigers, Provincie
Overijssel en Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij (KNHM).
Procesmatig betrokkenen: Arcadis, Alterra, Boer & Croon en Habiforum
Het masterplangebied omvat het stationsgebied en omgeving (zie kaart Steenwijk en omgeving).
De gemeente wil in het nieuw af te sluiten convenant met de provincie Overijssel een aantal projecten
opnemen, waarvan ‘Station+’ er één van is. Interventies in het stationsgebied zijn (Gemeente
Steenwijk, 2002):
- Transferium: overstap naar ander vervoer in het gebied en recreatief informatiecentrum; 250
parkeerplaatsen.
- Tunnel Woldmeenthe. Aan de noordzijde van het station zijn onlangs 200 woningen gerealiseerd,
waarvan 90% in de koopsector. Er komen in de nieuwe wijk Woldmeenthe nog 300 woningen bij.
Een tunnel onder het spoor door zorgt voor verbinding van Woldmeenthe en bedrijven met de
binnenstad.
- Investeringsimpuls De Meenthe (theater-
en sportcomplex) als bijdrage aan de
culturele stad. Allereerst dient De
Meenthe een duidelijke entree en
representatief gezicht te krijgen. Het
culturele voorzieningenniveau van
Steenwijk zal daarnaast worden
uitgebreid en versterkt worden. Het
Muzisch centrum (muziekonderwijs) zal
geïntegreerd worden in De Meenthe. Ook
wordt kwalitatief ingespeeld op een
versterking van de sport-voorzieningen in
De Meenthe.
- Herinrichting en vergroten van het
stationsplein. Het stationsgebied moet
meer uitstraling krijgen.
- Parkeervoorzieningen.
- Kantoorontwikkeling.
- Het bedrijventerrein aan het Dolderkanaal dient herstructureerd te worden.
De tunnel, die de gemeente graag ziet komen onder het station door, zal voor een zeer groot deel door
Railinfrabeheer (RIB) betaald moeten worden. Railinfrabeheer is op dit moment nog niet direct
betrokken bij de plannen. Er is wel al een lobby-traject in gang gezet.
Op dit moment is er een haalbaarheidsstudie opgesteld. Daarin zijn een drietal modellen voor de
inrichting van het gebied gepresenteerd, te weten Stationsduo, Culturele reeks en Verdiept plein. De
nadruk bij elke variant is steeds anders. Het Stationsduo is gericht op de overstap- en stationsfunctie,
de Culturele reeks op cultuur en vermaak én een combinatie van functies en bij het Verdiept plein op
een plein onder het maaiveld van het station met daaromheen ambachtelijke en kleinschalige functies.
30

3.2.3 Meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit
Aan welke vormen van meervoudigheid wordt in dit project gedacht?
Bij meervoudigheid, wat expliciet genoemd wordt in de documentatie, wordt gedacht aan de
combinatie van de functies wonen, werken en recreatie (verweven).
Daarnaast is er de wens om een tunnel en wellicht een verdiept plein aan te leggen (verticale
dimensie). De reden hiertoe is dat men de barrièrewerking van het spoor tussen noord en zuid wil
tegen gaan. Ook wordt eraan gedacht om de parkeervoorzieningen die overdag voor het station
gebruikt worden ’s avonds voor het theater De Meenthe te gebruiken (tijdsdimensie).
Eén van de doelstellingen van het project is het opwaarderen van de ruimtelijke, visuele en functionele
kwaliteiten alsmede het economische functioneren van het stationsgebied. Onder andere door
meervoudig ruimtegebruik, maar ook door de koppeling te leggen met de bestaande binnenstad,
cultuurhistorische en landschappelijke kwaliteiten en natuurwaarden van de omgeving van Steenwijk
(Arcadis, 2001: 10). In deze doelstelling komt het begrip ruimtelijke kwaliteit terug. Naast de
doelstellingen zijn er een viertal kernelementen. In één van de vier kernelementen komt ook het begrip
ruimtelijke kwaliteit voor. Het derde kernelement is het vergroten van de economische dynamiek en
ruimtelijke kwaliteit in de stationsomgeving vanuit het concept meervoudig ruimtegebruik. Volgens de
participanten staat de huidige ruimtelijke kwaliteit en samenhang van het station en directe omgeving
in scherp contrast met de landschappelijke kwaliteiten die de omgeving van Steenwijk heeft (Arcadis,
2001). Een operationalisering of uitwerking van wat de gewenste ruimtelijke kwaliteit moet zijn,
ontbreekt. Bij de diverse modellen die geschetst worden, wordt er niet meer teruggekomen op waar de
oplossingen zitten die specifiek bijdragen aan de gewenste ruimtelijke kwaliteit. Of dragen alle drie de
modellen daaraan bij?
Daarom is gekeken naar welke knelpunten worden aangegeven. Men gaat er hierbij vanuit dat als de
knelpunten weggenomen zijn, er dan (voldoende) ruimtelijke kwaliteit aanwezig is. De knelpunten die
onder meer genoemd worden, zijn de fysieke en visuele barrièrewerking tussen noord en zuid, dat de
jachthaven geen directe koppeling met het centrum kent, alsmede dat er een duidelijke en
rechtstreekse verbinding van het station naar het centrum ontbreekt.
Ook de concrete voorstellen voor her te ontwikkelen locaties zouden wellicht een bijdrage kunnen
leveren aan de gewenste ruimtelijke kwaliteit. Het gaat dan om het station wat meer uitstraling moet
krijgen, de herstructurering van het bedrijventerrein langs het Dolderkanaal en de fysieke ingrepen bij
de Meenthe, die moeten bijdragen aan een duidelijke entree en een representatief gezicht.
De enige meer concrete uitwerking die wordt gegeven, is de mogelijkheid om de kwaliteiten van de
stad en de omgeving te benutten door middel van de kansen van de beleveniseconomie. Het recreëren
vanuit Steenwijk in de directe omgeving moet meer worden dan het aanbieden van diensten, het moet
een belevenis worden voor alle bezoekers.
Behalve het oplossen van de visuele barrière door meervoudig ruimtegebruik, worden er geen directe
andere meervoudige oplossingen aangedragen die concreet aan de ruimtelijke kwaliteit kunnen
bijdragen.
Het wordt niet duidelijk uit de documentatie of met het oplossen van de knelpunten, met het uitvoeren
van de concrete voorstellen of met het toepassen van het concept beleveniseconomie de gewenste
ruimtelijke kwaliteit wordt bereikt. Verder dan de stelling ‘door meervoudig ruimtegebruik en een
koppeling tussen te leggen tussen verschillende delen is er ruimtelijke kwaliteit’, komt men op papier
niet. Het begrip wordt in Steenwijk normatief toegepast en wordt enkel onderschreven door de direct
betrokken participanten (zie kader Transferium Steenwijk). Het is niet bekend of minder centraal
betrokkenen, zoals De Meenthe, hiermee hebben ingestemd.
31

3.3 Buurtschap Zwolle
3.2.1 Aanleiding
Begin 2001 heeft de gemeente Zwolle samen met de gemeente Hattem en een groot aantal
belanghebbenden een Schetsboek IJsselzone gemaakt met daarin inspiraties voor de toekomstige
inrichting van de IJsselzone, het gebied langs de benedenloop van de IJssel. Reden hiertoe was dat
het gebied de IJsselzone geconfronteerd werd met tal van ontwikkelingen die ingrijpende gevolgen
kunnen hebben.
Een van de meest prominente en actuele ontwikkelingen vloeide voor uit het kabinetsstandpunt
‘Ruimte voor de rivier. Dit hield in dat er met ingang van januari 2001 de maatgevende afvoer bij Lobith
verhoogd werd van 15.000 naar 16.000 kubieke meter water per seconde. Tot 2015 moeten daarom
maatregelen in en om de uiterwaarden uitgevoerd worden om de afvoercapaciteit van de rivieren
minimaal op het peil van 16.000 kubieke meter per seconde te brengen. Concreet houdt dit in dat
gezocht wordt naar maatregelen, die de rivier de ruimte geven. In de uitwerkingen van het kabinet van
‘’ Ruimte voor de rivier’ staat dat bij de rivierverruiming gezocht moet worden naar mogelijkheden om
dit te combineren met herstel en verbetering op het gebied van de ruimtelijke kwaliteit (CPB, 2000).
Vervolgens is er een programmaplan ‘Meervoudig Ruimtegebruik IJsselzone’ gemaakt, dat ongeveer
28.000 hectare groot is. Dit gebied loopt van Olst tot het Ketelmeer. Bij het programmaplan is
Habiforum ook betrokken. Eén van de pilotprojecten uit dit programma is het Buurtschap Zwolle
geworden.
Huidige situatie
Het plangebied van het Buurtschap is een groene strook van zo’n 700 hectare die de overgang van de
stad Zwolle naar de rivier de IJssel vormt. Het gebied ligt aan de zuidkant van de stad.
Het grootste deel van het gebied wordt gebruikt als landbouwproductie met als hoofdgewas gras. Met
name in het midden is een weidevogelgebied. Verder wordt dit gebied gekenmerkt door wandel- en
fietspaden, waterwinning, verblijfsaccommodatie en staat er hier en daar een woonhuis. Het gebied
wordt doorsneden door de spoorweg en de snelweg A28. Staatsbosbeheer en agrariërs zijn naast de
gemeente Zwolle de grootste grondbezitters.
Ontwikkelingen die op het Buurtschap afkomen zijn de aanleg van de Hanzelijn, de verdubbeling van
de rijksweg, het aanwijzen van de IJssel als onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur, de
behoefte aan recreatiemogelijkheden van de Zwollenaren en de handhaving van de waterwinning. Het
economische perspectief van de landbouw is slecht te noemen. Daarnaast kampt deze stadsrandzone
met het “gevaar” van de oprukkende stad.
Een aantal organisaties en belanghebbenden (zie kader Buurtschap) zagen deze (negatieve)
ontwikkelingen op hen afkomen en hebben zich daarom verenigd in een Buurtschap om gezamenlijk
een visie en inrichtings- en exploitatieplannen voor het gebied te ontwikkelen.
De omgeving van het Buurtschap Zwolle
3.2.2 Ruimtelijke plannen
Op 20 februari 2002 is door de betrokken
partijen een intentieovereenkomst afgesloten,
waarin zij hebben aangegeven gezamenlijk de
kwaliteit van het gebied tussen Zwolle en de
IJssel te willen behouden en waar nodig te
versterken (Buurtschap, visieontwikkeling,
2002). Op deze wijze hoopt het Buurtschap dat
het gebied behouden kan worden voor
verrommeling en de oprukkende stad. Het
Buurtschap is gericht op natuur, water, voedsel,
groen en “genieten”.
In het gebied zijn verschillende bedrijven en
beheersgebieden, die elkaar nodig hebben om
de inrichting en het exploitatieperspectief te
verbeteren.
Buurtschap Zwolle: meervoudig duurzaam landgebruik
Schaal: 700 hectare, pilot project van Programma Meervoudig Ruimtegebruik IJsselzone
32

De volgende deelgebieden bevinden zich in het gebied en zijn een concrete uitwerking van de
ruimtelijke plannen (Projectteam Buurtschap, 2002b).
Bron: Projectteam Buurtschap, 2002
Allereerst liggen er de natuurgebieden Engelse Werk I en II en de uiterwaarden die behoren tot de
Ecologische Hoofdstructuur. Hier worden mogelijkheden gecreëerd voor ‘genieten’ en voor
(natuur)educatie. Daarnaast zal het Park Engelse Werk en het Spoolderbos gericht zijn op
recreatiemogelijkheden, ‘genieten’ en waterwinning.
Op het landgoed Schellerberg kan rustige verblijfsaccomodatie komen (landgoedcamping, luxe
conferentiegelegenheid en groen). Ook zijn er landbouwbedrijven die gangbare productie zullen gaan
combineren met beheer van natuur en landschap, (verblijfs)recreatie en/of streekproducten. Tot slot is
er het waterwinbedrijf dat water produceert. Hier zijn mogelijkheden voor natuur, wandelen, fietsen en
een bijdrage aan sanering van milieuproblemen.
33

Binnen het Buurtschap Zwolle is de bewonersgroep Initiatiefgroep IJsselzone 2 zeer actief. In april 2002
hebben zij een bundel “IJsselzone boven water: ideeën over inrichting, onderzoek en beheer”
gepubliceerd alsmede een actievoorstel “En nu aan land”. Zij hebben hierin een geografische en
cultuurhistorische beschrijving van het gebied gemaakt met daarin 15 creatieve ideeën.
Het belangrijkste uitgangspunt voor de Initiatiefgroep IJsselzone is dat het Buurtschap Zwolle een
groen en open gebied blijft.
Echter, niet alle belanghebbenden zijn actief in het Buurtschap. NS Bodemsanering en Rijkswaterstaat
hebben op dit moment geen interesse in het project Buurtschap en zijn er niet bij aangesloten (terwijl
zij wel een deel van de grond bezitten en dus uiteindelijk “macht” kunnen uitoefenen!).
3.2.3 Meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit
De invloed van Habiforum aan dit traject is zichtbaar. Zo was bij de selectie van projecten ten behoeve
van het project IJsselzone één van de vier criteria dat het moest gaan om meervoudig ruimtegebruik.
Bij het Buurtschap is dan ook veel aandacht besteed aan meervoudig ruimtegebruik. De mogelijkheden
die er volgens het Buurtschap zijn, zijn met name het combineren van functies. Het gaat hierbij om een
meerlagenbenadering. In delen van het Buurtschap die door meerdere functies worden geclaimd,
wordt uitgegaan van stapeling van de functies in meerdere lagen en niet van uitsluiting van
bijvoorbeeld landbouw door natuur en waterwinning. Het concept meervoudig ruimtegebruik is sterk
verweven in het totale project alsmede in het pilotproject Buurtschap Zwolle.
Er wordt vanuit deze benadering aan een aantal exploitatievormen gedacht voor het Buurtschap, zoals
landbouw-, natuur- en landschapbedrijven, bedrijven voor steekproducten, bedrijven gericht op
duurzame gebruiksenergie, grondstoffen en cultuur- en educatiebedrijven. Het aardige van het project
Buurtschap is dat er een koppeling is tussen wensen, meervoudig ruimtegebruik en bedrijfs- en
beheerssystemen.
Het begrip kwaliteit is in dit project genoemd in de intentieovereenkomst, waarin staat dat betrokken
partijen (zie kader aan het begin van paragraaf 3.3.2) gezamenlijk de kwaliteiten van het gebied willen
behouden en versterken. In een tweetal documenten over visieontwikkeling is per sector de
ontwikkelingen en ambities alsmede de wensen aangegeven (Projectteam Buurtschap, 2002a en
2002b). Vervolgens is gekeken naar kansrijke combinaties tussen functies. Op veel plekken kwamen
er gemiddeld drie wensen bij elkaar.
Ruimtelijke kwaliteit vormt geen concreet uitgangspunt bij het ontwerp. Er is wel aangegeven dat de
ontwerpen zijn gebaseerd op de door de partijen geuite wensen, met name de wens tot recreatief
gebruik. Het gebruik wordt door middel van diverse ingrepen gestuurd, zodat ook de bestaande
kwaliteiten van het gebied en wensen van de huidige bewoners gerespecteerd worden (Projectteam
Buurtschap, 2002b). Belangen en wensen worden hier indirect gekoppeld aan kwaliteit.
Het begrip ruimtelijke kwaliteit komt echter totaal niet meer in de bestudeerde documenten terug. Ook
de Inititatiefgroep IJsselzone besteedt hier geen expliciete aandacht aan 3 . Er zijn hiervoor in de
bestudeerde documenten geen maatstaven of indicatoren te vinden; er wordt alleen op een hoog
abstractieniveau gesproken over kwaliteit. Doordat de belangrijkste betrokkenen de
intentieovereenkomst getekend hebben, worden de genoemde kwaliteiten breed gedragen.
Verondersteld werd dat naarmate partijen verder komen in het ruimtelijk ontwikkelingsproces, er steeds
concreter over ruimtelijke kwaliteit gesproken wordt. In vergelijking met de plannen in Steenwijk zijn er
nog geen concretere uitwerkingen te vinden in de planontwikkeling van Zwolle. Beoogde effecten
komen ook niet aan bod.
2 Initiatiefgroep IJsselzone bestaat uit de Vrienden van de Stadskern Zwolle, de Stichting Zwolle Stad aan het Water, de Stichting
Zwolle Groenstad en diverse groepen en personen uit de IJsselzone
3 De Initiatiefgroep IJsselzone geeft aan dat het mooie gebied bedreigd wordt door een aantal zaken als het stijgende IJsselafvoer,
de wegen, bedrijven en stadsuitbreiding, de brug voor de Hanzelijn en de vervuilde grond in de zandputten. De beleving kan door de
toename van het gebruik van het gebied in de toekomst verminderen (Initiatiefgroep IJsselzone, 2002).
34

3.3 Leiden Noord
3.3.1 Aanleiding
In 1997 heeft de gemeente Leiden zich aangesloten bij het Grote Stedenbeleid. Dit werd door de
gemeente Leiden uitgewerkt in het project ‘Van Wijkbeheer naar Wijkontwikkeling’. Het Grote
Stedenbeleid kenmerkt zich door een integrale en gebiedsgerichte aanpak. Tegelijkertijd worden op
verschillende terreinen (sociaal, fysiek en economisch) problemen en kansen in de wijk aangepakt.
Leiden Noord is de eerste wijk in Leiden die is aangepakt en een uitwerking van het actieplan ‘Van
Wijkbeheer naar Wijkontwikkeling’ vormt. Leiden Noord was één van de vier pilotprojecten in een
landelijk onderzoek rond wijkontwikkeling.
Huidige situatie
Leiden Noord ligt aan de noordkant van de binnenstad en bestaat uit de wijken Groenoord,
Noorderkwartier en De Kooi (zie kaart).
Leiden Noord met daarin aangegeven het plangebied
Volgens de betrokken partners (gemeente, diverse corporaties, politie, welzijnsorganisatie en de
wijkgroep) behoort Leiden Noord tot één van de kwetsbare gebieden in de stad die geconfronteerd
wordt met problemen op meerdere terreinen. In Leiden Noord is sprake van een concentratie van
kansarmen (relatief veel werklozen, laag opgeleiden en allochtonen), is in sommige complexen een
hoge mutatiegraad en heeft de middenstand een zwakkere positie. Daarnaast zijn er vrij veel
verkeersonveilige plekken en routes in de wijk en is de dichtheid vrij hoog, waardoor er weinig ruimte
en groen is.
Tot op heden wordt veel gesproken over sociale achterstanden in het noorden van Leiden. Dit heeft de
beeldvorming door de jaren heen geen goed gedaan. De wijk heeft dan ook een minder positief imago.
3.3.2 Ruimtelijke plannen
Voor Leiden Noord is een wijkontwikkelingsplan opgesteld, waarin staat aangegeven hoe sociale,
economische en fysieke zaken aangepakt gaan worden. Het wijkontwikkelingsplan heeft drie
hoofddoelen:
1. Versterken van de sociaal-economische positie
2. Realiseren van aantrekkelijke woonmilieus
3. Vergroten van sociale samenhang en wederzijds respect
35

Deze drie doelstellingen zijn uitgewerkt in 24 projecten. Voordat op de inhoud van het
Wijkontwikkelingsplan in wordt gegaan, wordt eerst het proces geschetst.
Leiden Noord: herstructurering gemengde woonwijk
Schaal: Leiden Noord bestaat uit de wijken Groenoord, Noorderkwartier en de Kooi.
Programma’s/Functies: Wonen, werken, voorzieningen
Meervoudige dimensie(s): Verweven (o.a. brede school), 3 e dimensie (Willem de
Zwijgerlaan inpassen)
Opdrachtgever: Gemeente Leiden
Betrokkenen: Gemeente Leiden, Leidse Welzijnsorganisatie, Politie Leiden/Voorschoten,
Woningbouwvereniging De Sleutels, Woningbouwvereniging Leiden, Woningstichting
Ons Doel, Woningbouwvereniging Zijl en Vliet, Wijkgroep Sociale Vernieuwing Leiden
Noord
Aan de hand van de scenario-methode is in overleg met alle betrokkenen de richting van de
wijkontwikkeling gekozen. Er zijn daarbij drie scenario’s opgesteld: het perspectief (uitgangspunt is de
huidige bevolkingsopbouw en woningvoorraad; oplossen sociale problemen), de balans (uitgangspunt
is het aanpassen van de woningvoorraad, zodat er een stabiele bevolkingsopbouw komt) en de
metamorfose (uitgangspunt is dat de wijk een geheel ander aanzien krijgt).
Uiteindelijk is na veel overleg gekozen voor de middenvariant, de Balans. Dit houdt in dat op de
meeste plekken de structuur behouden blijft en dat er op drie plekken de structuur ingrijpend gewijzigd
gaat worden. De drie plekken zijn: (1) De Groenoordhallen, (2) het EWR Slachthuisterrein in het
westen en (3) de aanpak van de omgeving van het Gooimeerlaan in het noorden en de aanpak van het
Kooiplein in het centrum. Deze drie plekken worden onder het figuur met de gebiedsgebonden
projecten uit het wijkontwikkelingsplan toegelicht.
Gebiedsgerichte projecten in Leiden Noord (Bron: Gemeente Leiden, 2000)
36

Het gaat hierbij allereerst om het EWR Slachthuisterrein (nr. 16 op de kaart) en de
Groenoordhallen (nr. 6). Het voormalige slachthuisterrein wordt herontwikkeld tot woonlocatie met zo’n
300 nieuwe woningen. Ten tweede wordt het gebied rond de Gooimeerlaan aangepakt. Hier bevinden
zich het Noorderpark en sportterreinen (nr. 17). Dat groen is echter slecht toegankelijk voor de
bewoners en men gaat het groen dan ook dichter bij de wijk brengen. Ook de Willem de Zwijgerlaan
moet worden ingepast in het gebied door bijvoorbeeld ondertunneling (nr. 11). Tot slot wordt het
Kooiplein aangepakt (nr. 13). Dit moet het kloppend hart van de wijk gaan vormen. Er zal een brede
school komen, de winkels worden uitgebreid en de welzijnsvoorzieningen worden versterkt.
Naast deze drie speerpunten in de wijk wordt de Willem de Zwijgerlaan aangepakt. De drukke
verkeersader vormt een barrièrewerking tussen het noordelijke en het zuidelijke deel van de wijk.
3.3.3 Meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit
Habiforum is niet direct betrokken geweest bij het project Leiden Noord. Het programma van Leiden
Noord geeft geen expliciete aandacht aan meervoudig ruimtegebruik. Desalniettemin zitten er diverse
meervoudige/intensieve projecten in het Wijkontwikkelingsplan. Zo komen er kantoren op het
gemeentelijke vuilverbrandingterrein, zodat het bedrijventerrein efficiënter gebruikt kan worden
(intensiveren). Daarnaast wil men de Willem de Zwijgerlaan inpassen door ondertunneling of door hem
deels onder de grond te brengen (verticale dimensie). Ook is er een project waarbij diensten in een
wijkservicecentrum gebundeld worden (verweven).
Ruimtelijke kwaliteit wordt ook niet expliciet genoemd in het plan. Een van de kernbegrippen bij het
opstellen van het wijkontwikkelingsplan is duurzaamheid. Het gaat hierbij om duurzame investeringen,
zodat de wijk weer een tijd mee kan en er maatschappelijk rendement geboekt wordt. In de literatuur
en tijdens een studiemiddag ‘Ruimtelijke Kwaliteit’ van het Ruimtelijk Planbureau en Habiforum werd
het begrip maatschappelijke rendement gehanteerd als een mogelijk synoniem voor ruimtelijke
kwaliteit. Het maatschappelijke rendement heeft Leiden als volgt in haar ambities verwoord:
“De ambitie van Leiden Noord is dat de in 2010 het gebied een multiculturele wijk is met een
herkenbaar positief imago, waar bewoners wonen, betrokken zijn bij hun omgeving en respect hebben
voor elkaars mening en achtergrond. Het woningaanbod (zowel koop als huur) ligt goed in de markt, de
leefomgeving voldoet aan de beheerseisen van ‘schoon, heel en veilig’ en de basisvoorzieningen zijn
voor alle leeftijdsgroepen in de wijk gesitueerd. De wijk kent verschillende sferen, die in positieve zin
aansluiten bij de sociale, economische en fysiek-ruimtelijke karakteristiek van de te onderscheiden
deelgebieden” (Gemeente Leiden e.a., 2000).
Deze ambitie is vertaald in de drie al eerder genoemde hoofddoelstellingen. In de tweede doelstelling
wordt bij twee thema’s aandacht geschonken aan het begrip kwaliteit: het vergroten van de
woonmilieus en de toekomstwaarde van de woningen en het verhogen van de omgevingskwaliteit door
het verbeteren van de inrichting, onderhoud en handhaving van de openbare ruimte.
Bij de inrichting van de openbare ruimte wordt kwaliteit geoperationaliseerd. Volgens de gemeente
wordt de kwaliteit sterk bepaald door de aard en de intensiteit van het gebruik door bewoners en
passanten. Hierbij worden de belevingswaarde (ziet het er schoon uit?), de gebruikswaarde (is het
goed afgestemd op verschillende functies?) en de toekomstwaarde (duurzame en harmonieuze
inrichting?) genoemd.
Het gewenste kwaliteitsniveau wordt bereikt door afstemming op gebruik van die openbare ruimte.
Middelen hiertoe zijn intensiever beheer, stringentere handhaving of inrichtingsprofiel/materiaaltoepassing.
37

Daarbij kan volgens de gemeente niet één standaardconcept gehanteerd worden, want binnen de wijk
zijn verschillende functies en ruimtetypen. Ook zijn er speciale plekken, die aandacht vergen zoals de
Maresingel (historische en recreatieve waarde) of de Lage Rijndijk (verkeers- en winkelfunctie). Het
gaat bij de gemeente Leiden om de wijze en intensiteit van de openbare ruimte en om het
bijbehorende beheer- en onderhoudsniveau. Op deze manier hoopt de gemeente de
omgevingskwaliteit te verhogen.
De gemeente hanteert hierbij een aantal ijkpunten. Voor de kwaliteit van de woningen en woonmilieus,
kijkt zij naar de mutatiegraad en de waarde van koopwoningen. Beiden moeten tenminste op of boven
het niveau van Leiden zitten. Leiden heeft blijkbaar gemiddeld genomen volgens de gemeente
voldoende woonkwaliteit.
Bij de openbare ruimte neemt zij als ijkpunt de beoordeling van bewoners over de kwaliteit van de
openbare ruimte en het voorzieningenniveau. Hierbij speelt de beleving van de bewoner en zijn
interpretatie van de kwaliteit van de openbare ruimte een grote rol.
3.4 Conclusie
Wat is de meervoudige bijdrage van de drie projecten?
In twee projecten, namelijk in Steenwijk en in Zwolle, werd door de medewerking van Habiforum
expertise over meervoudig ruimtegebruik ingebracht. Dit heeft geleid tot een aantal meervoudige
concepten in deze projecten.
Bij de gemeente Leiden is door het gebrek aan ruimte eveneens gedacht aan diverse meervoudige
oplossingen. Alle drie de projecten hebben goed gebruikt gemaakt van diverse vormen van optimaal
en efficiënt ruimtegebruik (zie ook de kaders bij elk project in dit hoofdstuk).
Welke meervoudige oplossingen gaat men toepassen? In het meer landelijke gebied is het combineren
van functies populair, terwijl in de meer stedelijke gebieden gedacht wordt aan verticaal bouwen. Zowel
in Leiden als in Steenwijk is de barrièrewerking van infrastructuur een aanleiding om meervoudig
ruimtegebruik toe te passen.
De schaal waarop de ingrepen plaatsvinden,
leidt er tevens toe dat de meervoudige
ingrepen verschillen. Buurtschap Zwolle kent
het grootste plangebied; vandaar dat daar ook
het meest gebruik wordt gemaakt van het
verweven en mengen van functies. In kleinere
plangebieden speelt intensivering een grotere
rol.
Het toepassen van meervoudig ruimte-gebruik
bij alle drie de projecten vindt grotendeels haar
oorsprong in de druk van meerdere functies op
een stuk ruimte.
B
arrièrewerking van Willem de Zwijgerlaan in Leiden Noord
Hoe wordt tegen ruimtelijke kwaliteit aangekeken bij de visie- en planvorming? Welke relatie valt er te
leggen met de fase waarin een project zich bevindt?
Alleen in Steenwijk is het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit een uitgangspunt. Het wordt echter niet
geoperationaliseerd en concreet gemaakt. Uitwerkingen op basis van stedenbouwkundige ingrepen,
het zorgen voor meer uitstraling en het toepassen van het concept beleveniseconomie worden
genoemd. Het begrip ruimtelijke kwaliteit blijft hiermee op een hoog abstractieniveau.
In Zwolle wordt niet gesproken over wat het begrip ruimtelijke kwaliteit is, maar is enkel in een
intentieovereenkomst aangegeven dat de bestaande kwaliteiten versterkt moeten worden. Gewenste
kwaliteiten zijn indirect, door middel van het in kaart brengen van alle belangen per sector, in beeld
gebracht. Ook hier blijft het abstractieniveau hoog.
Uit de literatuur blijkt dat er een verschil zit tussen opvatting over kwaliteit op een hoog en op een laag
schaalniveau. Op een hoog abstractieniveau komen de opvattingen over wat ruimtelijke kwaliteit vaak
overeen. Met het concretiseren nemen de meningsverschillen toe (Hooijmeijer e.a., 2001). In Zwolle en
in Steenwijk zullen de uitgangspunten, zoals verwoord in de bestudeerde documenten, geen (grote)
verschillen in mening opleveren. In Zwolle zijn bijna alle belanghebbenden betrokken bij het proces en
38

is er dus een breed gedragen idee over de kwaliteit.
In Steenwijk zijn alleen de gemeente, de NS en de provincie in eerste instantie direct betrokken en
wordt de visie op ruimtelijke kwaliteit door een kleinere groep gedragen. 4
In Leiden Noord spreekt men niet over ruimtelijke kwaliteit, maar wel over maatschappelijk rendement.
Dit maatschappelijke rendement is een abstract doel van het plan. Op concreter niveau wordt
gesproken over kwaliteitsverhoging van het woonmilieu en de openbare ruimte. Hier koppelt de
gemeente ook ijkpunten aan vast. Ook gebruikt men inrichtingsplannen.
Leiden Noord is daarmee de enige die (ruimtelijke) kwaliteit op een lager schaalniveau uitwerkt. Het
plan waarin deze thema’s verwoord staan, worden ondersteund door de gemeente, de Leidse
Welzijnsorganisatie, de corporaties en de wijkgroep. De ambities op dit terrein worden redelijk breed
gedragen. De reden dat er in Leiden meer aandacht is voor concrete uitwerking, is dat Leiden zich
verder in het planproces bevindt.
• Abstract beeld
• Overeenstemming
• Concreet beeld
• Minder of geen overeenstemming
Op basis van deze literatuurverkenning kan voorlopig de conclusie worden getrokken dat de
veronderstelling uit het inleidende hoofdstuk, dat ruimtelijke kwaliteit pas in een latere planfase
concreet wordt ingevuld, klopt. Tot aan de visiefase blijven de meeste partijen zeer abstract praten
over de gewenste ruimtelijke kwaliteit. Daarna worden de planideeën concreter en ook die over
ruimtelijke kwaliteit. Er zal dan minder overeenstemming zijn over de gewenste ruimtelijke kwaliteit (zie
figuur hiernaast).
4 In Steenwijk bevindt men zich in de initiatieffase. Men is bezig met een haalbaarheidsstudie en alleen de belangrijkste stakeholders
doen mee. In deze fase wordt nog minder met belanghebbenden (shareholders) gecommuniceerd.
39

Leiden meervoudige projecten tot (meer) ruimtelijke kwaliteit? Zijn meervoudige oplossingen een middel
om
ruimtelijke kwaliteit te realiseren?
Uit de drie projecten blijkt dat alleen in Steenwijk expliciet meervoudige oplossingen worden gekozen
om ruimtelijke kwaliteit te realiseren.
In zowel Leiden als in Zwolle als in Steenwijk wordt de meervoudige druk aangegrepen om tot
meervoudige oplossingen te komen. Het is hierbij onduidelijk of dit zal leiden tot (meer) ruimtelijke
kwaliteit. In Steenwijk en in Leiden wordt daarnaast meervoudig ruimtegebruik toegepast om
‘stedenbouwkundige foutjes’, zoals visuele barrières, op te lossen. Uiteindelijk kunnen deze
meervoudige ingrepen wel leiden tot ruimtelijke kwaliteit.
Uit de bestudeerde documentatie blijkt onvoldoende wat de visie op ruimtelijke kwaliteit is en wat de
bijdrage van meervoudig ruimtegebruik aan de te realiseren ruimtelijke kwaliteit is. Op papier komen
beide begrippen nauwelijks aan bod. Ook mogelijke synoniemen als maatschappelijk rendement of
beoogde effecten worden niet genoemd. Daarom zijn bij alle drie de projecten vier belanghebbenden
benaderd en is met hen verder gesproken over de plannen, meervoudig ruimtegebruik en hun discours
ruimtelijke kwaliteit. In hoofdstuk 4 is hiervan verslag gedaan. Door met diverse belanghebbenden te
spreken, kunnen de discoursen ruimtelijke kwaliteit tevens aan het licht komen.
40

4 Discours ruimtelijke kwaliteit van direct belanghebbenden
4.1 Inleiding
In hoofdstuk drie is reeds op basis van beschikbare documentatie een korte analyse gemaakt van de
visie op ruimtelijke kwaliteit. In dit hoofdstuk is in het veld onderzoeksmateriaal verzameld. In de optiek
van de discoursanalyse wordt niet vanuit bestaande theorieën of vanuit bestaande systematieken van
de overheid een discours van een bepaalde groep belanghebbenden vastgesteld. De belanghebbende
wordt zelf aan het woord gelaten. Het uitgangspunt is de definiëring van de belanghebbende zelf. Deze
werkwijze is uitgewerkt door middel van het houden van interviews met stake- en shareholders, het
houden van practica ruimtelijke kwaliteit bij de projecten Buurtschap Zwolle en Leiden Noord met
behulp van de matrix ruimtelijke kwaliteit en het houden van werkateliers over meervoudig
opdrachtgeverschap 5 .
Uiteindelijk is het dan mogelijk om de discoursen van belanghebbenden te confronteren met de
theorie, die bedacht wordt door professionals. In hoofdstuk vijf wordt deze confrontatieanalyse
gemaakt.
4.1.1 Het onderzoeken van de discours ruimtelijke kwaliteit
Om inzicht te krijgen in de discours ruimtelijke kwaliteit van belanghebbenden is bij alle drie de
meervoudige projecten gekozen om de vier belangrijkste belanghebbenden te interviewen. Deze keuze
is gemaakt op basis van de theorie van Foucault die zegt dat discoursen geformuleerd worden op
basis van macht. Invloed en macht is afhankelijk van vier factoren: geld, kennis, administratie/recht en
politiek. Hoe meer invloed door belanghebbenden op deze factoren uitgeoefend kan worden, hoe
groter de macht van de belanghebbenden. Door steeds de belangrijkste actor te interviewen, varieert
de achtergrond van de belanghebbenden sterk per project.
In het Buurtschap Zwolle is gesproken met Staatsbosbeheer, Waterleidingmaatschappij Vitens,
Initiatiefgroep IJsselzone en een bewoner. De eerste twee partijen nemen samen met de gemeente
een groot deel van de kosten voor haar rekening.
In Leiden Noord is gesproken met de stedebouwkundig supervisor van de gemeente, de
woningstichting Ons Doel, de Leidse Welzijnsorganisatie en een lid van de woongroep. De gemeente
en de corporaties zullen een groot deel van de uitvoeringskosten betalen. Indien de Willem de
Zwijgerlaan onder de grond wordt gebracht, zal het Rijk een grote bijdrage moeten leveren.
In Steenwijk tot slot is gesproken met NS Vastgoed, de gemeente, De Meenthe (onder meer theater en
sportcomplex) en de provincie Overijssel. De gemeente en NS Vastgoed zorgen voor de initiërende
ontwikkelingskosten. Uiteindelijk zal Railinfrabeheer (RIB) een groot deel moet bijdragen aan de
ondertunneling.
De discoursanalyse ruimtelijke kwaliteit is tevens gebaseerd op de practica in Zwolle en in Leiden,
waarin de Habiforum-matrix werd toegepast.
Daarnaast is de discoursanalyse ruimtelijke kwaliteit gebaseerd op drie werkateliers (georganiseerd
door Habiforum) over ‘meervoudig opdrachtgeverschap’. Hierin kwamen in werkateliers overheden
(Rijk, provincie, gemeenten), ontwikkelaars, advies- en ingenieursbureaus, stedebouwkundigen,
architecten, woningcorporaties, bewonersorganisaties, stichtingen en kennisinstituten bijeen om over
meervoudige ‘droomprojecten’ te praten. Indirect en zonder concrete opdrachten werd gesproken over
belangen en ruimtelijke kwaliteit. Deze gesprekken zijn ook verwerkt in de discours ruimtelijke kwaliteit.
5 Voor een uitwerking van de opzet van de practica ruimtelijke kwaliteit en meervoudig opdrachtgeverschap wordt
verwezen naar Bijlage I.
41

4.2 Object, proces en context
Voordat de discours ruimtelijke kwaliteit in beeld wordt gebracht, is eerst gekeken naar de basistrits
van de planologie: object, proces en context. Bij het object staan de belangen en wensen van actoren
bij meervoudige projecten centraal. Volgens Chapin en Kaiser (1979) zijn patronen van bestaande en
geprefereerde kwaliteiten de uitkomst van belangen. Het is daarom belangrijk om eerst stil te staan bij
deze belangen.
Door in dit onderzoek aandacht te besteden aan het object, het proces en de context, kan een helder
beeld verkregen worden over de belangen en de positie van de belanghebbenden.
4.2.1 De belangen
In de gesprekken met belangrijke belanghebbenden is gevraagd naar hun belangen, wensen,
prioriteiten bij het betreffende project. Dit is gedaan door middel van de brainstormtechniek ‘vrije
associatie’. De wensen (in steekwoorden) werden op kaartjes geschreven en vervolgens door de
respondent zelf geclusterd. Zo ontstonden voor de respondent een aantal hoofdbelangen, die ze
vervolgens konden gaan omschrijven. Met behulp van deze methode was het zeer goed mogelijk om
de daadwerkelijke belangen in beeld te brengen.
In veel gevallen zijn de belangen sterk verbonden met de positie van de actor. NS Vastgoed wil in
Steenwijk een goed rendement behalen uit de woningen en het transferium, terwijl de provincie
Overijssel hoopt dat door hetzelfde transferium de toegang tot de het omliggende landelijk gebied
verbeterd wordt. Het theater- en sportcomplex De Meenthe wil met het transferium haar
parkeerproblemen oplossen. De gemeente Steenwijk hoopt dat het transferium zal bijdragen aan de
economische structuurversterking. Beide overheden (provincie en gemeente) hopen dat door het
transferium de aantasting van het gebied door de auto te verminderen. Uiteindelijk willen de vier
belanghebbenden hetzelfde, een transferium in een herontwikkelde stationsomgeving, maar ieder met
een eigen hoofdbelang.
In het Buurtschap Zwolle komen de belangen meer overeen. Iedereen wil rust en geen aantasting door
de uitdijende stad Zwolle. Een bewoner geeft aan dat het belevingsaspect van groot belang is.
“Ik wil mijn eigen geluk beschermen. Dit is de ideale woonplek met een eigen karakter. Het is heerlijk om
‘buiten te zijn’. Dit landelijke karakter moet behouden blijven”.
Ook voor de Initiatiefgroep IJsselzone is de beleving van groot belang. Hoofdclusters van belangen
krijgen van de vertegenwoordiger van de Initiatiefgroep IJsselzone namen als ‘dubbel genieten’, ‘in rust
beleefd worden’, ‘zo mooi’, ‘thuis in het landschap’ en ‘aantrekkelijk door vervullen van wensen richting
cultuur-historische plekken’. De respondent geeft aan:
“Het gaat om een goed gevoel. Er moet ruimte zijn voor eigenheid en voor sfeer tussen mensen en de
streek. Soms vraag ik mij wel eens af: Wie heeft er nu zo’n mooi landschap? Je kunt hier prachtig
wandelen en fietsen. Het gebied is getekend door de geschiedenis en is ingericht door mens en dier. Op
deze plek klopt de slagader van de IJssel. Het is hier heel bijzonder. Het is een gebied dat in rust beleefd
moet worden”.
Ook Staatsbosbeheer noemt naast instrumenten als educatie en basisactiviteiten belevingsaspecten.
“Wij hebben de slogan: ‘Staatsbosbeheer, uw gastheer in groen Nederland’. We vinden het belangrijk dat
je je als gast thuis voelt, dat je je ontvangen voelt en dat je je veilig voelt. Beleving speelt hierbij een grote
rol en dat bepaalt weer de kwaliteit”.
Bij Vitens wordt minder aan de beleving gedacht, maar meer aan het bevorderen van bepaalde
ontwikkelingen en gebruik én het voorkomen van andere effecten, zoals de grondwaterstand van de
landbouw. Vitens is als enige meer gericht op het fysieke gebruik van het gebied door onder meer de
landbouw, waterwinning en grondwaterstanden.
42

De andere geïnterviewde belanghebbenden in het Buurtschap Zwolle zijn meer gericht op het sociale
gebruik van bezoekers en bewoners en hun beleving van dit bezoek.
In Leiden Noord lopen de belangen meer uiteen. De uitgangssituatie is voor eenieder hetzelfde. Er
moet onder meer iets gedaan worden in Leiden Noord aan de samenstelling van de woningvoorraad,
de vergrijzing en de leefbaarheid. De betrokken partijen hebben echter allen een andere insteek qua
niveau en inhoud. Het wijkontwikkelingsplan rust op sociale, fysieke en economische peilers. De
achtergrond van de belanghebbenden bepaalt sterk hun aandacht voor de diverse peilers. De Leidse
Welzijnsorganisatie en de wijkgroep zijn sterk gefocust op de sociale peiler. De stedebouwkundig
supervisor van de gemeente is sterk gefocust op de fysieke (ruimtelijke) peiler. De belangen van de
woningcorporatie Ons Doel is tevens gericht op de proceskant: het betrekken van partijen en
bewoners.
Bij het noemen van wensen en belangen wordt niet spontaan door de belanghebbenden ruimtelijke
kwaliteit genoemd. Staatsbosbeheer noemt wel als één van de hoofdbelangen groene kwaliteit. Met
name in Zwolle en in Steenwijk wordt door de respondenten de bijzondere kwaliteiten van de omgeving
genoemd. Vaak gaat het hier ook om groene kwaliteiten als de natuur. In Steenwijk wordt daar de
werk- en woonkwaliteit aan toegevoegd. Als de respondenten hun mening toelichten, komt het vaak
neer op de beleving van deze kwaliteiten.
“Dit gebied heeft immers kwaliteiten: unieke natuur en door de duurzaam veilige projecten is het aantal
ongevallen de afgelopen jaren gedaald. De infrastructuur voor fietsers hebben we versterkt. De kracht
van het gebied is de beleving van het gebied op de fiets of met de boot, maar niet met de auto.
Bovendien ligt Steenwijk en omgeving dicht bij de Hunebedden. Als straks het stationsgebied is
opgeknapt, zullen treinreizigers bij aankomst een goed gevoel hebben”.
“Gelukkig kiezen mensen steeds vaker voor kwaliteit. De gemeente promoot de woonkwaliteit. Als je in
Steenwijk komt wonen, heb je geen tweede woning meer nodig, want de locatie is zo mooi dat je eerste
woning meteen ook je tweede woning is. We stellen de woonpositie centraal en hopen op die manier
economische impulsen aan het gebied te geven. We noemen Steenwijk ook wel eens de mooiste afslag
voor het wonen”.
NS Vastgoed is gericht op een ander soort kwaliteit. De kwaliteit moet duurzaam zijn en voldoende
rendement bieden.
“Voor NS Vastgoed gaat het om structurele inkomsten door het behalen van rendementen. We moeten
dus duurzaam aanwezig zijn en dus duurzame kwaliteit leveren. Dat kan bijvoorbeeld door appartementen
te realiseren, want dat zijn nu aantrekkelijke beleggingen”.
Bijna de helft van de respondenten noemde bij deze brainstormsessie naast inhoudelijke belangen ook
procesbelangen. Eén van de respondenten noemde bijna alleen maar proceswensen uiteenlopend van
‘samenhang in doelstellingen’, ‘draagvlak’, ‘alle partijen gefocust op hetzelfde doel’ tot ‘gemeente moet
meer faciliterend dan uitvoerend zijn’. Bij het beschrijven van de eigen belangen door de respondenten
bleek dat inhoudelijke belangen werden gebruikt om uiteindelijke procesbelangen te realiseren. Zo
heeft Staatsbosbeheer er belang bij dat in het Buurtschap Zwolle educatie ingezet wordt als instrument
om het draagvlak voor de activiteiten van Staatsbosbeheer te vergroten.
Vaak wordt er alleen gedacht dat belanghebbenden enkel inhoudelijke belangen hebben. De kwaliteit
van het proces draagt echter bij aan de kwaliteit van de te realiseren ruimte. Object en proces zijn dus
op dit thema zeer nauw met elkaar verbonden.
Bij de belangrijkste wens komen vaker de randvoorwaarden en basisbelangen in beeld. Het belang van
NS vastgoed is vastgoed; van Staatsbosbeheer biodiversiteit; van Vitens Waterleidingmaatschappij zijn
dat de randvoorwaarden voor een goede infiltratie, het oplossen van de sanering en het verplaatsen
van het puttenveld; van de bewoner het behoud van zijn eigen geluk, het wonen; van de provincie
Overijssel dé poort naar het landelijk gebied, zodat het gebiedsgerichtbeleid vorm krijgt; voor een
andere bewoner is dat een plek voor ouderen, wonen en kinderen; voor de Leidse Welzijnsorganisatie
is dat het verwezenlijken van hun doelstellingen (bewonersparticipatie, meer opbouwwerk etc.) in het
noorden van Leiden.
43

Er wordt door respondenten daarnaast als belangrijkste wens procesaspecten genoemd als
procesmanagement, strategie en synergie.
Geconcludeerd kan worden dat het belevingsgevoel een grote rol speelt bij de wensen, maar dat het
ontwikkelen van basisactiviteiten de belangrijkste wens is.
4.2.2 Het proces
Alle drie de projecten bevinden zich nog in het stadium voor de daadwerkelijke uitvoering (zie figuur
planfasen, hoofdstuk drie).
Het meest belangrijke in het proces is volgens de meeste belanghebbenden de communicatie naar
bevolking en partijen toe om zo draagvlak te creëren.
Veel respondenten geven aan dat het belangrijk is om in het proces zo veel mogelijk hun eigen
wensen kenbaar te kunnen maken.
“Oplettendheid blijft voor mij belangrijk om ervoor te zorgen dat ik en mijn buurtgenoten niet voor
verrassingen komen te staan”
“Er moet beter naar ons geluisterd worden”
“We vinden het belangrijk om tijdig bij belangrijke beslissingen betrokken worden”
“Voor ons is een goede belegging het belangrijkst in dit proces”.
Het eigen belang staat hierin voorop.
De samenwerking en omgangsvormen/cultuur tussen de belanghebbenden wordt echter ook
genoemd.
Daarnaast vinden een aantal belanghebbenden die zelf veel geld in het project steken, de financiële
kant van het proces erg belangrijk.
Tot slot geeft één belanghebbende, voor wie zijn eigen betrokkenheid bij het proces onduidelijk is, aan
dat het proces minder vaag en concreter uitgevoerd moet worden.
Het vertrouwen in het proces is er niet bij alle belanghebbenden. Ruim de helft twijfelt of denkt dat het
maar ten dele zal lukken om de huidige plannen te verwezenlijken. De grootste bottleneck is de
financiering (al dan niet van meervoudige ingrepen).
4.2.3 De context
Hajer (1995) gaat ervan uit dat discoursen ontstaat uit sociale praktijken, de instituties waarin met zit
(Wissink, 2000). Elke actor zal het project in zijn of haar eigen omgeving plaatsen. Vanuit een groter
belang en een ander schaalniveau wordt het desbetreffende belang uitgewerkt.
Als gevraagd wordt naar de context van het plan, dan plaatsen de belanghebbenden het project –zoals
verwacht- binnen hun eigen werkveld. De wensen en belangen zijn meestal vanuit een breder
perspectief ingestoken. Zo heeft theater De Meenthe met de realisatie van het Transferium Steenwijk
project de ambitie om theater nummer 1 van Noord-Nederland te worden. Staatsbosbeheer ziet
kansen om ten zuiden van Zwolle natuur te creëren en dat de IJssel onderdeel kan worden van de
Ecologische Hoofdstructuur.
Belanghebbenden plaatsen het project vaak in een groter schaalniveau. Dit schaalniveau is vaak
afhankelijk van de institutie van de belanghebbenden. In twee zojuist genoemde voorbeelden is de
context bovenregionaal: de concurrentiepositie van theaters in Noord-Nederland of de Ecologische
Hoofdstructuur in de Veluwe en Oost-Nederland. Voor de meeste belanghebbenden is de schaal van
de context ook (boven)regionaal. Bij bewoners of bewonersgroepen is de schaal vaak lokaal. Alleen
overheidsinstanties plaatsen het project in een nationale context.
Een aantal belanghebbenden ziet in het plaatsen van het project in een context, aangrijpingspunten
om te laten zien dat het project elders beter, slechter of anders kan.
“De wijkaanpak in Leiden Zuid is een betere procesmatige aanpak”
“Een uniek, interactief proces is het Buurtschap Zwolle”.
Een bewoonster vindt het jammer dat de nadruk op de achterstandswijk ligt.
“In Leiden Noord zijn wel achterstanden, maar het is niet de achterstandsbuurt van Leiden”.
Soms belemmert de context het proces. Zo geeft de gemeente Leiden aan dat de rol van het Rijk zwak
44

is bij dit Grote Stedenbeleid-project.
“Zij maakt geen keuzes en zet geld niet goed in”.
Over de mogelijkheden en flexibiliteit in het plan zijn de meeste belanghebbenden positief gestemd.
Enkel één bewoner is bang dat alles al besloten is.
4.3 Beeld over meervoudig ruimtegebruik
Pas in de tweede helft van het gesprek met belanghebbenden kwam het concept meervoudig
ruimtegebruik ter sprake. Echter, bij het noemen van wensen en belangen noemde de helft van de
belanghebbenden spontaan vormen van meervoudig ruimtegebruik.
Twee van de drie projecten (Transferium Steenwijk en Buurtschap Zwolle) worden mede uitgevoerd
door Habiforum, maar ook in het project in Leiden was men zich wel degelijk bewust van de schaarste
van de ruimte. Het lijkt erop dat meervoudigheid langzamerhand bekendheid krijgt.
Er is gevraagd naar de bekendheid met het concept meervoudig ruimtegebruik. Alle respondenten zijn
betrokken bij meervoudige projecten en zijn op één bewoner na bekend met de term meervoudig
ruimtegebruik. Alle respondenten waren in staat voorbeelden te noemen van meervoudig
ruimtegebruik. Het begrip sprak echter niet bij iedereen aan. Met name ambtenaren en wat meer
concreet ingestelde belanghebbenden staan minder positief tegenover allerlei begrippen die volgens
hen lastig te definiëren zijn.
Belanghebbenden denken dan het meest aan het verweven van functies. Combineren van functies
zowel in het landelijk als in het stedelijk gebied wordt het meest genoemd als meervoudige kansen. Er
wordt gedacht aan het combineren van zorgvoorzieningen met bijvoorbeeld sport- of
winkelvoorzieningen of het combineren van landbouwgrond met recreatief gebruik en waterwinning.
Daarnaast zien een aantal belanghebbenden kansen in het intensiveren van de ruimte. Bij alle drie
de projecten wordt dit genoemd. Bij het intensief gebruik van de ruimte wordt als kans gedacht aan de
open ruimte die ontstaat door intensief gebruik.
“Kansen van meervoudig gebruik zitten in het efficiënt gebruik van de ruimte. Dat is heel belangrijk, want
de grootste misser in Leiden Noord is dat er te veel verstening is”.
Ook zien de respondenten in alle drie de projecten de kansen in verticaal bouwen. Hierbij worden de
meeste creatieve ideeën genoemd:
“Wij hebben wel eens gedacht aan ondergronds parkeren met daarop een ondergrondse moskee en
daar bovenop volkstuinen”.
Tot slot noemen twee van de twaalf respondenten expliciet de mogelijkheid van tijdsdimensie.
“Onderwijsgebouwen en buurthuizen staan minstens eenderde van de tijd leeg. Deze accommodaties zou
je multifunctioneler moeten gebruiken”.
“De nieuwe parkeervoorzieningen –misschien het nieuwe transferium- geven overdag ruimte voor de
het parkeren van de auto van treinreizigers. ’s Avonds kunnen de theaterbezoekers er hun auto kwijt”.
De bedreigingen die respondenten zien in meervoudige toepassingen hebben te maken met uit de
literatuur bekende nadelen: financiën (o.a. Habiforum, 2001; Priemus e.a., 2000; van Vliet, 2001
evenals het ontbreken van voldoende financiële middelen.
45

Volgens een ambtenaar is de grondprijs in Nederland veel te laag.
“Alleen in Amsterdam is de grondprijs hoog genoeg. Dit moedigt in de rest van Nederland niet aan tot
meervoudig gebruik. Er moet druk vanuit het Rijk komen, zodat er inventiever met de ruimte wordt
omgegaan. Nu is het dweilen met de kraan open”.
Uit onderzoek van Van Vliet (2001) blijkt dat financiën een knelpunt is. Naast de financiële aspecten
noemt Van Vliet (2001) een aantal andere aspecten (zowel de kansen als de knelpunten) die
meervoudig ruimtegebruik in de weg kunnen staan, te weten juridische, procesmatige, sociale en
milieukundige aspecten. Bewoners en grondbezitters noemen met name de sociale aspecten:
“Willen de mensen wel gecombineerde functies?”
“De bedreiging bestaat dat de privacy en oorspronkelijkheid wordt aangetast. Het wordt drukker in het
gebied en de rust verdwijnt”.
Ook wordt er meer algemeen opgemerkt dat een bedreiging van het toepassen van het concept kan
zijn, dat de vorm belangrijker wordt dan de inhoud. Een andere respondent vult deze mening aan.
“Er moet echt meerwaarde zijn. Anders is het alleen maar een probleem extra”.
4.3.1 De bijdrage van meervoudig ruimtegebruik aan ruimtelijke kwaliteit: een discussie
Over de bijdrage van meervoudig ruimtegebruik aan het tot stand komen zijn de meningen verdeeld.
Eén respondent uit Zwolle ziet als kans van meervoudig ruimtegebruik een bijdrage aan de
leefbaarheid en ruimtelijke kwaliteit.
“Als je de stadsrand laat verloederen, valt dit ten prooi en dit gaat ten koste van de landelijkheid en
kwaliteit”.
Een andere belanghebbende uit het Buurtschap Zwolle denkt hier anders over.
“De kwaliteit kan worden aangetast als er door meervoudige ingrepen te veel gebruik wordt gemaakt
van dit gebied ”.
Uit de discussies in de werkateliers ‘meervoudig opdrachtgeverschap’ bleek ook dat er een grote
verdeeldheid was over deze bijdrage aan de ruimtelijke kwaliteit. Een ingenieur ziet een hogere
ruimtelijke kwaliteit als uitgangspunt of zelfs het doel van meervoudig ruimtegebruik. Een
gemeenteambtenaar en een zelfstandig adviseur hebben een gelijksoortige visie.
“Ik droom van een opdracht waarbij meervoudig ruimtegebruik in directe relatie staat met extra ruimtelijke
kwaliteit. Hierdoor wordt meteen het belang van meervoudig gebruik zichtbaar”.
“Tot nu heeft de ruimtelijke ordening in Nederland een matige ruimtelijke kwaliteit opgeleverd. Bij
bijvoorbeeld VINEX wijken had meervoudige oplossingen toegepast moeten worden. Dat had meer
kwaliteit opgeleverd”.
Een provincieambtenaar denkt hier al wat genuanceerder over:
“Meervoudig ruimtegebruik is geen doel op zich, maar is één van de middelen om ruimtelijke kwaliteit
te verbeteren”.
Tijdens het brainstormen over een droomproject werden allerlei creatieve ideeën genoemd. Er werd
volgens een procesadviseur meer gedacht aan bekende referentiebeelden dan aan meervoudigheid.
“Volgens mij gaat de discussie meer in de richting van ruimtelijke kwaliteit, dan in de richting van
meervoudig ruimtegebruik”.
Een procesadviseur omschrijft dit als volgt:
“Je kunt wel alle belangen in beeld brengen, maar dat is geen garantie voor de kwaliteit van
meervoudig ruimtegebruik”.
Uit het onderzoek van Hooimeijer (2001) blijkt dat ruimtelijke kwaliteit bijna altijd positief opgevat wordt,
terwijl meervoudigheid ook negatieve beelden kan oproepen. Dit blijkt ook uit de gevoerde discussies
tijdens het werkatelier ‘meervoudig opdrachtgeverschap’.
46

4.4 De discours ruimtelijke kwaliteit van direct belanghebbenden
Voordat is ingegaan op de visie op ruimtelijke kwaliteit in relatie tot meervoudige projecten, is eerst
algemeen ingegaan op het begrip ruimtelijke kwaliteit en de beelden die respondenten hierbij hebben.
4.4.1 Het begrip ruimtelijke kwaliteit
Alle respondenten van de drie projecten zijn bekend met het begrip ruimtelijke kwaliteit ongeacht of ze
reeds een practicum ruimtelijke kwaliteit hadden bijgewoond. Bij een aantal spreekt het begrip erg aan
(“Ja, heel erg”; “Ja, onze gemeente gaat voor ruimtelijke kwaliteit”). Anderen sprak het niet aan (“Te
vaag”;“Ik kan er niets mee”).
Aan alle geïnterviewde belanghebbenden is gevraagd wat zij onder ruimtelijke kwaliteit verstaan.
Hieronder zijn enkele omschrijvingen weergegeven:
- Optimaal benutten van functies, zodat de veiligheid geoptimaliseerd wordt en je ruimte bespaart.
- Dat het karakter van het Nederlandse landschap behouden blijft. Herkenbaar, identiteit.
- Dat ruimte herkenbaar en duurzaam blijft, het sociaal-maatschappelijk cement het fundament
versterkt en als ruimte multifunctioneel wordt ingezet.
- Als je aan de ruimte zorg en aandacht besteedt met het doel de kwaliteit te verbeteren; gaat om
welbehagen en beleving.
- Als iets er netjes en verzorgd uitziet en er ruimte voor mensen is; ik vind het lastig om omschrijving
te geven.
- Maatvoering is passend, veiligheid, cultuur, mensomgeving.
- Kwaliteit bepaalt in hoge mate hoe de wijk werkt en ervaren wordt. Openbare ruimte krijgt daarin te
weinig aandacht.
- Uitmuntend ordenen van functies die een leefbare omgeving mogelijk maken. Het is de basis voor
de vorming van de compacte stad. Door steeds minder privéruimte, is meer ruimtelijke kwaliteit in
de openbare ruimte nodig. Duurzaam stedebouwkundige herontwikkeling is hierbij ook gewenst.
- Rekeninghouden met de omgeving (uitstraling en imago); minder woningen per hectare is ook
ruimtelijke kwaliteit.
- Verbeteren van wat er nu is. Stationsomgeving met nieuwe en bestaande gebouwen die uitstraling
geven dat het verwoordt wat het achterland is: groen, water, kwaliteit bebouwing, veiligheid.
Bij twee respondenten sprak het begrip ruimtelijke kwaliteit totaal niet aan. Zij gaven dit als volgt aan:
- Met het begrip ruimtelijke kwaliteit kan ik helemaal niets. Het is in ieder geval niet hetzelfde als
maatschappelijk nut en rendement. Je moet naar totaalbeeld kijken en niet naar één project. Als
ergens wel ruimtelijke kwaliteit is, dan is dat ergens anders niet.
- Het is beter om samen met belanghebbenden te bepalen wat het gebied voor hen betekent. Wat
eruit komt, is ruimtelijke kwaliteit (mits het financieel haalbaar is en het proces goed verlopen is).
47

Allereerst is gekeken in hoeverre de genoemde belangen door de respondenten overeen komen met
hun visie op ruimtelijke kwaliteit, ook wel de ruimtelijke discours van een respondent genoemd. Bij
slechts één respondent komen de genoemde belangen overeen met de visie op ruimtelijke kwaliteit. Bij
de andere geïnterviewden is het belang in het project (totaal) niet gelijk met hun ruimtelijke
kwaliteitsdiscours. Vaak is het zo dat de discours ruimtelijke kwaliteit veel breder is ingestoken dan hun
belang in het project.
Daarnaast is de discours ruimtelijke kwaliteit meer ruimtelijk zichtbaar dan de genoemde belangen. De
omschrijving van ruimtelijke kwaliteit kan hooguit als randvoorwaarden gezien om de belangen/wensen
te realiseren. Het gevoel en de beleving speelt hierbij een grote rol: uitstraling, imago, leefbaarheid
mogelijk maken, herkenbaarheid, identiteit, netjes en verzorgd, zorg en aandacht besteden, karakter
van het Nederlandse landschap.
In de verschillende discoursen ruimtelijk kwaliteit komen bijna alleen maar fysieke aspecten voor. Men
is duidelijk op de zichtbare dingen in het landschap gericht of zaken die bijdragen aan de ruimtelijke
inrichting. Slechts een aantal noemen ook sociale aspecten. Het gaat dan om zaken als veiligheid en
een menselijke omgeving. Dit zijn met name belanghebbenden die gebruiker zullen worden van de
toekomstige ruimte, zoals bewoners, of actoren die bij instituties werkzaam zijn, die ‘opkomen’ voor het
sociale belang (zoals een welzijnsstichting of een corporatie).
De achtergrond van de respondent speelt op een hoog abstractieniveau geen grote rol bij de bepaling
van de discours ruimtelijke kwaliteit. Op een hoog abstractieniveau blijkt tevens dat er geen
discourscoalities ruimtelijke kwaliteit te zijn, maar dat elke belanghebbende vooral aan een positieve
beleving en/of goede ruimtelijke inrichting denkt.
4.4.2 Beelden bij ruimtelijke kwaliteit
Om goed inzicht te krijgen in het beeld wat respondenten hebben bij ruimtelijke kwaliteit, is gevraagd
om een voorbeeld in Nederland te noemen met veel (goede) ruimtelijke kwaliteit en een voorbeeld met
weinig (slechte) ruimtelijke kwaliteit.
Genoemde locaties met veel ruimtelijke kwaliteit door de belanghebbenden in Steenwijk:
Stationsomgeving Den Bosch
Makkum aan Zee
Station Rijswijk
De Maasvlakte
Genoemde locaties met veel ruimtelijke
kwaliteit door de belanghebbenden in Zwolle
zijn:
De IJssel
De Floriade
Engelse Werk in Zwolle
Buurtschap Zwolle
V
ernieuwde stationsomgeving ‘s Hertogenbosch
Niet alle belanghebbenden uit Leiden Noord konden een locaties in Nederland noemen met veel
ruimtelijke kwaliteit. Twee respondenten noemden de volgende locaties:
Park Zeekwartier
Amsterdamse grachten
De voorbeelden die de respondenten noemen verschillen sterk qua locatie. De belanghebbenden van
het Buurtschap Zwolle zijn zeer positief over de ruimtelijke kwaliteit in hun eigen project.
48

Bij voorbeelden met veel ruimtelijke kwaliteit noemt men onder meer ‘groen in het landschap’, zoals
natuurgebieden en parken of men noemt stationgebieden/stedelijke centra. De respondenten geven
aan dat deze plekken veel ruimtelijke kwaliteit hebben, omdat er sprake is van:
Kleinschaligheid en/of sfeer
Aanwezigheid veel verschillende functies
Goede inpassing/stedebouwkundige structuur
Hoge esthetische belevingswaarde: “het is mooi”.
De belanghebbenden uit het landelijke project Zwolle noemen met name de eerste twee items. In de
stedelijke en infrastructurele gebieden speelt de stedebouwkundige inpassing een grotere rol.
Het sfeer- en/of belevingselement werd door één van de respondenten als volgt omschreven.
“Ik denk aan de beleveniseconomie. Wanneer voel je je ergens lekker.”
Tussen de genoemde elementen die bijdragen aan de beleefde ruimtelijke kwaliteit, zit één
meervoudig aspect. Het combineren van functies kan volgens belanghebbenden bijdragen aan
ruimtelijke kwaliteit. Dit element is door belanghebbenden van alle drie de projecten genoemd.
Genoemde plekken met weinig ruimtelijke kwaliteit door belanghebbenden in Steenwijk zijn:
Oude wijken in Rotterdam
Centrum en stationsgebied Arnhem
Woonwijk Prinsenhove in Steenwijk
Stationsgebied Assen.
Genoemde plekken met weinig ruimtelijke kwaliteit door belanghebbenden in Zwolle zijn:
Efteling/Six Flags
Ontginningslandschappen
Nieuwbouwwijken
Bijlmermeer
Met name de belanghebbenden uit Leiden komen
met voorbeelden uit het eigen plan-gebied of de
stad:
Noorderkwartier Leiden
Kooiplein
Stationsplein Rotterdam
Veel Leidse pleinen, onder meer Kooiplein
Kooiplein: weinig ruimtelijke kwaliteit?
Bij plekken met weinig ruimtelijke kwaliteit worden met name woonwijken, pleinen en stadscentra
genoemd. Er wordt hierbij maar één voorbeeld van ‘groen in het landschap’ gegeven. Met name in het
stedelijk gebied is volgens de belanghebbenden weinig ruimtelijke kwaliteit.
Er zijn een aantal redenen waarom er in deze gebieden weinig ruimtelijke kwaliteit is volgens de
belanghebbenden:
Te massaal, te druk
Te veel hinder: rommel, stank, verkeer
Te weinig en een slecht ingerichte openbare ruimte
Te weinig aandacht voor het sociale aspect
Geen structuur/geen goede stedebouwkundige inpassing
Geen uitstraling/identiteit
49

Bijna alle belanghebbenden hebben over het algemeen een gelijksoortige opvatting over gebieden met
weinig ruimtelijke kwaliteit. Het sociale aspect wordt echter alleen door gebruikers (o.a. bewoners) en
instituties met een meer sociaal karakter genoemd. De belanghebbenden van Steenwijk zijn –in
tegenstelling tot die van Zwolle en Leiden- niet bang voor drukte en massaliteit. De geografische
ligging van Steenwijk zal hierop van invloed zijn.
4.4.3 Ruimtelijke kwaliteit tijdens het proces
De meeste belanghebbenden geven aan tijdens het proces te denken aan de te realiseren ruimtelijke
kwaliteit. Dit gaat echter vaak op gevoel en intuïtie. Zo geeft de secretaris van de wijkgroep aan:
“Tijdens het voorzittersoverleg kijken we voortdurend hoe we normen en waarden kunnen behouden.
Ik ben dan indirect ook bezig met ruimtelijke kwaliteit”.
Het concreet meten van ruimtelijke kwaliteit
Slechts enkelen proberen de gewenste ruimtelijke kwaliteit door middel van criteria en maatstaven te
concretiseren. Eén belanghebbende houdt periodieke tevredenheidsonderzoeken. Is de bezoeker
tevreden, dan is er volgens deze belanghebbende voldoende ruimtelijke kwaliteit.
Andere organisaties hanteren concrete inrichtingsplannen/beeldkwaliteitsplannen om de gewenste
ruimtelijke kwaliteit te realiseren. In de meeste gevallen, als belanghebbenden ruimtelijke kwaliteit
meetbaar willen maken, passen zij inrichtingseisen toe, zoals eisen voor de inrichting van
stationspleinen en beeldkwaliteitsplannen. Het gaat dan heel duidelijk om het fysiek te realiseren
deelproject. Belangen komen niet meer in beeld. Het gaat dan ook duidelijker om de gebruiks- en
toekomstwaarde.
Een bijzondere toepassing om onder meer voldoende ruimtelijke kwaliteit te verkrijgen in een meer
onverwachte hoek is het project Sterrenslag van de Leidse Welzijnsorganisatie. Met dit project worden
hangplekken voor jongeren gecreëerd en beoordeeld. Er worden sterren uitgedeeld op basis van de
afweging van verschillende belangen. Een slechte hangplek krijgt één ster; een hele goede hangplek
krijgt zes sterren.
Hoe kijken belanghebbenden tegen de huidige ruimtelijke kwaliteit aan?
In het Buurtschap Zwolle vinden alle respondenten dat er nu (dus zonder ingrepen) al ruimtelijke
kwaliteit aanwezig is. Eén respondent geeft aan dat gebied door de ingrepen ook nog een oppepper
zal krijgen.
“De ingrepen in dit gebied worden toegepast om de door de belanghebbenden aanwezige ruimtelijke
kwaliteit te behouden en te versterken”.
In Leiden Noord is dat er echter volgens de belanghebbenden nog weinig. Volgens de woningstichting
Ons Doel is er nog géén ruimtelijke kwaliteit.
“De wijk is versnipperd, onverzorgd, onveilig en verwaarloosd”.
Een bewoonster ziet echter beetje bij beetje de ruimtelijke kwaliteit in het gebied komen.
In Steenwijk zijn de belanghebbenden verdeeld. De provincie vindt dat er geen ruimtelijke kwaliteit
aanwezig is en ook de gemeente noemt de ruimtelijke kwaliteit slecht (“oude gebouwen, lelijk
stationsgebouw”). Volgens De Meenthe is de ruimtelijke kwaliteit niet voldoende, want het is geen
aantrekkelijk gebied met lelijke gebouwen zonder uitstraling. NS Vastgoed vindt dat er wel ruimtelijke
kwaliteit is. “Het ziet er best goed uit”.
50

4.4.4 Is er sprake van discourscoalities ruimtelijke kwaliteit?
Op hoog abstractieniveau is er geen sprake van discourscoalities. Belanghebbenden definiëren ieder
op hun eigen wijze ruimtelijke kwaliteit. Het heeft echter wel vaak met visuele aspecten van ruimtelijke
inrichting en beleving te maken. Op een concreter niveau, onder meer bij het beschrijven van de
belangen en wensen, is er meer onderscheid tussen belanghebbenden over hun visie op ruimtelijke
kwaliteit, zo bleek uit paragraaf 4.2.1.
De bevindingen uit de interviews en practica ‘Ruimtelijke Kwaliteit’ in Steenwijk, Zwolle en Leiden
worden bevestigd door de bevindingen uit de werkateliers ‘meervoudig opdrachtgeverschap’.
Bij deze sessies, waarin men concrete meervoudige plannen moest bedenken, bleken er twee
duidelijke coalities aanwezig te zijn met een specifieke discours ruimtelijke kwaliteit. Er kan een
duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen een ‘groen ruimtelijke kwaliteit discours’ en de
‘rendements-ruimtelijke kwaliteit discours’.
Andere onderscheidende groepen visies op ruimtelijke kwaliteit bleken minder sterk te zijn. Vanuit de
overheid werd bij ruimtelijke kwaliteit vooral aan het maatschappelijke en algemene belang gedacht,
zoals zorg en leefbaarheid. Architecten en stedebouwkundigen denken bij ruimtelijke kwaliteit vooral
aan de esthetische kwaliteit.
Met name stichtingen, instellingen en professionals die zich bezig houden op het terrein van landbouw,
natuur, water, milieu, bekijken ruimtelijke kwaliteit als kwaliteit (in hun ogen aanwezigheid) van het
groen. Sommigen brengen groene kwaliteit in verband met economische waarde.
“Het te realiseren groen krijgt een hoge kwaliteit, dat uitstraalt op de waarde van de compacte
woningbouw”.
Kwaliteit is voor deze groep mensen vooral groen en open ruimte.
“Groen in de stad brengen, dat is kwaliteit verbeteren. Het ontstrest”.
Buurtschap Zwolle: Groene kwaliteit?
“De hoofdkwaliteit door bewoners is wonen in het groen. Het gevoel van de camping. Als bewoners dat
als hoge kwaliteit zien, dan moet je dat proberen te behouden”.
De ontwikkelaar heeft een totaal andere visie op ruimtelijke kwaliteit. De ontwikkelaar denkt aan
financiële, beleggingszaken. Allereerst moet de grondprijs voldoende ruimte bieden om überhaupt
ruimtelijke kwaliteit te realiseren.
51

Bovendien moeten de oplossingen niet te veel kosten.
“Kijk vanuit de opbrengstenkant van meervoudig ruimtegebruik; bijvoorbeeld infrastructuur en
bebouwing integreren, zonder extreem dure oplossingen, zoals ondergronds en verdiept bouwen”.
De ontwikkelaar denkt daarnaast vaak aan het duurzame gebruik, zodat het aan een belegger verkocht
kan worden.
“Als je iets kwaliteit geeft, dan moet het 100 jaar mee kunnen. Maar vaak wordt gekozen voor
traditionele kwaliteit met zo min mogelijk risico, omdat veel dingen binnen een bepaalde tijd
gerealiseerd moet worden”.
De ontwikkelaar denkt op langer termijn vanuit het rendement.
Een adviseur vindt het jammer dat het altijd over geld gaat.
“Het gaat vaak te snel al over geld in plaats van over de kwaliteit”.
Hajer (1995) geeft in zijn theorie aan dat de sociale praktijk van invloed is op de discours. Discoursen
zweven niet boven de actoren, maar zijn verbonden met de positie van actoren. Bij het onderzoek van
Garvin (1984) waarin vijf benaderingen onderscheiden worden om productkwaliteit te bepalen, zijn
aanknopingspunten om de verschillende discoursen te kunnen plaatsen binnen de sociale praktijk.
In de transcendente benadering is kwaliteit alleen door ervaring te herkennen.
Bij de productgerichte benadering is kwaliteit een precieze en meetbare variabele. Veel
wetenschappers en de overheid benaderen kwaliteit op een productgerichte wijze. De al eerder
genoemde Ruimtelijke Balans is hier een goed voorbeeld van. Ook de matrix ruimtelijke kwaliteit valt
onder deze benadering.
In de gebruikersgerichte benadering wordt kwaliteit door de beleving van gebruikers bepaald. De
kwaliteit van gebruikers verschilt met die van de professionals.
In de productiegerichte benadering ontstaat kwaliteit door de gestelde eisen aan de productie. Het
stellen van eisen komt terug bij beeldkwaliteitsplannen en bij bijvoorbeeld inrichtingsplannen van
pleinen door de Nederlandse Spoorwegen.
Tot slot is er de waardegerichte benadering, waarin de kwaliteit direct gekoppeld wordt aan de prijs. In
de vastgoedsector vinden deze benadering van kwaliteit terug.
De verschillende benaderingen om kwaliteit te bepalen, vormen een grote bron van verwarring en
kunnen ertoe leiden dat actoren elkaar niet ‘begrijpen’ als ze over kwaliteit praten. Bovenstaande
benadering verklaart onder meer de verschillen die er zijn tussen discourscoalities als de ‘groen
ruimtelijke kwaliteit discours’ en de ‘rendement ruimtelijke kwaliteit discours’.
De vraag die overblijft, is wat de invloed van een discours is op een bepaald ruimtelijk proces. In veel
gevallen steken projectontwikkelaars bijvoorbeeld meer geld in een project dan een natuurinstelling. Is
de machtspositie die hierdoor ontstaat, van invloed op de gerealiseerde ruimtelijke kwaliteit? Met
andere woorden, als een partij meer macht en invloed heeft, is de kans dan groter dat zijn discours
ruimtelijke kwaliteit eerder wordt gerealiseerd?
4.5 Macht en invloed in relatie tot de discours ruimtelijke kwaliteit
Bij de invloed van macht gaat het volgens Hajer over het strategisch handelen van actoren. Er is een
verschil tussen communicatief en strategisch handelen (Lingbeek, 1998). Bij communicatief handelen
gaat het om een sociale interactie, waarbij het bereiken van een overeenkomst het doel is. Er wordt
hierbij een beroep gedaan op geldende normen en waarden. Bij strategisch handelen is het boeken
van een resultaat het doel. Iedereen streeft zijn/haar eigen belangen na op basis van wederzijdse
erkenning van de legitimiteit van die belangen. Vanuit deze optiek kan het zijn dat niet iedereen erbij
betrokken wordt.
52

In Steenwijk is deze strategie herkenbaar. Er wordt een haalbaarheidstudie uitgevoerd, waarbij alleen
de gemeente, NS Vastgoed en de provincie betrokken zijn. Andere partijen worden op dit moment nog
niet direct betrokken.
Het kan ook voorkomen dat partijen (nog) niet aanschuiven om zo uiteindelijk makkelijker resultaat te
kunnen behalen. In Zwolle schuiven op dit moment twee partijen, de NS en Rijkswaterstaat, nog niet
aan. Dit is mogelijk een strategische zet. Zij hebben vrij veel invloed, omdat zij beiden een deel van de
grond bezitten dan wel veel financiële middelen hebben. De partijen die op dit moment aan tafel zitten
(zie kader paragraaf 3.3) handelen communicatief. Zij zijn sterk gericht op consensus en het bereiken
van een overeenkomst.
In Leiden is het strategisch handelen van actoren ook zichtbaar. De samenwerking tussen de
corporaties en de gemeente verloopt niet optimaal. De corporaties vinden dat zij niet goed en
voldoende bij beslissingen betrokken worden. Op dit moment willen de corporaties daarom ook niet
investeren. Eerst moet de gemeente iets doen aan de openbare ruimte.
In alle drie de projecten handelen actoren strategisch. In de meeste gevallen is men uit op het
verwezenlijken van het eigen belang. Het strategisch handelen heeft indirect invloed op de mate van
meervoudigheid (Leiden is afhankelijk van Rijkswaterstaat) en op de te realiseren ruimtelijke kwaliteit.
Ook bij de groen ruimtelijke kwaliteitsdiscours en rendement kwaliteitsdiscours proberen de actoren
hun eigen gewenste resultaat te boeken. De vraag is hoe het strategisch handelen van actoren zich
concreet vertaalt.
In de inleiding van dit hoofdstuk heb ik al aangegeven dat de invloed van een actor afhankelijk is van
geld, kennis, juridisch/administratieve invloed en van politiek. Hoe is de invloed van de
belanghebbenden? Allereerst de financiële invloed.
Bij alle drie de projecten is de invloed van een grote geldschieter tot op heden niet (goed) in beeld.
Wat opvalt is dat met name voor de dure meervoudige oplossingen, zoals een tunnel onder het station
in Steenwijk en de ondertunneling Willem de Zwijgerlaan, een belangrijke geldschieter niet direct een
belanghebbende is. Steenwijk is afhankelijk van de financiering van Rail Infra Beheer voor de tunnel. In
Leiden is men afhankelijk van de bijdrage van het Rijk (onder meer Rijkswaterstaat). In Zwolle zijn op
dit moment -uit eigen wil- Rijkswaterstaat en de NS niet betrokken bij het project. Dit zijn wel partijen
die water- en spoorwegen inclusief omliggend terrein beheren.
In alle drie de projecten moeten deze partijen een forse financiële bijdrage leveren om meervoudige
oplossingen te kunnen realiseren, maar hebben zij niet direct belang in het betreffende project. De
macht en invloed van dit soort partijen is dus groot, maar hun betrokkenheid aan een te realiseren
ruimtelijke kwaliteit is er -tot op heden- niet.
De financiële positie komt ook terug, als gevraagd wordt aan de belanghebbenden bij de drie projecten
om hun rol te omschrijven. Partijen die geld in het proces steken, geven aan dat zij één van de
belangrijkste partijen zijn of zeggen duidelijk dat zij een machtspositie hebben.
De partijen die geen grote financiële invloed hebben, maar wel op de andere drie terrein (kennis,
administratief/juridisch of politiek) zien zichzelf als gelijkwaardig. Deze partijen hebben meestal op de
drie andere terreinen een aardig grote invloed.
Belanghebbenden, die zowel op het financiële vlak als op één ander terrein geen invloed kunnen
uitoefenen, hebben een minderwaardige kijk op hun rol in het proces. Zij zien zichzelf als
‘buitenbeentje’, ‘heel klein’, als ‘vreemde eend in de bijt’, of als ‘een klein radertje in het grote geheel’.
Als gevraagd wordt naar de feitelijke invloed, dan vinden ze die meestal groter dan gedacht.
Alle belanghebbenden kunnen duidelijk aangeven waar hun specifieke kennis ligt en de meesten
geven aan dat zij door middel van kennis over het gebied of over de opvattingen van gebruikers
invloed kunnen uitoefen op het procesresultaat. Opvallend is de indirecte juridische invloed, die een
aantal partijen heeft. Indirect hebben zij invloed op vergunningverlening van overheden, op juridische
haalbaarheid, of door het schrijven van concept-statuten of het participeren in publiek-private
constructies.
53

Bijna alle belanghebbenden proberen politieke invloed uit te oefenen. Men is of zelf lid van een
politieke partij of heeft speciaal mensen in huis die netwerken op het politieke niveau. Daarnaast
worden overleggen van stuurgroepen of andere overleggen waarbij de politiek aanwezig is, gebruikt
om invloed uit te oefenen.
Bijna alle belanghebbenden handelen strategisch. De middelen om invloed uit te oefenen zijn
maximaal ingezet.
Tot slot moet gerealiseerd worden, dat ruimtelijke kwaliteit een term is die strategisch ingezet kan
worden. Iedereen wil toch immers ruimtelijke kwaliteit?! In ‘De macht van de metafoor’ geeft Lingbeek
(1998) aan dat de invloed van het gebruiken van een bepaald begrip/metafoor groot kan zijn.
Ruimtelijke kwaliteit is een term die met name in Steenwijk strategisch ingezet wordt 6 .
4.6 Conclusie
Welke belangen hebben actoren bij meervoudige projecten?
De belangen die actoren hebben zijn meestal de basisactiviteiten van de eigen organisatie. Om deze
activiteiten uit te voeren moet aan randvoorwaarden voldaan worden. Iedere belanghebbende bekijkt
het project vanuit zijn eigen sociale praktijk (achtergrond). De meest genoemde belangen hebben -met
name bij de eindgebruiker- te maken met beleving van de ruimte. Ook procesbelangen spelen een rol
bij het wensenlijstje. In het proces zelf is communicatie en draagvlak aandachtspunt nummer één.
De belangen die actoren hebben komen niet één op één overeen met hun discours ruimtelijke kwaliteit.
Meestal is de discours ruimtelijke kwaliteit smaller ingestoken dan de genoemde belangen. De
discours is enkel gericht op de zichtbare ruimtelijke inrichting (en niet direct op sociale, economische,
ecologische of culturele belangen!) en wordt sterk beïnvloed door de beleving van de ruimte.
Wat is de discours ruimtelijke kwaliteit van belanghebbenden?
Op een hoog abstractieniveau denken veel actoren hetzelfde over ruimtelijke kwaliteit en is er niet
sprake van meerdere discourscoalities. De achtergrond van een actor speelt dan geen grote rol.
Gebieden hebben in de optiek van belanghebbenden (zowel overheid, marktpartijen als
eindgebruikers) ruimtelijke kwaliteit als de beleving (esthetiek en sfeer) positief is en de ruimtelijke
inrichting (stedebouwkundig en diversiteit functies) goed is. Het zijn visuele elementen die de kwaliteit
bepalen.
Wat opvalt is dat het mengen van functies de enige meervoudige oplossing is die concreet tot
ruimtelijke kwaliteit leidt, volgens belanghebbenden. Intensiveren of de tijdsdimensie –andere vormen
van meervoudige ingrepen- worden niet direct genoemd.
Weinig ruimtelijke kwaliteit wordt veroorzaakt door te veel hinder, te veel gebruikers (drukte), te weinig
aandacht aan het sociale aspect, geen goede sfeer (beleving) en een slechte ruimtelijke inrichting
(stedebouwkundig, met name de openbare ruimte).
Op een concreter niveau (bij het omschrijven van belangen of bij beeldkwaliteitplannen) worden een
aantal ruimtelijke kwaliteitsdiscoursen zichtbaar. Deze verschillende discoursen zijn gerelateerd aan de
visie van een bepaalde actor op kwaliteit. De gebruikersgerichte benadering komt terug in het grote
belang dat gebruikers aan beleving hechten.
De projectontwikkelaar heeft een specifieke kijk op kwaliteit. Kwaliteit bepaalt de waarde van vastgoed.
De waardegerichte benadering bepaalt zijn ruimtelijke kwaliteitsdiscours. Daarnaast springt de groenruimtelijke
kwaliteitsdiscours eruit. Bepaalde instellingen en professionals zien de aanwezigheid van
groen als dé aanwezigheid van ruimtelijke kwaliteit.
6 Dit bleek uit hoofdstuk drie waarin de documentatie van de projecten bestudeerd en geanalyseerd is.
54

Het blijft lastig voor belanghebbenden om ruimtelijke kwaliteit te operationaliseren. Inrichtingseisen,
zoals beeldkwaliteitplannen, worden het meest toegepast. Het belevingsaspect komt dan niet of
nauwelijks meer aan bod en er wordt meer gekeken naar de toekomstwaarde. Schematisch is deze
conclusie als volgt te visualiseren:
Discours RK
Concrete vertaling RK
belevingswaarde en gebruikswaarde
Is de positie van de actor van invloed op de discours ruimtelijke kwaliteit?
De discours ruimtelijke kwaliteit wordt op een concreter niveau bepaald door de sociale praktijk van
een actor. Deze conclusie wordt nog eens bevestigd door de ‘eigen’ context die belanghebbenden om
een project scheppen: iedere belanghebbende heeft zijn eigen context met daarbij een eigen
schaalniveau waarbinnen strategisch gehandeld. Actoren handelen strategisch bij meervoudige
plannen en gebruiken daarbij beïnvloedingsmiddelen als geld, kennis en de politiek. Met deze
middelen kunnen zij hun concrete visie op ruimtelijke kwaliteit proberen te verwezenlijken. Actoren met
grote financiële invloed hebben veel invloed op een aantal dure meervoudige ingrepen als
ondertunneling.
Wat is de relatie tussen ruimtelijke kwaliteit en meervoudigheid?
Een duidelijke relatie tussen meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit is er op voorhand niet,
zo blijkt uit dit discoursonderzoek. Belanghebbenden zien meervoudig ruimtegebruik niet direct als een
middel om (meer) ruimtelijke kwaliteit te realiseren.
Zijn er dan toch nog aanknopingspunten? Als gekeken wordt naar argumenten waarom locaties veel of
weinig ruimtelijke kwaliteit hebben, dan zijn er een aantal aandachtspunten voor meervoudig
ruimtegebruik. Het uitgangspunt hierbij is de visie van belanghebbenden op ruimtelijke kwaliteit. In
onderstaand schema is gekeken naar aspecten die een positieve en die een negatieve invloed hebben
op ruimtelijke kwaliteit volgens belanghebbenden. Voor elk aspect is gekeken in hoeverre een
meervoudige ingreep kan bijdragen om deze ruimtelijke inrichting te realiseren of te voorkomen.
Positieve invloed op ruimtelijke kwaliteit Kan meervoudig ruimtegebruik een bij-drage leveren
aan ruimtelijke kwaliteit?
1. Kleinschaligheid en/of sfeer Nee, niet direct
2. Aanwezigheid verschillende functies Ja, door functiemenging
3. Goede inpassing/stedebouwkundige
structuur
4. Hoge esthetische belevingswaarde Nee
gebruikswaarde en toekomstwaarde
Ja, door bijvoorbeeld inpassing van infrastructuur
55

Negatieve invloed op ruimtelijke kwaliteit Kan meervoudig ruimtegebruik een bij-drage
leveren aan ruimtelijke kwaliteit?
1. Te massaal, te druk Nee, vaak draagt het meer bij aan toename
2. Te veel hinder: rommel, stank, verkeer Ja, door optimaal inrichten
3. Slecht ingerichte openbare ruimte Nee, niet direct
4. Te weinig aandacht voor sociale aspect Nee, niet direct
5. Geen structuur/stedebouwkundige
inpassing
6. Geen uitstraling/identiteit Nee
Ja, door bijvoorbeeld inpassing van infrastructuur
Uit dit overzicht blijkt dat met name het verweven/combineren van functies en het verticaal bouwen (en
dan het liefst onder de grond) het meest zal
bijdragen aan ruimtelijke kwaliteit, zoals door
belanghebbenden van meervoudige projecten
wordt gedefinieerd.
F
unctiemenging in Houten Zuid: wonen boven een
basisschool
56

TOT SLOT EEN VOORBEELD DIE DE “RELATIE” TUSSEN RUIMTELIJKE KWALITEIT EN
MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK ILLUSTREERT.
Het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft literatuuronderzoek gedaan naar hoe gebruikers (dus niet
alle belanghebbenden!) de ruimtelijke kwaliteit van hun projecten ervaren (ministerie van Verkeer en
Waterstaat, 2002). Het totaal aan belevingswaarden is in dit onderzoek gelijk gesteld aan de ruimtelijke
kwaliteit. In hun optiek bepaalt de beleving van de leefomgeving de ruimtelijke kwaliteit. Uit het onderzoek
van V&W blijkt –net als uit dit onderzoek- dat het beeld wat gebruikers op een hoog abstractieniveau
hebben over ruimtelijke kwaliteit overeenkomt. Burgers denken dan aan ruimte, rust, natuur en groen.
Echter op een lager niveau, als de plannen concreter worden, bestaat er niet meer één beeld over
ruimtelijke kwaliteit. De locatie-specifieke factoren spelen dan een grote rol. Deze resultaten bevestigen
ook de bevindingen in dit onderzoek.
Wat betekenen deze bevindingen voor beslissingen in de dagelijkse praktijk? Het referendum over het
stationsgebied in Utrecht op 15 mei jl. is een voorbeeld van wat een algemene visie kan beteken voor een
concrete beslissing.
De bewoners van Utrecht (dus niet andere belanghebbenden als treinreizigers en mensen die in het
stationsgebied werken!) mochten via een referendum kiezen hoe het stationsgebied er over zo’n 15 a 20
jaar uit moet komen te zien. Twee visies met een hoog abstractiegehalte werden door de gemeente
Utrecht ontwikkeld. Het stationsgebied zou of getransformeerd moeten worden naar intensief bebouwd
centrum met veel hoogbouw (zowel kantoren als woningen) of naar een ‘verruimd’ stadshart, waar midden
in de stad rust en groen te vinden is.
De eerste visie was vanuit meervoudig oogpunt het meest wenselijk. Door het stadscentrum intensief te
bebouwen, kunnen gebieden buiten Utrecht ‘open’ blijven. Het merendeel van de bewoners (60%) koos
echter –zoals verwacht mag worden op basis van de bevindingen uit het onderzoek van V&W en
onderhavig onderzoek- in deze hoog abstracte visie voor groen en rust in de stad. De voorgestelde
ruimtelijke inrichting en kwaliteit van een ‘Stadshart verruimd’ sprak een meerderheid van de Utrechters
aan. Zij kozen voor ruimtelijke kwaliteit van enkelvoudig ruimtegebruik.
57

5 Discours ruimtelijke kwaliteit van de professionals: een confrontatieanalyse
5.1 Inleiding
Uit hoofdstuk 4 bleek dat de discours van belanghebbenden bij een meervoudig project visueel
ingestoken is en dat het beeld op een hoger abstractieniveau met name bepaald wordt door
belevingswaarde en door ruimtelijke inrichtingsaspecten.
In dit hoofdstuk wordt eerst de discoursen ruimtelijke kwaliteit vanuit de professionals in kaart gebracht.
De kennissociologie heeft volgens Rooijendijk (2002) aangetoond dat dé werkelijkheid niet bestaat en
een zoektocht naar de feiten ter verklaring van menselijke gedrag zinloos is. Mensen handelen op
basis van verschillende beelden van de werkelijkheid. In het publieke debat over plannen wordt
gestreden over hoe de werkelijkheid eruit zou moeten zien, het zogeheten wensbeeld. Echter,
intellectuelen (met voldoende 4 en middelen om standpunten uit te dragen) hebben vaak een ander
werkelijkheidsbeeld dan uiteindelijke gebruikers.
Vandaar dat in dit hoofdstuk de discours van de professionals, ook wel de ‘intellectuelen’ genoemd,
aan bod komt. Zo wordt tevens een breder kader geschetst van de ontwikkelingen in de ruimtelijke
ordening vakwereld op dit moment. Vervolgens wordt de toepassing van de matrix ruimtelijke kwaliteit
besproken. Daarna kan een confrontatieanalyse tussen de discours van belanghebbenden enerzijds
en de discours van de professionals, in het bijzonder de matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum,
anderzijds worden gemaakt.
5.2 De discours ruimtelijke kwaliteit van de professionals
In Nederland houden veel professionals zich bezig met ruimtelijke ordening. Het is, gezien het
tijdsbestek van dit onderzoek, niet mogelijk om de gehele vakwereld de revue te laten passeren.
Gekeken is naar een aantal (overheids)instellingen die zich op dit moment expliciet of in het verleden
veelvuldig met het begrip ruimtelijke kwaliteit hebben bezig gehouden. Hierbij worden de zeven
begrippen van Pronk (paragraaf 1.2) niet meer herhaald, omdat die in de inleiding al besproken zijn.
Naast een literatuuranalyse is een studiemiddag over het begrip ruimtelijke kwaliteit van Habiforum in
samenwerking met het Ruimtelijke Planbureau input geweest voor dit hoofdstuk.
5.3 Rijksplanologische Dienst
Denken over ruimtelijke kwaliteit begon 20 jaar geleden bij de Rijksplanologische Dienst als reactie op
de vergaande proceduregerichtheid van de ruimtelijke ordening. De ruimtelijke ordening leek steeds
meer op een onpartijdige scheidsrechter. De eigen doelstellingen bleven onderbelicht. Daarbij kwamen
de begrippen “gebruikswaarde”, “belevingswaarde” en “toekomstwaarde” naar boven als de drie
bouwstenen van ruimtelijke kwaliteit. Na veel externe discussie werden deze begrippen algemeen
onderschreven.
Ze zijn bruikbaar op ieder schaalniveau. Volgens de RPD ziet de basislijst voor (ruimtelijke) kwaliteit er
als volgt uit (1996):
Gebruikswaarde (1):
1. Functionele geschiktheid
2. Doelmatig gebruik
3. Doelmatige aanleg
4. Doelmatig beheer
5. Samenhang
6. Bereikbaarheid
7. Interferentie
58

Belevingswaarde (2):
8. Identiteit
9. Diversiteit
10. Herkenbaarheid
11. Zingeving
Toekomstwaarde (3):
12. Sturende werking
13. Doelmatigheid in tijd
14. Uitbreidbaarheid
15. Aanpasbaarheid
16. Duurzame structuur
Bron: Rijksplanologische Dienst, 1996
5.3.1 Habiforum, Expertisenetwerk meervoudig ruimtegebruik
In het begin werd ruimtelijke kwaliteit door Habiforum voornamelijk “technisch” benaderd (Kreukels &
Van Vliet, 2001). Deze benadering vond weerklank bij economische onderzoekers, zoals bij het
Centraal Planbureau, bij ingenieurs en technici, die optimaliseringsmodellen toepassen, maar ook bij
architecten en stedenbouwkundigen. Inmiddels is een kentering binnen Habiforum op gang gekomen,
waarin ook gekeken wordt naar normen en waarden en behoeften en gedrag (Kreukels & Van Vliet,
2001). Het onderzoek van Van Vliet (2001) was een van de eerste uitstapjes naar de discours
ruimtelijke kwaliteit vanuit de markt.
Meervoudig ruimtegebruik is in de optiek van Habiforum een antwoord op het snel nijpender wordende
ruimtegebruik in ons land en het daarmee samenhangende verlies aan ruimtelijke kwaliteit (Habiforum,
2000). De meerwaarde van meervoudig ruimtegebruik is volgens Habiforum (2000) het doel een
bijdrage te geven aan een hogere ruimtelijke kwaliteit. Ruimtelijke kwaliteit is de mate waarin een
Ruimtelijk Plan (functies, ordening, inbedding, inrichting, vormgeving, beheer) waarde toevoegt
(gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde) voor belangen (economisch, sociaal, cultureel, ecologisch)
en belanghebbenden. Het afwegen van verschillende ruimteclaims en het stellen van prioriteiten
gebeurt vaak op basis van ruimtelijke kwaliteit (Van Vliet, 2000). De matrix ruimtelijke kwaliteit kan
hierbij behulpzaam zijn.
Volgens Habiforum is ruimtelijke kwaliteit niet een eenduidig toetsbaar begrip. Per project moet het
begrip geoperationaliseerd worden. Het komt bovendien bij alle onderdelen van de procesgang met
stakeholders en gebruikers terug.
Ook Habiforum worstelt met de term ruimtelijke kwaliteit. Termen als maatschappelijk rendement en
het bepalen van de toegevoegde waarde lijken in de visie van Habiforum wellicht meer geschikt.
59

5.3.2 Ministerie van Verkeer en Waterstaat
Het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft de matrix van Habiforum uitgebreid met de
lagenbenadering uit de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening. De lagen ondergrond, netwerken en
occupatie zijn door het ministerie van Verkeer en Waterstaat gekoppeld aan de belangen van de
Habiforum-matrix:
Bron: ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2002
De grootste meerwaarde volgens het ministerie van V&W is het inzicht dat zo ontstaat in de onderlinge
(afhankelijkheids)relaties tussen de elementen: de ondergrond en geassocieerde belangen als
voorwaardenscheppend en voorwaardenstellend voor ruimtelijke inrichting van netwerken en occupatie
en daarmee geassocieerde belangen. Deze (dominante) afhankelijkheidsstructuur betekent niet dat er
sprake is van een (intrinsieke) prioriteit van het ene belang boven het andere. Het betekent ook niet dat
de feitelijke gang van zaken bij de afwegingen over ruimtelijke ontwikkeling verloopt volgens deze
afhankelijkheden. Het ruimtegebruik heeft zich in historisch perspectief juist steeds verder losgemaakt
(geëmancipeerd) van de beperkingen en de geschiktheden van ondergrond en deze zelfs
ondergeschikt gemaakt aan de eisen die vanuit het gebruik worden gesteld.
Het ministerie van Verkeer en Waterstaat geeft expliciet aan waarom de matrix op de drie waarden van
de vierde nota en de drie lagen van de vijfde nota is gebaseerd en niet gewoon op de ‘7 van Pronk’, de
zeven criteria voor ruimtelijke kwaliteit uit de Vijfde Nota. De reden is dat in deze criteria publieke
belangen en ontwerpcriteria door elkaar lopen. Deze opsomming werkt daardoor eerder verwarrend
dan verhelderend als het gaat om analyse, verantwoordelijkheidsverdeling en handelingsperspectief.
5.3.3 Wetenschappelijke vakwereld: Universiteit Utrecht
De Universiteit Utrecht heeft de matrix ruimtelijke kwaliteit voor Habiforum ontwikkeld. Volgens hen is
het begrip niet normatief, maar subjectief. De wetenschappelijke wereld doet alleen de analyse van het
begrip. De theorie van Chapin en Kaiser is hierbij een belangrijk uitgangspunt. Zij formuleren de
volgende opdracht voor stedelijke plannen:
60

Planners moeten plannen maken die evenwichtig en helder worden afgewogen tussen de
verschillende ‘public interests’. Bovendien zeggen Chapin en Kaiser dat het esthetisch belang niet te
verdedigen is, want je kunt daar nooit consensus over bereiken.
De wetenschap geeft aan dat ruimtelijke kwaliteit afhankelijk is van het schaalniveau. Ondanks dat de
matrix is ontwikkeld als analysemiddel, is het volgens de Universiteit Utrecht, mogelijk om de matrix toe
te passen als checklist bij multicriteria-analyses en kan de matrix worden ingezet bij het planproces
(iteratief, terugkoppelend).
De wetenschap heeft echter ook nog steeds moeite met het begrip. “Meerwaarde is wellicht een beter
begrip” (Hooimeijer, 2002).
5.3.4 Ruimtelijk Planbureau
Het RPB vindt dat het begrip ruimtelijke kwaliteit niet meer gebruikt moet worden. Zolang het begrip
normatief gebruikt wordt, is het niet bruikbaar. Het RPB gaat niet verder met het begrip ruimtelijke
kwaliteit, maar wil scherper ruimtelijke belangen gaan definiëren. Volgens het Ruimtelijke Planbureau
(RPB) is de valkuil hierbij dat alle belangen nauwelijks meetellen.
Het RPB wil zich gaan richten op de kant van effecten, in plaats van op de kant van criteria. Er zou een
afwegingskader ruimtelijke effecten moeten komen:
- Van grootschalige ingrepen.
- Van beleidsalternatieven.
- Van niet-ruimtelijke alternatieven.
- Van maatschappelijke trends.
Het RPB vraagt zich af of het mogelijk is om partijprogramma’s op ruimtelijke effecten door te meten.
Het volgende schema zou toegepast kunnen worden om ruimtelijke effecten te meten:
Direct Indirect
Kwantitatief Ter plekke meetbaar Elders meetbaar
Kwalitatief Ter plekke zichtbare gevolgen Elders zichtbare gevolgen
Bron: Studiemiddag Ruimtelijk Planbureau en Habiforum, 2002
Het zou bovendien mogelijk moeten zijn om proces en tijd toe te voegen. Bovendien zijn ruimtelijke
effecten schaalafhankelijk. Het RPD-model is geen monitorinstrument, want de inrichting verandert
steeds. Er wordt wel gedacht aan een RER, ruimtelijke effectrapportage/ruimtelijke ingrepenrapportage.
Schema’s vindt het RPB te technocratisch. Wellicht moet gewerkt worden met de
discrepantie tussen een droom of ideaalbeeld en de werkelijkheid.
5.3.5 Conclusie discours professionals
Uit deze limitatieve opsomming blijkt dat de specialisten van de RO-vakwereld het begrip technisch en
systematisch benaderen. De ‘technische’ discours van de RO-vakwereld is sterk gericht op de
productgerichte benadering waarin kwaliteit een meetbare variabele is. Aan de ene kant worden
benaderingen als de trits van de waarden van Vitrivius, de soorten belangen en de lagenbenadering
omarmt en verder uitgewerkt om ruimtelijke kwaliteit meer bespreekbaar te maken. Aan de andere kant
wordt bij een groot deel van deze ‘intellectuelen’ duidelijk dat deze technische systeembenaderingen
niet overeen komen met hoe de gebruikers en marktpartijen tegen het begrip aan kijken. Andere
termen als meerwaarde, maatschappelijk nut, rendement worden heroverwogen. Het Ruimtelijk
Planbureau stapt zelfs af van het begrip en gaat zich richten op ruimtelijke effecten.
Geconcludeerd kan worden dat de discours ruimtelijke kwaliteit van de vakwereld verschilt met die van
de discours van belanghebbenden. De technocratische systematiek, waarin aan allerlei belangen,
lagen en waarden is gedacht, komt niet terug bij de visie van belanghebbenden op ruimtelijke kwaliteit.
De belanghebbende denkt met name aan beleving en ruimtelijke inrichting.
61

5.4 Confrontatie met de Habiforum-matrix
In de vorige paragraaf is de discours van de RO-vakwereld besproken. Een van de uitwerkingen van
de technische systeembenadering van veel professionals is de matrix van Habiforum, ontwikkeld door
Hooimeijer e.a. (2001). Allereerst is gekeken welke ruimtelijke kwaliteit meervoudige projecten
opleveren als de matrix van Habiforum wordt toegepast. Aangezien alleen in Leiden en in Zwolle de
matrix in de praktijk is gebruikt, kan ingegaan worden op deze resultaten.
Vervolgens wordt eerst ingegaan op de ervaringen van het toepassen van deze matrix in de praktijk.
Tot slot kan de matrix geconfronteerd worden met de discours ruimtelijke kwaliteit van
belanghebbenden.
5.4.1 Welke ruimtelijke kwaliteit levert welk meervoudig concept op?
Het woord is aan de belanghebbenden in een meer landelijke (Buurtschap Zwolle) en in een stedelijk
gebied (Leiden Noord). Zij hebben zelf door middel van kernwoorden vier verschillende profielen
opgesteld met behulp van de matrix ruimtelijke kwaliteit. Omdat er met name in Zwolle enorm veel
soorten belangen naar voren kwamen, heeft er een clustering plaats gevonden 7 . Deze clustering geeft
de hoofdkwaliteiten aan per belang, te weten het sociale, het economische, het ecologische en het
culturele belang. Hieronder is een kwaliteitsoverzicht gegeven per belang.
Ruimtelijke kwaliteit per belang
Buurtschap Zwolle Leiden Noord
Sociaal belang
Met plezier wonen in buurtschap
Buurtschap moet samenhang hebben, ruimte
voor ontmoeting, ook financiële samenhang
Ook toegankelijk voor anderen
Moet ook gewerkt worden
Daarnaast ook niet-materiële waarden belangrijk,
prettige omgeving
Economisch belang
Afrekening op hard, zakelijk belang
Afrekening op emotie, soft
Omgeving: randvoorwaarden voor andere
economische clusters
Ecologisch belang
Kwaliteit veiligheid
Kwaliteit milieu
Educatief /recreatief
Diversiteit, goed functionerend ecosysteem
Beleving, ook als buffer tussen stad en ijssel
Cultureel belang
Veel aandacht voor behoud erfgoed in brede zin
Streekeigenheid, identiteit
Bestaande waarden nieuwe betekenis geven, bijv.
'Zingeving'
Democratie, ook m.b.t. toegankelijkheid
Contrasten, maak gebruik van
contrastmogelijkheid
Sociaal belang
Aantrekkelijke woonmilieus
Sociale duurzaamheid van (kleinschalige)
bedrijvigheid
Niet materiële waarden
Samenhang en ontmoeting
Economisch belang
Ruimte voor bedrijven
Barrièrewerking infrastructuur
Identiteit/positieve uitstraling
Voorwaarden
Ecologisch belang
Kwaliteit milieu
Beleving
Diversiteit: groen en water
Cultureel belang
Culturele potenties: verscheidenheid en
multiculturele broedplaats
7 In Bijlage IV is een voorbeeld gegeven van het culturele profiel, waarin alle culturele belangen door de deelnemers zijn
aangegeven en geclusterd tot hoofdkwaliteiten.
62

In het meer landelijke Buurtschap
Zwolle ligt het accent op het culturele
en ecologische profiel. Het
economische en sociale belang zijn
echter hiervoor een zeer belangrijke
voorwaarde.
Men wil door middel van kleinschalige
ontwikkelingen in het gebied aan de
stadsrand, zoals beperkte recreatie en
wonen, (biologische) boeren en natuurontwikkeling
(inclusief waterwinning) de
streekeigenheid bewaren.
Ruimtelijke kwaliteit: De IJssel in het Buurtschap Zwolle
In het stedelijke Leiden Noord ligt in waarden en ambities een sterk accent op meer variatie in wonen
en een sterkere positie van het werken. Culturele ambities liften daarin mee, vooral gericht op de
mogelijkheden voor andere, vooral allochtone culturen.
De hoofdtoon wordt echter gevoerd door de wens te komen tot een levensloopbestendige wijk (en daar
hoort meer variatie in woningtypen bij dan nu het geval is), meer ruimte voor economische initiatieven
in de hele wijk en een sterkere sociale cohesie, waar onder de stimulering van sociale infrastructuur en
het opheffen van fysieke barrières in de wijk.
Welke meervoudige ingrepen dragen bij aan deze ruimtelijke kwaliteit?
Bij de profielen van beide meervoudige concepten valt op dat er zeer veel verschillende claims op de
ruimte liggen. Door zoveel mogelijk van deze claims te combineren in de beschikbare ruimte, is het
mogelijk om functiescheiding te vermijden en juist functiemenging te stimuleren.
Het mengen van functies garandeert echter geen meervoudigheid. Door op één hectare wonen naast
werken te ‘plaatsen’, blijft enkelvoudig grondgebruik bestaan. De tweede dimensie van meervoudig
ruimtegebruik, verweven, kan wel het meest direct bijdragen aan ruimtelijke kwaliteit binnen het eigen
project.
Welke (meervoudige) ingrepen kunnen ingezet worden om de kwaliteitsprofielen te realiseren?
In Zwolle was tijdens het practicum geen tijd meer om samen met de belanghebbenden te kijken met
welke (meervoudige) ingrepen de kwaliteitsprofielen (hoofdkwaliteiten per belang) gerealiseerd konden
worden. Uit de hoofdkwaliteiten van het kwaliteitsoverzicht van Buurtschap Zwolle en Leiden Noord
blijkt dat het denken in kwaliteitsprofielen niet (automatisch) leidt tot meervoudigheid.
Belanghebbenden denken eerder aan het plezierig wonen of de identiteit van de streek als zij
aangeven wat de toekomstige kwaliteiten van het gebied zouden moeten zijn. De vertaling van het
invullen van de matrix naar meervoudige ingrepen is in Zwolle niet gemaakt.
Tijdens het practicum in Leiden Noord was wel gelegenheid om over mogelijke (meervoudige)
ingrepen te praten. De gewenste ingrepen zijn vervolgens geclusterd in een vijftal wijkprofielen (zie het
figuur op de volgende pagina). Door over ruimtelijke ingrepen te discussiëren, kwamen in twee
wijkprofielen ook andere dimensies van meervoudig ruimtegebruik aan bod. Genoemd zijn het
verweven, ondergronds bouwen (brede wijk) en de tijdsdimensie (flexibele wijk).
63

Wijk(kwaliteit)profielen in Leiden
Bron: verslag practicum door Locus ruimtelijke verkenningen, 2002
5.4.2 Het toepassen van de matrix in de praktijk
Tijdens de interviews is de matrix ruimtelijke kwaliteit van Hooimeijer e.a. (2001) voorgelegd aan de
respondenten. Vijf van de twaalf respondenten waren door middel van een practicum bekend geraakt
met de Habiforum-matrix ruimtelijke kwaliteit. De deelnemers aan het practicum konden hierdoor
tevens feedback geven op de werkwijze.
Bij de deelnemers aan het practicum in Zwolle spreekt de matrix aan. Het is een helder denkkader.
Maar er is volgens de deelnemers meer tijd nodig voor instructie en uitwerking. Ook het aan de ene
kant brainstormen en het tegelijkertijd denken in vaste hokjes werkt niet goed.
De deelnemers vinden dat de matrix aan het begin van een proces moet worden toegepast. Als
checklist en structureringsinstrument zou de matrix zeer geschikt zijn.
Een deelnemer aan het practicum in Leiden is sceptisch ten opzichte van de matrix. Volgens deze
deelnemer heeft de matrix niet bijgedragen aan een discussie over ruimtelijke kwaliteit en ook niet over
meervoudigheid. De respondent geeft aan dat de matrix meer over de ontwikkelingskwaliteit gaat.
“Het nadeel is ook dat er geen relaties worden gelegd tussen verschillende gebieden. Wat zijn
bijvoorbeeld de consequenties van het ontwikkelen van het landelijk gebied voor het stedelijk gebied,
en andersom. Als je in één gebied veel ruimtelijke kwaliteit hebt, dan moet ‘de rommel’
ergens anders heen”.
Deze respondent geeft hiermee aan dat verschillende schaalniveaus niet in de matrix kunnen worden
meegenomen, waardoor de toepasbaarheid zeer beperkt is. Kwaliteit moet eigenlijk niet in een
afgebakend gebied bekeken worden, maar binnen haar context en op meerdere schaalniveaus.
De respondenten, die nog niet eerder kennis hebben gemaakt met de matrix, zijn merendeels op het
eerste gezicht positief over de matrix en kunnen zich voorstellen dat zo’n matrix in de praktijk wordt
toegepast. Het systematisch in kaart brengen van de belangen is goed.
64

Met de waarden hebben sommigen meer moeite. Men mist bijvoorbeeld de technische mogelijkheden,
de ‘vroegere’ of ‘oude’ gebruikswaarde en de kwaliteit van de leefomgeving. Uit deze opmerkingen valt
af te leiden dat de matrix niet goed begrepen wordt en dat hij meteen wordt toegepast voor andere
doeleinden dan ruimtelijke kwaliteit.
Men vraagt zich ook af of alles even zwaar meegewogen moet worden en hoe men het beschikbare
budget meeneemt.
Een van de zeven respondenten, die niet bekend is met de matrix, is niet positief over dit schema. Het
verduidelijkt het begrip niet, maar roept meer vragen op: “Wat is een cultureel belang?”.
5.4.3 Confrontatie matrix met discours ruimtelijke kwaliteit van direct belanghebbenden: een
kritische analyse
Het is de vraag of de aanbeveling ‘het doen uitvoeren van een aantal concrete case-studies’ moet
worden uitgevoerd (Hooimeijer e.a., p. 89). De matrix is volgens de onderzoekers op hoog
abstractieniveau gedefinieerd en is in eerste instantie opgezet als analysekader en niet voor praktische
toepassingen. Hieronder volgen een aantal conclusies ten aanzien van het gebruik van de matrix in de
praktijk 8 en de confrontatie met de discours van belanghebbenden.
Meeste belangen zijn sociaal of economisch
Tijdens de practica zijn alle belangen door de deelnemers gerangschikt in de matrix. Ook zijn de
belangen, genoemd door de geïnterviewde belanghebbenden, naar de matrix terugvertaald.
De meeste belangen zijn economisch of sociaal. Culturele en ecologische belangen zijn duidelijk meer
ondergeschikt. Ecologische belangen spelen het meest een rol in het Buurtschap Zwolle. In Leiden
Noord spelen sociale belangen een grote rol en in Steenwijk hebben economische belangen de
overhand. Het zijn resultaten, die gezien de aard van de drie projecten, totaal niet verrassend zijn.
Matrix brengt systematisch spanningen tussen belangen in beeld
Door het toepassen van de matrix kunnen tevens de spanningen en tegenstellingen in beeld gebracht
worden (zie voorbeeld van een cultureel profiel bijlage IV). Door alle deelnemers hun belangen te laten
noemen en te clusteren en vervolgens de deelnemers te laten aangeven welke clusters kansrijk en
welke een bedreiging kunnen zijn, werden de tegenstellingen op een systematische wijze duidelijk. De
ontbrekende of nieuwe thema’s kunnen kansrijke, maar ook bedreigende kwaliteiten zijn. In het
Buurtschap Zwolle bleken de sociale thema’s sociale samenhang en ontmoeting en multiculturele
samenleving ‘vergeten’ te zijn. De deelnemers aan de practica gaven aan dat hierin zowel
bedreigingen als kansen in zitten. Om spanningen in beeld te brengen, is het wel uiterst belangrijk dat
alle belanghebbenden mee doen aan een dergelijk practicum. Dus ook de toekomstige geldschieters!
Matrix draagt nauwelijks bij aan het ontdekken van ‘nieuwe’ kwaliteiten en komt niet overeen met
de discours ruimtelijke kwaliteit van belanghebbenden
Uit de practica blijkt dat er geen of niet veel nieuwe inzichten op de ruimtelijke kwaliteit worden
geworpen. Hooguit komen vergeten belangen of onderwerpen aan bod. Het is hierbij niet duidelijk of
deze vergeten belangen ook zullen bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit of dat het gewoon goed is om
aan een vergeten groep aandacht te besteden. Het kan namelijk niet zo zijn dat alle belangen
ruimtelijke kwaliteit opleveren.
Uit de discours ruimtelijke kwaliteit van belanghebbenden bleek namelijk dat de discours ruimtelijke
kwaliteit niet overeenkomt met de belangen die zij hebben: de ruimtelijke kwaliteit wordt door
belanghebbenden veel smaller gedefinieerd. De matrix gaat meer over allerlei soorten kwaliteit, dan
over ruimtelijke kwaliteit.
8 Deze voorlopige conclusies zijn gebaseerd op de twaalf interviews en op het toepassen van de matrix in twee praktijkvoorbeelden.
In het najaar van 2002 houdt Habiforum nog meer practica en zouden de ervaringen op basis hiervan aangepast kunnen worden.
65

Ruimtelijke kwaliteit wordt niet persé bespreekbaar door matrix
In Leiden Noord leidde het toepassen van de matrix in een practicum niet tot inspiratie op de thema’s
meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit. Het idee van de matrix is dat hiermee het begrip
ruimtelijke kwaliteit bespreekbaar wordt. De deelnemers in Leiden Noord bleven echter vooral in ‘terra
cognita’, omdat men gedwongen werd om de reeds bekende ambities en interventies in een matrix te
persen. Het practicum heeft daar dan ook niet bijgedragen aan een vergroting van bewustwording van
ruimtelijke kwaliteit door de deelnemers.
In Zwolle was de groep kleiner en de achtergronden van de actoren diverser gespreid. De matrix droeg
hier wel enigszins bij aan het bewustzijn van aanwezig kwaliteiten. “Ik wist niet dat het Buurtschap
zoveel kwaliteiten heeft”.
Uit beide practica bleek dat de meerderheid van de deelnemers niet het gevoel heeft dat men een
discussie voert over ruimtelijke kwaliteit. Het ging over een aantal brede kwaliteitsprofielen, maar het
ruimtelijke aspect speelde lang niet altijd mee in de discussie. Wat bij het practicum in Leiden opviel
tijdens de discussie over ruimtelijke ingrepen, was dat een aantal grote meervoudige projecten, zoals
de inpassing van de Willem de Zwijgerlaan en de brede school, ter discussie staan.
Matrix kan geen grote bijdrage leveren aan het spreken van eenzelfde kwaliteitstaal
Volgens Hooimeijer e.a. (2001) kan de matrix een bijdrage leveren aan het ontwikkelen van een
gemeenschappelijke taal over ruimtelijke kwaliteit. Uit de practica en de interviews blijkt dat iedereen
op een concreter niveau een eigen discours ruimtelijke kwaliteit heeft, die sterk bepaalt wordt door de
positie van zo’n actor en door zijn visie op kwaliteit in het algemeen. Het rendement-ruimtelijke
kwaliteitdiscours van marktpartijen zal lastig af te stemmen zijn met het groen-ruimtelijke
kwaliteitdiscours. Of concreter, het is en zal lastig blijven om het begrippenapparaat van een bewoner
overeen te laten stemmen met die van een ecoloog of een belegger.
Matrix is niet volledig volgens belanghebbenden
Een aantal zaken wordt genoemd die niet rechtstreeks in de matrix passen: zo wordt onder meer de
proceskant (draagvlak, democratie) genoemd. Alhoewel de matrix ruimtelijke kwaliteit bedoeld is om op
de inhoud te focussen, blijft het proces -inclusief de organisatorische kant- belangrijk. Tijdens het
practicum in Leiden Noord werd bijna alleen maar gesproken over het proces. Ook niet-materiële
waarden, toegevoegde waarden en het ontbreken van verschillende schaalniveaus zijn genoemd als
zaken die ontbraken aan de matrix ruimtelijke kwaliteit.
Matrix ruimtelijke kwaliteit legt geen relatie met meervoudig ruimtegebruik
Uit de kwaliteitsprofielen die in de practica in Zwolle en in Leiden zijn opgesteld, blijkt dat actoren door
de matrix niet of nauwelijks aan meervoudige ingrepen denken (zie 5.3.1). De relatie tussen
meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit is zeer zwak wanneer de matrix wordt toegepast. Met
name wanneer kernbegrippen worden geclusterd, blijft er van de eventuele meervoudige ideeën niets
over. Een eerste reden is dat meervoudig ruimtegebruik een ruimtelijke ingreep is en dat de belangen
die genoemd worden in de matrix lang niet altijd ruimtelijke invloed zullen hebben.
Uit de discours ruimtelijke kwaliteit van belanghebbenden bleek tevens dat bij locaties met veel
ruimtelijke kwaliteit de beleving en ruimtelijke inrichting grotendeels het kwaliteitsoordeel bepalen.
5.5 Conclusies
Komt de discours ruimtelijke kwaliteit van professionals overeen met die van belanghebbenden?
Allereerst kan geconcludeerd worden dat de discours van professionals niet overeenkomt met die van
belanghebbenden uit de praktijk.Het grote verschil is de technische en systematische
benaderingswijze van professionals, die bovendien veel breder is ingestoken dan de beleving van
belanghebbenden.
66

Binnen de vakwereld is ook een discussie gaande over het begrip ruimtelijke kwaliteit. Andere termen
als meerwaarde en maatschappelijk rendement worden genoemd. Daarnaast geven sommigen aan
(o.a. Ruimtelijk Planbureau) dat meer gekeken moet worden naar de ruimtelijke effecten.
(Hoe) is de matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum in de praktijk toepasbaar?
Uit een eerste evaluatie van de toepassing van de matrix ruimtelijke kwaliteit en bij een confrontatie
met de discours van belanghebbenden, blijkt dat de waarde van de matrix ruimtelijke kwaliteit
discutabel is. De matrix brengt systematisch spanningen in beeld, maar kan niet altijd een bijdrage
leveren aan een discussie over ruimtelijke kwaliteit. Uit de discours van belanghebbenden bleek al dat
er nauwelijks een directe relatie tussen ruimtelijke kwaliteit en meervoudig ruimtegebruik bestaat. Ook
de matrix kan hier geen goede bijdrage aan leveren.
Belangrijk bij eventueel toekomstige praktijktoepassingen is dat alle verschillende belanghebbenden
aanwezig zijn, dat belanghebbenden zelf de kwaliteiten clusteren en dat zij vervolgens bedreigingen en
kansen aangeven. Alleen als dit proces zorgvuldig is uitgevoerd, kan gekeken worden in hoeverre
(meervoudige) ingrepen gewenst zijn om de juiste kwaliteit te behalen. Het toepassen van de matrix in
de praktijk blijft echter veel van de deelnemers vergen. Zij moeten zich los kunnen maken van de
dagelijkse praktijk en in staat zijn te ‘brainstormen’ in de hokjes van de matrix. Een lastige opgave voor
veel belanghebbenden, zo bleek uit de gehouden practica.
De matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum is geschikt voor het langer termijn denken. Het bepaalt op
een systematische wijze een eindvisie waar een meervoudig dan wel enkelvoudig project heen gaat.
Eindgebruikers maar ook marktpartijen (ontwikkelaars) en (sociale) instellingen willen echter op korte
termijn al visueel zichtbare ruimtelijke kwaliteit zien. Bij hen is de huidige beleving van groot belang.
Een VINEX-locatie moet nu ruimtelijke kwaliteit bieden. Dat moet zichtbaar en voelbaar zijn. Bewoners
en bedrijven hebben geen tijd om tien jaar te wachten, totdat het gehele project voltooid is en de weg
onder de grond is aangelegd. Dan zijn de eerste eindgebruikers allang weer vertrokken. Zij vinden de
toekomstwaarde wel belangrijk, maar bij ruimtelijke kwaliteit wordt met name aan de huidige beleving
en het huidige gebruik gedacht. Volgens Jacobs (2000) is beleving in onze samenleving belangrijker
geworden. De basis van de ruimtelijke ordening is gezondheid en veiligheid. Naarmate deze zaken als
vanzelfsprekender zijn geworden, zijn daar economische, sociale en culturele aspecten bijgekomen.
Door de gestegen welvaart is beleving een sterkere rol gaan spelen.
Hooimeijer e.a. (2001) geven aan dat het inzicht bij beleidsmakers moet komen in de betekenis die
eindgebruikers hechten aan hun producten. Zij zijn degene die het meest de directe ruimte beleven.
Om dit advies concreter bespreekbaar te maken, wordt hieronder het belevingswaardenonderzoek van
het ministerie van Verkeer en Waterstaat toegelicht.
De Bouwdienst van Rijkswaterstaat maakt al een aantal jaren gebruik van
belevingswaardenonderzoeken (ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2002). Deze onderzoeken zijn
een aanvulling op Milieu-effectrapportages, waarin met name aandacht is voor milieuaspecten. Net als
bij andere professionals wordt ook hier het leefmilieu ‘technocratisch’ benaderd vanuit bestaande
denkkaders (zie paragraaf 5.2.6). De zeven criteria uit de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening zijn zo’n
voorbeeld van een technocratische benadering van het bepalen van de ruimtelijke kwaliteit.
Eindgebruikers nemen ruimtelijke kwaliteit waar door hun eigen bril en geven daar hun waardering
aan. Daarom wordt door Bouwdienst Rijkswaterstaat het belevingswaardenonderzoek toegepast, dat
uit vier fasen bestaat.
67

Fasen belevingswaardenonderzoek ministerie van Verkeer en Waterstaat
Fase 1: Omgevingsanalyse - Omschrijving studiegebied
- Analyse belangen en belangengroepen
- Selectie respondenten
Fase 2: Verkenning belevingswaarden - Individuele diepte-interviews met burgers
- Kwalitatieve analyse
- Voorlopig overzicht belevingswaarden
Fase 3: Vaststelling belevingswaardenprofiel - Enquête onder representatieve steekproef
bevolkingsgroepen
- Vaststellen belevingswaarden en hun relatieve
gewichten
- Oordeel huidige situatie
Fase 4: Effectbepaling - Van belevingswaarden naar beoordelingscriteria
- Van beoordelingscriteria naar effectvoorspelling
- Vergelijking alternatieven
De belangen van de burgers zijn in de optiek van Rijkswaterstaat het uitgangspunt om de beleving van
de ruimtelijke kwaliteit te bepalen. Het belevingswaardenonderzoek richt zich op hoe mensen
waarnemen en waarderen, en niet op houding en gedrag. Het is gebaseerd op een filosofische
stroming binnen de sociale wetenschappen, het fenomenologisch onderzoek (ministerie van Verkeer
en Waterstaat, 2002). Dit houdt in dat de sociale realiteit wordt gereduceerd tot meetbare variabelen.
Fenomenologen zijn van mening dat sociale fenomenen in hun context moeten worden onderzocht en
spreken hierbij van “verstehen”. Fenomenologische onderzoeksmethoden laten de belevingswereld
van onderzochte personen zoveel mogelijk voor zichzelf spreken en proberen deze in zijn totaliteit te
beschouwen. Belevingswaardenonderzoek richt zich op het zo goed mogelijk begrijpen wat mensen
belangrijk vinden in hun leefomgeving en waarom ze dit belangrijk vinden.
Het belevingswaardenonderzoek is geen opinie-onderzoek, maar levert beoordelingscriteria en
objectief meetbare variabelen op. Volgens het ministerie van Verkeer en Waterstaat (2002) levert dit
neutrale informatie op waardoor het NIMBY (Not In My BackYard) effect alsmede het verdedigen van
standpunten en/of belangen, worden uitgefilterd. Hierdoor wordt de bruikbaarheid voor beleidsanalyse
vergroot.
Een belangrijk verschil met de matrix ruimtelijke kwaliteit is dat het ministerie van Verkeer en
Waterstaat rekening houdt met de effecten van ingrepen, redenerend vanuit de beleving van
eindgebruikers.
De opzet van dit belevingswaardenonderzoek zou een mogelijkheid kunnen zijn om een beeld te
krijgen van de ruimtelijke kwaliteit en de ruimtelijk effecten (!) bij de vier dimensies van meervoudige
projecten (intensiveren, verweven, verticale dimensie en tijdsdimensie) door gebruikers.
68

6 Conclusie
De direct belanghebbende bij meervoudige projecten zijn aan het woord…
In tal van studies wordt de aanbeveling gedaan om ook de beleving van ruimtelijke kwaliteit door
belanghebbenden en gebruikers in beeld te brengen (ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2002,
Hooimeijer e.a., 2001). Met dit onderzoek is een aanzet gegeven om de belanghebbende zelf zijn
eigen discours ruimtelijke kwaliteit te laten vertellen. Daarbij is onderzoek gedaan naar de belangen en
visies van actoren ten aanzien van ruimtelijke kwaliteit bij meervoudige projecten in Steenwijk
(multifunctioneel knooppunt), Zwolle (meervoudig duurzaam landgebruik) en in Leiden Noord
(herstructurering multifunctionele woonwijk). Deze drie projecten hebben een heel divers beeld laten
zien van de huidige mogelijkheden van meervoudig ruimtegebruik op verschillende locaties en
schaalniveaus.
Ruimtelijke kwaliteit niet altijd aanleiding voor meervoudige ingrepen
Welke visies op ruimtelijke kwaliteit komen naar voren bij deze drie projecten? Met behulp van
documentatieanalyse is allereerst gekeken naar de schriftelijke visie op ruimtelijke kwaliteit. Uit de drie
projecten blijkt dat alleen in Steenwijk expliciet meervoudige oplossingen worden gekozen om
ruimtelijke kwaliteit te realiseren. In Leiden en in Zwolle is de meervoudige druk op de ruimte
aangegrepen om tot meervoudige oplossingen te komen. Uit de documentatie valt niet af te leiden of
dit zal leiden tot (meer) ruimtelijke kwaliteit. In Steenwijk en in Leiden wordt daarnaast meervoudig
ruimtegebruik toegepast om ‘stedenbouwkundige foutjes’, zoals visuele barrières, op te lossen.
Ontwikkelingsfase beïnvloedt het ruimtelijke kwaliteitsbeeld
Uit deze documentatieanalyse blijkt tevens dat de fase van het ruimtelijk ontwikkelingsproces bepaalt
hoe er over ruimtelijke kwaliteit gedacht wordt. In de initiatieffase denkt men op een hoog abstract
niveau over ruimtelijke kwaliteit en is er meestal overeenstemming over de te bereiken ruimtelijke
kwaliteit. Hoe verder men in het ontwikkelingsproces komt -bij de visie en planvormingsfase- hoe
concreter de invulling wordt en hoe minder overeenstemming er tussen verschillende partijen is.
Op hoog abstractieniveau zijn beleving en zichtbare ruimtelijke inrichting belangrijk
Dit beeld kwam ook naar voren tijdens de gesprekken met twaalf belanghebbenden over hun visie
(discours) ruimtelijke kwaliteit. Op een hoog abstractieniveau denken veel actoren hetzelfde over
ruimtelijke kwaliteit en is er geen sprake van meerdere discourscoalities. De achtergrond van een actor
speelt op dit abstracte niveau geen grote rol.
Plekken hebben in de optiek van belanghebbenden (zowel overheid, marktpartijen als eindgebruikers)
ruimtelijke kwaliteit als de beleving (esthetiek en sfeer) positief is en de ruimtelijke inrichting
(stedebouwkundig en diversiteit functies) goed is. Het zijn visuele elementen die de ruimtelijke kwaliteit
bepalen. Wat opvalt is dat het mengen van functies de enige meervoudige oplossing is die concreet tot
ruimtelijke kwaliteit leidt, volgens belanghebbenden.
Op concreter niveau verschillen de discoursen ruimtelijke kwaliteit
Wanneer concreter op een aantal groepen belanghebbenden werd gefocust, dan bleek dat er wel
degelijk een aantal discourscoalities zijn. Deze coalities kwamen tot stand door de manier waarop een
bepaalde groep belanghebbenden over kwaliteit in zijn algemeenheid denkt. De projectontwikkelaar
vindt dat iets kwaliteit heeft als het waarde/rendement oplevert: het rendement ruimtelijke kwaliteit
discours. Kwaliteit wordt door de vastgoedsector direct aan een prijs gekoppeld.
69

Stichtingen, instellingen en professionals die zich bezig houden met landbouw, natuur of water
bekijken ruimtelijke kwaliteit als de aanwezigheid van het groen: het groen ruimtelijke
kwaliteitsdiscours. De ideeën over ruimtelijke kwaliteit komen op een concreter niveau niet altijd
overeen. Spanningen en tegenstellingen worden dan zichtbaar.
Hoe meer macht, hoe meer invloed de discours van een direct belanghebbende
De positie van de belanghebbende bepaalt zijn of haar discours en is van invloed op het proces
volgens Hajer. Op basis van onderhavig onderzoek kan geconcludeerd worden dat actoren strategisch
handelen bij meervoudige plannen en daarbij beïnvloedingsmiddelen als geld, kennis en de politiek
gebruiken. Met deze middelen kunnen zij hun concrete visie op ruimtelijke kwaliteit proberen te
verwezenlijken. Actoren met grote financiële invloed hebben veel invloed op een aantal dure
meervoudige ingrepen als ondertunneling.
Discours ruimtelijke kwaliteit van professionals is technocratisch
Niet alleen belanghebbenden hebben (verschillende) discoursen ruimtelijke kwaliteit. Ook
professionals uit de vakwereld van de ruimtelijke ordening hebben een eigen ‘technische’ ruimtelijke
kwaliteit discours. Deze ‘technische’ discours is sterk gericht op de productgerichte benadering, waarin
kwaliteit een meetbare variabele is. De insteek van professionals is daarnaast veel breder gericht op
allerlei soorten belangen, lagen en waarden. Een confrontatie van de discours van professionals met
die van belanghebbenden op een hoog abstractieniveau laat zien dat belanghebbenden een veel
‘smaller’ beeld hebben bij ruimtelijke kwaliteit. Zij denken aan beleving en ruimtelijke inrichting.
Geconcludeerd kan worden dat er een duidelijke discrepantie is tussen deze twee discoursen.
Discours direct belanghebbenden en discours professionals/matrix ruimtelijke kwaliteit komt niet
overeen
De discours van belanghebbenden is tevens geconfronteerd met de matrix ruimtelijke kwaliteit. Uit
deze exercitie blijkt dat de waarde van de matrix ruimtelijke kwaliteit discutabel is. De matrix brengt
systematisch spanningen tussen belanghebbenden in beeld, maar kan daarnaast niet altijd een
bijdrage leveren aan een discussie over ruimtelijke kwaliteit.
De belangen die actoren hebben komen niet één-op-één overeen met hun discours ruimtelijke
kwaliteit. Meestal is de discours ruimtelijke kwaliteit smaller ingestoken dan de door hen genoemde
belangen. Dit is één van de redenen waarom de matrix ruimtelijke kwaliteit (waarin vier soorten
belangen centraal staan) niet aansluit bij de ideeën van belanghebbenden.
Uit de discours van belanghebbenden is daarnaast gebleken dat er nauwelijks een directe relatie
tussen ruimtelijke kwaliteit en meervoudig ruimtegebruik is. Ook de matrix kan hier geen goede
bijdrage aan leveren.
Belevingswaardenonderzoek biedt aanknopingspunten
Geconcludeerd kan worden dat de matrix ruimtelijke kwaliteit niet meer dan een hulpmiddel kan zijn.
Kwaliteit zal altijd afhankelijk zijn van condities van de betrokken actoren bij een ruimtelijke opgave.
Het zal niet mogelijk zijn om een zo complex begrip als ruimtelijke kwaliteit eenduidig te definiëren. Van
Vliet (2000) beaamt dit. Volgens haar is ruimtelijke kwaliteit geen statistisch gegeven en valt het niet
vast te leggen in criteria of in een matrix (Van Vliet, 2000, p. 49). Kwaliteit zal per project onderzocht
moeten worden. De opzet van het belevingswaardenonderzoek van Rijkswaterstaat vormt een
aanknopingspunt om de beleving van belanghebbenden in kaart te brengen en deze te vertalen naar
ruimtelijke effecten van meervoudige ingrepen.
Meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit: een paar apart?!
Is er dan, tot slot, een bijdrage van meervoudig ruimtegebruik aan ruimtelijke kwaliteit te verwachten?
Uit dit onderzoek blijkt dat met name het verweven en combineren van functies en het verticaal
bouwen (en dan het liefst onder de grond) het meest zal bijdragen aan ruimtelijke kwaliteit, zoals die
door belanghebbenden van meervoudige projecten wordt gedefinieerd.
70

In het Buurtschap Zwolle zal het combineren van diverse functies als wonen, landbouw, waterwinning
en recreëren een bijdrage kunnen leveren aan de (ruimtelijke) kwaliteit. In Leiden Noord zal het
combineren van functies (onder meer de brede school) een impuls kunnen geven aan de beleving en
ruimtelijke inrichting. Voor zowel Leiden Noord als Steenwijk geldt dat het ‘oplossen’ van de
barrièrewerking van de infrastructuur in de optiek van belanghebbenden een bijdrage zal leveren aan
de ruimtelijke kwaliteit. Dat ook enkelvoudige ingrepen bij deze drie projecten zullen leiden tot
ruimtelijke kwaliteit, moet hierbij niet uit het oog verloren worden.
71

7 Slotbeschouwing
Dit onderzoek naar ruimtelijke kwaliteit bij meervoudige projecten is door het toepassen van de
discoursanalyse een “experiment” geweest. Het is niet vanaf het begin van dit onderzoek de bedoeling
geweest om de discoursanalyse zo nadrukkelijk toe te passen binnen het onderzoek naar ruimtelijke
kwaliteit.
De oorspronkelijke stageopdracht vanuit Habiforum was om tien meervoudige projecten met behulp
van practicadagen over de matrix ruimtelijke kwaliteit te analyseren om zo tot een publicatie te komen,
waarin de meerwaarde van meervoudig ruimtegebruik in de praktijk kon worden aangetoond. Tot op
heden zijn er echter twee practicadagen ‘matrix ruimtelijke kwaliteit’ door Habiforum uitgevoerd. Het
onderzoek kreeg hierdoor na een aantal maanden een aanzienlijk andere opzet: de discours ruimtelijke
kwaliteit kwam voorop te staan. Hierdoor werd het echter wel mogelijk om op grondige wijze en vanuit
een andere invalshoek een bijdrage te leveren aan de discussie over ruimtelijke kwaliteit. Daarnaast
was het mogelijk om een eerste evaluatie van de matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum te maken.
Vanwege de beperkte doorlooptijd van dit onderzoek -van januari tot augustus 2002- is het slechts
mogelijk geweest om, naast het bijwonen van zes Habiforum-bijeenkomsten, twaalf belanghebbenden
te interviewen. Met dit onderzoek was het goed mogelijk om op een kwalitatieve wijze achter de
belangen van belanghebbenden te komen, hun discours ruimtelijke kwaliteit en hun invloed op het
proces. Om echter een volledig beeld te krijgen van de diverse discoursen ruimtelijke kwaliteit, is het
nodig om alle belanghebbenden te interviewen.
Toepassen discoursanalyse
Aan het begin van deze slotbeschouwing werd al aangegeven dat het toepassen van de
discoursanalyse een pilotachtig, experimenteel karakter heeft. Binnen de Faculteit Ruimtelijke
Wetenschappen, Universiteit Utrecht, is nog weinig ervaring met de discoursanalyse. Ik heb daarom
dankbaar gebruik gemaakt van publicaties van onder meer Maarten Hajer van de Universiteit van
Amsterdam, zodat ik het onderzoek op een wetenschappelijk verantwoorde manier kon uitvoeren.
Mijn ervaring met het toepassen van deze communicatieve benadering binnen de strategische
planning is positief. Door het toepassen van de discoursanalyse werd de discrepantie tussen de
beleving van belanghebbenden en de visie van professionals goed zichtbaar. Een vervolgstudie vanuit
de discoursanalyse over meervoudig ruimtegebruik wordt daarom van harte aanbevolen.
Met behulp van de discoursanalyse is daarnaast in dit onderzoek aangetoond dat meervoudig
ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit geen directe relatie met elkaar hebben, zeker niet in de optiek van
belanghebbenden. Binnen Habiforum bestaat echter de neiging om ruimtelijk kwaliteit te beschouwen
als een van de belangrijkste redenen om meervoudig ruimtegebruik toe te passen. Ik raad Habiforum
aan om in haar communicatie de nadruk te leggen op de daadwerkelijke reden om meervoudig
ruimtegebruik toe te passen: een slimme, creatieve en efficiënte manier om om te gaan met de
groeiende ruimteconsumptie in Nederland. Want als eindgebruikers ruimtelijke kwaliteit willen, zullen zij
lang niet altijd voor meervoudig ruimtegebruik kiezen.
Ook wordt aanbevolen om bij vervolgonderzoek extra aandacht te schenken aan de grote
geldschieters bij dure meervoudige ingrepen. Wat is hun discours ruimtelijke kwaliteit? Door hun
positie hebben zij een grote invloed op het proces en uiteindelijk op de te realiseren ruimtelijke
kwaliteit. Voor Habiforum ligt hier de taak om de bewustwording bij deze groep voor het concept
meervoudig ruimtegebruik (nog meer) te vergroten.
Dit onderzoek past binnen een lange traditie in Nederland vanuit verschillende ministeries en
kennisinstituten om vat te krijgen op het begrip ruimtelijke kwaliteit. Ruimtelijke kwaliteit wordt door tal
van publicaties en ‘theorievorming’ steeds meer bespreekbaar.
72

Maar de professionals blijven -in mijn optiek- op grote afstand van de daadwerkelijke beleving van
actoren in de praktijk. Rijkswaterstaat heeft zich de laatste jaren bezig gehouden met een
belevingswaardenonderzoek onder gebruikers. Een ontwikkeling die ik van harte toejuich.
Uit mijn eigen werkervaring -vier jaar bij twee verschillende gemeenten- weet ik dat je als professional
vanuit je eigen sociale praktijk naar de werkelijkheid kijkt en daardoor op een bepaalde wijze en binnen
overheidskaders handelt. Het was dan ook erg prettig om weer eens echt onafhankelijk onderzoek te
doen vanuit een meer wetenschappelijke benadering en zonder bepaalde randvoorwaarden, kaders
etc. te blijven. Ik hoop dan ook van harte dat Habiforum zal stimuleren om onafhankelijk onderzoek te
doen naar meervoudig ruimtegebruik. Want meervoudig ruimtegebruik is een enorm boeiend concept,
waar nog genoeg kennis over valt te vergaren, te verspreiden en bovenal toe te passen.
73

8 Literatuurlijst
Burr, V.(1995), An introduction to social constructionism. Londen en New York: Routledge.
Coupland, A. (1997), Reclaming the city, mixed use development. Londen: E & F Spon.
Fischer F. & J. Forester (red.) (1993), The argumentive turn in policy analysis and planning. Durham
and London: Duke University Press.
Foucault, M. (1988), De orde van het spreken. Amsterdam: Boom.
Habiforum (2001), Meervoudig ruimtegebruik: kansen en belemmeringen. Gouda: Habiforum.
Hajer, M. A. (1989), City Politics: hegemonic projects and discourse. Avebury: Aldershot.
Hajer, M. A. (1990), Bias in environmental discourse, an analysis of the acid rain controversy in Great
Britain. Leiden: Onderzoekscentrum Sturing en Samenleving.
Hajer, M.A. & A. Reijndorp (2001), Op zoek naar nieuw publiek domein. Rotterdam: NAI.
Hajer, M.A. (2001), Argumentive discourse analysis: searching for coalitions, practices and meaning.
In: A. Hirseland, R. Keller W. Schneider & W. Viehöver, Handbuch Sozialwissenschaftliche
Diskursanalyse. Band II., Opladen: Leske + Budrich.
Harts, J.J. , C. Maat en D. Zeijlmans van Emmichoven (1999), Meervoudig stedelijk ruimtegebruik,
methode en analyse. Delft: Delft University Press.
H+N+S Landschapsarchitecten (2001), De hoed en de rand, Utrecht: H+N+S Landschapsarchitecten,
in opdracht van Habiforum en Rijksplanologische Dienst.
Hooijmeijer, P., H. Kroon en J. Luttik (2001), Kwaliteit in meervoud, conceptualisering en
operationalisering van ruimtelijke kwaliteit voor meervoudig ruimtegebruik. Gouda: Habiforum.
Jacobs, M. (2000), Kwaliteit leefomgeving; een programmeringsstudie. Wageningen: Alterra.
Jong, W.M. de & W.G.M. Salet (red.) (2000), Institutionele condities voor meervoudig ruimtegebruik,
stimulansen en belemmeringen op regionaal niveau. Gouda: Habiforum en Amsterdam: Amsterdam
Study Center for the Metropolitan Environment.
Klerk, L. de (2002), Water en stedenbouw, een kleine geschiedenis. In: Rooilijn, nr. 1, januari 2000,
Amsterdam.
Kuijpers, C.B.F. & Th. L.G.M. Aquarius (1998), Meer ruimte voor kwaliteit: intensivering van het
ruimtegebruik in stedelijk gebied. In: Stedebouw & Ruimtelijke Ordening. 79 (1).
Kreukels, A.M.J. & M.E. van Vliet (2001), Verruimd perspectief; een internationale verkenning naar
ruimtelijke inrichting en meervoudig ruimtegebruik. Gouda: Habiforum.
Lindblom, C. E. & D.K. Cohen (1979), Usable knowledge: social science and social problem solving.
New Haven [etc.]: Yale U.P.
74

Lingbeek, O. (1998), De macht van de metafoor, een analyse van de planning voor het Groene Hart.
Assen: Van Gorcum.
ministerie van Verkeer en Waterstaat (2002), Belevingswaardenonderzoek. Beleidsanalyse vanuit het
perspectief van de bewoner. Utrecht: Bouwdienst Rijkswaterstaat.
ministerie van Verkeer en Waterstaat (2002), De ruimtelijke kwaliteit van Verkeer en Waterstaat.
Ruimtekoepel 2002.
Parsons, W. (1995), Public policy, An introduction to the theory and practice of policy analysis.
Cheltenham: Edward Elgar Publishing Limited.
Priemus, H., P. Hijkamp & F. Dieleman (2000), Meervoudig ruimtegebruik: stimulansen en
belemmeringen. Delft: Delft University Press.
Priemus, H. (2001), Publicatiebespreking Kwaliteit in meervoud. In: Stedebouw & Ruimtelijke Ordening
82 (5).
Pröpper, I.M.A.M. (1989), Argumentatie en machtsuitoefening in onderzoek en beleid. Enschede:
Universiteit Twente.
Rijksplanologische Dienst (1996), Ruimtelijke beter investeren. Den Haag.
Rooijendijk, C. (2002), ‘Doorbraken en dempingen, daar went men wel aan’ , stedelijke beeldvorming
in Amsterdam tussen 1945-2000. In: AGORA, tijdschrift voor sociaal-ruimtelijke vraagstukken. 18 (3).
Salet W. & A. Faludi A. (red.) (2000), The revival of strategic spatial planning. Amsterdam: Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen.
Schnabel P. (1988), De gezondheidszorg: van immuniteit tot publiek domein. In: A.M.J. Kreukels &
J.B.D. Simonis (red.), Publiek Domein. De veranderende balans tussen staat en samenleving. Meppel:
Boom.
Snelders, W. (2001), Onderzoeksagenda ruimtelijke kwaliteit. Amstelveen: Ballast Nedam Engineering
B.V.
Teisman, G.R. (e.a.) (2001), Besluitvorming en ruimtelijk procesmanagement, studie naar
eigenschappen van ruimtelijke besluitvorming die realisatie van meervoudig ruimtegebruik remmen of
bevorderen. Delft: Eburon.
Trappenburg, M.J. (1993), Soorten van gelijk, Medisch-ethische discussie in Nederland. Zwolle:
uitgeverij W.E.J. Tjeenk Willink.
Vliet, M.E. van (2000), Dubbelzinnig, onderzoek naar de bijdrage van meervoudig ruimtegebruik aan
ruimtelijke kwaliteit. Gouda: Habiforum.
VROM (2000), Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, deel I, II en III. Den Haag: Sdu Uitgevers.
VROM (2001), Balans Ruimtelijke Kwaliteit 2001, Den Haag: VROM.
Wagenveld (2000), Dossier Ruimtelijke kwaliteit, NIROV Informatie- en Kenniscentrum Ruimtelijke
Ordening IKC-RO.
Wissink, B. (2000), Ontwerpen en ontstaan, een praktijktheoretische analyse van het debat over het
provinciaals omgevingsbeleid. Den Haag: Sdu Uitgevers
Zonneveld, W. A. M. (1990), Ruimtelijke concepten voor Noordwest-Europa. Den Haag:
Rijksplanologische Dienst.
8.1 Documentatielijst meervoudige projecten
Steenwijk
75

Arcadis (2001), Transferium Steenwijk: in groen-rood-blauw setting. Projectvoorstel
haalbaarheidsstudie.
Arcadis (2001), Het stationsgebied van Steenwijk op de rails. Richting eindbestemming.
Gemeente Steenwijk (2002), Evaluatie convenant Steenwijk – Provincie Overijssel.
Provincie Overijssel (2002), ’n Kopse Special: wat heeft 5 jaar Gebiedsgericht beleid de Kop gebracht?
Buurtschap Zwolle
Central Planbureau (2000), Ruimte voor water: kosten en baten van zes projecten en enige
alternatieven. Werkdocument 130. Den Haag.
Gemeente Zwolle e.a. (2001), Programmaplan meervoudig ruimtegebruik IJsselzone.
Projectteam Buurtschap (2002a), Buurtschap, Resultaten visieontwikkeling: sectorale ambities en
ontwerpschets.
Projectteam Buurtschap (2002b), Buurtschap, Visieontwikkeling: ideeën voor een gezamenlijke
inrichting en gebruik.
Initiatiefgroep IJsselzone (2002), IJsselzone boven water. Ideeën over inrichting, onderzoek en beheer.
Leiden Noord
Gemeente Leiden (2000), Leiden Noord. Op weg naar 2010. Wijkontwikkelingsplan LN-2010,
toekomstvisie en werkprogramma.
Gemeente Leiden (2001), De verbeelding van Leiden Noord, integrale wijkvisie Wijkontwikkelingsplan
2001-2004, cd rom.
Locus, Habiforum & NIROV (2002), Rapportage practicum Ruimtelijke Kwaliteit, Wijkontwikkelingsplan
Leiden Noord.
Website www.leiden.nl/wijkontwikkeling.
76

Bijlage I: Opzet practica meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit
In fase I van het onderzoek is geobserveerd bij twee verschillende soorten practica: practica
‘Ruimtelijke Kwaliteit’ en werkateliers ‘meervoudig opdrachtgeverschap’. De opzet van deze practica
verdienen een korte toelichting.
Bij de practica ‘Ruimtelijke Kwaliteit’ staat de matrix ruimtelijke kwaliteit van Hooijmeijer e.a. (2000)
centraal. Aan de hand van de matrix discussiëren verschillende actoren over de ruimtelijke kwaliteit in
een bepaald project om te komen tot een gezamenlijk kwaliteitsprofiel van hun meervoudige opgave.
De practica ruimtelijke kwaliteit zijn gekozen volgens een aantal randvoorwaarden en variabelen.
De randvoorwaarden bij de keuze van practica zijn:
Practica worden uitgevoerd in opdracht van één duidelijke initiatiefnemer.
De verschillende ruimtelijke schaalniveaus (de wijk, de regio etc.) komen terug in de keuze van
de practica.
Bij alle practica zijn de verschillende actoren (gebruikers, private partijen (ontwikkelaars, architect
etc.) en publieke partijen (wethouders, ambtenaren) aanwezig.
Bij de keuze van practica is rekening gehouden dat verschillende typen gebieden (zowel stedelijk als
landelijk) aan bod komen en dat verschillende functies (wonen, werken, voorzieningen, sport &
recreatie, infrastructuur, natuur & landschap, land- en bosbouw en water) vertegenwoordigd zijn.
Bij de werkateliers ‘meervoudig opdrachtgeverschap’ is de focus niet op ruimtelijke kwaliteit, maar op
het interactief vormgeven aan meervoudig ruimtegebruik. De centrale vraag die bij deze sessies
centraal staat, is hoe meervoudig opdrachtgeverschap als proces, waarin meerdere partijen aansturen,
vorm moeten krijgen. Aan het begin van de sessies wordt steeds één meervoudig project toegelicht.
Vervolgens gaan de diverse actoren (allen zijn opdrachtgevers) in werkateliers nadenken over hun
eigen projecten. De deelnemers zullen hierbij verder in de toekomst kijken en hun eigen
droomuitdaging formuleren. Er zal uiteraard (in)direct gesproken worden over ruimtelijke kwaliteit. In
deze practica is het met name interessant om te kijken welke belangen en ontwerpopgave actoren wel
en welke zij niet noemen.
77

Bijlage II: Verantwoording veldwerk: interviews en bijeenkomsten Habiforum
Lijst met geïnterviewden
Transferium Steenwijk
Rob Efdée, regiomanager NS Vastgoed
Henk Groeneveld, projectleider gemeente Steenwijk
Nicoline van der Fluit en Jolanda Vrolijk, provincie Overijssel
Han Evers, Directeur De Meenthe, theater en sportcomplex
Buurtschap Zwolle
Hans van den Berg, bewoner/grondbezitter
Ad van Halem, Initiatiefgroep IJsselzone
André Jansen, Waterleidingsmaatschappij Vitens
Wil Gerritse, Staatsbosbeheer
Leiden Noord
Remco Slavenburg, stedenbouwkundig supervisor, gemeente Leiden.
Martine Glaaser, directeur corporatie Ons Doel
Willie Spies, lid wijkgroep
Vincent Kokke, stafmedewerker Leidse WelzijnsOrganisatie (LWO)
Practica, ateliers, studiedagen van Habiforum
Drie werkateliers over meervoudig opdrachtgeverschap (door Habiforum) bij meervoudige
projecten (“interactief vormgeven aan meervoudig ruimtegebruik”) in Den Bosch (3 april 2002),
Nijmegen (10 april 2002) en Delft (24 april 2002).
Aanwezig waren: overheden (Rijk, provincie, gemeenten), ontwikkelaars, advies/ingenieursbureaus,
stedebouwkundigen/architecten, woningcorporaties, bewonersorganisaties, stichtingen
en kennisinstituten
Discussiemiddag Ruimtelijke Kwaliteit i.s.m. Ruimtelijk Planbureau (16 mei 2002).
Aanwezig waren: Habiforum, Ruimtelijk Planbureau, Universiteit Utrecht, kennisinstituten (o.a.
Alterra), adviseurs
Practicum Buurtschap Zwolle (23 mei 2002)
Aanwezig waren: KDO advies, bewoners, gemeente Zwolle, Initiatiefgroep IJsselzone,
Staatsbosbeheer, twee agrariërs, Waterleidingmaatschappij Vitens en Waterschap Groot Salland
Practicum Leiden Noord (10 juni 2002)
Aanwezig waren: gemeente Leiden (zeer veel verschillende disciplines), provincie Zuid-Holland,
Novem, woningcorporatie Portaal en Ons Doel.
78

Bijlage III: Checklist onderzoek ruimtelijke kwaliteit bij meervoudige projecten
Deze checklist is ten behoeve van actoren die participeren in meervoudige projecten.
1. Introductie
- Uitleggen interviewsetting ( tijdsduur: 1 uur: brainstorm en vragen).
- Waarborgen anonimiteit.
- Voorstellen (respondent iets laten vertellen over zijn eigen werkzaamheden etc.).
2. Vrije associatie op object, proces en context van het project
- Ingaan op object (het betreffende meervoudige project):
Ik wil graag beginnen met een kleine brainstorm over dit project.
- Wat zijn voor u belangrijke opgaven/prioriteiten bij dit project? Wat is uw belang in dit project?
- Zijn er nog andere opgaven die voor u een rol spelen? Wat nog meer?
Alle opgaven/belangrijke aspecten op kleine kaartjes schrijven.
Subjective clustering:
- De zaken die u genoemd heeft, heb ik genoteerd op kaartjes. Kunt u deze kaartjes eens indelen
in groepjes? Wat hoort volgens u bij elkaar?
Per groepje:
- Beschrijving.
- Rode draad.
- Wat is kenmerkend voor dit groepje.
- Naam geven.
- (minst) Belangrijke item.
o Wat zijn overeenkomsten c.q. de verschillen tussen de groepjes?
o Wat is voor u het meest belangrijke groepje? Waarom? En daarna? (laten ranken)
o Zijn er nog andere zaken die u te binnen schieten die bij een van de groepjes thuis horen?
- Ingaan op het proces (besluitvorming, betrokkenheid, draagvlak, juridische procedures etc.)
o Hoe bent u betrokken bij dit proces? Omschrijf uw rol in dit proces.
o Wat is voor u belangrijk in dit proces?
o Denkt u dat het lukt dit project te realiseren?
- Ingaan op de context van het project (in relatie tot andere ruimtelijke projecten en flexibiliteit van
het plan)
o Hoe ziet u dit project in relatie tot andere ontwikkelingen in het gebied X?
o Zitten er volgens u voldoende mogelijkheden/variaties/flexibiliteit in dit plan?
- Algemeen
Vragen of respondent bekend is met concept meervoudig ruimtegebruik. Zo ja, laten vertellen wat
dat volgens hem inhoudt, anders uitleggen van de vier dimensies van meervoudig ruimtegebruik
volgens Habiforum (intensivering, vermenging, 3 e dimensie (omhoog, omlaag), 4 e dimensie (tijd)
Welke (meervoudige) kansen ziet u in dit project?
Welke(meervoudige) bedreigingen ziet u in dit project?
79

3. Begrip Ruimtelijke kwaliteit
Algemeen beeld over ‘ruimtelijke kwaliteit’
De laatste jaren wordt bij het realiseren van ruimtelijke projecten veel gesproken over ruimtelijke
kwaliteit.
- Kent u dit begrip? Spreekt dit begrip u aan? Waarom wel, waarom niet? Wat vindt u van dit begrip
(voor- en nadelen)? (*)
- Wat is volgens u ruimtelijke kwaliteit? Welke kenmerken zijn daarbij belangrijk? Goed doorvragen.
- Kunt u een voorbeeld geven van een plek in Nederland waar volgens uw visie op ruimtelijke
kwaliteit (veel) ruimtelijke kwaliteit is? En ook een plek waar geen ruimtelijke kwaliteit is?
* = Indien respondent niet weet wat er onder ruimtelijke kwaliteit verstaan wordt, doorgaan naar vragen over “analysekader
ruimtelijke kwaliteit”. Weet de respondent niet wat het begrip is en spreekt het hem/haar ook niet aan, dan doorgaan naar “ideale
situatie”. Vraag eventueel specifieker naar ‘maatschappelijk nut, rendement, toegevoegde waarde, de belangen.
Beeld van ‘ruimtelijke kwaliteit’ bij dit meervoudig project:
- Heeft u tijdens het proces van dit project wel eens gedacht aan ruimtelijke kwaliteit? Waarom heeft
u daar wel/niet aan gedacht? Zo niet, waar heeft u eventueel wel aan gedacht?
- Zo ja, wat verstaat u in deze context onder ruimtelijke kwaliteit? Goed doorvragen. Kwaliteit
waarvan? Kwaliteit voor wie? Kwaliteit in relatie tot meervoudigheid.
- Hanteert u criteria/maatstaven/eisen om ruimtelijke kwaliteit meetbaar te maken? Hoe zijn deze
voor dit project meetbaar gemaakt? Hoe hard zijn deze meeteenheden?
- Hanteert u inrichtingsconcepten/beeldelementen?
- Vindt u dat er in dit plan ruimtelijke kwaliteit aanwezig is? Waarom wel, waarom niet?
Analysekader ruimtelijke kwaliteit
Door een aantal wetenschappers is een analysekader ruimtelijke kwaliteit ontwikkeld. (Analysekader
neerleggen en kort toe lichten):
- Spreekt dit analysekader u aan? Geef dit volgens u weer wat er onder ruimtelijke kwaliteit wordt
verstaan? Wat vindt u in dit kader het meest en het minst belangrijk? Mist u iets?
- Vindt u dit kader toepasbaar in de dagelijkse praktijk? Zo ja, wanneer (in het planproces)?
Ideale situatie
- Stel er zijn geen beperkingen qua geld, regels, politiek etc. (eventueel inhaken op beperkingen
eerder genoemd). Hoe ziet volgens u het ideale meervoudige project op dit gebied in X eruit
(zowel qua object als proces en evt. context)? Waarom?
4. Invloed op het proces/Macht
Tot slot wil ik het met u nog even over uw rol c.q. de rol van uw organisatie hebben in dit project.
- Hoe ziet u zichzelf in relatie tot anderen in dit proces?
- Zijn er belangentegenstellingen tussen u en de andere partijen? Zo ja, welke?
- Wat is uw feitelijke invloed in het proces?
- Hoe is uw financiële invloed? Uw invloed gezien uw kennis/macht? Uw invloed gezien vanuit de
juridische/administratieve kant? Uw invloed op het politieke proces?
5. Afsluiting
- Zijn er naar aanleiding van dit gesprek nog opmerkingen, aanvullingen.
- Bedanken en vragen of respondent interesse heeft in rapport van dit onderzoek
80