Een Leven Met Letters - 1 - theobakker.net

een
LEVEN met
LETTERS
Een Leven Met Letters - 1

In 1958 begon mijn werkzame leven, dat tot de laatste dag in het teken heeft gestaan van
communiceren via letters. Dat begon op de tekenkamer van een lichtreclamebureau waar meteen de
basis gelegd werd voor een verantwoord gebruik van letters om de boodschap zo duidelijk mogelijk
over te brengen. Vooral het afspatiëren werd tot het pietluttige beoefend, becommentarieerd en
bekritiseerd. Daarbij werd de tekst op schaal 1:10 of 1:5 getekend, geel ingekleurd en op enkele
meters afstand beoordeeld. Bij het gebruik van letters in lichtreclames komen twee extra problemen
om de hoek kijken: ten eerste worden de teksten op grote afstanden bekeken (tientallen tot
honderden meters), ten tweede speelt licht tegen donkere hemel of achtergrond een andere rol dan
zwarte letters op wit papier. Door verlichting kunnen fraaie lettervormen door uitstraling van vorm
veranderen (meestal vetter worden) en daardoor onleesbaar worden.
In 1963 kwam ik in Duitsland met zeefdruk in aanraking en in 1968 werd ik zelfstandig zeefdrukker
in Amsterdam. Weer een heel eigen gebruik van lettervormen. In die jaren hadden zeefdrukkers
het nog heel moeilijk met kleine lettercorpsen en net als bij de lichtreclame waren de “eilandjes”
berucht (e,a, enz.). Ook het smetrandje rond letters leek verdacht veel op het opgloeien bij lichtreclame;
de hoeveelheid inkt was moeilijk onder controle te houden. Waar de offsetdrukker bijna
standaard te schraal drukte maakte de zeefdrukker van een normaal font vaak een bold-versie. De
techniek zou in de loop van de volgende decennia gelukkig sterk verbeteren.
Een Leven Met Letters - 2

Afwrijfletters betekenden een
vereenvoudiging en verbetering
van het ontwerpproces.
Steeds maar weer standaardletters
opnieuw “uitvinden”
was niet bepaald productief!
Een Leven Met Letters - 3

In 1992 ben ik eindelijk overgegaan op dtp-en met computers. Voor zeefdrukkers was de
druk om te automatiseren nog niet zo groot en het betaalbaar worden van zowel hardware als software
gaf de doorslag. Het aangewezen programma was Adobe Illustrator. Toen begon de zoektocht
naar zoveel mogelijk lettertypen zonder daaraan failliet te gaan. Elk freeware-font werd beoordeeld
op bruikbaarheid en of het soms een look~a~like was van een duur commercieel font. Je kunt je niet
voorstellen hoeveel bocht daarbij langs kwam....
De zeefdrukkerij was direct na de Tweede Wereldoorlog meer uit het reclameschilderen voortgekomen
dan als alternatieve grafische techniek ontstaan. Bij de zeefdrukkers kwam bijna als vanzelfsprekend
ook het beletteren met vinylfolie terecht; dat was voor hen een aanverwante tak, met
dezelfde klanten die voorheen de reclameschilder nodig hadden en nu stickers afnamen. ‘Sign making’
was in die beginjaren nog geen specialisatie.
Dat stelde weer heel andere eisen aan fonts. Alle commerciële fonts waren goed (genoeg) maar hier
bleek vaak dat goedkopere uitgeverijen andermans fonts opnieuw gedigitaliseerd hadden en van een
andere naam hadden voorzien. Dat leverde soms idioot veel ankerpunten op met de wildste hints,
wat bij opblazen dan toch zichtbaar werd.
Een Leven Met Letters - 4

In de loop der
jaren heb ik een
drukwerk-tic ont-
Abcde
wikkeld en ben ik
verliefd geraakt op
sommige lettertypen.
Hoe eigenzinniger,
hoe beter!
Ik pik er drie uit en
probeer te laten zien
wat er zo bijzonder
aan is.
Abcde
bcde
Een Leven Met Letters - 5

Claude Garamond (±1480-1561) sneed omstreeks 1540
voor koning Frans I een romein die zijn naam zou gaan
dragen: Garamond. Na hem hebben heel veel lettertekenaars
zich met dit lettertype beziggehouden (oa. Jean Jannon),
die vormen aanpasten aan specifiek gebruik of met
behoud van karakter opnieuw tekenden om licentierechten
te omzeilen. Het font komt in een brede schakering
varianten inclusief ligaturen en wetenschappelijke tekens.
Het voorbeeld rechtsonder is in Adobe Garamond Pro.
Men beweert dat Garamond de onderkast baseerde op
handschriften van Angelo Vergecio, de bibliothecaris van
koning Frans I. De cursieve versie is weer gebaseerd op
ontwerpen van Garamonds assistent Robert Grandjon.
Dat is te zien aan het totale verschil van karakter. Van alle stijlen vind ik de cursieven het
fraaist want lekker eigenzinnig en dat maakt het voorbeeld op de volgende bladzijde ook
(hopelijk) duidelijk.
Een Leven Met Letters - 6

The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
rown azy og
De crux zit ‘m in de ronde schreef. Alle look~a~likes met rechte schreven zijn knoeiwerk
van mensen die de letter niet hebben begrepen. Wat je met het eigenzinnige karakter op de
koop toe neemt is een licht rammelend letterbeeld bij een in klein corps gezette pagina. Dit
wordt nog ondersteund door het flinke verschil in hoogte van kapitaal en onderkast. Dit
in tegenstelling tot letters als Times die juist bedoeld zijn voor grote lappen tekst, zoals de
krant waarvoor hij ontworpen werd. De cursieve vormen van de Garamond zijn ronduit
geniaal en ik zie ze graag toegepast in wat grotere corpsen. Mijn webpagina’s ontberen het
gebruik van de Garamond omdat er nauwelijks eenheid is in benamingen. Iedereen heeft
wel een Garamond maar zelden de gespecificeerde. Als er dan toch weer een Times New
Roman tevoorschijn komt zakt m’n broek af....
Een Leven Met Letters - 7

Eric Gill (1882-1940) was een
universeel kunstenaar en een van de disciplines
was letterontwerpen. Eric Gill was
behalve geniaal ook controversieel. Hij
was zogenaamd diep-religieus maar er deden
ook verhalen over incest en pedofilie
de ronde. Dat doet niets af aan de kwaliteit
van zijn letterontwerpen, die geraffineerd
en eigenzinnig zijn zoals de man zelf.
In 1928 stortte hij zich helemaal op het
schrijven, drukken en letterontwerpen.
De letterfamilie Gill Sans ontstond tussen
1927 en 1930. Van zijn overige ontwerpen
komt alleen Perpetua in de buurt.
Een Leven Met Letters - 8

The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
Voor een lettertype uit de twintiger jaren van de 20e eeuw oogt
het heel modern. Het letterbeeld is helder en open, veel meer dan
de Futura bijvoorbeeld. De cursieven zijn degelijk getekend en geen
hellende versie. Ondanks dat Gill zich hier niet over bekommerd zal
hebben is het letterbeeld goed leesbaar op afstand. Dat maakte de
letter, vooral de Extra- en Ultra-Bold, geschikt voor gebruik in grotere
corpsen op affiches en andere buitenreclame. Deze beide laatste
letters zijn meestal standaard op Windows-computers geïnstalleerd.
De meest eigenwijze letters zijn naar mijn mening de onderkast a en
g, typisch zijn de k en de p.
Een Leven Met Letters - 9

Adrian Frutiger (geboren in 1928 in Zwitserland)
is m.i. de beroemdste letterontwerper van de 20e eeuw.
De bekendste letterfamilie van zijn hand is ongetwijfeld
de Univers (1957) maar de show steelt zijn Frutigerfamilie
(1975). Hij begon zijn artistieke carrière aan de
Kunstgewerbeschule (Zürich) waar hij zich toelegde op
calligrafie. Door een in eigen beheer uitgegeven boek
werd hij ontdekt door Charles Peignot die er voor zorgde
dat Frutiger gerekruteerd werd door de letteruitgeverij
Deberny&Peignot. Zijn eerste commerciële font was Président
dat nog helemaal calligrafisch is. Op aandringen
van Peignot wierp Frutiger zich op het ontwerp voor een
universele fontfamilie als tegenhanger van de Futura, die
te zeer gedateerd geacht werd. Dat werd zijn Univers
die meteen in 21 varianten uitgebracht werd. Rond 1970
werd hij op persoonlijke titel benaderd door de Parijse
RATP om de metro-bewegwijzering te herzien. Daarvoor
Een Leven Met Letters - 10

The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
ontwierp hij een aangepaste vorm van de Univers, speciaal afgestemd op een witte letter
op donkerblauwe achtergrond bij matige verlichting. In 1975 werd hem verzocht de
bewegwijzering voor het nieuwe vliegveld Charles de Gaulle te ontwerpen. Het werd
niet weer een Univers-variant omdat Frutiger die intussen alweer gedateerd vond. De
nieuwe letter werd in 1976 door Linotype als Frutiger uitgebracht.
Geen ontwerper ontkomt aan invloeden van collega’s, ook Frutiger niet. Zijn Frutiger
is geïnspireerd op eerder genoemde Gill Sans en de Antique Olive (1969) van Roger
Excoffon. Frutiger heeft tijdens zijn leven alle stadia van letterzetten meegemaakt, van
lood via fotozetten tot digitaal. Hij heeft zich ook telkens zelf beziggehouden met de
aanpassingen van zijn letters. Vooral de stap naar digitaal was enorm; opeens werden
dezelfde bézier-curven gebruikt voor zowel kleine als grote corpsen. Dat is in lood niet
het geval!
De Univers werd uitgebreid tot 63 varianten en de Frutiger als FrutigerNext tot 21 varianten
waarbij de cursieven helemaal opnieuw getekend zijn.
Een Leven Met Letters - 11

lvetic
Times
r
Waarom ik voorbij ga aan de populairste fonts ter wereld? Wat is er mis met de
Helvetica door Max Miedinger voor Haas, 1957 (lijkt sprekend op Arial, 1982)? Dat zal
wel het verwarrende letterbeeld zijn door de extreme strakke spatiëring tussen rechte
stokken. Wie moet niet stokken tellen in “Illuminatie”.
Wat deugt niet aan de Times door Stanley Morison voor Monotype, 1931 (ofwel Times New
Roman, 1932)? Het is net als met Vivaldi’s Vier Jaargetijden, teveel is nooit goed. Sinds Bill
Gates deze lettertypen “adopteerde” als standaardoptie worden we overspoeld met teksten die -
zonder dat daar een bewuste keuze aan ten grondslag ligt - gebruik maken van de standaard letter
die als basisoptie aangeboden wordt. Driekwart van de particuliere webpagina’s verschijnt
in Times New Roman omdat de samensteller geen mening heeft over lettergebruik en de browser
dan maar de standaard voorschotelt.
Daarom ga ik ook voorbij aan de Futura door Paul Renner voor Bauer, 1928. Dat is
wel de door grafisch ontwerpers vaakst gebruikte letter, maar het font is mathematisch
geconstrueerd; Renner was leraar aan het Bauhaus. Dat leverde gekunstelde vormen op
die de leesbaarheid schade doen. Een echte koppenletter!
Een Leven Met Letters - 12

Afspatiëren is een hoofdstuk op zich. Het gros der gebruikers laat dit aan de ontwerper over, in die zin dat in
elk font alle letters links en rechts een eigen witruimte meebrengen. Als u tekst typt rijen de letters aan elkaar zoals ze
gedefinieerd zijn. Er ontstaat dan een al of niet harmonieus letterbeeld, afhankelijk hoeveel inzicht de ontwerper heeft
in de mogelijke combinaties. Steeds een situatie met twee
woorden: links ongewijzigd, rechts handmatig gecorrigeerd.
Links zo uit ‘t blik, uit een goedgespatieerd font als
de Optima. De problemen ontstaan door de combinaties
met de T’s en de A. Rechts is getracht een iets evenwichtiger
beeld te krijgen. Dat lukt alleen in programma’s als In-
Design, Illustrator, CorelDraw en Photoshop, niet in tekstverwerkers en HTML-editors voorzover ik
V
weet. Wat er moet gebeuren is het wijzigen van de witruimte (kerning) tussen twee letters bij de door
hun vorm moeilijke letters als A,V,W,T, enz. Ik heb geleerd dat het zwartbeeld van elke letter tot een
rechthoek teruggebracht kan worden en dat tussen de zo ontstane rechthoeken de afstand in principe
gelijk kan zijn. Pas als letters daarna aan elkaar plakken wordt die theorie weer verstoord door visuele
beïnvloeding van het zwartbeeld. Dat dient dan dan ook visueel gecorrigeerd te worden. De regel
rechtsonder is gezet uit een slecht ontworpen font dat ook bij probleemloze letters al rammelt. Rechts
hoop ik gedemonstreerd te hebben dat daar handmatig verbetering in valt aan te brengen. Denk niet
dat dit alleen voor kapitalen opgaat, alleen is het daarbij
makkelijker te demonstreren. Een oplossing voor het probleem
is de afstand tussen de letters te vergroten. Iets dat
zelfs in een tekstverwerker als Word mogelijk is, wel meer
papier kost maar niet persé beter leest.
Een Leven Met Letters - 13

Links naar voorbeelden en verdere informatie:
Claude Garamond
wikipedia over Claude Garamond
letterproef Garamond Italic Normal
letterproef Garamond Semibold
Eric Gill
wikipedia over Eric Gill
letterproef Gill Sans Normal
letterproef Gill Sans ExtraBold
Adrian Frutiger
wikipedia over Adrian Frutiger
letterproef President
Linotype’s letterproef frutigernext-family
letterproef FrutigerNext Normal
Helvetica
wikipedia over Helvetica
Linotype’s letterproef Helvetica-family
Times
Linotype’s letterproef Times-family
Futura
Linotype’s letterproef Futura-family
Een Leven Met Letters - 14