Steeds gewoner, nooit gewoon.pdf - Sociaal en Cultureel Planbureau
Steeds gewoner, nooit gewoon.pdf - Sociaal en Cultureel Planbureau
Steeds gewoner, nooit gewoon.pdf - Sociaal en Cultureel Planbureau
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Steeds</strong> <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong>
<strong>Steeds</strong> <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland<br />
Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp (red.)<br />
<strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong><br />
D<strong>en</strong> Haag, juni 2010
Het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> is ingesteld bij Koninklijk Besluit van 30 maart 1973.<br />
Het Bureau heeft tot taak:<br />
a wet<strong>en</strong>schappelijke verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> te verricht<strong>en</strong> met het doel te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de<br />
beschrijving van de situatie van het sociaal <strong>en</strong> cultureel welzijn hier te lande <strong>en</strong> van de op dit<br />
gebied te verwacht<strong>en</strong> ontwikkeling<strong>en</strong>;<br />
b bij te drag<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> verantwoorde keuze van beleidsdoel<strong>en</strong>, b<strong>en</strong>ev<strong>en</strong>s het aangev<strong>en</strong> van voor- <strong>en</strong><br />
nadel<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de weg<strong>en</strong> om deze doeleind<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>;<br />
c informatie te verwerv<strong>en</strong> met betrekking tot de uitvoering van interdepartem<strong>en</strong>taal beleid op<br />
het gebied van sociaal <strong>en</strong> cultureel welzijn, t<strong>en</strong>einde de evaluatie van deze uitvoering mogelijk te<br />
mak<strong>en</strong>.<br />
Het Bureau verricht zijn taak in het bijzonder waar problem<strong>en</strong> in het geding zijn die het beleid<br />
van meer dan één departem<strong>en</strong>t rak<strong>en</strong>. De minister van Volksgezondheid, Welzijn <strong>en</strong> Sport is als<br />
coördiner<strong>en</strong>d minister voor het sociaal <strong>en</strong> cultureel welzijn verantwoordelijk voor het door het<br />
Bureau te voer<strong>en</strong> beleid. Omtr<strong>en</strong>t de hoofdzak<strong>en</strong> van dit beleid treedt de minister in overleg met<br />
de minister van Algem<strong>en</strong>e Zak<strong>en</strong>, van Justitie, van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> Koninkrijksrelaties, van<br />
Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap, van Financiën, van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ord<strong>en</strong>ing <strong>en</strong><br />
Milieubeheer, van Economische Zak<strong>en</strong>, van Landbouw, Natuur <strong>en</strong> Voedselkwaliteit, van Sociale Zak<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Werkgeleg<strong>en</strong>heid.<br />
© <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>, D<strong>en</strong> Haag 2010<br />
scp-publicatie 2010/15<br />
Zet- <strong>en</strong> binn<strong>en</strong>werk: Textcetera, D<strong>en</strong> Haag<br />
Figur<strong>en</strong>: Mantext, Moerkapelle<br />
Vertaling sam<strong>en</strong>vatting: Julian Ross, Carlisle, Engeland<br />
Omslagontwerp: Bureau Stijlzorg, Utrecht<br />
Omslagfoto: Thinkstock<br />
isbn 978-90-377-0501-0<br />
nur 740<br />
Voor zover het mak<strong>en</strong> van reprografische verveelvoudiging<strong>en</strong> uit deze uitgave is toegestaan op<br />
grond van artikel 16h Auteurswet 1912 di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding<strong>en</strong><br />
te voldo<strong>en</strong> aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.repro-recht.nl).<br />
Voor het overnem<strong>en</strong> van (e<strong>en</strong>) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezing<strong>en</strong>, readers <strong>en</strong> andere<br />
compilatiewerk<strong>en</strong> (art. 16 Auteurswet 1912) kan m<strong>en</strong> zich w<strong>en</strong>d<strong>en</strong> tot de Stichting pro (Stichting<br />
Publicatie- <strong>en</strong> Reproductierecht<strong>en</strong> Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/<br />
pro).<br />
<strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong><br />
Parnassusplein 5<br />
2511 vx D<strong>en</strong> Haag<br />
Telefoon (070) 340 70 00<br />
Fax (070) 340 70 44<br />
Website: www.scp.nl<br />
E-mail: info@scp.nl<br />
De auteurs van scp-publicaties zijn per e-mail te b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> via de website. Daar kunt u zich ook<br />
kosteloos abonner<strong>en</strong> op elektronische att<strong>en</strong>dering bij het verschijn<strong>en</strong> van nieuwe uitgav<strong>en</strong>.
inhoud<br />
Inhoud<br />
Voorwoord 13<br />
Sam<strong>en</strong>vatting 14<br />
1 Gewoon homo (kunn<strong>en</strong>) zijn? 24<br />
Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp (scp)<br />
1.1 E<strong>en</strong> korte terugblik 24<br />
1.2 Nieuwe impuls voor het homo- <strong>en</strong> lesbisch emancipatiebeleid 25<br />
1.3 Monitoring van de sociale acceptatie van homoseksualiteit 27<br />
Not<strong>en</strong> 29<br />
deel 1 Houding van de Nederlandse bevolking 31<br />
2 De houding van Nederlanders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit 33<br />
Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp (scp)<br />
2.1 Zorg<strong>en</strong> over to<strong>en</strong>ame van homonegativiteit 33<br />
2.2 E<strong>en</strong> internationale vergelijking 33<br />
2.3 De huidige situatie in Nederland 40<br />
2.4 Afnem<strong>en</strong>de of to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de acceptatie? 42<br />
2.5 Verschill<strong>en</strong> in Nederland tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> 45<br />
2.5.1 Sekse, leeftijd, opleiding, religiositeit <strong>en</strong> politieke voorkeur 45<br />
2.5.2 Jonger<strong>en</strong> over homoseksualiteit 46<br />
2.5.3 Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> etnische groep<strong>en</strong> 49<br />
2.6 Conclusies 51<br />
Not<strong>en</strong> 52<br />
3 ‘Wees jezelf, maar wees niet anders’; heterojonger<strong>en</strong> over homo- <strong>en</strong><br />
biseksualiteit 1 54<br />
Hanneke Felt<strong>en</strong>, Juul van Hoof <strong>en</strong> Judith Schuyf (movisie)<br />
3.1 Vraagstelling 54<br />
3.2 G<strong>en</strong>derstereotype beeldvorming 55<br />
3.2.1 Gedrag van vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> 55<br />
3.2.2 Homomann<strong>en</strong> zijn verwijfd 57<br />
3.2.3 Onzichtbare, ‘mannelijke’ of sexy lesbo’s 58<br />
3.2.4 Biseksuele meisjes als sexy hype <strong>en</strong> onzichtbare biseksuele jong<strong>en</strong>s 60<br />
3.3 Onbek<strong>en</strong>d maakt onbemind 60<br />
3.3.1 E<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d verschijnsel 61<br />
3.3.2 Het k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homo- of biseksueel 61<br />
5
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
3.3.3 Als het nog onbek<strong>en</strong>d is 62<br />
3.3.4 Echt of nep? 63<br />
3.4 Omgaan met homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> 64<br />
3.4.1 Onder meisjes 64<br />
3.4.2 Onder jong<strong>en</strong>s 65<br />
3.5 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> discussie 67<br />
Not<strong>en</strong> 75<br />
deel 2 Ervaring<strong>en</strong> van lesbische vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> 77<br />
4 Ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> 79<br />
Harm Hospers (University College Maastricht) <strong>en</strong> Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp (scp)<br />
4.1 Informatie uit de doelgroep zelf 79<br />
4.2 Coming-out 80<br />
4.3 Acceptatie 83<br />
4.4 Welbevind<strong>en</strong> 87<br />
4.5 Homofoob geweld, discriminatie <strong>en</strong> andere homonegatieve ervaring<strong>en</strong> 89<br />
4.6 Sam<strong>en</strong>vatting 92<br />
Not<strong>en</strong> 93<br />
5 Ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> 94<br />
H<strong>en</strong>ny Bos <strong>en</strong> J<strong>en</strong>ny Ehrhardt (UvA)<br />
5.1 Onderzoek van Stichting OndersteBov<strong>en</strong> 94<br />
5.2 De resultat<strong>en</strong> 95<br />
5.2.1 Coming-out 95<br />
5.2.2 Acceptatie 97<br />
5.2.3 Welbevind<strong>en</strong> 98<br />
5.2.4 Negatieve ervaring<strong>en</strong> 99<br />
5.4 Sam<strong>en</strong>vatting 101<br />
Not<strong>en</strong> 103<br />
6 Homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in Nederland 104<br />
H<strong>en</strong>ny Bos <strong>en</strong> Loes van Gelder<strong>en</strong> (UvA)<br />
6.1 Verschill<strong>en</strong>de gezinstyp<strong>en</strong> 104<br />
6.2 Nederlandse wetgeving t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap 105<br />
6.3 Kinderw<strong>en</strong>s 105<br />
6.4 Om hoeveel homo- <strong>en</strong> lesbische gezinn<strong>en</strong> gaat het? 106<br />
6.5 Hoe vergaat het de kinder<strong>en</strong>? 107<br />
6.5.1 Tweemoedergezinn<strong>en</strong> 107<br />
6.5.2 Tweevadergezinn<strong>en</strong> 111<br />
6.6 Stigmatisering 112<br />
6.6.1 Ervaring<strong>en</strong> van moeders 112<br />
6
inhoud<br />
6.6.2 Ervaring<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> 113<br />
6.6.3 Stigmatisering door leeftijdsg<strong>en</strong>ootjes 113<br />
6.6.4 Wat betek<strong>en</strong>t stigmatisering voor het welbevind<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong>? 114<br />
6.7 Conclusie 114<br />
6.7.1 ‘No differ<strong>en</strong>ce consc<strong>en</strong>sus’ 114<br />
6.7.2 Kritiek op de no differ<strong>en</strong>ce cons<strong>en</strong>sus 115<br />
6.8 Tot slot 116<br />
Not<strong>en</strong> 117<br />
deel 3 Ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> 119<br />
7 SameFeelings: e<strong>en</strong> onderzoek onder homojonger<strong>en</strong> 121<br />
Jantine van Lisdonk <strong>en</strong> Diana van Berg<strong>en</strong> (scp)<br />
7.1 Homojonger<strong>en</strong> in Nederland in beeld 121<br />
7.2 Opzet onderzoek SameFeelings 123<br />
7.3 Achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het onderzoek<br />
SameFeelings 126<br />
7.4 Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de interviews 130<br />
7.5 Leeswijzer deel 3 131<br />
Not<strong>en</strong> 131<br />
8 Homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting 132<br />
Jantine van Lisdonk <strong>en</strong> Diana van Berg<strong>en</strong> (scp)<br />
8.1 Jong <strong>en</strong> homo 132<br />
8.2 Seksuele voorkeur: gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong> label 132<br />
8.2.1 Gevoel<strong>en</strong>s 133<br />
8.2.2 Gedrag 135<br />
8.2.3 Label 137<br />
8.2.4 Sekseverschill<strong>en</strong> in de relatie tuss<strong>en</strong> gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong> label 140<br />
8.2.5 Is seksuele voorkeur belangrijk voor homojonger<strong>en</strong>? 142<br />
8.3 Kastdeur op slot, op e<strong>en</strong> kier of wag<strong>en</strong>wijd op<strong>en</strong>?<br />
Bewustwording <strong>en</strong> coming-out 143<br />
8.3.1 ‘Eerste ker<strong>en</strong>’ 143<br />
8.3.2 Bewustwording 144<br />
8.3.3 Wie blijft in de kast? Coming-out: wel of niet 145<br />
8.3.4 Hoe lang <strong>en</strong> voor wie blijft de kastdeur dicht? 147<br />
8.4 Homo zijn: alle<strong>en</strong> of met ander<strong>en</strong> 150<br />
8.5 Sam<strong>en</strong>vatting 152<br />
Not<strong>en</strong> 153<br />
7
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
9 Acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> 154<br />
Diana van Berg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jantine van Lisdonk (scp)<br />
9.1 Homojonger<strong>en</strong> in hun leefomgeving 154<br />
9.2 Acceptatie <strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijkheid 155<br />
9.2.1 ‘ Kind, als jij maar gelukkig b<strong>en</strong>t...’ Acceptatie door ouders 155<br />
9.2.2 Acceptatie in de familiekring 158<br />
9.2.3 Ev<strong>en</strong> goede vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>? Vri<strong>en</strong>dschap <strong>en</strong> acceptatie door heterojonger<strong>en</strong> 159<br />
9.2.4 De nodige reserves? De acceptatie van homojonger<strong>en</strong> bij het sport<strong>en</strong> 160<br />
9.2.5 Acceptatie op het werk 161<br />
9.2.6 Homovri<strong>en</strong>delijkheid in de buurt 162<br />
9.3 Negatieve ervaring<strong>en</strong> vanwege de seksuele voorkeur 163<br />
9.3.1 Het meemak<strong>en</strong> van homonegativiteit 163<br />
9.3.2 Hoe vaak komt homonegatief gedrag voor bij ti<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> twintigers? 164<br />
9.3.3 Het soort negatieve gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de seksuele<br />
voorkeur 165<br />
9.3.4 Daders 166<br />
9.4 De situatie op schol<strong>en</strong> 168<br />
9.4.1 Acceptatie <strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijkheid op school 168<br />
9.4.2 Homonegativiteit op de verschill<strong>en</strong>de schooltyp<strong>en</strong> 170<br />
9.5 De invloed van factor<strong>en</strong> bij homonegativiteit nader bekek<strong>en</strong> 171<br />
9.6 Sam<strong>en</strong>vatting 172<br />
Not<strong>en</strong> 173<br />
10 Psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong> 174<br />
Diana van Berg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jantine van Lisdonk (scp)<br />
10.1 Minority stress: uitdaging<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> 174<br />
10.2 Acceptatie van de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur 175<br />
10.2.1 Kinderw<strong>en</strong>s 177<br />
10.2.2 Zelfacceptatie <strong>en</strong> homonegativiteit 178<br />
10.2.3 Zelfacceptatie <strong>en</strong> religie 178<br />
10.2.4 De invloed van verschill<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> op zelfacceptatie nader<br />
onderzocht 179<br />
10.3 Wak<strong>en</strong> over je id<strong>en</strong>titeit: het (on)gemak om op<strong>en</strong>lijk homo te zijn 181<br />
10.4 ‘Spiegel aan de wand.’ Hoe zi<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> zichzelf? 183<br />
10.5 Het vóórkom<strong>en</strong> van depressieve klacht<strong>en</strong> 184<br />
10.5.1 ‘Zodra er e<strong>en</strong> messteek kwam, zo’n woord, dan kroop ik in mijn<br />
schulp.’ Homonegativiteit <strong>en</strong> depressiviteit 185<br />
10.5.2 Depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> sekseconformiteit 186<br />
10.5.3 Depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> coming-out: uit de kast, uit je dip? 187<br />
10.5.4 De invloed van risicofactor<strong>en</strong> op depressieve klacht<strong>en</strong> nader<br />
onderzocht 188<br />
10.6 Het vóórkom<strong>en</strong> van suïcidaliteit bij homojonger<strong>en</strong> 189<br />
8
inhoud<br />
10.6.1 Homonegatief gedrag <strong>en</strong> suïcidaliteit 191<br />
10.6.2 De invloed van risicofactor<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> zelfmoordpoging nader<br />
onderzocht 192<br />
10.7 Steun <strong>en</strong> hulp 193<br />
10.8 Sam<strong>en</strong>vatting 195<br />
11 E<strong>en</strong> blik op homojonger<strong>en</strong>: huidig beeld <strong>en</strong> de toekomst 197<br />
Diana van Berg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jantine van Lisdonk (scp) 197<br />
11.1 Hoe vergaat het homojonger<strong>en</strong> in Nederland? 197<br />
11.2 Aandacht voor kwetsbare groep<strong>en</strong> 199<br />
11.3 Adviez<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> voor de positieverbetering van<br />
homoseksuel<strong>en</strong> 202<br />
11.4 Tot slot 208<br />
deel 4 Ontwikkeling<strong>en</strong> in omgang met homoseksualiteit in <strong>en</strong>kele<br />
minderheidsgroep<strong>en</strong> 209<br />
12 Minderhed<strong>en</strong> over minderhed<strong>en</strong> 211<br />
Gert Hekma, Jan Willem Duyv<strong>en</strong>dak <strong>en</strong> David Bos (UvA)<br />
12.1 Achtergrond 211<br />
12.2 Doorbraak van homo-emancipatie 211<br />
12.3 Opleving van antihomos<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 214<br />
12.4 Enkele cijfers 216<br />
12.5 Vraagstelling <strong>en</strong> methode 218<br />
Not<strong>en</strong> 219<br />
13 Naast<strong>en</strong>. Verandering<strong>en</strong> in de omgang met homoseksualiteit onder<br />
behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> in Nederland 220<br />
David Bos, m.m.v. Karlijn Volke (UvA)<br />
13.1 Nederlandse protestant<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksualiteit 220<br />
13.2 Protestants Nederland 220<br />
13.2.1 Gereformeerd<strong>en</strong> 220<br />
13.2.2 Evangelisch<strong>en</strong> 221<br />
13.2.3 Behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> 221<br />
13.3 Opinie- <strong>en</strong> besluitvorming in de mainline protestantse kerk<strong>en</strong> 222<br />
13.4 Opinievorming onder orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> in evangelische<br />
organisaties 224<br />
13.5 Opinievorming onder bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong> 225<br />
13.6 Opinievorming in evangelische kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> sinds 1980 226<br />
13.7 Perceptie <strong>en</strong> duiding van de ontwikkeling<strong>en</strong> onder behoud<strong>en</strong>de<br />
protestant<strong>en</strong> 227<br />
13.7.1 Verdere opzet van dit onderzoek 227<br />
13.7.2 Manier<strong>en</strong> van sprek<strong>en</strong> (<strong>en</strong> zwijg<strong>en</strong>) 228<br />
13.7.3 Pers <strong>en</strong> omroep: hoorbaarheid <strong>en</strong> zichtbaarheid 230<br />
9
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
13.7.4 Coming-out 232<br />
13.7.5 Invloed van binn<strong>en</strong>uit of van buit<strong>en</strong>af? 234<br />
13.7.6 Invloed van het overheidsbeleid 235<br />
13.7.7 Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ominaties <strong>en</strong> groep<strong>en</strong> 236<br />
13.8 Prakkiser<strong>en</strong> over praktiser<strong>en</strong> 238<br />
Not<strong>en</strong> 241<br />
Bijlage bij hoofdstuk 13 Geïnterviewde sleutelfigur<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
(ervarings)deskundig<strong>en</strong> 244<br />
14 Lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>; Surinaamse Nederlanders over homoseksualiteit 246<br />
Gert Hekma, m.m.v. Dartanjan Anderson (UvA)<br />
14.1 De Surinaamse geme<strong>en</strong>schap 246<br />
14.2 Ervaring<strong>en</strong> met homoseksualiteit in Suriname 246<br />
14.3 Term<strong>en</strong> <strong>en</strong> theorieën 249<br />
14.4 Homo’s <strong>en</strong> homobeweging in Suriname 250<br />
14.5 Homoseksueel in Nederland 251<br />
14.6 Homobeweging in Nederland 253<br />
14.7 Religie 255<br />
14.8 Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> diverse groep<strong>en</strong> 257<br />
14.9 Verandering<strong>en</strong> sinds 1980 259<br />
14.10 Kans<strong>en</strong> op verandering 260<br />
14.11 Blokkades voor verandering 262<br />
14.12 Sam<strong>en</strong>vatting 263<br />
Not<strong>en</strong> 263<br />
Bijlage bij hoofdstuk 14 Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> interviews Surinaamse groep 264<br />
15 ‘Gewurgd door taboes’; verandering<strong>en</strong> in de acceptatie van<br />
homoseksualiteit in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap in Nederland 265<br />
David Bos, m.m.v. Naïma Bouchtaoui (UvA)<br />
15.1 Marokkan<strong>en</strong> in Nederland 265<br />
15.2 Mocro’s, homo’s <strong>en</strong> lesbo’s 266<br />
15.3 Opzet van dit onderzoek 268<br />
15.4 Traditionele opvatting<strong>en</strong> over <strong>en</strong> omgang met ‘homoseksualiteit’ 269<br />
15.5 Confrontatie met homoseksualiteit in Nederland 271<br />
15.6 Wat is er (sinds 1970) veranderd? 272<br />
15.7 Waaruit kom<strong>en</strong> deze verandering<strong>en</strong> voort? 273<br />
15.8 Keerpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> mijlpal<strong>en</strong> 274<br />
15.9 Wat staat (verdere) verandering in de weg? 277<br />
15.10 Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> subgroep<strong>en</strong> 279<br />
15.11 Toekomstverwachting 280<br />
15.12 Conclusie 281<br />
Not<strong>en</strong> 283<br />
Bijlage bij hoofdstuk 15 Geïnterviewde sleutelfigur<strong>en</strong> 286<br />
10
inhoud<br />
16 Als er maar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt; Turkse<br />
Nederlanders over homoseksualiteit 287<br />
Gert Hekma, m.m.v. Bram H<strong>en</strong>drawan (UvA) 287<br />
16.1 De Turkse geme<strong>en</strong>schap in Nederland 287<br />
16.2 Homoseksualiteit in Turkije 287<br />
16.3 Homoseksualiteit in Nederland 289<br />
16.4 Homo- <strong>en</strong> lesbo-initiatiev<strong>en</strong> 292<br />
16.5 Migrant<strong>en</strong>- <strong>en</strong> moslimorganisaties 294<br />
16.6 Homo’s, lesbo’s <strong>en</strong> homoseksualiteit nu 295<br />
16.7 Verandering<strong>en</strong> sinds 1980 300<br />
16.8 Sam<strong>en</strong>vatting 302<br />
Noot 303<br />
Bijlage bij hoofdstuk 16 Overzicht van de Turkse respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met<br />
wie interviews zijn gehoud<strong>en</strong>. Hun leeftijd is tuss<strong>en</strong> 30-60 jaar 304<br />
17 Binn<strong>en</strong>landse zak<strong>en</strong>; Chinese Nederlanders over homoseksualiteit 305<br />
Gert Hekma, m.m.v. J<strong>en</strong>ny Ho (UvA)<br />
17.1 Onzichtbaarheid van homoseksualiteit in de Chinese geme<strong>en</strong>schap 305<br />
17.2 Chinese geme<strong>en</strong>schap in Nederland 305<br />
17.3 Chinese cultuur <strong>en</strong> partnerkeuze 307<br />
17.4 Homoseksualiteit in de Chinese geschied<strong>en</strong>is 308<br />
17.5 Beeldvorming van Chinez<strong>en</strong> over homoseksualiteit in Nederland 310<br />
17.6 Familie <strong>en</strong> seksuele id<strong>en</strong>titeit 312<br />
17.7 Homoseksualiteit als psychische stoornis 314<br />
17.8 Coming-out 315<br />
17.9 Sam<strong>en</strong>vatting 316<br />
Noot 319<br />
Bijlage bij hoofdstuk 17 319<br />
18 De kast op e<strong>en</strong> kier; ontwikkeling<strong>en</strong> in de acceptatie van<br />
homoseksualiteit onder etnische <strong>en</strong> religieuze minderhed<strong>en</strong> in<br />
Nederland 320<br />
Jan Willem Duyv<strong>en</strong>dak, David Bos <strong>en</strong> Gert Hekma (UvA)<br />
18.1 Afkeuring <strong>en</strong> afkeer 320<br />
18.2 Aanzett<strong>en</strong> tot acceptatie 321<br />
18.3 De spelers <strong>en</strong> het spel 324<br />
18.4 Waar blijv<strong>en</strong> de vrouw<strong>en</strong>? 326<br />
18.5 Historisch perspectief 327<br />
18.6 Mogelijkhed<strong>en</strong> in de toekomst 328<br />
Not<strong>en</strong> 332<br />
11
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
deel 5 Slot 333<br />
19 Sociale acceptatie van homoseksualiteit in Nederland;<br />
sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> slotbeschouwing 335<br />
Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp, Jan Willem Duyv<strong>en</strong>dak, Hanneke Felt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Gert Hekma (scp, UvA, Movisie <strong>en</strong> UvA)<br />
19.1 Het opmak<strong>en</strong> van de balans 335<br />
19.2 Algem<strong>en</strong>e aanvaarding 337<br />
19.3 Gelijke recht<strong>en</strong> 340<br />
19.4 Homoseksualiteit in de op<strong>en</strong>baarheid 340<br />
19.5 Homoseksualiteit in de naaste omgeving 341<br />
19.6 Nadelige gevolg<strong>en</strong> van gebrekkige acceptatie <strong>en</strong> homonegatieve<br />
ervaring<strong>en</strong> 342<br />
19.7 Ontwikkeling<strong>en</strong> in de tijd 344<br />
19.8 Sekse <strong>en</strong> g<strong>en</strong>der 345<br />
19.9 Biseksuel<strong>en</strong> 347<br />
19.10 Aanbeveling<strong>en</strong> voor beleid <strong>en</strong> verder onderzoek 348<br />
Not<strong>en</strong> 354<br />
Summary 355<br />
Literatuur 365<br />
Publicaties van het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> 379<br />
Bijlag<strong>en</strong> B3, B7, B8, B9, B10 (te vind<strong>en</strong> via www.scp.nl bij het<br />
desbetreff<strong>en</strong>de rapport)<br />
12
Voorwoord<br />
Voorwoord<br />
Anders dan in de meeste andere westerse land<strong>en</strong> is homoseksualiteit in Nederland vrij<br />
<strong>gewoon</strong>. Bijna zev<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> Nederlanders hebb<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong><br />
die homoseksueel zijn. Dat zal in veel andere land<strong>en</strong> ook zo zijn, alle<strong>en</strong> zonder dat<br />
m<strong>en</strong> dat weet. Homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>, jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes kunn<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong>woordig vaak zonder veel problem<strong>en</strong> uit de kast kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> do<strong>en</strong> dat ook in overgrote<br />
meerderheid. Dat neemt niet weg dat het behor<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> minderheid <strong>en</strong> de onzekerheid<br />
over de reacties uit de omgeving, ev<strong>en</strong>als de bericht<strong>en</strong> over homonegatief geweld,<br />
mak<strong>en</strong> dat zij daar vaak toch e<strong>en</strong> aantal jaar mee wacht<strong>en</strong>.<br />
Het kabinet hecht eraan dat de acceptatie van homoseksualiteit in Nederland to<strong>en</strong>eemt.<br />
Het vierde kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de koos als titel voor het lesbisch- <strong>en</strong> homo-emancipatiebeleid<br />
daarom voor Gewoon homo zijn. Echt <strong>gewoon</strong> vindt m<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving<br />
homoseksualiteit echter niet, zo laat ons onderzoek zi<strong>en</strong>. Wel wordt het steeds meer<br />
geaccepteerd. Dat neemt niet weg dat de stimuler<strong>en</strong>de rol van de overheid daarbij w<strong>en</strong>selijk<br />
blijft. Gewelddadige incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> nog altijd voor <strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s blijk<strong>en</strong><br />
vaker te kamp<strong>en</strong> met psychosociale problem<strong>en</strong> dan hetero’s – mede als gevolg van de<br />
homonegativiteit die zij ervar<strong>en</strong>.<br />
Voormalig minister Plasterk, de coördiner<strong>en</strong>d bewindspersoon voor het homo- <strong>en</strong> lesbisch<br />
emancipatiebeleid, verzocht het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> (scp) periodiek<br />
te rapporter<strong>en</strong> over de ontwikkeling van de acceptatie van homoseksualiteit in Nederland.<br />
Voor het opstell<strong>en</strong> van die rapportage is gebruikgemaakt van tal van bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>werking gezocht met de Universiteit van Amsterdam, de Universiteit Maastricht <strong>en</strong><br />
Movisie. Ik dank deze institut<strong>en</strong> <strong>en</strong> de desbetreff<strong>en</strong>de onderzoekers voor hun medewerking.<br />
Dank ook aan de 40 heterojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> 30 homo-, lesbische <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong><br />
die zich hebb<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> interview<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan de circa 60 sleutelperson<strong>en</strong> die werd<strong>en</strong> geïnterviewd<br />
over ontwikkeling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> aantal minderheidsgroep<strong>en</strong>. Tot slot dank aan B<strong>en</strong><br />
Baks van het ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap, die nam<strong>en</strong>s de opdrachtgever<br />
het onderzoek begeleidde.<br />
Prof. dr. Paul Schnabel<br />
Directeur scp<br />
13
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Homo-emancipatiemonitor<br />
De hoofddoelstelling van het kabinet voor het lesbisch <strong>en</strong> homo-emancipatiebeleid<br />
luidt dat de houding van de bevolking teg<strong>en</strong>over homoseksuel<strong>en</strong> verbetert. Op verzoek<br />
van het kabinet rapporteert het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> (scp) periodiek over de<br />
(ontwikkeling van de) acceptatie van homoseksualiteit in Nederland.<br />
Dit rapport laat zi<strong>en</strong> hoe de bevolking in het algeme<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in het bijzonder<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit. Ook homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> lesbische<br />
<strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> meisjes werd<strong>en</strong> ondervraagd. In hoeverre voel<strong>en</strong> zij<br />
zich geaccepteerd? Hoe vaak <strong>en</strong> wat voor negatieve voorvall<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> zij mee? Er werd<br />
apart aandacht besteed aan lesbische ouders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong>. En onderzocht werd<br />
welke ontwikkeling<strong>en</strong> zich voordo<strong>en</strong> in de omgang met homoseksualiteit in vijf minderheidsgroep<strong>en</strong>:<br />
behoud<strong>en</strong>de protestantse, Turkse, Marokkaanse, Surinaamse <strong>en</strong> Chinese<br />
Nederlanders.<br />
Houding van de Nederlandse bevolking<br />
De houding van de Nederlandse bevolking teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit is behoorlijk<br />
positief. Niet in alle bevolkingsgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet op alle vlakk<strong>en</strong>, maar toch. Uit de sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de<br />
maat voor acceptatie van homoseksualiteit die het scp op verzoek van het<br />
kabinet ontwikkelde, blijkt dat het aandeel van de bevolking dat als homonegatief te<br />
typer<strong>en</strong> valt, is afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van 15% in 2006 tot 9% in 2008. Overig<strong>en</strong>s zijn etnische minderhed<strong>en</strong><br />
niet goed in het gebruikte survey verteg<strong>en</strong>woordigd. Aangezi<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d is dat<br />
zij relatief vaak moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit, zal het perc<strong>en</strong>tage homonegatiev<strong>en</strong><br />
onder de totale bevolking in werkelijkheid vermoedelijk wat hoger zijn. De peiling<strong>en</strong><br />
aan de hand van de sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de maat vind<strong>en</strong> nog niet lang plaats. Maar onderzoek<br />
dat over e<strong>en</strong> langere periode informatie biedt over ontwikkeling<strong>en</strong> in de houding van de<br />
bevolking wijst ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s uit dat de houding door de jar<strong>en</strong> he<strong>en</strong> geleidelijk aan positiever<br />
wordt.<br />
Vergelek<strong>en</strong> met andere Europese land<strong>en</strong> is de houding van de bevolking in Nederland<br />
teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit nog altijd het meest positief. Het verschil met Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> is klein, maar vergelek<strong>en</strong> met Zuid-, Midd<strong>en</strong>- <strong>en</strong> vooral Oost-Europese<br />
land<strong>en</strong> is het beeld hier bepaald gunstig.<br />
De meeste moeite hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met zichtbare homoseksuele uiting<strong>en</strong>. Zo vindt 40%<br />
van de bevolking het aanstootgev<strong>en</strong>d als twee mann<strong>en</strong> elkaar in het op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
27% vindt dat als het twee vrouw<strong>en</strong> betreft. E<strong>en</strong> zo<strong>en</strong><strong>en</strong>d heteropaar roept veel minder<br />
weerzin op: 13% neemt daaraan aanstoot. Wat doorgaans normaal <strong>en</strong> acceptabel wordt<br />
gevond<strong>en</strong> voor hetero’s, geldt niet in diezelfde mate voor homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. Zo heeft e<strong>en</strong><br />
op de drie Nederlanders minder moeite met e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> vrouw die hand in hand lop<strong>en</strong>,<br />
dan met twee mann<strong>en</strong> die hetzelfde do<strong>en</strong>.<br />
14
sam<strong>en</strong>vatting<br />
Gelijke recht<strong>en</strong> voor homoseksuel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> vrij breed onderschrev<strong>en</strong>.<br />
Maar als er kinder<strong>en</strong> in het spel zijn, is de steun minder groot dan op het punt van het<br />
huw<strong>en</strong>. Ruim 20% keurt namelijk gelijke recht<strong>en</strong> bij adoptie af, terwijl ruim 11% vindt dat<br />
het homohuwelijk moet word<strong>en</strong> afgeschaft.<br />
Hoewel m<strong>en</strong> wellicht zou verwacht<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> er vooral moeite mee hebb<strong>en</strong> als zij te<br />
mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met homoseksualiteit in de eig<strong>en</strong> naaste omgeving, blijkt dat toch niet<br />
het geval. E<strong>en</strong> minderheid (13%) zou het onaanvaardbaar vind<strong>en</strong> als hun zoon of dochter<br />
zou sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> met iemand van hetzelfde geslacht. Het aandeel van de bevolking dat<br />
daar moeite mee heeft, is dus duidelijk lager dan bijvoorbeeld het aandeel dat moeite<br />
heeft met het zi<strong>en</strong> van zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de homo’s. Maar het perc<strong>en</strong>tage is toch ook weer niet verwaarloosbaar;<br />
homoseksuele kinder<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> er dus niet gerust op zijn dat hun ouders<br />
op<strong>en</strong>staan voor hun seksuele voorkeur.<br />
Houding van heterojonger<strong>en</strong><br />
Onderzoek onder scholier<strong>en</strong> (11-16-jarig<strong>en</strong>) laat zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s zegt niet<br />
bevri<strong>en</strong>d te kunn<strong>en</strong> zijn met e<strong>en</strong> homoseksuele jong<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> lesbisch meisje. Jonger<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> er net als volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> veel moeite mee als homo’s of lesbo’s elkaar in het op<strong>en</strong>baar<br />
intiem zo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Bijna de helft van de jonger<strong>en</strong> vindt het vies als twee jong<strong>en</strong>s met<br />
elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>; als het twee meisjes betreft is de groep die daarmee moeite heeft wat<br />
minder groot, maar van de leerling<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs vindt toch nog altijd<br />
29% dat vies. Drie op de ti<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat homoseksuele leerling<strong>en</strong><br />
op school niet eerlijk uit kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor hun seksuele voorkeur.<br />
Op basis van uitgebreide interviews met heterojonger<strong>en</strong> is meer diepgaand onderzocht<br />
hoe zij d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homo- <strong>en</strong> biseksualiteit <strong>en</strong> waar ze precies moeite mee hebb<strong>en</strong>.<br />
Jonger<strong>en</strong> associër<strong>en</strong> homoseksualiteit vooral met vrouwelijk gedrag: homo’s gedrag<strong>en</strong><br />
zich vrouwelijk <strong>en</strong> vrouwelijke mann<strong>en</strong> zijn allemaal homo. Mann<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ‘stoer’ zijn,<br />
vind<strong>en</strong> vooral heterojong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> deze jong<strong>en</strong>s distantiër<strong>en</strong> zich liever van homo’s. Het is<br />
belangrijk te voorkom<strong>en</strong> om zelf als homo te word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> <strong>en</strong> heterojong<strong>en</strong>s gaan er al<br />
gauw van uit dat e<strong>en</strong> homo zal prober<strong>en</strong> h<strong>en</strong> seksueel te b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>.<br />
Heteromeisjes zi<strong>en</strong> homo’s ook als vrouwelijk, maar voor h<strong>en</strong> is dat niet negatief – soms<br />
zelfs integ<strong>en</strong>deel. Onder h<strong>en</strong> leeft eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong> vrees om als ‘lesbo’ of ‘pot’ te word<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong>, het schrikbeeld is veeleer om voor ‘slet’ of ‘hoer’ te word<strong>en</strong> uitgemaakt.<br />
Homoseksualiteit bij vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> biseksualiteit zijn eig<strong>en</strong>lijk zeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gespreksonderwerp<br />
onder heterojonger<strong>en</strong>. Zij k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> vaak ge<strong>en</strong> lesbische meisjes of vrouw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> – al helemaal ge<strong>en</strong> biseksuele jong<strong>en</strong>s/mann<strong>en</strong>. Het beeld dat<br />
jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> van lesbische vrouw<strong>en</strong> is of ‘mannelijk’ of ‘sexy’. Vooral jong<strong>en</strong>s gev<strong>en</strong><br />
aan het leuk te vind<strong>en</strong> om naar elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> vaak dat<br />
vrouw<strong>en</strong> dat do<strong>en</strong> om mann<strong>en</strong> lekker te mak<strong>en</strong>.<br />
Vooral de autochtone jonger<strong>en</strong> uit het onderzoek liet<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> dat auth<strong>en</strong>tiek zijn,<br />
‘jezelf zijn’, erg wordt gewaardeerd. Iemand die zichzelf is verdi<strong>en</strong>t respect, maar wat<br />
problematisch is, is dat zij vooral homojong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> biseksuele meisjes veelal als ‘nep’<br />
zi<strong>en</strong>. De opgave waarvoor homojonger<strong>en</strong> zich zi<strong>en</strong> gesteld is dus e<strong>en</strong> onmogelijke: zij<br />
15
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
moet<strong>en</strong> zo veel mogelijk zichzelf zijn, maar als ze afwijk<strong>en</strong> van de g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> dan<br />
word<strong>en</strong> zij afgewez<strong>en</strong>. Tegelijkertijd blijkt echter dat als heterojonger<strong>en</strong> goed persoonlijk<br />
contact hebb<strong>en</strong> opgebouwd met e<strong>en</strong> homojongere, zij vaak vind<strong>en</strong> dat hij of zij meer<br />
zichzelf is geword<strong>en</strong>.<br />
Acceptatie van homoseksualiteit volg<strong>en</strong>s homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong><br />
Om e<strong>en</strong> volledig beeld te krijg<strong>en</strong> van de mate waarin homo- <strong>en</strong> biseksualiteit in Nederland<br />
wordt geaccepteerd, is het belangrijk om niet alle<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong> naar de houding <strong>en</strong><br />
opvatting<strong>en</strong> van de algem<strong>en</strong>e bevolking, maar ook om de beleving van homoseksuele,<br />
biseksuele <strong>en</strong> lesbische m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Hiervoor is gebruikgemaakt van verschill<strong>en</strong>de<br />
onderzoek<strong>en</strong>. In deel 2 van het rapport gaat de aandacht achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s uit<br />
naar de ervaring<strong>en</strong> van volwass<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>, lesbische <strong>en</strong> biseksuele<br />
vrouw<strong>en</strong>, <strong>en</strong> lesbische moeders (<strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong>). In het derde deel van het rapport is<br />
uitgebreid ingegaan op homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>.<br />
Ervaring<strong>en</strong> van volwass<strong>en</strong> homo’s, lesbo’s <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong><br />
De ervaring<strong>en</strong> van mann<strong>en</strong> die seks hebb<strong>en</strong> met mann<strong>en</strong> zijn in 2009 via e<strong>en</strong> online<br />
vrag<strong>en</strong>lijst van de jaarlijkse Schorer Monitor in beeld gebracht. Ruim 4500 mann<strong>en</strong><br />
ded<strong>en</strong> aan dit onderzoek mee. Daarnaast heeft Stichting OndersteBov<strong>en</strong> in 2008 e<strong>en</strong><br />
online onderzoek verricht onder ruim 1300 lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>.<br />
Coming-out <strong>en</strong> acceptatie<br />
De meeste homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ooit e<strong>en</strong> coming-out meegemaakt<br />
(91%) <strong>en</strong> zijn op<strong>en</strong> over hun seksuele voorkeur naar hun ouders <strong>en</strong> andere familieled<strong>en</strong><br />
toe. Ook de vrouw<strong>en</strong> zijn vaak op<strong>en</strong> over hun seksuele voorkeur naar familieled<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
collega’s. Onder zowel de mann<strong>en</strong> als de vrouw<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> lager opgeleid<strong>en</strong><br />
vaker in de kast. Dit geldt ook voor mann<strong>en</strong> die op het platteland of in de kleine sted<strong>en</strong><br />
won<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor jonge vrouw<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s de meeste homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
hun ouders de seksuele voorkeur geaccepteerd. Toch rapporteert e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> van h<strong>en</strong><br />
dat de moeder er moeite mee heeft <strong>en</strong> bijna e<strong>en</strong> op de acht dat de vader de seksuele voorkeur<br />
niet goed accepteert.<br />
E<strong>en</strong> deel van de homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> blijkt zelf problem<strong>en</strong> te ervar<strong>en</strong><br />
in het accepter<strong>en</strong> van hun seksuele voorkeur. Bijna e<strong>en</strong> op de vijf mann<strong>en</strong> is het e<strong>en</strong>s<br />
met de uitspraak ‘als ik kon kiez<strong>en</strong>, zou ik liever hetero zijn’ <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s bijna e<strong>en</strong> vijfde<br />
vindt het niet gemakkelijk om over zijn seksuele voorkeur te prat<strong>en</strong>. Bij de vrouw<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> op de twintig het e<strong>en</strong>s met de stelling ‘Als iemand me de kans zou bied<strong>en</strong> om heteroseksueel<br />
te word<strong>en</strong>, dan zou ik dat do<strong>en</strong>’. Jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> scor<strong>en</strong> lager op zelfacceptatie,<br />
ev<strong>en</strong>als mann<strong>en</strong> die niet in sted<strong>en</strong> won<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die niet op<strong>en</strong> zijn naar<br />
familie <strong>en</strong> collega’s toe. Bij mann<strong>en</strong> blijkt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de acceptatie door de vader bij te<br />
drag<strong>en</strong> aan de zelfacceptatie.<br />
16
sam<strong>en</strong>vatting<br />
Homonegatieve ervaring<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> behoorlijk deel van de mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> is wele<strong>en</strong>s geconfronteerd met negatieve<br />
reacties vanwege hun seksuele voorkeur. Vooral jonge mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> te<br />
mak<strong>en</strong> met homonegativiteit. E<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> is in het halfjaar voorafgaand aan<br />
het onderzoek e<strong>en</strong> of meerdere ker<strong>en</strong> uitgeschold<strong>en</strong> of belachelijk gemaakt op school<br />
of werk vanwege hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> ongeveer drie op de ti<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> die ervaring<br />
met vreemd<strong>en</strong>. Van de vrouw<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> vier op de ti<strong>en</strong> in het afgelop<strong>en</strong> halfjaar uitgeschold<strong>en</strong><br />
te zijn <strong>en</strong> drie op de ti<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> belachelijk gemaakt. De mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong><br />
rapporter<strong>en</strong> dat ze de meeste negatieve reacties ontving<strong>en</strong> van vreemd<strong>en</strong>.<br />
Vaak blijft het bij negatieve verbale reacties, zoals vervel<strong>en</strong>de, nieuwsgierige vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
roddel<strong>en</strong>. Toch rapporteert 1% van de mann<strong>en</strong> dat ze in het afgelop<strong>en</strong> halfjaar zijn geslag<strong>en</strong><br />
door vreemd<strong>en</strong> <strong>en</strong> 4% is af <strong>en</strong> toe bedreigd. E<strong>en</strong> kwart van de mann<strong>en</strong> zegt zich vanwege<br />
zijn seksuele voorkeur bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> minder veilig te voel<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van e<strong>en</strong> jaar<br />
geled<strong>en</strong>. In 2009 zijn alle<strong>en</strong> in Amsterdam 82 melding<strong>en</strong> van fysiek geweld geregistreerd<br />
door de politie <strong>en</strong> de meeste van deze aangift<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door mann<strong>en</strong> gedaan. Het aantal<br />
registraties betreft vermoedelijk het topje van de ijsberg.<br />
Psychosociale problematiek<br />
Het is bek<strong>en</strong>d uit eerder onderzoek dat homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
meer psychosociale problem<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> dan heteroseksuele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> op de acht<br />
mann<strong>en</strong> die deelnam<strong>en</strong> aan de Schorer Monitor voelde zich e<strong>en</strong> week voor bevraging<br />
(heel) vaak somber of e<strong>en</strong>zaam, <strong>en</strong> e<strong>en</strong>zelfde perc<strong>en</strong>tage van de lesbische <strong>en</strong> biseksuele<br />
vrouw<strong>en</strong> voelde zich in de afgelop<strong>en</strong> maand e<strong>en</strong>zaam. Het is in deze studies niet vast te<br />
stell<strong>en</strong> of dit aandeel hoger is dan onder heteroseksuel<strong>en</strong>, maar op basis van vergelijking<br />
met ander onderzoek lijkt het waarschijnlijk dat dit onder homo’s meer voorkomt dan<br />
onder heteromann<strong>en</strong>. Verder is geconstateerd dat onder homo’s, lesbo’s <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong><br />
vooral de jongere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, de biseksuel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zij die weinig op<strong>en</strong> zijn naar ander<strong>en</strong> toe<br />
over hun seksuele voorkeur, relatief hoog scor<strong>en</strong> op angst<strong>en</strong> <strong>en</strong> depressieve klacht<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft het onderzoek van Stichting OndersteBov<strong>en</strong> aangetoond dat stigmatiser<strong>en</strong>de<br />
<strong>en</strong> homonegatieve opmerking<strong>en</strong> door familieled<strong>en</strong>, collega’s <strong>en</strong> k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>,<br />
ev<strong>en</strong>als het meemak<strong>en</strong> van dergelijke voorvall<strong>en</strong> in minst<strong>en</strong>s drie sociale context<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
negatieve impact hebb<strong>en</strong> op de psychosociale gezondheid van lesbische <strong>en</strong> biseksuele<br />
vrouw<strong>en</strong>. Negatieve reacties op straat <strong>en</strong> in het uitgaanslev<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s niet<br />
e<strong>en</strong>zelfde effect op hun psychosociale gezondheid. Het is d<strong>en</strong>kbaar dat vrouw<strong>en</strong> meer<br />
waarde hecht<strong>en</strong> aan relaties met familieled<strong>en</strong>, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> collega’s <strong>en</strong> dat daardoor<br />
homonegativiteit in deze sfer<strong>en</strong> ook harder aankomt dan wanneer die wordt geuit door<br />
onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
Gedacht<strong>en</strong> aan zelfmoord <strong>en</strong> het ondernem<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> poging tot zelfdoding lijk<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
meer voor te kom<strong>en</strong> onder homo’s <strong>en</strong> lesbo’s dan onder hetero’s. E<strong>en</strong> op de twintig<br />
homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> dacht in de week voorafgaand aan het onderzoek af <strong>en</strong> toe<br />
aan zelfmoord <strong>en</strong> 3% deed dat vaak. In de <strong>en</strong>quête van Stichting OndersteBov<strong>en</strong> is dit<br />
probleem niet aan de orde geweest, maar eerder onderzoek wees uit dat ook lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong> vaker dan heterovrouw<strong>en</strong> zelfmoordgedacht<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaker e<strong>en</strong> poging tot<br />
zelfdoding hebb<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong>.<br />
17
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap<br />
In Nederland zijn de omstandighed<strong>en</strong> om als vrouw<strong>en</strong>- of mann<strong>en</strong>paar kinder<strong>en</strong> op te<br />
voed<strong>en</strong> steeds gunstiger. Van de naar schatting 56.000 sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>de vrouwelijke <strong>en</strong><br />
mannelijke koppels zijn in 20% van de vrouwelijke par<strong>en</strong> <strong>en</strong> 3% van de mannelijke par<strong>en</strong><br />
kinder<strong>en</strong> aanwezig in het huishoud<strong>en</strong>. Over het welbevind<strong>en</strong> van de kinder<strong>en</strong> in deze<br />
gezinn<strong>en</strong> heers<strong>en</strong> veel vooroordel<strong>en</strong>, terwijl er in Nederland nog maar weinig onderzoek<br />
is verricht om te achterhal<strong>en</strong> of er daadwerkelijk verschill<strong>en</strong> zijn tuss<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> die<br />
opgroei<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vader <strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeder, <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> met twee moeders<br />
of twee vaders.<br />
Onderzoek van de Universiteit van Amsterdam wijst uit dat Nederlandse 8-12-jarige kinder<strong>en</strong><br />
die opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gezin met twee lesbische moeders vergelek<strong>en</strong> met kinder<strong>en</strong><br />
die opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vader-moedergezin niet verschill<strong>en</strong> in hun psychosociaal functioner<strong>en</strong><br />
(globale zelfwaardering, sociale vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> depressieve gevoel<strong>en</strong>s). Ook<br />
werd aangetoond dat kinder<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 4 <strong>en</strong> 12 jaar die opgroei<strong>en</strong> met twee vaders niet<br />
verschill<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vader <strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeder als het gaat om<br />
gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> naar andere kinder<strong>en</strong> toe, emotionele problem<strong>en</strong>, hyperactiviteit<br />
of gedragsproblem<strong>en</strong>. De vadergezinn<strong>en</strong> die aan dit onderzoek meeded<strong>en</strong>,<br />
war<strong>en</strong> in feite meeroudergezinn<strong>en</strong>, waarbij de opvoeding werd gedeeld met de moeders<br />
van de kinder<strong>en</strong>.<br />
De uitkomst<strong>en</strong> van deze onderzoek<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> uit dat het opgroei<strong>en</strong> met twee vaders of<br />
twee moeders op zichzelf ge<strong>en</strong> risicofactor is voor de psychosociale gezondheid van<br />
kinder<strong>en</strong>. Wel bleek dat e<strong>en</strong> groot deel van de kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> met twee ouders<br />
van hetzelfde geslacht te mak<strong>en</strong> krijgt met discriminer<strong>en</strong>de <strong>en</strong> stigmatiser<strong>en</strong>de reacties.<br />
Deze negatieve ervaring<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> door te werk<strong>en</strong> op het psychosociale welbevind<strong>en</strong> van<br />
de kinder<strong>en</strong>.<br />
Ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Onder de naam SameFeelings werd voor het eerst in Nederland e<strong>en</strong> grootschalige onderzoek<br />
verricht onder homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>. Het onderzoek<br />
vond plaats door middel van e<strong>en</strong> online vrag<strong>en</strong>lijst onder meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong><br />
16 <strong>en</strong> 25 jaar die zich (ook) tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>. Er ded<strong>en</strong> ruim 1600<br />
jonger<strong>en</strong> mee. Ook zijn er diepte-interviews gehoud<strong>en</strong> met 30 jonger<strong>en</strong> die veel met<br />
homonegativiteit te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>.<br />
Coming-out<br />
De jonger<strong>en</strong> in het onderzoek ontdekk<strong>en</strong> gemiddeld rond hun 13e dat ze zich (ook)<br />
aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. De meeste jong<strong>en</strong>s rapporteerd<strong>en</strong> dat ze zich uitsluit<strong>en</strong>d<br />
tot jong<strong>en</strong>s aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> driekwart noemt zichzelf homo(seksueel).<br />
Bij de meisjes is het beeld wat anders. Meer dan de helft van h<strong>en</strong> voelt zich in meerdere<br />
of mindere mate tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong>. Iets meer dan de helft noemt zichzelf<br />
‘gay’, e<strong>en</strong> derde ‘ biseksueel’ <strong>en</strong> slechts 13% ‘lesbisch’. Dat e<strong>en</strong> vijfde van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
meisjes hun seksuele voorkeur niet met e<strong>en</strong> duidelijk label aanduidt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> derde juist<br />
18
sam<strong>en</strong>vatting<br />
meer dan één label hanteert, laat zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> deel van de jonger<strong>en</strong> weinig uitgesprok<strong>en</strong><br />
of e<strong>en</strong>duidig lijkt in het b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> van hun seksuele id<strong>en</strong>titeit. Sommige jonger<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
nog zoek<strong>en</strong>de zijn, maar ook werd uit de interviews duidelijk dat ze ernaar verlang<strong>en</strong> om<br />
als ‘normaal’ te word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> (<strong>en</strong> e<strong>en</strong> seksueel label b<strong>en</strong>adrukt het ‘anders zijn’) <strong>en</strong> niet<br />
in e<strong>en</strong> hokje geplaatst will<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Veel jonger<strong>en</strong> die aan het onderzoek deelnam<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> al ooit e<strong>en</strong> coming-out meegemaakt<br />
(91%). De gemiddelde periode tuss<strong>en</strong> eerste bewustwording van de niet-heteroseksuele<br />
voorkeur <strong>en</strong> eerste coming-out is ruim drie jaar. Het mer<strong>en</strong>deel van de ouders <strong>en</strong><br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (ongeveer 70%) blijkt op de hoogte te zijn, terwijl jonger<strong>en</strong> selectiever op<strong>en</strong> zijn<br />
over hun seksuele voorkeur op school, werk <strong>en</strong> naar verdere familie <strong>en</strong> medesporters toe.<br />
Ervar<strong>en</strong> acceptatie <strong>en</strong> negatieve reacties<br />
E<strong>en</strong> meerderheid van de homojonger<strong>en</strong> die op<strong>en</strong> zijn over hun seksuele voorkeur krijgt te<br />
mak<strong>en</strong> met negatieve reactie(s), e<strong>en</strong> minderheid ervaart e<strong>en</strong> gebrek aan acceptatie. Twee<br />
derde van de homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek heeft ooit te mak<strong>en</strong> gehad met negatieve<br />
reacties, jong<strong>en</strong>s wat meer dan meisjes. Verbaal geweld komt het vaakst voor. De meeste<br />
homonegatieve reacties vind<strong>en</strong> plaats op school <strong>en</strong> in de buurt. E<strong>en</strong> kwart van de jonger<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> opleiding volg<strong>en</strong>, ervaart dat medeleerling<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur niet accepter<strong>en</strong>.<br />
De meeste jonger<strong>en</strong> in het onderzoek voel<strong>en</strong> zich door hun ouders <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> wel<br />
geaccepteerd. Toch heeft e<strong>en</strong> kwart van h<strong>en</strong> ooit homonegatieve reacties gehad van zijn of<br />
haar ouders <strong>en</strong> e<strong>en</strong> derde van vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
De blik op de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur <strong>en</strong> het lev<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> is niet voor alle jonger<strong>en</strong><br />
rooskleurig. Bijna e<strong>en</strong> vijfde van h<strong>en</strong> zou liever heteroseksueel zijn <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> vijfde voelt zich ongemakkelijk bij het idee om op<strong>en</strong>lijk te ton<strong>en</strong> dat hij of zij homo,<br />
lesbisch of biseksueel is. Zorgwekk<strong>en</strong>d is dat bijna de helft ooit suïcidale gedacht<strong>en</strong> heeft<br />
gehad, 12% ooit e<strong>en</strong> zelfmoordpoging heeft ondernom<strong>en</strong> <strong>en</strong> 13% vaak last heeft van<br />
depressieve klacht<strong>en</strong>. Ongeveer de helft van de homojonger<strong>en</strong> geeft aan (ooit) behoefte<br />
te hebb<strong>en</strong> gehad aan steun of hulp vanwege hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> 45% heeft hier ook<br />
ervaring mee. We hebb<strong>en</strong> vastgesteld dat jonger<strong>en</strong> die regelmatig negatieve reacties krijg<strong>en</strong>,<br />
vaker kamp<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lagere zelfacceptatie <strong>en</strong> depressies <strong>en</strong> vaker e<strong>en</strong> zelfmoordpoging<br />
hebb<strong>en</strong> gedaan.<br />
Groep<strong>en</strong> die extra aandacht behoev<strong>en</strong><br />
Vijf groep<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> extra aandacht: biseksuele, niet sekseconforme,<br />
jonge, religieuze <strong>en</strong> migrant<strong>en</strong>jonger<strong>en</strong>. Helaas is het niet mogelijk geblek<strong>en</strong> om de ervaring<strong>en</strong><br />
van migrant<strong>en</strong> in beeld te krijg<strong>en</strong>. Het is echter aannemelijk dat zij, net als de andere<br />
vier groep<strong>en</strong>, extra kwetsbaar zijn, omdat homoseksualiteit in migrant<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
vaak gevoelig ligt <strong>en</strong> acceptatie bepaald niet vanzelfsprek<strong>en</strong>d is.<br />
De biseksuele jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het in e<strong>en</strong> aantal opzicht<strong>en</strong> lastiger dan de homoseksuele.<br />
Ze ervar<strong>en</strong> hun familie, werkomgeving <strong>en</strong> schoolomgeving als minder homovri<strong>en</strong>delijk<br />
dan de (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele jonger<strong>en</strong>. Ze hebb<strong>en</strong> minder vaak te mak<strong>en</strong> gehad<br />
met negatieve reacties vanwege hun seksuele voorkeur. Dit heeft ongetwijfeld te mak<strong>en</strong><br />
met het feit dat ze minder vaak op<strong>en</strong> zijn over hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> minder relationele<br />
ervaring<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, waardoor ze onzichtbaarder zijn. Tegelijkertijd is<br />
19
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
geblek<strong>en</strong> dat biseksuele jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lager zelfbeeld hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer suïcidaal gedrag<br />
verton<strong>en</strong> dan homoseksuele jonger<strong>en</strong>.<br />
Ook homojonger<strong>en</strong> die afwijk<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwetsbare groep.<br />
Meisjesachtige jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>sachtige meisjes rapporter<strong>en</strong> in het onderzoek minder<br />
acceptatie in diverse omgeving<strong>en</strong>, meer ervaring met homonegatieve reacties <strong>en</strong> meer<br />
depressieve klacht<strong>en</strong>.<br />
De homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek die nog op de middelbare school zitt<strong>en</strong>, staan er<br />
slechter voor wat betreft acceptatie door medescholier<strong>en</strong>, ervaring met homonegatieve<br />
reacties, homovri<strong>en</strong>delijkheid van de schoolomgeving <strong>en</strong> psychisch welbevind<strong>en</strong> (depressieve<br />
klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> suïcidaliteit) dan deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die al in het vervolgonderwijs zitt<strong>en</strong>. Bijna<br />
e<strong>en</strong> kwart van de scholier<strong>en</strong> vindt het schoolklimaat homo-onvri<strong>en</strong>delijk, teg<strong>en</strong>over<br />
e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het vervolgonderwijs. De ti<strong>en</strong>ers rapporter<strong>en</strong> meer homonegatieve<br />
ervaring<strong>en</strong> dan twintigers. Contact met andere homojonger<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> goede<br />
buffer vorm<strong>en</strong> om steun <strong>en</strong> informatie te vind<strong>en</strong> over het omgaan met non-acceptatie <strong>en</strong><br />
homonegativiteit. De jongste groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (16-18 jaar) heeft meer behoefte aan<br />
contact met andere homojonger<strong>en</strong> dan jonger<strong>en</strong> van 19-25 jaar. Dit is niet vreemd, gezi<strong>en</strong><br />
het feit dat zij nog vaker in de kast zitt<strong>en</strong>, meer met homonegativiteit te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hun schoolklimaat vaker omschrijv<strong>en</strong> als homo-onvri<strong>en</strong>delijk<br />
Religieuze jonger<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> vaker dan niet-religieuze jonger<strong>en</strong> in de kast <strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> minder<br />
acceptatie van hun ouders. Daarnaast hebb<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die religieus zijn opgevoed vaker<br />
e<strong>en</strong> zelfmoordpoging gedaan.<br />
Adviez<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> aan de minister van homo- <strong>en</strong> lesbische emancipatie<br />
Aan de homojonger<strong>en</strong> is gevraagd welke activiteit<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> help<strong>en</strong> om de positie van<br />
homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong>. Enkele thema’s kwam<strong>en</strong><br />
naar bov<strong>en</strong>. Het gev<strong>en</strong> van voorlichting op schol<strong>en</strong> wordt vaak g<strong>en</strong>oemd. Ook zou het<br />
goed zijn wanneer veel homoseksuele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijk <strong>en</strong> ‘<strong>gewoon</strong>’ zijn over hun sseksuele<br />
voorkeur. Initiatiev<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ertoe leid<strong>en</strong> dat homojonger<strong>en</strong> als normaal word<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> niet als ‘bijzonder’ of ‘vreemd’. De media kunn<strong>en</strong> hierbij e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> door<br />
e<strong>en</strong> gevarieerder beeld te gev<strong>en</strong> van homoseksuel<strong>en</strong>. Daarnaast zoud<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> voor homojonger<strong>en</strong> uitgebreid of verbeterd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Ontwikkeling<strong>en</strong> in etnische <strong>en</strong> religieuze minderhed<strong>en</strong> in Nederland<br />
Deel 4 gaat over de omgang met homoseksualiteit onder behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> onder Surinaamse, Marokkaanse, Turkse <strong>en</strong> Chinese Nederlanders <strong>en</strong> over de verandering<strong>en</strong><br />
die daarin plaatsvond<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de de afgelop<strong>en</strong> 40 jaar. Op basis van<br />
literatuurstudie <strong>en</strong> gesprekk<strong>en</strong> met sleutelperson<strong>en</strong> is daarvan e<strong>en</strong> beeld geschetst.<br />
Er zijn <strong>en</strong>kele positieve ontwikkeling<strong>en</strong> te signaler<strong>en</strong>, vooral in de Surinaamse <strong>en</strong><br />
protestantse geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, maar in alle groep<strong>en</strong> blijft sprake van e<strong>en</strong> negatievere<br />
grondhouding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit <strong>en</strong> gelijkberechtiging van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s<br />
dan in de rest van de bevolking.<br />
20
sam<strong>en</strong>vatting<br />
Wat is het probleem?<br />
De problem<strong>en</strong> die de g<strong>en</strong>oemde groep<strong>en</strong> met homoseksualiteit blijv<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> zijn<br />
de volg<strong>en</strong>de zev<strong>en</strong>. Het strookt niet met ideal<strong>en</strong> van huwelijk <strong>en</strong> gezinsvorming. Hetzelfde<br />
geldt voor ideeën over mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid: homo’s zijn ge<strong>en</strong> echte<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbo’s ge<strong>en</strong> echte vrouw<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> derde bezwaar luidt dat in het bijzonder<br />
homomann<strong>en</strong> ongew<strong>en</strong>st afwijk<strong>en</strong>d seksueel gedrag verton<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar te veel nadruk op<br />
legg<strong>en</strong>. Homoseksualiteit zou verder te op<strong>en</strong>baar word<strong>en</strong> gemaakt, waarbij protestant<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> moslims tev<strong>en</strong>s het gevoel hebb<strong>en</strong> dat homoacceptatie aan h<strong>en</strong> wordt opgedrong<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> vijfde bezwaar is dat homoseksualiteit in strijd is met religieuze voorschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> zesde dat het teg<strong>en</strong> de natuur is, waarbij nauwelijks e<strong>en</strong> onderscheid wordt gemaakt<br />
tuss<strong>en</strong> goddelijke <strong>en</strong> biologische natuur. Ook wordt homoseksualiteit gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
psychische stoornis.<br />
De verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> uit<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>de bezwar<strong>en</strong> <strong>en</strong> als het <strong>en</strong>e bezwaar wegvalt,<br />
duikt er wel e<strong>en</strong> ander op. Soms richt<strong>en</strong> de bezwar<strong>en</strong> zich teg<strong>en</strong> homo’s, soms teg<strong>en</strong><br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s, soms teg<strong>en</strong> bepaalde homoseksuele gedraging<strong>en</strong> zoals anale seks. De<br />
meeste bezwar<strong>en</strong> zijn traditioneel van karakter <strong>en</strong> war<strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>goed<br />
onder Nederlanders. Daarom d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat het in de loop der tijd wel<br />
goed zal kom<strong>en</strong> met homoacceptatie in deze groep<strong>en</strong>, net als onder ‘witte’ Nederlanders.<br />
Ontwikkeling<strong>en</strong> in de tijd<br />
Dit onderzoek wijst ev<strong>en</strong>wel uit dat homo-emancipatie ge<strong>en</strong> gelop<strong>en</strong> race is: Marokkaanse<br />
<strong>en</strong> Turkse Nederlanders hecht<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig veel meer belang aan familie <strong>en</strong> religie<br />
dan in de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig, to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eerste g<strong>en</strong>eratie ‘gastarbeiders’ zich in Nederland<br />
vestigde; deze waardeverschuiving heeft e<strong>en</strong> negatief effect op homo acceptatie.<br />
Het positiefst t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homoseks staan (Creoolse) Surinamers, die er e<strong>en</strong> filosofie<br />
van ‘lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>’ op nahoud<strong>en</strong>, maar zij hebb<strong>en</strong> vaak bezwaar teg<strong>en</strong> het op<strong>en</strong>lijk<br />
kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> als homo of lesbo. Orthodoxe protestant<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat ook in hun<br />
kring homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> spor<strong>en</strong> dez<strong>en</strong> aan om uit te<br />
kom<strong>en</strong> voor hun seksuele voorkeur; zij hebb<strong>en</strong> echter moeite met homoseksuele relaties.<br />
De bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homoseksualiteit hebb<strong>en</strong> culturele <strong>en</strong> religieuze wortels die niet<br />
onder ‘witte’ Nederlanders zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> nog minder onder de hier besprok<strong>en</strong><br />
groep<strong>en</strong>. Het is zorgelijk dat 30 jaar homo-emancipatie onder nieuwe Nederlanders niet<br />
tot duidelijker resultat<strong>en</strong> heeft geleid. Aan de lastige situatie van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s uit<br />
etnische <strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>d protestantse kring lijkt voorlopig ge<strong>en</strong> eind te kom<strong>en</strong>, omdat<br />
ze klem zitt<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> groep <strong>en</strong> andere Nederlanders, tuss<strong>en</strong> familie <strong>en</strong> ‘witte’<br />
homo’s. De homo-organisaties in orthodoxe kring<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> als <strong>en</strong>ige groep e<strong>en</strong><br />
beperkt succes in het zicht- <strong>en</strong> hoorbaar mak<strong>en</strong> van homoseksualiteit. Maar ook in die<br />
groep is de weerstand taai, zoals blijkt uit het afwijz<strong>en</strong> van homoseksuele lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong> op behoud<strong>en</strong>d protestantse schol<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> specifiek probleem is de vrijwel<br />
totale onzichtbaarheid van lesbische vrouw<strong>en</strong> in alle groep<strong>en</strong>, behalve onder Surinaamse<br />
Nederlanders.<br />
21
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Mogelijkhed<strong>en</strong> voor verandering<br />
In de jar<strong>en</strong> zestig bestond<strong>en</strong> in Nederland gunstige voorwaard<strong>en</strong> voor homo-emancipatie<br />
zoals krachtige process<strong>en</strong> van individualisering, ontkerkelijking, democratisering<br />
<strong>en</strong> seksuele liberalisering. Daarvan is in de behandelde groep<strong>en</strong> nu nauwelijks sprake.<br />
Dat maakt e<strong>en</strong> doeltreff<strong>en</strong>d homo- <strong>en</strong> lesbobeleid alle<strong>en</strong> maar belangrijker. Er word<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele mogelijkhed<strong>en</strong> geformuleerd. Allang wordt aangedrong<strong>en</strong> op meer onderwijs<br />
over homoseksueel burgerschap. Dit is nog verre van gerealiseerd <strong>en</strong> meestal te weinig<br />
homoseksueel gekleurd. Het is belangrijk dat homo-initiatiev<strong>en</strong> in de behandelde<br />
groep<strong>en</strong> meer systematisch word<strong>en</strong> ondersteund. Dat is vooral gew<strong>en</strong>st omdat homo’s<br />
<strong>en</strong> lesbo’s zeker in de etnische minderhed<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> cultuur van zwijg<strong>en</strong> aanlop<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hooguit half uit de kast w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>. Dat belemmert hun zichtbaarheid in de<br />
Nederlandse sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> groep. Behalve op homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zelf<br />
kan verder e<strong>en</strong> beroep word<strong>en</strong> gedaan op moeders, zuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> van homo’s<br />
<strong>en</strong> lesbo’s, omdat die te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met vergelijkbare discriminatie. De inzet van<br />
religieuze <strong>en</strong> politieke leiders <strong>en</strong> hulpverl<strong>en</strong>ers – vooral uit de betreff<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> – is<br />
zeer gew<strong>en</strong>st. Vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beklemton<strong>en</strong> dat homoacceptatie veel tijd zal<br />
kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat gericht ingrijp<strong>en</strong> nodig is om vorm<strong>en</strong> van homo- <strong>en</strong> lesbo-emancipatie<br />
meer vaart te gev<strong>en</strong>.<br />
De balans opgemaakt<br />
De acceptatie van homoseksualiteit in Nederland neemt geleidelijk aan toe. Volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de maat voor de houding van de Nederlandse bevolking teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
is zo’n e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> Nederlanders als homonegatief te typer<strong>en</strong>. In 2006<br />
ging het nog om 15%. Vooral lager opgeleid<strong>en</strong> <strong>en</strong> led<strong>en</strong> van etnische <strong>en</strong> religieuze minderhed<strong>en</strong><br />
staan relatief vaak negatief teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, <strong>en</strong> vooral zichtbaar<br />
homoseksueel gedrag roept nog altijd veel weerzin op. Traditionele opvatting<strong>en</strong> over<br />
mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid staan acceptatie vaak in de weg. Zo blek<strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong><br />
homoseksualiteit vooral te accepter<strong>en</strong> zolang homo’s zich maar mannelijk <strong>en</strong><br />
lesbo’s zich maar vrouwelijk (maar niet te uitdag<strong>en</strong>d) gedrag<strong>en</strong>.<br />
Hoe verder?<br />
De resultat<strong>en</strong> onderstrep<strong>en</strong> het belang van continuering van het homo- <strong>en</strong> lesbisch<br />
emancipatiebeleid. Verschill<strong>en</strong>de thema’s die aandacht (blijv<strong>en</strong>) behoev<strong>en</strong> zijn in het<br />
onderzoek naar vor<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>. Van onverminderd belang is het aanpakk<strong>en</strong> van geweld<br />
teg<strong>en</strong> <strong>en</strong> intimidatie van homoseksuel<strong>en</strong>. Dat geldt in het algeme<strong>en</strong>, op straat <strong>en</strong> in<br />
buurt<strong>en</strong>, maar zeker ook op schol<strong>en</strong>. De homojonger<strong>en</strong> rapporteerd<strong>en</strong> vooral daar veel<br />
met homonegativiteit te zijn geconfronteerd. Schol<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> echter ook meer in het<br />
algeme<strong>en</strong> e<strong>en</strong> taak in het vergrot<strong>en</strong> van de aandacht voor <strong>en</strong> acceptatie van seksuele<br />
diversiteit.<br />
Op het vlak van de gelijkberechtiging spel<strong>en</strong> er nog <strong>en</strong>kele kwesties: de zogehet<strong>en</strong><br />
‘<strong>en</strong>kele feitconstructie’ (schol<strong>en</strong> op bijzondere grondslag kunn<strong>en</strong> homoseksuele leerkracht<strong>en</strong><br />
weiger<strong>en</strong>), de weigerambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> (ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> van de burgerlijke stand zijn niet<br />
verplicht om e<strong>en</strong> homopaar wettelijk in de echt te verbind<strong>en</strong>) <strong>en</strong> het lesbisch ouderschap<br />
22
sam<strong>en</strong>vatting<br />
(de vrouwelijke partner van e<strong>en</strong> lesbische vrouw met wie zij e<strong>en</strong> kind krijgt, moet het<br />
kind adopter<strong>en</strong> om het juridisch ouderschap te verwerv<strong>en</strong>).<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is geblek<strong>en</strong> dat prev<strong>en</strong>tie van psychosociale problematiek bij homojonger<strong>en</strong><br />
aandacht behoeft, zowel van professionals uit de hoek van de prev<strong>en</strong>tieve jeugdgezondheidszorg<br />
(C<strong>en</strong>tra voor Jeugd <strong>en</strong> Gezin) als van die uit de geestelijke gezondheidszorg.<br />
Sommige groep<strong>en</strong> behoev<strong>en</strong> extra aandacht. In kring<strong>en</strong> van orthodoxe protestant<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
niet-westerse migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun nakomeling<strong>en</strong> is de acceptatie veelal nog gebrekkig.<br />
Biseksuel<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> het moeilijker te hebb<strong>en</strong> dan homo’s <strong>en</strong> lesbo’s <strong>en</strong> de ti<strong>en</strong>ers moeilijker<br />
dan de ouder<strong>en</strong>. Lesbische vrouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> te kamp<strong>en</strong> met onzichtbaarheid.<br />
Echt oudere homo’s <strong>en</strong> lesbo’s blev<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s in dit rapport buit<strong>en</strong> beeld, ev<strong>en</strong>als<br />
de transg<strong>en</strong>ders. Uit andere bronn<strong>en</strong> is echter bek<strong>en</strong>d dat ook die groep<strong>en</strong> in het beleid<br />
niet mog<strong>en</strong> ontbrek<strong>en</strong>. Tot slot werd erop gewez<strong>en</strong> dat het van belang is de negatieve<br />
beeldvorming over homo-ouderschap te verander<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> grotere acceptatie van homoseksualiteit is uiteraard allereerst in het belang van de<br />
doelgroep zelf. Maar aangezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gebrekkige acceptatie ook maatschappelijke kost<strong>en</strong><br />
met zich meebr<strong>en</strong>gt, ligt hier ook e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> belang. De inzet van alle partij<strong>en</strong> is dan<br />
ook van belang, maar steun vanuit de overheid is vooralsnog onontbeerlijk.<br />
23
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
1 Gewoon homo (kunn<strong>en</strong>) zijn?<br />
24<br />
Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp (scp)<br />
1.1 E<strong>en</strong> korte terugblik 1<br />
De acceptatie van homoseksualiteit in Nederland heeft in de vorige eeuw e<strong>en</strong> flinke<br />
impuls gekreg<strong>en</strong>. Aan het begin van de twintigste eeuw was seks tuss<strong>en</strong> twee person<strong>en</strong><br />
van hetzelfde geslacht weliswaar niet strafbaar, zoals in veel andere land<strong>en</strong>, maar dat<br />
betek<strong>en</strong>de ge<strong>en</strong>szins dat het werd goedgekeurd; homoseksuele contact<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> vooral<br />
ondergronds plaats. Aan deze relatieve tolerantie kwam e<strong>en</strong> einde to<strong>en</strong> door toedo<strong>en</strong><br />
van de invloedrijker geword<strong>en</strong> katholiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> gereformeerd<strong>en</strong> de tot dan toe tamelijk<br />
liberale zedelijkheidswetgeving in 1911 werd aangepast. Zo werd op het gebied van<br />
homoseksualiteit het beruchte artikel 248bis van het Wetboek van Strafrecht ingevoerd.<br />
Seksueel contact tuss<strong>en</strong> meer- <strong>en</strong> minderjarig<strong>en</strong> (tuss<strong>en</strong> de 16 <strong>en</strong> 21 jaar) van hetzelfde<br />
geslacht werd strafbaar – op straffe van vier jaar gevang<strong>en</strong>is. Heteroseksueel contact<br />
tuss<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> minderjarig<strong>en</strong> (vanaf 16 jaar) was wel toegestaan.<br />
De afkeur<strong>en</strong>de houding kwam behalve in de wetgeving ook tot uiting in de medische<br />
wet<strong>en</strong>schap. Homoseksualiteit werd in de twintigste eeuw nog lang als e<strong>en</strong> ziekte<br />
beschouwd. Psychiaters onderwierp<strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong><br />
aan therapieën, waaronder bij mann<strong>en</strong> castratie, om h<strong>en</strong> af te help<strong>en</strong> van hun<br />
‘ afwijking’.<br />
Geïnspireerd door het Duitse Wiss<strong>en</strong>schaftlich Humanitäres Komitee riep Jacob Schorer<br />
in 1912 de eerste Nederlandse ‘homo-organisatie’ in het lev<strong>en</strong>: het latere Nederlandsch<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijk Humanitair Komitee. Deze streed voor afschaffing van artikel 248bis. Veel<br />
steun kreeg het Komitee echter niet <strong>en</strong> uiteindelijk zou pas in 1971 artikel 248bis uit het<br />
Wetboek van Strafrecht word<strong>en</strong> geschrapt.<br />
Op 7 december 1946 werd de Shakespeare Club opgericht, die in 1949 officieel werd omgedoopt<br />
tot Cultuur- <strong>en</strong> Ontspannings C<strong>en</strong>trum – de huidige Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging tot Integratie<br />
van Homoseksualiteit coc. Behalve op het bied<strong>en</strong> van cultuur <strong>en</strong> ontspanning richtte<br />
het coc zich op ‘sociale emancipatie’. Lange tijd ging het daarbij vooral om de strijd voor<br />
afschaffing van artikel 248bis. Jonger<strong>en</strong> onder de 21 jaar kond<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> lid word<strong>en</strong> <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
zich ver<strong>en</strong>igd in eig<strong>en</strong> ‘stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>werkgroep<strong>en</strong>’. Deze organiseerd<strong>en</strong> ‘dans acties’ 2 ,<br />
gem<strong>en</strong>gde feest<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zett<strong>en</strong> in 1969 de eerste homodemonstratie in Nederland op touw,<br />
gericht op het afschaff<strong>en</strong> van artikel 248bis. Het coc werd in 1973 officieel erk<strong>en</strong>d, <strong>en</strong><br />
kwam daarmee in aanmerking voor subsidie van de overheid.<br />
In de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig voltrok zich e<strong>en</strong> omslag in de publieke opinie: waar in<br />
1968 nog 36% van de bevolking negatief reageerde op de stelling dat homoseksuel<strong>en</strong> zo<br />
veel mogelijk vrij moest<strong>en</strong> zijn om hun lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong> zoals zij will<strong>en</strong>, gold dat in 1980<br />
nog maar voor 7%. De Nederlandse bevolking veranderde niet alle<strong>en</strong> sterk van m<strong>en</strong>ing<br />
over homoseksualiteit, maar ook over echtscheiding, seks voor <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het huwelijk,<br />
abortus, prostitutie <strong>en</strong> pornografie. Beperk<strong>en</strong>de wett<strong>en</strong> op die terrein<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> in de
<strong>gewoon</strong> homo (kunn<strong>en</strong>) zijn?<br />
daaropvolg<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> aangepast <strong>en</strong> in korte tijd gold Nederland niet langer als braafste,<br />
maar als stoutste jongetje van de klas – liberaler dan <strong>en</strong>ig ander land. Uit die tijd<br />
dateert het beeld van Nederland als tolerante natie, als e<strong>en</strong> land van drugs <strong>en</strong> seks <strong>en</strong><br />
van Amsterdam als gay capital. Waar de Nederlandse bevolking tot in de jar<strong>en</strong> zestig kan<br />
word<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>schetst als ‘e<strong>en</strong> zeer anti-seksueel, aan mann<strong>en</strong> de voorrang verl<strong>en</strong><strong>en</strong>d, het<br />
huwelijk <strong>en</strong> het gezin hoogschatt<strong>en</strong>d volk’, daar maakt<strong>en</strong> ‘grote m<strong>en</strong>igt<strong>en</strong> Nederlanders<br />
snel de voor h<strong>en</strong> eerst verbijster<strong>en</strong>de moraal van seksuele permissiviteit, gelijkwaardigheid<br />
der geslacht<strong>en</strong>, huwelijksontheiliging <strong>en</strong> anti-natalisme tot de hunne. […] Eerder<br />
hun id<strong>en</strong>titeit gemaskeerd hebb<strong>en</strong>de homofiel<strong>en</strong> ded<strong>en</strong> in hun homofiel-zijn nadrukkelijk<br />
mee’ (Kooy 1980).<br />
In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig ontstond<strong>en</strong> in politieke partij<strong>en</strong>, vakbond<strong>en</strong>, kerk<strong>en</strong>, gezondheidszorg,<br />
onderwijs, leger <strong>en</strong> bij de politie ‘roze’ groep<strong>en</strong>, die de mars door de instituties<br />
begonn<strong>en</strong>. Ook ontwikkeld<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> de landelijke overheid homobeleid op terrein<strong>en</strong><br />
als sociale zekerheid, onderwijs <strong>en</strong> jeugd- <strong>en</strong> ouder<strong>en</strong>zorg. Dit mondde in 1986<br />
uit in de eerste landelijke notitie over het homobeleid (tk 1985/1986a) <strong>en</strong> de b<strong>en</strong>oeming<br />
van e<strong>en</strong> coördiner<strong>en</strong>d minister voor dit beleidsterrein (tk 1985/1986b). In 1987 werd het<br />
Amsterdamse homomonum<strong>en</strong>t gerealiseerd, als symbool voor de discriminatie van<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. En in 1994, na zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> jaar strijd, kreeg Nederland e<strong>en</strong> Wet Gelijke<br />
Behandeling die naast sekse <strong>en</strong> etnische afkomst, seksuele oriëntatie omvatte.<br />
To<strong>en</strong> aids opkwam <strong>en</strong> aanvankelijk vooral onder homoseksuel<strong>en</strong> slachtoffers maakte,<br />
ontstond de angst dat de emancipatiewinst zou word<strong>en</strong> weggevaagd, maar juist het<br />
omgekeerde gebeurde (Van Stolk 1991). E<strong>en</strong> tamelijk e<strong>en</strong>drachtige sam<strong>en</strong>werking van<br />
overheid, gezondheidszorg <strong>en</strong> homobeweging leidde ertoe dat de negatieve etikettering<br />
van homoseksualiteit beperkt bleef terwijl de bespreekbaarheid to<strong>en</strong>am. Aids was e<strong>en</strong><br />
ramp voor de homowereld maar niet voor de homoacceptatie. Er kwam juist meer erk<strong>en</strong>ning<br />
van problem<strong>en</strong> die homo’s <strong>en</strong> lesbo’s ervoer<strong>en</strong>, zoals het niet juridisch erk<strong>en</strong>d zijn<br />
van hun relaties. Thema’s als sociale zekerheid, medische zorg, huisvesting, ouderschap<br />
<strong>en</strong> erfrecht kwam<strong>en</strong> op de ag<strong>en</strong>da. Ook het ‘homohuwelijk’ werd e<strong>en</strong> belangrijk thema.<br />
De Gay Krant <strong>en</strong> – wat later – het coc ging<strong>en</strong> campagne voer<strong>en</strong> voor de op<strong>en</strong>stelling van<br />
het burgerlijk huwelijk voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht. In 1997 kwam er e<strong>en</strong> vere<strong>en</strong>voudigde<br />
vorm: het geregistreerde partnerschap. In 2001 stelde Nederland als eerste land<br />
ter wereld het burgerlijk huwelijk op<strong>en</strong> voor par<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht.<br />
De invoering van wat in de volksmond wordt aangeduid als het ‘homohuwelijk’ was voor<br />
veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het symbolische eindpunt van de strijd voor homo-emancipatie. Maar de<br />
bericht<strong>en</strong> over homodiscriminatie <strong>en</strong> geweld teg<strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> toe<br />
<strong>en</strong> duidelijk was dat homo-emancipatiebeleid nog zeker nodig was.<br />
1.2 Nieuwe impuls voor het homo- <strong>en</strong> lesbisch emancipatiebeleid<br />
Met het aantred<strong>en</strong> van het vierde kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de (cda, PvdA <strong>en</strong> Christ<strong>en</strong>Unie)<br />
in 2007 heeft het lesbisch <strong>en</strong> homo-emancipatiebeleid e<strong>en</strong> flinke impuls gekreg<strong>en</strong>.<br />
Ronald Plasterk, de minister van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap, die tot de val<br />
van het kabinet in februari 2010 het homobeleid in portefeuille had, bracht kort na<br />
zijn aantred<strong>en</strong> de nota Gewoon homo zijn. Lesbisch- <strong>en</strong> homo-emancipatiebeleid 2008-2011 uit.<br />
25
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Daarin gaf het kabinet te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ‘zich grote zorg<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> over de intimidatie <strong>en</strong><br />
geweldsincid<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, de aanhoud<strong>en</strong>de melding<strong>en</strong> van discriminatie <strong>en</strong> de uiting<strong>en</strong> van<br />
homohaat op internet van de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong>’ (tk 2007/2008: 1). De homotolerantie is<br />
in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia verbeterd, zo stelde het kabinet, maar de aanpak tot dan toe is<br />
niet afdo<strong>en</strong>de geweest <strong>en</strong> dat moet beter.<br />
De hoofddoelstelling voor het lesbisch <strong>en</strong> homo-emancipatiebeleid luidt dat de houding<br />
van de bevolking teg<strong>en</strong>over homoseksuel<strong>en</strong> verbetert (tk 2007/2008). Het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> (scp) kreeg van minister Plasterk het verzoek om de realisatie van<br />
die doelstelling te monitor<strong>en</strong> <strong>en</strong> om voor die meting e<strong>en</strong> beleidsindicator te ontwikkel<strong>en</strong>:<br />
e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de maat die weergeeft hoe groot het aandeel van de bevolking<br />
is dat e<strong>en</strong> negatieve houding heeft teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Dit resulteerde in e<strong>en</strong><br />
zogehet<strong>en</strong> nulmeting, waaruit bleek dat in 2006 15% van de bevolking als homonegatief<br />
getypeerd kon word<strong>en</strong> (Keuz<strong>en</strong>kamp 2007).<br />
Om de sociale acceptatie van homoseksualiteit in de sam<strong>en</strong>leving te bevorder<strong>en</strong>, werd<br />
het beleid geïnt<strong>en</strong>siveerd <strong>en</strong> het beschikbare budget verhoogd. Vijf doel<strong>en</strong> zijn geformuleerd<br />
(tk 2007/2008):<br />
- Bevorder<strong>en</strong> dat homoseksualiteit bespreekbaar wordt gemaakt in verschill<strong>en</strong>de bevolkingsgroep<strong>en</strong>,<br />
met name bij de etnische minderhed<strong>en</strong>, jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschouwelijke groep<strong>en</strong>. Het kabinet<br />
roept geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> provincies, maatschappelijke organisaties <strong>en</strong> uitdrukkelijk ook<br />
schol<strong>en</strong> op zich hiervoor in te zett<strong>en</strong>.<br />
- Aanpakk<strong>en</strong> van geweld <strong>en</strong> intimidatie teg<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong>. Het kabinet geeft aan de bestaande<br />
regelgeving (artikel 1 van de Grondwet <strong>en</strong> de Algem<strong>en</strong>e Wet Gelijke Behandeling)<br />
actief te zull<strong>en</strong> toepass<strong>en</strong> <strong>en</strong> het beleid gericht op opsporing <strong>en</strong> registratie van geweld<br />
<strong>en</strong> intimidatie te zull<strong>en</strong> aanscherp<strong>en</strong>. In dat kader is onder meer beslot<strong>en</strong> tot de registratie<br />
van geweldsincid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homo’s door de politie (uitvoering van de motie-<br />
Dittrich, tk 2005/2006). De veiligheid voor homoseksuele leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong><br />
op schol<strong>en</strong> krijgt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s extra aandacht.<br />
- Stimuler<strong>en</strong> dat maatschappelijke allianties, landelijk <strong>en</strong> lokaal, tot stand kom<strong>en</strong>. Het kabinet<br />
wil geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong> homo-emancipatiebeleid te voer<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarbij sam<strong>en</strong> te<br />
werk<strong>en</strong> met homo-organisaties. Daarnaast zull<strong>en</strong> initiatiev<strong>en</strong> van maatschappelijke<br />
organisaties word<strong>en</strong> ondersteund, die zich in zogehet<strong>en</strong> Gay-Straight Alliances inzett<strong>en</strong><br />
voor verbetering van de positie van homoseksuel<strong>en</strong> (bijvoorbeeld in het onderwijs,<br />
de sport <strong>en</strong> de zorg voor ouder<strong>en</strong>).<br />
- Bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijke omgeving op school, op het werk <strong>en</strong> in de sport. Homoseksuel<strong>en</strong><br />
die dat will<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> uit de kast kunn<strong>en</strong>. Daarom was het motto van het kabinet-<br />
Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de iv: Gewoon homo zijn. Het kabinet spreekt zich nadrukkelijk uit voor het<br />
belang van zichtbaarheid van homoseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> wil dat op verschill<strong>en</strong>de wijz<strong>en</strong><br />
ondersteun<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> daarvan zijn de aanwezigheid van de minister van homoemancipatie<br />
<strong>en</strong> andere led<strong>en</strong> van het kabinet bij ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homodiscriminatie<br />
<strong>en</strong> het zich publiekelijk stellig uitsprek<strong>en</strong> voor het belang van homo-acceptatie.<br />
- Het vervull<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> actieve internationale <strong>en</strong> Europese rol. Het kabinet wil internationaal<br />
koploper zijn bij het bevorder<strong>en</strong> van acceptatie van homoseksualiteit <strong>en</strong> zegt zich<br />
actief te zull<strong>en</strong> inzett<strong>en</strong> voor homorecht<strong>en</strong> in andere land<strong>en</strong>.<br />
26
<strong>gewoon</strong> homo (kunn<strong>en</strong>) zijn?<br />
Na e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> dit beleid te hebb<strong>en</strong> uitgevoerd zou in 2010 gerapporteerd moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> over de voortgang van het emancipatieproces. Met deze publicatie vervult het<br />
scp die taak. De vraag die hier c<strong>en</strong>traal staat, is hoe het is gesteld met de acceptatie<br />
van homoseksualiteit in Nederland. Op verzoek van de minister wordt zowel aandacht<br />
besteed aan ontwikkeling<strong>en</strong> in de bevolking in zijn totaliteit, als gekek<strong>en</strong> naar specifieke<br />
groep<strong>en</strong>. Wat dat laatste betreft is op uitdrukkelijk verzoek van de minister e<strong>en</strong> uitgebreid<br />
onderzoek gedaan onder homoseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> lesbische meid<strong>en</strong>.<br />
1.3 Monitoring van de sociale acceptatie van homoseksualiteit<br />
Om e<strong>en</strong> breed beeld te kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> van de (ontwikkeling van de) acceptatie van homoseksualiteit<br />
in Nederland zijn verschill<strong>en</strong>de deelstudies uitgevoerd. De eerste gaat over<br />
de houding van de Nederlandse bevolking (mede in vergelijking tot die in andere land<strong>en</strong>)<br />
<strong>en</strong> over de houding van heterojonger<strong>en</strong>. De tweede betreft de ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zelf: in hoeverre voel<strong>en</strong> zij zich geaccepteerd <strong>en</strong> in welke<br />
mate mak<strong>en</strong> zij negatieve voorvall<strong>en</strong> mee vanwege hun seksuele voorkeur? De aandacht<br />
is allereerst gericht op volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>; jonger<strong>en</strong> die zich aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot de eig<strong>en</strong><br />
sekse kom<strong>en</strong> uitgebreid aan bod in de derde deelstudie. De vierde deelstudie t<strong>en</strong> slotte<br />
betreft de ontwikkeling<strong>en</strong> in de houding teg<strong>en</strong>over <strong>en</strong> de omgang met homoseksualiteit<br />
in e<strong>en</strong> vijftal minderheidsgroepering<strong>en</strong> in Nederland: orthodox protestant<strong>en</strong>,<br />
Surinaamse, Marokkaanse, Turkse <strong>en</strong> Chinese Nederlanders. Er is gebruikgemaakt van<br />
verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong>. Behalve om literatuurstudie gaat het vooral om gegev<strong>en</strong>s<br />
die afkomstig zijn uit kwantitatieve <strong>en</strong> kwalitatieve onderzoek<strong>en</strong>. Die onderzoek<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> hierna nog kort word<strong>en</strong> toegelicht.<br />
Informatie over de houding van de Nederlandse bevolking<br />
Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> Nederlanders over homoseksualiteit? Om dat in kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, mak<strong>en</strong><br />
we gebruik van <strong>en</strong>kele grootschalige, repres<strong>en</strong>tatieve surveys. Sommige daarvan betreff<strong>en</strong><br />
periodieke <strong>en</strong>quêtes, waardoor het mogelijk is om tr<strong>en</strong>ds in de tijd te schets<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> kanttek<strong>en</strong>ing bij die <strong>en</strong>quêtes is dat niet-westerse migrant<strong>en</strong> vaak niet goed zijn<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd, terwijl bek<strong>en</strong>d is dat in die kring<strong>en</strong> vaak relatief veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> moeite<br />
hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit. De informatie over etnische minderhed<strong>en</strong> hal<strong>en</strong> we daarom<br />
uit e<strong>en</strong> andere (specifieke minderhed<strong>en</strong>)<strong>en</strong>quête. Welke surveys word<strong>en</strong> gebruikt,<br />
zal steeds kort word<strong>en</strong> vermeld, maar voor meer uitgebreide informatie verwijz<strong>en</strong> wij de<br />
lezer naar de website van het scp.<br />
Nadat in hoofdstuk 2 aldus e<strong>en</strong> cijfermatig beeld is geschetst, volgt in hoofdstuk 3 e<strong>en</strong><br />
meer verdiep<strong>en</strong>de studie naar de houding van heterojonger<strong>en</strong>. Daarbij is gebruikgemaakt<br />
van interviews. Ruim 40 heterojonger<strong>en</strong> zijn geïnterviewd om zicht te krijg<strong>en</strong><br />
op de factor<strong>en</strong> die met name relevant zijn voor het vergrot<strong>en</strong> van de acceptatie van<br />
homo- <strong>en</strong> biseksualiteit bij jonger<strong>en</strong>. Het is ge<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief onderzoek, op basis<br />
waarvan g<strong>en</strong>eraliseerbare uitsprak<strong>en</strong> mogelijk zijn over heterojonger<strong>en</strong> in Nederland. Er<br />
is daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> juist gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> diverse groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Op die manier wordt<br />
informatie verkreg<strong>en</strong> over de uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de motiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong>, die<br />
acceptatie van homoseksualiteit in de weg staan of juist mogelijk mak<strong>en</strong>.<br />
27
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Ervaring<strong>en</strong> van lesbische vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong><br />
In deel 2 pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> we informatie over de acceptatie van homoseksualiteit zoals<br />
homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die zelf ervar<strong>en</strong>. Om daarover informatie te<br />
vergar<strong>en</strong>, is gebruikgemaakt van twee specifieke surveys. Voor informatie over de ervaring<strong>en</strong><br />
van mann<strong>en</strong> is dat de Schorer Monitor 2009, voor informatie over vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>quête van Stichting OndersteBov<strong>en</strong> 3 . Die laatste is uitgevoerd in 2008.<br />
Omdat er ge<strong>en</strong> bestand bestaat waarin geregistreerd is wat de seksuele voorkeur van<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> is, <strong>en</strong> omdat het ‘opspor<strong>en</strong>’ van de beoogde respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> via e<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatieve<br />
steekproef onder de bevolking (vooral vanwege te hoge kost<strong>en</strong>) niet mogelijk<br />
was, is voor e<strong>en</strong> andere wervingsstrategie gekoz<strong>en</strong>. Voor de beide g<strong>en</strong>oemde <strong>en</strong>quêtes<br />
was die deels vergelijkbaar: er werd<strong>en</strong> oproep<strong>en</strong> geplaatst op allerlei websites die veel<br />
door de doelgroep word<strong>en</strong> bezocht. Bij de Schorer Monitor is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> nog geworv<strong>en</strong><br />
via advert<strong>en</strong>ties in landelijke homoblad<strong>en</strong> <strong>en</strong> door het uitdel<strong>en</strong> van flyers <strong>en</strong> gadgets in<br />
homocafés <strong>en</strong> op cruising areas. Door die verschill<strong>en</strong> in wervingsmethod<strong>en</strong> zijn de mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die aan de twee <strong>en</strong>quêtes hebb<strong>en</strong> meegedaan vermoedelijk niet zonder<br />
meer met elkaar te vergelijk<strong>en</strong>.<br />
De vrag<strong>en</strong>lijst is afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> via het internet. E<strong>en</strong> nadeel van online-<strong>en</strong>quêtes is dat deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die ge<strong>en</strong> toegang hebb<strong>en</strong> tot internet, niet in de onderzoekspopulatie zijn verteg<strong>en</strong>woordigd.<br />
Dat geldt met name voor ouder<strong>en</strong>, lager opgeleid<strong>en</strong> <strong>en</strong> led<strong>en</strong> van etnische<br />
minderhed<strong>en</strong>. Die laatste groep is overig<strong>en</strong>s sowieso lastig te bereik<strong>en</strong>. Voor de verschill<strong>en</strong>de<br />
peiling<strong>en</strong> van de Schorer Monitor is uitvoerig, maar helaas tevergeefs geprobeerd<br />
om ook substantiële aantall<strong>en</strong> migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun nakomeling<strong>en</strong> aan het onderzoek te<br />
lat<strong>en</strong> deelnem<strong>en</strong>.<br />
Als gevolg van deze twee methodische kwesties (ge<strong>en</strong> aselecte werving <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> <strong>en</strong>quêter<strong>en</strong><br />
via het internet) is het do<strong>en</strong> van algem<strong>en</strong>e uitsprak<strong>en</strong> over ‘de homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong>’ of ‘de lesbische vrouw<strong>en</strong>’ in Nederland niet zonder meer mogelijk. Weliswaar<br />
hebb<strong>en</strong> grote aantall<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> de vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> ingevuld (ruim 4500 mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ruim 1300 vrouw<strong>en</strong>) <strong>en</strong> is er sprake van spreiding over tal van relevante achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
(opleidingsniveau, leeftijd, religiositeit). Maar of <strong>en</strong> in hoeverre deze<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatieve afspiegeling vorm<strong>en</strong> van de totale populatie is niet<br />
met zekerheid te zegg<strong>en</strong>. Dat noopt tot <strong>en</strong>ige voorzichtigheid bij het trekk<strong>en</strong> van conclusies.<br />
Deel twee van dit boek bevat overig<strong>en</strong>s nog e<strong>en</strong> hoofdstuk over homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap<br />
in Nederland. Daarin wordt ingegaan op de vraag hoe het met de kinder<strong>en</strong> van<br />
lesbische moeders <strong>en</strong> homoseksuele vaders gaat <strong>en</strong> welke ervaring<strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de lesbische moeders hebb<strong>en</strong> met de acceptatie van hun bijzondere gezinssituatie door<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun omgeving (over homoseksuele vaders is nog ge<strong>en</strong> informatie beschikbaar).<br />
Ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Zoals gezegd is op verzoek van de minister e<strong>en</strong> aparte studie verricht over de ervaring<strong>en</strong><br />
van homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> (16-25-jarig<strong>en</strong>). E<strong>en</strong> dergelijk grootschalig onderzoek<br />
onder zowel jong<strong>en</strong>s als meisjes is nog niet eerder in Nederland uitgevoerd. Tuss<strong>en</strong> mei<br />
28
<strong>gewoon</strong> homo (kunn<strong>en</strong>) zijn?<br />
<strong>en</strong> augustus 2009 kond<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> online e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête invull<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> ruim 1600<br />
bruikbare vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> opleverde (ruim 1100 meisjes <strong>en</strong> ruim 500 jong<strong>en</strong>s).<br />
Ook voor deze onderzoeksgroep geldt dat werving op basis van e<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatieve<br />
steekproef uit e<strong>en</strong> of andere registratie niet mogelijk was. Er is wel heel breed geworv<strong>en</strong>,<br />
via zowel online- als offlinekanal<strong>en</strong>. Om ook homojonger<strong>en</strong> te trekk<strong>en</strong>, die niet<br />
via specifiek op homo- <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> gerichte media <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> bereikt word<strong>en</strong>,<br />
zijn bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> oproep<strong>en</strong> tot deelname geplaatst op e<strong>en</strong> aantal algem<strong>en</strong>e jonger<strong>en</strong>sites.<br />
Omdat niet zeker is dat de responsgroep repres<strong>en</strong>tatief is voor de totale populatie homojonger<strong>en</strong><br />
is <strong>en</strong>ige voorzichtigheid gebod<strong>en</strong> bij het trekk<strong>en</strong> van conclusies.<br />
In aanvulling op de informatie uit de <strong>en</strong>quête zijn er nog interviews gehoud<strong>en</strong> met 30<br />
jonger<strong>en</strong>. Met name jonger<strong>en</strong> die (veel) homonegatieve ervaring<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad, zijn<br />
hiervoor b<strong>en</strong>aderd.<br />
De resultat<strong>en</strong> van dit uitgebreide deelonderzoek zijn beschrev<strong>en</strong> in deel 3, waar er vijf<br />
hoofdstukk<strong>en</strong> aan zijn gewijd. We bested<strong>en</strong> onder meer aandacht aan de coming-out van<br />
de jonger<strong>en</strong>, de mate waarin hun seksuele voorkeur wordt geaccepteerd, hun psychisch<br />
welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> h<strong>en</strong> om tips: wat moet er volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong> om de positie<br />
van homoseksuel<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong>?<br />
Onderzoek in vijf minderheidsgroep<strong>en</strong><br />
Het vierde deelproject t<strong>en</strong> slotte beoogt e<strong>en</strong> beeld te schets<strong>en</strong> van hoe de houding<br />
teg<strong>en</strong>over <strong>en</strong> de omgang met homoseksualiteit zich heeft ontwikkeld in vijf minderheidsgroep<strong>en</strong>:<br />
orthodoxe <strong>en</strong> evangelische protestant<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Turkse, Marokkaanse,<br />
Surinaamse <strong>en</strong> Chinese Nederlanders. Deels mak<strong>en</strong> we gebruik van schriftelijke bronn<strong>en</strong>,<br />
deels (<strong>en</strong> vooral) ook van interviews met sleutelperson<strong>en</strong> (ongeveer ti<strong>en</strong> per groep).<br />
De resultat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> in deel 4.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Met dank aan Gert Hekma van de afdeling Sociologie <strong>en</strong> Antropologie van de Universiteit van<br />
Amsterdam.<br />
2 Acties van dans<strong>en</strong>de homo’s <strong>en</strong> lesbo’s in heterodancings.<br />
3 Deze stichting is in 2006 opgericht om de maatschappelijke acceptatie van lesbische <strong>en</strong> biseksuele<br />
vrouw<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>.<br />
29
deel 1<br />
Houding van de Nederlandse<br />
bevolking
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
2 De houding van Nederlanders teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit<br />
Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp (scp)<br />
2.1 Zorg<strong>en</strong> over to<strong>en</strong>ame van homonegativiteit<br />
Op gezette tijd<strong>en</strong> verschijn<strong>en</strong> er bericht<strong>en</strong> in de media dat het met de acceptatie van<br />
homoseksualiteit in Nederland de verkeerde kant opgaat. Vooral gewelddadige incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong> (<strong>en</strong> in januari 2010 zelfs teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heteroseksuele man met<br />
e<strong>en</strong> tas van Gays&Gadgets) trekk<strong>en</strong> de aandacht. Nederland zou zijn rol als koploper in de<br />
wereld wat betreft homovri<strong>en</strong>delijkheid volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> inmiddels zijn verlor<strong>en</strong>. Zo<br />
zei Kamerlid Brinkman (pv v) in e<strong>en</strong> debat over het homo-emancipatiebeleid dat zijn<br />
partij terug zou will<strong>en</strong> ‘naar de situatie van 20 jaar geled<strong>en</strong>, waarin Nederland het meest<br />
homovrije land ter wereld was’ (tk 2009/2010b: 14).<br />
Maar hoe is het nu feitelijk gesteld met de houding van de Nederlandse bevolking? En<br />
hebb<strong>en</strong> burgers in andere Europese land<strong>en</strong> inmiddels inderdaad e<strong>en</strong> meer homovri<strong>en</strong>delijke<br />
attitude? In hoeverre blijkt uit opinieonderzoek<strong>en</strong> dat het klimaat voor homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s in Nederland is verslechterd? En welke groep<strong>en</strong> zijn met name ‘homonegatief’?<br />
Om deze vrag<strong>en</strong> te beantwoord<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> we – voor zover mogelijk – aandacht aan de<br />
vier dim<strong>en</strong>sies van de houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, zoals we die eerder hebb<strong>en</strong><br />
onderscheid<strong>en</strong> (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006). De eerste dim<strong>en</strong>sie hebb<strong>en</strong> we aangeduid<br />
als ‘algem<strong>en</strong>e aanvaarding’: de waardering <strong>en</strong> beoordeling van homoseksualiteit in het<br />
algeme<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> daarbij behor<strong>en</strong>de uitspraak die veel in opinieonderzoek<strong>en</strong> is gebruikt,<br />
is dat homoseksuel<strong>en</strong> vrij moet<strong>en</strong> zijn hun lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong> zoals zij will<strong>en</strong>. De tweede<br />
dim<strong>en</strong>sie gaat over gelijke recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> (anti)discriminatie. In hoeverre vindt de bevolking<br />
dat homo’s <strong>en</strong> hetero’s gelijke recht<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, bijvoorbeeld op het terrein van<br />
het huwelijk <strong>en</strong> adoptie? Reacties op homoseksualiteit in de op<strong>en</strong>baarheid vorm<strong>en</strong> de<br />
derde dim<strong>en</strong>sie. Wat vindt m<strong>en</strong> ervan als twee homo’s of lesbo’s elkaar op straat zo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in hoeverre is dat anders dan als het om e<strong>en</strong> heteropaar zou gaan? En tot slot onderscheid<strong>en</strong><br />
we reacties op homoseksualiteit in de naaste omgeving. Wat vindt m<strong>en</strong> er bijvoorbeeld<br />
van om homoseksuele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of bur<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>?<br />
We beginn<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> korte schets van de houding van de Nederlandse bevolking in<br />
vergelijking met die in andere land<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaan daarna meer uitgebreid in op de huidige<br />
situatie in Nederland <strong>en</strong> de tr<strong>en</strong>ds die zich in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia hebb<strong>en</strong> voorgedaan.<br />
We mak<strong>en</strong> gebruik van diverse repres<strong>en</strong>tatieve surveys. Voor meer informatie daarover<br />
kan de lezer terecht op www.scp.nl.<br />
2.2 E<strong>en</strong> internationale vergelijking<br />
De meest algem<strong>en</strong>e stelling die veelvuldig in opinieonderzoek aan de bevolking wordt<br />
voorgelegd, is dat homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> vrij moet<strong>en</strong> zijn om<br />
33
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
hun lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong> zoals zij dat will<strong>en</strong>. In Nederland <strong>en</strong> de ons omring<strong>en</strong>de westerse<br />
land<strong>en</strong> is het aandeel dat het daar niet mee e<strong>en</strong>s is maar klein. Sam<strong>en</strong> met D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Zwed<strong>en</strong> geeft Nederland het gunstigste beeld te zi<strong>en</strong>: 91% van de Nederlanders stemt<br />
in met die stelling, 89% van de D<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> 87% van de Zwed<strong>en</strong>. Van de Zuid-Europese land<strong>en</strong><br />
staat de Spaanse bevolking het meest positief teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, als we<br />
uitgaan van de reactie op deze algem<strong>en</strong>e stelling (78% stemt daarmee in). Het zijn vooral<br />
Rusland, de Oost-Europese land<strong>en</strong> <strong>en</strong> Turkije waar grote del<strong>en</strong> van de bevolking niet<br />
vind<strong>en</strong> dat homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> hun lev<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> zoals<br />
zij dat will<strong>en</strong>. In Turkije bijvoorbeeld gaat het om 34% (figuur 2.1).<br />
Figuur 2.1<br />
Homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> vrij zijn om hun lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong> zoals zij dat<br />
will<strong>en</strong> (aandeel (sterk) mee e<strong>en</strong>s), bevolking 15 jaar <strong>en</strong> ouder, 2008 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
Nederland<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Frankrijk<br />
België<br />
Zwitserland<br />
Duitsland<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Noorweg<strong>en</strong><br />
Spanje<br />
Finland<br />
Tsjechië<br />
Portugal<br />
Israël<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Cyprus<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Bulgarije<br />
Pol<strong>en</strong><br />
Hongarije<br />
Slowakije<br />
Estland<br />
Croatië<br />
Letland<br />
Turkije<br />
Oekraïne<br />
Roem<strong>en</strong>ië<br />
Rusland<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
Bron: ess (ess’08/’09 4 e ronde)<br />
E<strong>en</strong> andere tamelijk algem<strong>en</strong>e uitspraak die incid<strong>en</strong>teel in e<strong>en</strong> survey wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
gaat over de vraag wat m<strong>en</strong> ervan zou vind<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> homoseksuele man of vrouw de<br />
hoogste functie in het land zou bekled<strong>en</strong>. In Nederland zijn er al diverse bewindslied<strong>en</strong><br />
(geweest) die op<strong>en</strong>lijk homoseksueel zijn (Joop Wijn <strong>en</strong> Gerda Verburg). ijsland is echter<br />
het eerste <strong>en</strong> <strong>en</strong>ige land met e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijk homoseksuele regeringsleider: de lesbische<br />
34
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
Johanna Sigurdardottir, die voordi<strong>en</strong> minister van Sociale Zak<strong>en</strong> in het ijslandse kabinet<br />
was.<br />
De gegev<strong>en</strong>s zijn afkomstig uit de Eurobarometer, die in opdracht van de Europese Commissie<br />
wordt uitgevoerd. De cijfers moet<strong>en</strong> met <strong>en</strong>ige voorzichtigheid word<strong>en</strong> opgevat,<br />
want er is ge<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong> aselecte random steekproef. ijsland deed niet mee aan<br />
de Eurobarometer van 2009, dus hoe de bevolking over deze stelling d<strong>en</strong>kt, kunn<strong>en</strong> we<br />
hier helaas niet vermeld<strong>en</strong>. Vermoedelijk zal m<strong>en</strong> er echter weinig moeite mee hebb<strong>en</strong>.<br />
Ook in Nederland is de groep die zich er ongemakkelijk bij zou voel<strong>en</strong> als de premier<br />
homoseksueel zou zijn, erg klein. Van alle aan de Eurobarometer deelnem<strong>en</strong>de land<strong>en</strong><br />
is dat perc<strong>en</strong>tage hier het kleinst, gevolgd door Zwed<strong>en</strong>, Spanje, D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> <strong>en</strong> België.<br />
We zi<strong>en</strong> opnieuw dat dit idee in de Oost-Europese land<strong>en</strong> op aanzi<strong>en</strong>lijk meer weerstand<br />
stuit. In Turkije is het aandeel dat er moeite mee zou hebb<strong>en</strong> het grootst. Zie figuur 2.2<br />
voor e<strong>en</strong> overzicht van alle onderzochte land<strong>en</strong>.<br />
Figuur 2.2<br />
Wat zou u ervan vind<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> homoseksueel de hoogste functie in uw land zou bekled<strong>en</strong>?<br />
(aandeel oncomfortabel), bevolking 15 jaar <strong>en</strong> ouder, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
Nederland<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Spanje<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
België<br />
Frankrijk<br />
Ierland<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Luxemburg<br />
Malta<br />
Tsjechië<br />
Duitsland<br />
Portugal<br />
Italië<br />
Finland<br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Pol<strong>en</strong><br />
Slowakije<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Hongarije<br />
Estland<br />
Kroatië<br />
Letland<br />
Litouw<strong>en</strong><br />
Cyprus<br />
Roem<strong>en</strong>ië<br />
Macedonië<br />
Bulgarije<br />
Turkije<br />
Bron: ec (Eurobarometer 71.2)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80<br />
35
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Sinds 1 april 2001 kunn<strong>en</strong> par<strong>en</strong> van gelijk geslacht in Nederland formeel met elkaar<br />
huw<strong>en</strong>. Nederland liep daarmee voorop in de wereld. De discussie over deze vorm van<br />
gelijkberechtiging vindt echter in veel land<strong>en</strong> plaats <strong>en</strong> medio 2010 zijn er nog zev<strong>en</strong><br />
land<strong>en</strong> waar homoseksuele par<strong>en</strong> formeel in de echt kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong>: België<br />
(2003), Spanje (2005), Canada (2005), Zuid Afrika (2006), Noorweg<strong>en</strong> (2009), Zwed<strong>en</strong><br />
(2009) <strong>en</strong> Portugal (2010). 1<br />
De steun voor wat in de volksmond het ‘homohuwelijk’ wordt g<strong>en</strong>oemd was in 2006 van<br />
alle land<strong>en</strong> het grootst in Nederland, gevolgd door Zwed<strong>en</strong>, D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> <strong>en</strong> België. De<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit Turkije, de Oost-Europese land<strong>en</strong> <strong>en</strong> Griek<strong>en</strong>land zijn het minst voor<br />
invoering in Europa (figuur 2.3).<br />
Figuur 2.3<br />
Het ‘homohuwelijk’ zou toegestaan moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in Europa (aandeel mee e<strong>en</strong>s), bevolking 15 jaar<br />
<strong>en</strong> ouder, 2006 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
Nederland<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
België<br />
Luxemburg<br />
Spanje<br />
Duitsland<br />
Tsjechië<br />
Oost<strong>en</strong>rijjk<br />
Frankrijk<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Finland<br />
Ierland<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Italië<br />
Portugal<br />
Estland<br />
Slowakije<br />
Hongarije<br />
Malta<br />
Pol<strong>en</strong><br />
Litouw<strong>en</strong><br />
Kroatië<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Bulgarije<br />
Turkije<br />
Letland<br />
Roem<strong>en</strong>ië<br />
Bron: ec (Eurobarometer 66.1)<br />
36<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90<br />
In diezelfde Eurobarometer is nog gevraagd of m<strong>en</strong> vindt dat adoptie van kinder<strong>en</strong> door<br />
homopar<strong>en</strong> in Europa geaccepteerd zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Ook hier blijkt de steun het<br />
grootst te zijn in Nederland (bijna 70%), wederom gevolgd door Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong> D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
(figuur 2.4). Aan de onderkant van de lijst staan opnieuw vooral Oost-Europese land<strong>en</strong>.
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
Overig<strong>en</strong>s is er alle<strong>en</strong> in Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong> Nederland e<strong>en</strong> meerderheid voor deze vorm van<br />
gelijkberechtiging. Als het gaat om gelijke recht<strong>en</strong> bij het burgerlijk huwelijk zijn er wat<br />
meer land<strong>en</strong> waar hiervoor e<strong>en</strong> meerderheid bestaat. Behalve Nederland <strong>en</strong> Zwed<strong>en</strong> zijn<br />
dat: D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong>, België, Luxemburg, Spanje, Tsjechië <strong>en</strong> Duitsland.<br />
Figuur 2.4<br />
De adoptie van kinder<strong>en</strong> door homoseksuele stell<strong>en</strong> moet geaccepteerd word<strong>en</strong> in Europa<br />
(aandeel mee e<strong>en</strong>s), bevolking van 15 jaar <strong>en</strong> ouder, 2006 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
Nederland<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
België<br />
Spanje<br />
Duitsland<br />
Luxemburg<br />
Frankrijk<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Ierland<br />
Finland<br />
Tsjechië<br />
Italië<br />
Portugal<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Turkije<br />
Estland<br />
Hongarije<br />
Bulgarije<br />
Slowakije<br />
Litouw<strong>en</strong><br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Kroatië<br />
Roem<strong>en</strong>ië<br />
Letland<br />
Pol<strong>en</strong><br />
Malta<br />
Bron: ec (Eurobarometer 66.1)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80<br />
Het hebb<strong>en</strong> van homoseksuele bur<strong>en</strong> komt wat dichter bij de persoonlijke leefsfeer.<br />
Dat zou kunn<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat dit meer weerstand oplevert, maar dat lijkt toch niet<br />
het geval. De land<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in dezelfde lijn als hiervoor ook al bleek. In de Oost-<br />
Europese land<strong>en</strong> is de groep die zich ongemakkelijk zou voel<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> homoseksuele<br />
buur het grootst (figuur 2.5). Vooral de Roem<strong>en</strong><strong>en</strong> vall<strong>en</strong> in negatieve zin op: bijna vier<br />
op de ti<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> daar moeite mee hebb<strong>en</strong>. In Nederland is het aandeel dat zegt zich<br />
oncomfortabel te zull<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> het kleinst (1%).<br />
37
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Figuur 2.5<br />
Hoe zou u zich er persoonlijk bij voel<strong>en</strong> als u e<strong>en</strong> homoseksuele man of vrouw als buurman/buurvrouw<br />
zou hebb<strong>en</strong>? (aandeel oncomfortabel), bevolking 15 jaar <strong>en</strong> ouder, 2008 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
Nederland<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Spanje<br />
Luxemburg<br />
Frankrijk<br />
België<br />
Ierland<br />
Malta<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Duitsland<br />
Finland<br />
Tsjechië<br />
Portugal<br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Slowakije<br />
Pol<strong>en</strong><br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Italië<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Estland<br />
Cyprus<br />
Hongarije<br />
Letland<br />
Bulgarije<br />
Litouw<strong>en</strong><br />
Roem<strong>en</strong>ië<br />
Bron: ec (Eurobarometer 69.1)<br />
38<br />
0 10 20 30 40 50<br />
E<strong>en</strong> interessante vraag die sinds kort af <strong>en</strong> toe in de Eurobarometer is gesteld, gaat over<br />
het hebb<strong>en</strong> van homoseksuele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>. Die vraag is om meerdere red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
interessant. Allereerst zal het e<strong>en</strong> indicatie zijn van de mate waarin homoseksuele mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijk voor hun seksuele voorkeur kunn<strong>en</strong> uitkom<strong>en</strong>. Het is redelijk<br />
om ervan uit te gaan dat de aandel<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong> niet zull<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
westerse land<strong>en</strong>. In land<strong>en</strong> waar homoseksuel<strong>en</strong> ‘<strong>gewoon</strong> homo kunn<strong>en</strong> zijn’, zull<strong>en</strong> dus<br />
meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s onder hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. In de tweede<br />
plaats blijkt de houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit vaak in positieve zin te verander<strong>en</strong><br />
als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zelf homoseksuele mann<strong>en</strong> of vrouw<strong>en</strong> in hun eig<strong>en</strong> omgeving meemak<strong>en</strong><br />
(zie ook hoofdstuk 3 van dit rapport). De antwoord<strong>en</strong> op deze vraag kunn<strong>en</strong> dus word<strong>en</strong><br />
opgevat als e<strong>en</strong> indicator van het sociale klimaat in e<strong>en</strong> land wat betreft de houding<br />
teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit.<br />
De bevinding<strong>en</strong> zijn in dit licht goed te begrijp<strong>en</strong>. Nederland voert de ranglijst aan<br />
(figuur 2.6). Met de relatief lange traditie van groei<strong>en</strong>de acceptatie van homoseksualiteit<br />
is het perc<strong>en</strong>tage van de bevolking dat e<strong>en</strong> of meer homoseksuel<strong>en</strong> in de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
heeft het grootst. De meeste Zuid- <strong>en</strong> Midd<strong>en</strong>-Europese land<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> de midd<strong>en</strong>moot<br />
<strong>en</strong> in het voormalige Oostblok <strong>en</strong> Turkije is het aandeel met e<strong>en</strong> ‘seksueel diverse’ k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>kring<br />
het kleinst.<br />
Figuur 2.6<br />
Aandeel dat zegt vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> die homoseksueel zijn, bevolking van 15 jaar <strong>en</strong><br />
ouder, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
Nederland<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Frankrijk<br />
Luxemburg<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Spanje<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
België<br />
Ierland<br />
Finland<br />
Duitsland<br />
Malta<br />
Italië<br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Portugal<br />
Tsjechië<br />
Estland<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Cyprus<br />
Slowakije<br />
Letland<br />
Pol<strong>en</strong><br />
Hongarije<br />
Kroatië<br />
Bulgarije<br />
Litouw<strong>en</strong><br />
Macedonië<br />
Turkije<br />
Roem<strong>en</strong>ië<br />
Bron: ec (Eurobarometer 71.2)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80<br />
Het beeld dat aldus uit deze opinieonderzoek<strong>en</strong> resulteert, is helder: gevraagd naar hun<br />
m<strong>en</strong>ing over diverse onderwerp<strong>en</strong> blijkt in Europa de Nederlandse bevolking nog altijd<br />
het meest positief wat betreft de houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Het verschil<br />
met Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong> D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> is overig<strong>en</strong>s klein. Maar vergelek<strong>en</strong> met de meeste Zuid-,<br />
Midd<strong>en</strong>- <strong>en</strong> vooral Oost-Europese land<strong>en</strong> vertoont Nederland e<strong>en</strong> veel gunstiger beeld.<br />
Dat neemt niet weg dat er ook in Nederland op sommige punt<strong>en</strong> nog sprake is van e<strong>en</strong><br />
meer negatieve houding – we gaan daar in de volg<strong>en</strong>de paragraaf nader op in. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
is van belang te bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat het peil<strong>en</strong> van opvatting<strong>en</strong> iets anders is dan het peil<strong>en</strong><br />
van de bejeg<strong>en</strong>ing van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. Over dat laatste ontbrek<strong>en</strong> helaas empirische<br />
gegev<strong>en</strong>s.<br />
39
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
2.3 De huidige situatie in Nederland<br />
Als Nederlanders wordt gevraagd te reager<strong>en</strong> op allerlei uitsprak<strong>en</strong> over homoseksualiteit,<br />
dan blijkt dat de groep die daar negatieve opvatting<strong>en</strong> over heeft duidelijk in de<br />
minderheid is. Er zijn echter wel verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de eerderg<strong>en</strong>oemde vier dim<strong>en</strong>sies:<br />
algem<strong>en</strong>e aanvaarding, gelijke recht<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>baarheid <strong>en</strong> naaste omgeving.<br />
De meest algem<strong>en</strong>e uitspraak die is voorgelegd, luidt dat homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
lesbische vrouw<strong>en</strong> hun lev<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> zoals zij dat will<strong>en</strong>. Bijna neg<strong>en</strong> van<br />
de ti<strong>en</strong> Nederlanders stemm<strong>en</strong> daarmee in. Dit is de uitspraak die het meest in allerlei<br />
(ook internationale) <strong>en</strong>quêtes is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar de meeste instemming mee is.<br />
Tot deze algem<strong>en</strong>e dim<strong>en</strong>sie behor<strong>en</strong> ook twee stelling<strong>en</strong> over seks. Het beeld van seks<br />
tuss<strong>en</strong> twee person<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht roept nogal e<strong>en</strong>s walging op, vooral als het<br />
om twee mann<strong>en</strong> gaat (27% vindt dat walgelijk).<br />
Homoseksualiteit wordt wel gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> aantasting van het onderscheid tuss<strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong>. Homo’s zijn in de og<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong><br />
echte mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> twee op de ti<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> dit k<strong>en</strong>nelijk e<strong>en</strong> ingewikkelde kwestie,<br />
want hun m<strong>en</strong>ing daarover is ambival<strong>en</strong>t. Dit is e<strong>en</strong> interessant gegev<strong>en</strong>, want zoals<br />
ook verder in dit rapport zal blijk<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 3), draagt juist het afwijk<strong>en</strong> van wat<br />
‘des mans’ wordt geacht, bij aan de afwijzing van homoseksualiteit.<br />
Gelijkberechtiging van homoseksuel<strong>en</strong> wordt door de meerderheid van de bevolking<br />
onderschrev<strong>en</strong>, maar als er kinder<strong>en</strong> in het spel zijn is de steun minder groot dan op het<br />
punt van de relaties tuss<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ruim 20% keurt namelijk gelijke recht<strong>en</strong> op<br />
adoptie voor homoseksuele <strong>en</strong> heteroseksuele par<strong>en</strong> af. Ev<strong>en</strong>tuele afschaffing van de<br />
op<strong>en</strong>stelling van het huwelijk voor par<strong>en</strong> van gelijk geslacht wordt daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> ‘slechts’<br />
door 11% onderschrev<strong>en</strong>; 70% vindt dat ook homopar<strong>en</strong> in het huwelijk moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
tred<strong>en</strong>.<br />
Eerdere onderzoek<strong>en</strong> wez<strong>en</strong> uit dat het uit<strong>en</strong> van de (homo)seksuele voorkeur in de<br />
op<strong>en</strong>baarheid vaak op afkeuring kan rek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Zo gaf in 2000 42% van de bevolking van<br />
18-70 jaar te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> het aanstootgev<strong>en</strong>d te vind<strong>en</strong> als twee mann<strong>en</strong> elkaar in het op<strong>en</strong>baar<br />
zo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Bij 31% gold dat voor twee zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong>, zo bleek uit het zogehet<strong>en</strong><br />
Socon-onderzoek (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006). Het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> (scp)<br />
legde deze kwestie in 2006 voor aan de bevolking van 16 jaar <strong>en</strong> ouder <strong>en</strong> daaruit blek<strong>en</strong><br />
vergelijkbare uitkomst<strong>en</strong>, met di<strong>en</strong> verstande dat de afwijzing van zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de mann<strong>en</strong><br />
groter was (49%) dan uit het eerdere onderzoek bleek (Keuz<strong>en</strong>kamp 2007). In de meest<br />
rec<strong>en</strong>te scp-<strong>en</strong>quête (2008) zijn de perc<strong>en</strong>tages weer wat lager: 40% vindt het aanstootgev<strong>en</strong>d<br />
als twee mann<strong>en</strong> elkaar in het op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> 27% als het om twee vrouw<strong>en</strong><br />
gaat. Sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s zo<strong>en</strong><strong>en</strong> in het op<strong>en</strong>baar sowieso aanstootgev<strong>en</strong>d,<br />
maar als het om e<strong>en</strong> heteropaar gaat, wekt dat toch veel minder weerstand (13%).<br />
40
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
Tabel 2.1<br />
Opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit, bevolking van 18 jaar <strong>en</strong> ouder, 2008 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
(helemaal)<br />
mee e<strong>en</strong>s<br />
niet mee<br />
e<strong>en</strong>s/niet<br />
mee one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal)<br />
mee one<strong>en</strong>s<br />
<strong>nooit</strong> over<br />
nagedacht<br />
algeme<strong>en</strong><br />
Homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
hun lev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> zoals zij dat will<strong>en</strong>. 86 7 4 3<br />
Seks tuss<strong>en</strong> twee lesbische vrouw<strong>en</strong> vind ik walgelijk.<br />
Seks tuss<strong>en</strong> twee homoseksuele mann<strong>en</strong> vind ik<br />
12 24 57 7<br />
walgelijk. 27 25 40 8<br />
Homomann<strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong> echte mann<strong>en</strong>. 9 18 67 7<br />
gelijke recht<strong>en</strong><br />
Het homohuwelijk di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> afgeschaft. 11 14 70 6<br />
Homoseksuele par<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> delfde recht<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> als heteroseksuele par<strong>en</strong> bij het<br />
adopter<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong>. 53 21 21 6<br />
homoseksualiteit in de op<strong>en</strong>baarheid-<br />
Ik vind het aanstootgev<strong>en</strong>d als twee mann<strong>en</strong> in<br />
het op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>. 40 26 29 4<br />
Ik vind het aanstootgev<strong>en</strong>d als twee vrouw<strong>en</strong> in<br />
het op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>. 27 27 42 5<br />
Ik vind het aanstootgev<strong>en</strong>d als e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> vrouw<br />
in het op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>. 13 22 60 5<br />
Als ik e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrouw hand in hand zie<br />
lop<strong>en</strong> heb ik daar minder moeite mee dan<br />
wanneer ik twee mann<strong>en</strong> hand ik hand zie lop<strong>en</strong>. 33 18 45 5<br />
homoseksualiteit in de naaste omgeving<br />
Ik zou het e<strong>en</strong> probleem vind<strong>en</strong> als mijn kind<br />
op school les krijgt van e<strong>en</strong> homoseksuele<br />
leraar of lerares. 6 11 75 8<br />
(zeer) on-aanvaardbaar<br />
(zeer) aanvaardbaar<br />
D<strong>en</strong>kt u zich e<strong>en</strong>s in dat u e<strong>en</strong> dochter of e<strong>en</strong><br />
zoon hebt, die sam<strong>en</strong>woont met e<strong>en</strong> vaste<br />
partner van hetzelfde geslacht. Kunt u<br />
aangev<strong>en</strong> hoe aanvaardbaar u dat vindt? a 13 23 64<br />
a Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> hierbij e<strong>en</strong> nummer tuss<strong>en</strong> 1 <strong>en</strong> 5 kiez<strong>en</strong>, waarbij 1 staat voor zeer onaanvaardbaar<br />
<strong>en</strong> 5 voor zeer aanvaardbaar.<br />
Bron: scp (sli’08).<br />
41
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
De vierde dim<strong>en</strong>sie van de houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit gaat over (hypothetische)<br />
situaties waarin homoseksualiteit dichterbij komt: e<strong>en</strong> kind dat les krijgt van<br />
e<strong>en</strong> homoseksuele doc<strong>en</strong>t of dat zou gaan sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> partner van hetzelfde<br />
geslacht. Hoewel m<strong>en</strong> wellicht zou verwacht<strong>en</strong> dat juist dat iets is waar m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> moeite<br />
mee hebb<strong>en</strong>, meer dan met situaties waarin homoseksualiteit op afstand blijft, blijkt dat<br />
niet zo te zijn. Slechts e<strong>en</strong> op de twintig m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zegt er moeite mee te zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> kind van h<strong>en</strong> les krijgt van e<strong>en</strong> homoseksuele leerkracht. Wat meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, maar<br />
toch nog altijd e<strong>en</strong> duidelijke minderheid (13%), zou het onaanvaardbaar vind<strong>en</strong> als hun<br />
zoon of dochter zou sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> met iemand van hetzelfde geslacht.<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de maat<br />
Het bevorder<strong>en</strong> van de sociale acceptatie van homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> is de<br />
hoofddoelstelling van het homo-emancipatiebeleid van het vierde kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de,<br />
dat in 2007 aantrad (tk 2007/2008). Op verzoek van to<strong>en</strong>malig minister Plasterk heeft<br />
het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de maat ontwikkeld, die als indicator<br />
kan di<strong>en</strong><strong>en</strong> om de voortgang op dat terrein te met<strong>en</strong> (Keuz<strong>en</strong>kamp 2007). De maat is<br />
gebaseerd op de scores van de uitsprak<strong>en</strong> uit tabel 2.1. 2<br />
De peiling van 2006 wees uit dat 15% van de bevolking e<strong>en</strong> negatieve score had op de<br />
maat ‘sociale acceptatie in brede zin’ (tabel 2.2). In de latere peiling<strong>en</strong> (2008) is dit aandeel<br />
inmiddels duidelijk lager (9%). Het is van belang om hierbij op te merk<strong>en</strong> dat nietwesterse<br />
migrant<strong>en</strong> niet goed in deze onderzoek<strong>en</strong> zijn verteg<strong>en</strong>woordigd. Hoewel twee<br />
meetmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te weinig zijn om ferme conclusies op te baser<strong>en</strong>, lijk<strong>en</strong> de gegev<strong>en</strong>s uit<br />
te wijz<strong>en</strong> dat het aandeel van de bevolking dat afwijz<strong>en</strong>d staat teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
na het aantred<strong>en</strong> van het vierde kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de kleiner is geword<strong>en</strong>.<br />
Tabel 2.2<br />
Houding van de bevolking teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit in één maat sam<strong>en</strong>gevat, bevolking van 16 jaar<br />
<strong>en</strong> ouder, 2006 <strong>en</strong> 2008a (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
bron<br />
42<br />
helemaal<br />
negatief negatief neutraal positief<br />
helemaal<br />
positief<br />
Culturele verandering<strong>en</strong> 2006 3 12 33 40 12<br />
scp Leefsituatie Index 2008 2 7 27 46 19<br />
a De gegev<strong>en</strong>s van 2008 hebb<strong>en</strong> betrekking op de groep van 18 jaar <strong>en</strong> ouder. Analyses van de andere<br />
bronn<strong>en</strong> met alle<strong>en</strong> die leeftijdsgroep leid<strong>en</strong> tot dezelfde uitkomst<strong>en</strong> als die voor de 16-plussers.<br />
Bron: scp (cv’06; sli’08)<br />
2.4 Afnem<strong>en</strong>de of to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de acceptatie?<br />
Sinds het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong> zestig is het aandeel onder de Nederlandse bevolking dat<br />
negatief teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit staat, afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006). De<br />
langste tijdreeks die beschikbaar is 3 gaat over de vraag of m<strong>en</strong> vindt dat homoseksuel<strong>en</strong>
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
vrij moet<strong>en</strong> zijn om hun lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong> zoals zij dat will<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig<br />
nam het aandeel dat daar teg<strong>en</strong> is af van 36% tot 7%, om daarna wat te schommel<strong>en</strong><br />
maar toch nog altijd licht te dal<strong>en</strong>. Zoals al uit de vorige paragraaf bleek, is inmiddels<br />
nog maar 4% daar op teg<strong>en</strong>. Extreme uitsprak<strong>en</strong> als ‘homoseksuel<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> flink word<strong>en</strong><br />
aangepakt’ <strong>en</strong> ‘homoseksuel<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> uit de maatschappij word<strong>en</strong> verwijderd’,<br />
word<strong>en</strong> al geruime tijd niet meer in grootschalige surveys opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Het aandeel van<br />
de bevolking (21-64 jaar) dat die m<strong>en</strong>ing was toegedaan, daalde tot 1980 <strong>en</strong> omvatte in<br />
het begin van de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig respectievelijk 5% <strong>en</strong> 2%.<br />
De vraag hoe wordt aangekek<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>,<br />
is op diverse manier<strong>en</strong> <strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de surveys aan bod gekom<strong>en</strong>. Vanwege<br />
verschill<strong>en</strong> in de wijze van bevraging is het niet goed mogelijk om stellige uitsprak<strong>en</strong><br />
hierover te do<strong>en</strong>, maar de gegev<strong>en</strong>s wijz<strong>en</strong> wel allemaal in dezelfde richting. In de loop<br />
der jar<strong>en</strong> is de moeite die m<strong>en</strong> daarmee heeft afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, zowel als het gaat om het idee<br />
op zich, als wanneer het e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> kind zou betreff<strong>en</strong> (figuur 2.7).<br />
Figuur 2.7<br />
Aandeel van de bevolking van 21-64 jaar dat negatief scoort op <strong>en</strong>kele items, 1968-2008<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
1968<br />
1969<br />
1970<br />
1971<br />
1972<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
homo’s zoveel mogelijk vrijlat<strong>en</strong> (one<strong>en</strong>s)<br />
e<strong>en</strong>s met dat homo’s ink aangepakt moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>s met dat homo’s uit maatschappij moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verwijderd<br />
sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> homoseksueel paar (one<strong>en</strong>s)<br />
sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> kind met iemand van zelfde geslacht (onaanvaardbaar)<br />
sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> kind met iemand van zelfde geslacht (onaanvaardbaar)<br />
Bron: scp (Sex in Nederland 1968; Progressiviteit <strong>en</strong> conservatisme 1970; cv’75-’06; ess’02 <strong>en</strong> ’04);<br />
sli’80); its (Socon’85-’00)<br />
43
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Gelijke recht<strong>en</strong><br />
In de periodieke surveys zijn ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s diverse vrag<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> over verschill<strong>en</strong>de<br />
kwesties op het gebied van de gelijke behandeling (figuur 2.8). In oudere surveys ging het<br />
om het recht op woonruimte <strong>en</strong> over erfrecht. Al in het begin van de jar<strong>en</strong> tachtig war<strong>en</strong><br />
daar maar weinig m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op teg<strong>en</strong> <strong>en</strong> sinds het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig zijn deze<br />
onderwerp<strong>en</strong> niet meer bevraagd. Het recht op adoptie daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t al e<strong>en</strong> lange<br />
traditie als het gaat om de aandacht hiervoor in het opinieonderzoek. In 1980 stond twee<br />
derde van de bevolking negatief teg<strong>en</strong>over gelijke recht<strong>en</strong> voor homo- <strong>en</strong> heteropar<strong>en</strong><br />
bij adoptie. Inmiddels is dat aandeel flink geslonk<strong>en</strong>; in 2008 stond nog ‘slechts’ 27% van<br />
de bevolking afwijz<strong>en</strong>d teg<strong>en</strong>over adoptie door homopar<strong>en</strong> (terwijl dit wettelijk is geregeld<br />
in 2009).<br />
De aandacht voor op<strong>en</strong>stelling van het burgerlijk huwelijk voor homoseksuele par<strong>en</strong> is<br />
van rec<strong>en</strong>ter datum. Voor het eerst maakte dit thema onderdeel uit van Culturele Verandering<strong>en</strong><br />
in 1988. Gevraagd werd om aan te gev<strong>en</strong> in hoeverre m<strong>en</strong> het e<strong>en</strong>s is met<br />
de uitspraak ‘Homoseksuele par<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> het recht moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> om met elkaar te<br />
trouw<strong>en</strong>’. Ruim vier op de ti<strong>en</strong> Nederlanders war<strong>en</strong> er teg<strong>en</strong>. Nadat het burgerlijk huwelijk<br />
is op<strong>en</strong>gesteld voor homopar<strong>en</strong> is de vraag veranderd <strong>en</strong> luidt met ingang van 2002:<br />
‘Homoseksuel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig officieel met elkaar trouw<strong>en</strong>. Vindt u dat e<strong>en</strong><br />
goede zaak, e<strong>en</strong> slechte zaak of maakt het u niet uit?’ E<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> Nederlanders vond<br />
het to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> slechte zaak. In de peiling<strong>en</strong> daarna schommel<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages wat: in<br />
2006 vond 16% het e<strong>en</strong> slechte zaak, in 2008 was het perc<strong>en</strong>tage gelijk aan dat van 2002<br />
(11%).<br />
Figuur 2.8<br />
Aandeel van de bevolking van 21-64 jaar dat gelijke recht<strong>en</strong> wat betreft erv<strong>en</strong>, woonruimte, adoptie<br />
<strong>en</strong> huwelijk afkeurt, 1980-2008 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
44<br />
1975 1980 1985 1986 1987 1988 1990 1991 1993 1995 2000 2002 2006 2008<br />
Bron: scp (cv’80-’08)<br />
adoptie<br />
huwelijk<br />
woonruimte<br />
erv<strong>en</strong>
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
2.5 Verschill<strong>en</strong> in Nederland tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />
2.5.1 Sekse, leeftijd, opleiding, religiositeit <strong>en</strong> politieke voorkeur<br />
Eerdere onderzoek<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat er duidelijke verschill<strong>en</strong> zijn tuss<strong>en</strong> bevolkingsgroep<strong>en</strong><br />
in hun houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Mann<strong>en</strong>, ouder<strong>en</strong>, lager opgeleid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
orthodox religieuz<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in de landelijk repres<strong>en</strong>tatieve onderzoek<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> als<br />
groep<strong>en</strong> die gemiddeld meer moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit (Keuz<strong>en</strong>kamp et al.<br />
2006; zie voor e<strong>en</strong> overzicht van de literatuur: Kuyper <strong>en</strong> Bakker 2006).<br />
Tabel 2.3<br />
Verschill<strong>en</strong> in houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit naar sekse, leeftijd, opleiding, kerkelijkheid <strong>en</strong><br />
politieke voorkeur, bevolking van 16 jaar <strong>en</strong> ouder, 2010 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
sekse<br />
man<br />
vrouw<br />
leeftijd<br />
16-24 jaar<br />
25-34 jaar<br />
35-49 jaar<br />
50-64 jaar<br />
≥ 65 jaar<br />
opleiding<br />
bao, vmbo<br />
havo/vwo/mbo<br />
hbo/wo<br />
kerkelijkheid<br />
1x per week of vaker naar de kerk<br />
1x per 2 wek<strong>en</strong> of minder<br />
<strong>nooit</strong><br />
politieke voorkeura cda<br />
PvdA<br />
vvd<br />
sp<br />
D66<br />
Gro<strong>en</strong> Links<br />
pvv<br />
negatief niet negatief, niet positief positief<br />
9<br />
4<br />
4<br />
8<br />
5<br />
5<br />
12<br />
11<br />
4<br />
5<br />
34<br />
5<br />
4<br />
9<br />
3<br />
5<br />
1<br />
3<br />
0<br />
11<br />
totaal (n = 1001) 7 23 71<br />
a Groep<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> andere politieke voorkeur war<strong>en</strong> te weinig in de steekproef verteg<strong>en</strong>woordigd<br />
om apart te kunn<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong>.<br />
Bron: ocw (homo 2010)<br />
26<br />
19<br />
24<br />
19<br />
21<br />
21<br />
30<br />
29<br />
21<br />
17<br />
35<br />
26<br />
19<br />
39<br />
14<br />
22<br />
13<br />
13<br />
20<br />
25<br />
65<br />
77<br />
71<br />
73<br />
74<br />
74<br />
58<br />
61<br />
75<br />
77<br />
30<br />
69<br />
77<br />
52<br />
84<br />
73<br />
86<br />
84<br />
80<br />
63<br />
45
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
We zull<strong>en</strong> eerst op basis van de sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de maat voor sociale acceptatie nagaan in<br />
hoeverre dat beeld ook in 2010 nog zo is (tabel 2.3). 4 In de volg<strong>en</strong>de twee paragraf<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
we specifiek ingaan op de houding van achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> migrant<strong>en</strong>.<br />
De groep met het grootste aandeel person<strong>en</strong> dat moeite heeft met homoseksualiteit is<br />
de groep meest kerkelijk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> derde van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die t<strong>en</strong> minste e<strong>en</strong> keer per week<br />
naar de kerk gaan, heeft e<strong>en</strong> negatieve houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, vergelek<strong>en</strong><br />
met 4% van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die daar <strong>nooit</strong> he<strong>en</strong> gaan. Andere groep<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> relatief groot<br />
aandeel dat moeite heeft met homoseksualiteit zijn: 65-plussers (12%), laagopgeleid<strong>en</strong><br />
(11%), <strong>en</strong> aanhangers van de pv v (11%) <strong>en</strong> het cda (9%). Verder staan mann<strong>en</strong> vaker negatief<br />
teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit (9%) dan vrouw<strong>en</strong> (4%). Niet-westerse migrant<strong>en</strong> zijn<br />
onvoldo<strong>en</strong>de in de steekproef verteg<strong>en</strong>woordigd om uitsprak<strong>en</strong> over hun houding te<br />
kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
2.5.2 Jonger<strong>en</strong> over homoseksualiteit<br />
Jonger<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong> zich in e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sfase waarin zij gaan experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> met relaties<br />
<strong>en</strong> mogelijk vrag<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over hun eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur. E<strong>en</strong> veilige omgeving<br />
– thuis, op school <strong>en</strong> onder vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> – waarin ge<strong>en</strong> negatieve oordel<strong>en</strong> heers<strong>en</strong> over<br />
homoseksualiteit, is dan van belang. Eerder onderzoek heeft lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat relatief veel<br />
jonger<strong>en</strong> moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit. Het meest rec<strong>en</strong>te landelijke onderzoek<br />
onder jonger<strong>en</strong> van 12 tot 25 jaar waarin dit thema aan de orde kwam, is Seks onder je 25 e<br />
(De Graaf et al. 2005). Daaruit bleek bijvoorbeeld dat e<strong>en</strong> op de vijf meisjes <strong>en</strong> twee op<br />
de vijf jong<strong>en</strong>s het afkeur<strong>en</strong> als twee jong<strong>en</strong>s met elkaar vrij<strong>en</strong>. Ook bleek dat 12% van<br />
de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 4% van de meisjes de vri<strong>en</strong>dschap met hun beste vri<strong>en</strong>d(in) zou verbrek<strong>en</strong><br />
als deze homoseksueel of lesbisch zou blijk<strong>en</strong> te zijn. In lokale surveys onder scholier<strong>en</strong>,<br />
die soms door de ggd word<strong>en</strong> uitgevoerd, word<strong>en</strong> incid<strong>en</strong>teel ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s vrag<strong>en</strong> over dit<br />
onderwerp gesteld. De uitkomst<strong>en</strong> zijn echter vaak niet onderling vergelijkbaar, omdat<br />
de formulering<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of omdat andere leeftijdsgroep<strong>en</strong> zijn onderzocht. 5<br />
Rec<strong>en</strong>t zijn nieuwe landelijke gegev<strong>en</strong>s over de houding van scholier<strong>en</strong> verzameld via het<br />
Health Behaviour in Schoolaged Childr<strong>en</strong>-onderzoek (hbsc). 6 Daarin is gevraagd of e<strong>en</strong> homoseksuele<br />
jong<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> lesbisch meisje tot de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring zou kunn<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> (tabel<br />
2.4). E<strong>en</strong> krappe meerderheid van de scholier<strong>en</strong> zegt wel bevri<strong>en</strong>d te kunn<strong>en</strong> zijn met<br />
e<strong>en</strong> homoseksuele leeftijdsg<strong>en</strong>oot. Iets meer dan e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> zegt van niet. Vooral<br />
leerling<strong>en</strong> van het basisonderwijs (groep 8) hebb<strong>en</strong> hier vaak nog <strong>nooit</strong> over nagedacht<br />
(ruim e<strong>en</strong> kwart). Meisjes staan positiever teg<strong>en</strong>over acceptatie van homo’s in hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring<br />
dan jong<strong>en</strong>s.<br />
Ook is gevraagd wat jonger<strong>en</strong> ervan vind<strong>en</strong> als twee jong<strong>en</strong>s of twee meisjes met elkaar<br />
zo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> ter vergelijking ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s als het e<strong>en</strong> zo<strong>en</strong><strong>en</strong>d heterostelletje betreft. Ruim<br />
vier op de ti<strong>en</strong> scholier<strong>en</strong> in het basisonderwijs <strong>en</strong> zo’n vijf op de ti<strong>en</strong> scholier<strong>en</strong> in het<br />
voortgezet onderwijs vind<strong>en</strong> het vies als twee jong<strong>en</strong>s met elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Als het twee<br />
meisjes betreft is het beeld bij de basisscholier<strong>en</strong> vrijwel hetzelfde. Bij de leerling<strong>en</strong> in<br />
het voortgezet onderwijs is de groep die elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de meisjes vies vindt echter duidelijk<br />
kleiner (29%) dan als het om twee zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de jong<strong>en</strong>s gaat. De vraagstelling in het<br />
46
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
hbsc-onderzoek is niet helemaal hetzelfde als die in het onderzoek onder de algem<strong>en</strong>e<br />
bevolking (zie tabel 2.1), maar de uitkomst<strong>en</strong> zijn behoorlijk vergelijkbaar.<br />
Tabel 2.4<br />
Opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit, 11-15-jarige scholier<strong>en</strong> van basis- <strong>en</strong> voortgezet onderwijs, naar<br />
sekse, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
Homoseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> lesbische meid<strong>en</strong><br />
mog<strong>en</strong> tot mijn vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring behor<strong>en</strong>.<br />
(helemaal) one<strong>en</strong>s<br />
niet e<strong>en</strong>s/niet one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal) e<strong>en</strong>s<br />
<strong>nooit</strong> over nagedacht<br />
Ik vind het vies als e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> meisje<br />
met elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
(helemaal) one<strong>en</strong>s<br />
niet e<strong>en</strong>s/niet one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal) e<strong>en</strong>s<br />
<strong>nooit</strong> over nagedacht<br />
Ik vind het vies als twee jong<strong>en</strong>s met elkaar<br />
zo<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
(helemaal) one<strong>en</strong>s<br />
niet e<strong>en</strong>s/niet one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal) e<strong>en</strong>s<br />
<strong>nooit</strong> over nagedacht<br />
Ik vind het vies als twee meisjes met elkaar<br />
zo<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
(helemaal) one<strong>en</strong>s<br />
niet e<strong>en</strong>s/niet one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal) e<strong>en</strong>s<br />
<strong>nooit</strong> over nagedacht<br />
Bron: Trimbos/uu/scp (hbsc’09)<br />
basisonderwijs voortgezet onderwijs<br />
jong<strong>en</strong>s meisjes totaal jong<strong>en</strong>s meisjes totaal<br />
Net als eerder bleek uit het onderzoek onder volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>, is er ook onder scholier<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
groot verschil in waardering van zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de homo’s <strong>en</strong> zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de hetero’s. Met dat laatste<br />
hebb<strong>en</strong> ook scholier<strong>en</strong> namelijk meestal ge<strong>en</strong> moeite. Minder dan e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> basisscholier<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> slechts 3% van de leerling<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs vindt het vies als<br />
e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> <strong>en</strong> meisje met elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Aan de leerling<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs is tot slot de vraag voorgelegd of e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong><br />
of meisje het op school eerlijk zou kunn<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> als hij of zij homoseksueel is.<br />
Dit geeft mogelijk e<strong>en</strong> indicatie van de mate van homovri<strong>en</strong>delijkheid van de cultuur op<br />
15<br />
12<br />
44<br />
29<br />
70<br />
17<br />
7<br />
7<br />
18<br />
17<br />
53<br />
12<br />
21<br />
19<br />
49<br />
12<br />
9<br />
10<br />
58<br />
24<br />
68<br />
17<br />
8<br />
8<br />
28<br />
22<br />
32<br />
17<br />
29<br />
22<br />
32<br />
17<br />
12<br />
11<br />
51<br />
27<br />
69<br />
17<br />
7<br />
7<br />
23<br />
20<br />
43<br />
15<br />
25<br />
20<br />
40<br />
15<br />
16<br />
17<br />
45<br />
22<br />
84<br />
8<br />
3<br />
6<br />
11<br />
14<br />
67<br />
9<br />
42<br />
21<br />
28<br />
9<br />
4<br />
9<br />
73<br />
13<br />
84<br />
9<br />
3<br />
4<br />
31<br />
27<br />
31<br />
12<br />
31<br />
28<br />
30<br />
11<br />
10<br />
13<br />
59<br />
18<br />
84<br />
8<br />
3<br />
5<br />
20<br />
20<br />
49<br />
10<br />
37<br />
24<br />
29<br />
10<br />
47
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
schol<strong>en</strong>. Drie op de ti<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat homoseksuele leerling<strong>en</strong> niet op<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
zijn over hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s drie op de ti<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> niet of dat zou<br />
kunn<strong>en</strong>. Voorwaar niet echt e<strong>en</strong> rooskleurig beeld. De groep die d<strong>en</strong>kt dat homoseksuele<br />
jonger<strong>en</strong> op school teg<strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> homo of lesbo te zijn, is<br />
erg klein (5%). Meisjes zijn daarover iets optimistischer dan jong<strong>en</strong>s (tabel 2.5).<br />
Tabel 2.5<br />
Opvatting<strong>en</strong> over het eerlijk op school kunn<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> homoseksueel te zijn, naar sekse,<br />
11-15-jarig<strong>en</strong>, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
48<br />
jong<strong>en</strong>s meisjes totaal<br />
ja, teg<strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> 5 6 5<br />
ja, teg<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> 30 42 36<br />
nee 38 23 30<br />
dat weet ik niet 28 30 29<br />
Bron: Trimbos/uu/scp (hbsc’09)<br />
Tabel 2.6<br />
Verschill<strong>en</strong> in de houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit tuss<strong>en</strong> diverse subgroep<strong>en</strong>, 11-15-jarig<strong>en</strong>, 2009<br />
(gemiddelde schaalscore a )<br />
basisonderwijs voortgezet onderwijs totaal<br />
totaal 3,0 2,85 2,89<br />
sekse<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
herkomst<br />
autochtoon<br />
niet-westers allochtoon<br />
schoolniveau (alle<strong>en</strong> vo)<br />
vmbo-b<br />
vmbo-t<br />
havo<br />
vwo<br />
3,26<br />
2,73<br />
3,77<br />
3,67<br />
3,12<br />
2,57<br />
2,79<br />
3,17<br />
3,15<br />
2,94<br />
2,83<br />
2,52<br />
3,16<br />
2,61<br />
2,82<br />
3,30<br />
a Er is e<strong>en</strong> schaal gemaakt op basis van de vrag<strong>en</strong> over twee zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de homojong<strong>en</strong>s, twee zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de<br />
lesbische meisjes <strong>en</strong> die over of homo’s tot de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring mog<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>. De antwoordcategorie<br />
‘nog <strong>nooit</strong> over nagedacht’ wordt daarbij als ontbrek<strong>en</strong>de score opgevat. E<strong>en</strong> hogere score<br />
betek<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> meer negatieve opvatting over homoseksualiteit (de maximumscore is 5).<br />
Bron: Trimbos/uu/scp (hbsc’09)
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
Op basis van de antwoord<strong>en</strong> op de zojuist besprok<strong>en</strong> drie vrag<strong>en</strong> over homoseksualiteit<br />
(zie tabel 2.4 <strong>en</strong> 2.5) is e<strong>en</strong> schaal gemaakt, die e<strong>en</strong> indicatie geeft van de houding van<br />
scholier<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Zo kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> scholier<strong>en</strong><br />
in beeld word<strong>en</strong> gebracht. De vraag over zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de hetero’s is in deze algem<strong>en</strong>e<br />
schaal uiteraard niet meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> hogere score duidt op e<strong>en</strong> meer negatieve houding<br />
teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit.<br />
Zoals uit de voorgaande tabell<strong>en</strong> bleek, zijn meisjes minder homonegatief dan jong<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> van het voortgezet onderwijs minder dan die in het basisonderwijs (tabel<br />
2.6). De bevinding<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> verder uit dat autochtone scholier<strong>en</strong> minder homonegatief<br />
zijn dan de niet-westerse allochton<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> in de hogere onderwijsniveaus<br />
minder dan die in de lagere.<br />
2.5.3 Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> etnische groep<strong>en</strong><br />
Om de houding van niet-westerse migrant<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit in beeld te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, zijn in 2004/’05 aan Turkse, Marokkaanse, Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse Nederlanders<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergelijkingsgroep van autochton<strong>en</strong> uit de vijftig grootste geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
drie stelling<strong>en</strong> voorgelegd. 7 Meer rec<strong>en</strong>te gegev<strong>en</strong>s over deze vier grote groep<strong>en</strong> zijn<br />
helaas niet beschikbaar. Hierna volg<strong>en</strong> eerst de reacties van de verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong><br />
op drie afzonderlijke stelling<strong>en</strong>, gevolgd door e<strong>en</strong> overzicht op basis van e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de<br />
maat (tabel 2.7).<br />
De uitspraak dat homoseksuel<strong>en</strong> hun lev<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> zoals zij dat will<strong>en</strong>,<br />
krijgt in alle groep<strong>en</strong> de meeste instemming. Autochton<strong>en</strong> staan daar het meest positief<br />
teg<strong>en</strong>over, gevolgd door de Surinaamse Nederlanders. Onder Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse<br />
Nederlanders is de instemming duidelijk geringer, maar ook hier gaat het om de meerderheid<br />
(resp. 60% <strong>en</strong> 64%).<br />
Het feit dat homoseksuel<strong>en</strong> in Nederland met elkaar kunn<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong> is niet iets waar<br />
alle groep<strong>en</strong> het mee e<strong>en</strong>s zijn. Bij autochton<strong>en</strong> <strong>en</strong> in mindere mate bij Surinaamse<br />
Nederlanders vindt de meerderheid dit e<strong>en</strong> goede zaak, maar bij de Turkse Nederlanders<br />
vindt de meerderheid dat juist niet (55%). Van de Marokkaanse Nederlanders stemt 48%<br />
niet in met de op<strong>en</strong>stelling van het burgerlijk huwelijk voor person<strong>en</strong> van hetzelfde<br />
geslacht, 31% doet dat wel.<br />
De derde uitspraak die is voorgelegd is of m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het e<strong>en</strong> probleem vind<strong>en</strong> als hun kind<br />
op e<strong>en</strong> school les zou krijg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homoseksuele leraar of lerares. De meerderheid<br />
in alle groep<strong>en</strong> zegt dat dat dit ge<strong>en</strong> probleem is. Turkse Nederlanders zegg<strong>en</strong> nog het<br />
vaakst (27%) daar moeite mee te hebb<strong>en</strong>.<br />
49
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 2.7<br />
M<strong>en</strong>ing van 15-64-jarig<strong>en</strong> uit vijf etnische groep<strong>en</strong> over drie stelling<strong>en</strong>, naar herkomst, 2004/’05 (in<br />
proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
Homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> hun lev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
leid<strong>en</strong> zoals zij dat will<strong>en</strong>.<br />
Turks<br />
Marokkaans<br />
Surinaams<br />
Antilliaans<br />
autochtone stedeling<strong>en</strong><br />
Het is goed dat homoseksuel<strong>en</strong> met<br />
elkaar mog<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong>.<br />
Turks<br />
Marokkaans<br />
Surinaams<br />
Antilliaans<br />
autochtone stedeling<strong>en</strong><br />
Ik zou het e<strong>en</strong> probleem vind<strong>en</strong> als<br />
mijn kind op school les krijgt van e<strong>en</strong><br />
homoseksuele leraar of lerares.<br />
Turks<br />
Marokkaans<br />
Surinaams<br />
Antilliaans<br />
autochtone stedeling<strong>en</strong><br />
Bron: scp (las’04/ ’05)<br />
50<br />
(helemaal)<br />
mee e<strong>en</strong>s<br />
60<br />
64<br />
88<br />
77<br />
95<br />
26<br />
31<br />
61<br />
47<br />
83<br />
27<br />
21<br />
11<br />
14<br />
2<br />
niet mee<br />
e<strong>en</strong>s, niet<br />
mee one<strong>en</strong>s<br />
11<br />
11<br />
6<br />
9<br />
2<br />
12<br />
12<br />
12<br />
15<br />
7<br />
(helemaal)<br />
mee one<strong>en</strong>s<br />
23<br />
17<br />
4<br />
12<br />
3<br />
55<br />
48<br />
22<br />
36<br />
9<br />
wil niet<br />
zegg<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong><br />
informatie<br />
Op basis van de scores op de drie items is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de score berek<strong>en</strong>d, waarmee<br />
e<strong>en</strong> beeld geschetst kan word<strong>en</strong> van de houding van de verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit. 8 Tabel 2.8 bevat de resultat<strong>en</strong>.<br />
Onder Turkse Nederlanders komt het grootste aandeel voor met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die negatief<br />
staan teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit (32%), gevolgd door Marokkaanse Nederlanders (26%).<br />
Autochtone stedeling<strong>en</strong> staan het meest positief teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, op de voet<br />
gevolgd door Surinaamse Nederlanders.<br />
9<br />
7<br />
6<br />
9<br />
3<br />
58<br />
65<br />
81<br />
75<br />
95<br />
6<br />
8<br />
2<br />
2<br />
0<br />
7<br />
9<br />
5<br />
3<br />
1<br />
6<br />
7<br />
2<br />
2<br />
0
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
Tabel 2.8<br />
Houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit naar herkomst, 15-64-jarig<strong>en</strong>, 2004/’05 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
helemaal negatief negatief neutraal positief helemaal positief<br />
Turks 10 22 34 26 7<br />
Marokkaans 7 19 33 30 11<br />
Surinaams 1 6 19 43 32<br />
Antilliaans 3 12 25 37 23<br />
autochtone stedeling<strong>en</strong> 0 2 9 46 44<br />
Bron: scp (las’04/ ’05)<br />
In Gewoon do<strong>en</strong> (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006) is overig<strong>en</strong>s nog nagegaan in hoeverre de<br />
verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> etnische groep<strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong> zijn uit verschill<strong>en</strong> in bevolkingsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>,<br />
zoals het gemiddeld lagere opleidingsniveau <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groter belang van<br />
religie. Vooral dat laatste blijkt e<strong>en</strong> belangrijke bepal<strong>en</strong>de factor te zijn, maar ook het<br />
relatief lage opleidingsniveau speelt e<strong>en</strong> rol. Verder zijn bij de Turkse, Marokkaanse <strong>en</strong><br />
Antilliaanse Nederlanders verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eraties van belang: de eerste g<strong>en</strong>eratie<br />
uit deze groep<strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> negatievere houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit.<br />
2.6 Conclusies<br />
Het algem<strong>en</strong>e beeld dat uit de opinieonderzoek<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> komt, is dat de houding<br />
van de Nederlandse bevolking over het algeme<strong>en</strong> behoorlijk positief is. Niet op alle vlakk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> niet in alle bevolkingsgroep<strong>en</strong>, maar toch. Uit de sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de indicator die<br />
het scp ontwikkelde om de verandering<strong>en</strong> in de houding van de bevolking over de jar<strong>en</strong><br />
he<strong>en</strong> te monitor<strong>en</strong>, blijkt dat het aandeel dat als homonegatief te typer<strong>en</strong> valt, is afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
van 15% in 2006 tot 9% in 2008. Daarbij moet wel de kanttek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gemaakt<br />
dat niet-westerse migrant<strong>en</strong> niet goed in deze surveys zijn verteg<strong>en</strong>woordigd. Aangezi<strong>en</strong><br />
zij relatief vaak moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit, zal het perc<strong>en</strong>tage homonegatiev<strong>en</strong><br />
onder de bevolking in werkelijkheid vermoedelijk hoger zijn. Het is echter<br />
aannemelijk dat de tr<strong>en</strong>d over het geheel de richting aanneemt, die het kabinet beoogt:<br />
e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van de acceptatie van homoseksualiteit in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving.<br />
E<strong>en</strong> belangrijk bezwaar teg<strong>en</strong> de hiervoor gepres<strong>en</strong>teerde informatie is overig<strong>en</strong>s wel<br />
dat het alle<strong>en</strong> maar gaat om ‘zeggedrag’. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan de hand van allerlei stelling<strong>en</strong><br />
aan wat zij vind<strong>en</strong>. Dat kan <strong>en</strong> zal vaak waarheidsgetrouw zijn, maar het valt niet<br />
uit te sluit<strong>en</strong> dat er ook sociaal w<strong>en</strong>selijke antwoord<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is<br />
wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> (of zegg<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>) nog iets anders dan hoe zij zich gedrag<strong>en</strong> wanneer<br />
zij te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>. Hoe reageert iemand<br />
bijvoorbeeld daadwerkelijk als e<strong>en</strong> buurman of collega homoseksueel blijkt te zijn? En<br />
wat doet iemand die getuige is van homonegatieve bejeg<strong>en</strong>ing van homo’s of lesbo’s? Dit<br />
type informatie is heel moeilijk met landelijk repres<strong>en</strong>tatief onderzoek te verzamel<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> van de manier<strong>en</strong> om toch e<strong>en</strong> meer compleet beeld te krijg<strong>en</strong>, is om informatie te<br />
51
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
vergar<strong>en</strong> onder homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> zelf. Het is daarom belangrijk<br />
om bij het monitor<strong>en</strong> van de acceptatie van homoseksualiteit ook gebruik te mak<strong>en</strong><br />
van informatie die verzameld is bij de doelgroep zelf. In deze rapportage word<strong>en</strong> de<br />
gegev<strong>en</strong>s gepres<strong>en</strong>teerd van <strong>en</strong>quêtes onder respectievelijk homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
(hoofdstuk 4), lesbische- <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> (hoofdstuk 5) <strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong><br />
(hoofdstuk 7 tot <strong>en</strong> met 11).<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Daarnaast zijn er <strong>en</strong>kele stat<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> van Amerika <strong>en</strong> het Federaal District<br />
Mexico waar het ‘homohuwelijk’ gelegaliseerd is.<br />
2 De negatief geformuleerde items zijn gehercodeerd. Vervolg<strong>en</strong>s is voor alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> totaalscore<br />
berek<strong>en</strong>d, waarbij respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die op meer dan e<strong>en</strong> uitspraak ge<strong>en</strong> antwoord hadd<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong>, of hadd<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> daar nog <strong>nooit</strong> over te hebb<strong>en</strong> nagedacht, buit<strong>en</strong> beschouwing zijn<br />
gelat<strong>en</strong> (4% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>). Voor de ev<strong>en</strong>tueel ontbrek<strong>en</strong>de waarde bij de overige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
is e<strong>en</strong> score geïmputeerd, rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong>d met het totale antwoordpatroon van de respond<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> met het gemiddelde onder de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op het betreff<strong>en</strong>de item. De stelling over e<strong>en</strong> zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de<br />
man <strong>en</strong> vrouw is overig<strong>en</strong>s uiteraard niet in deze maat meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
3 De formulering is overig<strong>en</strong>s in de latere jar<strong>en</strong> wat anders dan vroeger. Van 1968 tot 1997 luidde de<br />
vraag ‘Vindt u dat m<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die homoseksueel zijn zo veel mogelijk moet vrijlat<strong>en</strong> om te lev<strong>en</strong> op<br />
hun eig<strong>en</strong> manier, of b<strong>en</strong>t u van m<strong>en</strong>ing dat dit zo veel mogelijk moet word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>gegaan?’ Deze<br />
vraag maakte deel uit van Culturele Verandering<strong>en</strong>, maar is na 1997 niet meer zo gesteld. In het European<br />
Social Survey van 2002 <strong>en</strong> 2004 komt de vraag in iets afwijk<strong>en</strong>de vorm voor, namelijk als stelling<br />
(‘Homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> vrij zijn om hun lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong> zoals zij<br />
dat will<strong>en</strong>’), <strong>en</strong> deze stelling is met ingang van 2006 ook in Culturele Verandering<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (in<br />
2008 was de schriftelijke vrag<strong>en</strong>lijst van deze <strong>en</strong>quête overig<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> onderdeel van dat survey, maar<br />
e<strong>en</strong> aparte module (sli) die was aangehaakt bij de ebb – zie verder de informatie over de bronn<strong>en</strong> op<br />
www.scp.nl).<br />
4 Om dit vast te stell<strong>en</strong> is gebruikgemaakt van gegev<strong>en</strong>s uit e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête die het ministerie van Onderwijs,<br />
Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (ocw) heeft lat<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>, <strong>en</strong> waarin dezelfde vrag<strong>en</strong> zijn gesteld als<br />
in de scp-<strong>en</strong>quêtes. Om methodologische red<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn de scp-<strong>en</strong>quêtes <strong>en</strong> die van ocw echter niet<br />
goed vergelijkbaar. Daarom is in tabel 2.2 alle<strong>en</strong> op basis van de scp-gegev<strong>en</strong>s gerapporteerd.<br />
5 Mom<strong>en</strong>teel voert het Rijksinstituut voor Volksgezondheid <strong>en</strong> Milieu (rivm) op verzoek van het<br />
ministerie van Volksgezondheid, Welzijn <strong>en</strong> Sport e<strong>en</strong> project uit, waarbij in overleg met ggd’<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
standaardvraagstelling wordt ontwikkeld over de houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Dit betek<strong>en</strong>t<br />
dat als e<strong>en</strong> ggd dat onderwerp opneemt in e<strong>en</strong> survey onder scholier<strong>en</strong>, in elk geval die vrag<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesteld. Of e<strong>en</strong> ggd homoseksualiteit me<strong>en</strong>eemt in het onderzoek blijft echter e<strong>en</strong><br />
zaak die op lokaal niveau wordt beslist.<br />
6 Het hbsc-onderzoek is e<strong>en</strong> vierjaarlijkse studie naar psychisch welbevind<strong>en</strong>, gezondheid <strong>en</strong> risicogedraging<strong>en</strong><br />
in relatie tot de dagelijkse leefomgeving van schoolgaande kinder<strong>en</strong> in de leeftijd van<br />
11, 13 <strong>en</strong> 15 jaar.<br />
7 De grote meerderheid van de allochton<strong>en</strong> van 15 jaar of ouder van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse<br />
of Antilliaanse herkomst woont in e<strong>en</strong> van de vijftig grootste geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (75% à 79%). Bij de autoch-<br />
52
de houding van nederl anders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
ton<strong>en</strong> is dit 35%. De autochton<strong>en</strong> in dit onderzoek vorm<strong>en</strong> daardoor per definitie e<strong>en</strong> selecte groep,<br />
doordat de meerderheid niet in de vijftig grootste geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> woont.<br />
8 Deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die op twee of drie items ge<strong>en</strong> antwoord hebb<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>, zijn hier buit<strong>en</strong> beschouwing<br />
gelat<strong>en</strong> (4% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>).<br />
53
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
3 ‘Wees jezelf, maar wees niet anders’; heterojonger<strong>en</strong><br />
over homo- <strong>en</strong> biseksualiteit 1<br />
54<br />
Hanneke Felt<strong>en</strong>, Juul van Hoof <strong>en</strong> Judith Schuyf (movisie) 2<br />
E<strong>en</strong> vrouw gedraagt zich vrouwelijk. E<strong>en</strong> man hoort zeg maar stoer te zijn. Homo’s zijn meestal<br />
niet stoer. Die gaan vrouwelijk do<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k dat dat <strong>gewoon</strong> niet klopt. (Silvio, 18 jaar)<br />
3.1 Vraagstelling<br />
Wanneer in de Jeugdmonitor in verschill<strong>en</strong>de sted<strong>en</strong> wordt gevraagd naar de houding<br />
van jonger<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, zijn de uitkomst<strong>en</strong> soms verontrust<strong>en</strong>d negatief.<br />
Dat vormt e<strong>en</strong> goede red<strong>en</strong> om te onderzoek<strong>en</strong> wat de oorzaak is van deze negatieve<br />
opvatting<strong>en</strong>. In dit onderzoek vrag<strong>en</strong> we heterojonger<strong>en</strong> naar hun m<strong>en</strong>ing over homo-<br />
<strong>en</strong> biseksualiteit <strong>en</strong> prober<strong>en</strong> we de motivatie <strong>en</strong> achtergrond<strong>en</strong> van hun houding te<br />
achterhal<strong>en</strong>. De onderzoeksvraag luidt:<br />
Wat staat de acceptatie van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit door heterojonger<strong>en</strong> in de weg <strong>en</strong> welke<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> zijn er om die acceptatie te vergrot<strong>en</strong>?<br />
We gaan in op drie factor<strong>en</strong> die volg<strong>en</strong>s eerder onderzoek zeer relevant zijn voor de acceptatie<br />
van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit.<br />
T<strong>en</strong> eerste is dat de rol van g<strong>en</strong>derstereotype beeldvorming. Het beeld dat heterojonger<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit wordt sterk gekleurd door g<strong>en</strong>derstereotyp<strong>en</strong> (Buijs<br />
et al. 2008; Inspectie van het Onderwijs 200a). Homomann<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door heterojonger<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong> als vrouwelijk <strong>en</strong> verwijfd (Buijs et al. 2008; Inspectie van het Onderwijs<br />
2009a; Dewaele 2009). Bij lesbische vrouw<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> g<strong>en</strong>derstereotyp<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> rol,<br />
maar is het beeld diffuser (Buijs et al. 2008; Dewaele 2009) Inspectie van het Onderwijs<br />
2009a). Duidelijk is dat de visie op homoseksualiteit 3 nauw verwev<strong>en</strong> is met ideeën over<br />
hoe mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zich behor<strong>en</strong> te gedrag<strong>en</strong> (Kuyper <strong>en</strong> Bakker 2006). E<strong>en</strong> man<br />
die op mann<strong>en</strong> valt of e<strong>en</strong> vrouw die op vrouw<strong>en</strong> valt, neemt in de visie van veel jonger<strong>en</strong><br />
gedrag over van de andere sekse (Buijs et al. 2008). Daarmee overschrijdt hij of zij<br />
de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de bek<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong>. In dit onderzoek gaan we na in welke mate<br />
g<strong>en</strong>derstereotype beeld<strong>en</strong> – zowel in het algeme<strong>en</strong> als specifiek t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong>, lesbische vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> – e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong><br />
in de belevingswereld van heterojonger<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> tweede kijk<strong>en</strong> we naar het al dan niet bek<strong>en</strong>d zijn met homo- <strong>en</strong> biseksualiteit. Uit e<strong>en</strong><br />
onderzoek van Kerst<strong>en</strong> <strong>en</strong> Sandfort (1994) bleek dat homo- <strong>en</strong> biseksualiteit voor jonger<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> relatief onbek<strong>en</strong>d begrip is, dat zij als ‘vreemd’ beschouw<strong>en</strong>. Uit rec<strong>en</strong>ter onderzoek<br />
in Amsterdam blijkt dat dit onderwerp weinig op school wordt besprok<strong>en</strong> (Buijs<br />
et al. 2008). Wanneer hetero’s wél homoseksuele mann<strong>en</strong> of vrouw<strong>en</strong> in hun directe<br />
familie- of vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring hebb<strong>en</strong>, is er e<strong>en</strong> grote kans dat zij positiever staan teg<strong>en</strong>over<br />
homo- <strong>en</strong> biseksualiteit (Kuyper <strong>en</strong> Bakker 2006). In dit onderzoek gaan we na of homoseksualiteit<br />
nog steeds e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d verschijnsel is. K<strong>en</strong>n<strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong> homo- of
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
biseksuele person<strong>en</strong> in hun eig<strong>en</strong> omgeving of uit de media? Hoe verloopt het contact<br />
tuss<strong>en</strong> hetero- <strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat is er nodig om dit contact te lat<strong>en</strong> uitmond<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> grotere acceptatie van homoseksualiteit?<br />
T<strong>en</strong> derde bested<strong>en</strong> we aandacht aan sekseverschill<strong>en</strong> onder heterojonger<strong>en</strong>. Het is bek<strong>en</strong>d<br />
dat de acceptatie van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit verschilt tuss<strong>en</strong> de seks<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong><br />
meer moeite om homo’s in de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring te accepter<strong>en</strong> dan meisjes (gg&gd <strong>en</strong><br />
Di<strong>en</strong>st Maatschappelijke Ontwikkeling Utrecht 2006). Jong<strong>en</strong>s lijk<strong>en</strong> meer afstand te<br />
nem<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d die homo blijkt te zijn, terwijl meisjes er minder moeite mee<br />
lijk<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din van h<strong>en</strong> lesbisch is (Inspectie van het Onderwijs 2009a).<br />
Hoe kunn<strong>en</strong> deze sekseverschill<strong>en</strong> onder hed<strong>en</strong>daagse jonger<strong>en</strong> verklaard word<strong>en</strong>?<br />
Wat hebb<strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong> nodig om e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap met e<strong>en</strong> homo, lesbi<strong>en</strong>ne of<br />
biseksueel in stand te kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>?<br />
3.2 G<strong>en</strong>derstereotype beeldvorming<br />
Het beeld dat heterojonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit is sterk gekleurd door<br />
g<strong>en</strong>derstereotyp<strong>en</strong> (Buijs et al. 2008; Dewaele 2009; Inspectie van het Onderwijs 2009a).<br />
In dit onderzoek gaan we na in welke mate g<strong>en</strong>derstereotype beeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> in<br />
de belevingswereld van heterojonger<strong>en</strong>. We focuss<strong>en</strong> daarbij op de vraag hoe het komt<br />
dat het beeld van lesbische vrouw<strong>en</strong> in de belevingswereld van heterojonger<strong>en</strong> diffuser<br />
is dan dat van homomann<strong>en</strong>.<br />
3.2.1 Gedrag van vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong><br />
De jonger<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> zich duidelijk uit over de verschill<strong>en</strong> in pass<strong>en</strong>d gedrag tuss<strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong>. De eis<strong>en</strong> die aan pass<strong>en</strong>d gedrag word<strong>en</strong> gesteld, zijn zeer g<strong>en</strong>derstereotyp.<br />
Dat mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zich anders hor<strong>en</strong> te gedrag<strong>en</strong>, vind<strong>en</strong> de meeste<br />
jonger<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>d: e<strong>en</strong> vrouw hoort ‘vrouwelijk’ te zijn, oftewel aantrekkelijk,<br />
verzorgd <strong>en</strong> aardig, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> man moet juist niet vrouwelijk zijn, maar eerder ‘stoer’,<br />
‘breed’ of ‘bescherm<strong>en</strong>d’. Dit vind<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> normaal gedrag, <strong>en</strong> je anders gedrag<strong>en</strong> is<br />
volg<strong>en</strong>s de meest<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> niet normaal.<br />
Pass<strong>en</strong>d gedrag voor vrouw<strong>en</strong> houdt in dat e<strong>en</strong> vrouw aardig of lief hoort te zijn, <strong>en</strong><br />
vooral netjes in zowel kleding als gedrag. Zo hoort e<strong>en</strong> vrouw e<strong>en</strong> verzorgd uiterlijk te<br />
hebb<strong>en</strong>. Meisjes b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> het belang van e<strong>en</strong> verzorgd uiterlijk voor e<strong>en</strong> meisje<br />
sterker dan jong<strong>en</strong>s.<br />
De meeste jonger<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> meisje zich ook niet té aantrekkelijk moet kled<strong>en</strong>.<br />
Het gaat er dan met name om dat zij zich niet te bloot kleedt. Door de Marokkaans-<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> wordt dit het sterkst b<strong>en</strong>adrukt. Zo vertelt de 20-jarige Jasmine:<br />
Je moet niet met jezelf te koop lop<strong>en</strong>. Maar je moet wel kleding aantrekk<strong>en</strong> waar jij je goed in<br />
voelt. Kleding die gemakkelijk voelt. En als dat e<strong>en</strong> topje <strong>en</strong> e<strong>en</strong> rokje is, vind ik dat best. Iedere<br />
vrouw is natuurlijk anders. Maar ik d<strong>en</strong>k dat de meeste vrouw<strong>en</strong> zich goed voel<strong>en</strong> als ze er<br />
<strong>gewoon</strong> goed <strong>en</strong> netjes uitzi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> niet als lustobject. (Jasmine, 20 jaar)<br />
55
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Ook autochtone jonger<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> meisje zich netjes hoort te gedrag<strong>en</strong>. Zo vertelt<br />
Janneke, e<strong>en</strong> 17-jarige vwo-leerling, dat ze zich stoort aan meisjes die zich ‘sletterig’<br />
gedrag<strong>en</strong>. Als haar wordt gevraagd waarom dit zo is, legt ze uit: ‘Het mag niet makkelijk<br />
zijn voor e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> om haar te krijg<strong>en</strong>.’ Janneke vertelt dat zij <strong>en</strong> haar vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> niet<br />
omgaan met ‘van die sletterige types’. Zelf is zij heel anders, ze heeft al vier jaar e<strong>en</strong> vaste<br />
relatie. ‘Zo zijn wij dus helemaal niet’, vertelt Janneke over zichzelf <strong>en</strong> haar vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong>.<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat de eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> ‘netjes’, ‘dus niet te bloot’, ‘aardig’ <strong>en</strong> ‘verzorgd<br />
uiterlijk’ vaak in één zin word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. Birgit, e<strong>en</strong> 16-jarige vwo-scholiere van Nederlandse<br />
<strong>en</strong> Indonesische afkomst, zegt daarover:<br />
Nou ja, zoals de meeste vrouw<strong>en</strong>, wat ze daarvan verwacht<strong>en</strong>: altijd netjes, vrolijk, spontaan,<br />
er netjes uitzi<strong>en</strong>, verzorgd. De meeste vrouw<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong> daaraan. (Birgit, 16 jaar)<br />
Kortom, e<strong>en</strong> vrouw hoort volg<strong>en</strong>s jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantrekkelijk <strong>en</strong> ‘netjes’ uiterlijk te<br />
hebb<strong>en</strong>, aardig <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijk te zijn <strong>en</strong> zich netjes te gedrag<strong>en</strong>. Sletterig gedrag <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
onverzorgd uiterlijk word<strong>en</strong> niet gewaardeerd.<br />
Jonger<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> man zich allereerst ‘mannelijk’ moet gedrag<strong>en</strong>; bij navraag<br />
blijkt dat vooral uit gedrag te bestaan dat mann<strong>en</strong> niet moet<strong>en</strong> verton<strong>en</strong>. Zij moet<strong>en</strong><br />
vooral niet vrouwelijk zijn <strong>en</strong> ook niet ‘homo’. Mannelijk zijn betek<strong>en</strong>t volg<strong>en</strong>s de jonger<strong>en</strong><br />
onder meer: niet stijlvol lop<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> strakke broek<strong>en</strong> drag<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> vrouwelijke<br />
handgebar<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet huil<strong>en</strong>.<br />
Nou, ik moet eerlijk zegg<strong>en</strong> dat ik er niet zo heel erg van hou als e<strong>en</strong> man zich te veel gedraagt<br />
als e<strong>en</strong> vrouw. In principe vind ik dat e<strong>en</strong> man zich toch wel wat stoerder op moet stell<strong>en</strong> dan<br />
e<strong>en</strong> vrouw. Althans, ik vind niet dat het zo moet, maar ik vind het prettiger. (Iris, 17 jaar)<br />
E<strong>en</strong> aantal jonger<strong>en</strong> merkt op dat het veel moeilijker is om te omschrijv<strong>en</strong> hoe e<strong>en</strong> man<br />
zich hoort te gedrag<strong>en</strong>, dan hoe e<strong>en</strong> vrouw dat hoort te do<strong>en</strong>. Waarom dat zo is, wet<strong>en</strong> ze<br />
niet. Opmerkelijk is dat, zodra het gaat over mannelijkheid, het thema homoseksualiteit<br />
door de meeste jonger<strong>en</strong> spontaan naar vor<strong>en</strong> wordt gebracht. Homomann<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gebruikt als voorbeeld van hoe je je als man níet hoort te gedrag<strong>en</strong>. Vrouwelijke mann<strong>en</strong><br />
of jong<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> door de jonger<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als homo’s. Sommige jong<strong>en</strong>s haald<strong>en</strong> mete<strong>en</strong><br />
fel uit, zoals Goran, e<strong>en</strong> 16-jarige jong<strong>en</strong> van Kroatische afkomst:<br />
Hoe e<strong>en</strong> man zich hoort te gedrag<strong>en</strong>? Ge<strong>en</strong> homo zijn, dat haat ik. Verder mag hij zich zo<br />
gedrag<strong>en</strong> als hij wil. (Goran, 16 jaar)<br />
De jonger<strong>en</strong> noem<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> paar eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van mann<strong>en</strong> die niet in ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>de<br />
zin zijn geformuleerd. Het gaat dan met name om de eig<strong>en</strong>schap ‘bescherm<strong>en</strong>’.<br />
Het belang van die eig<strong>en</strong>schap wordt vooral b<strong>en</strong>adrukt door Marokkaans-Nederlandse<br />
jong<strong>en</strong>s:<br />
E<strong>en</strong> man heeft d<strong>en</strong>k ik toch wel e<strong>en</strong> uitstraling ‘ik bescherm jou’ of ‘ik hou jou in de gat<strong>en</strong>’.<br />
Bescherming van man naar vrouw is d<strong>en</strong>k ik belangrijk voor het vertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. (Zaïd,<br />
17 jaar)<br />
E<strong>en</strong> andere eig<strong>en</strong>schap die mann<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de jonger<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>, is dat zij<br />
‘stoer’ zijn. De betek<strong>en</strong>is hiervan vind<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> moeilijk te omschrijv<strong>en</strong>. Ook ‘breed’<br />
zijn, breder dan e<strong>en</strong> vrouw, wordt g<strong>en</strong>oemd. De 17-jarige roc-leerling Hugo zegt:<br />
56
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
Tja, ik vind wel dat e<strong>en</strong> man in e<strong>en</strong> gezin e<strong>en</strong> soort veiligheid moet uitstral<strong>en</strong>. Hij moet naar<br />
zijn kinder<strong>en</strong> uitstral<strong>en</strong> dat ze veilig bij hem kunn<strong>en</strong> zijn. E<strong>en</strong> moeder ook trouw<strong>en</strong>s. Maar e<strong>en</strong><br />
man heeft… nou ja… dat klinkt ook weer discriminer<strong>en</strong>d <strong>en</strong> het is niet discriminer<strong>en</strong>d bedoeld.<br />
Hij moet zorg<strong>en</strong> dat hij wat breder staat. (Hugo, 17 jaar)<br />
Opvall<strong>en</strong>d was trouw<strong>en</strong>s dat Marokkaans-Nederlandse <strong>en</strong> Turks-Nederlandse meisjes in<br />
de interviews allemaal, zonder uitzondering, b<strong>en</strong>adrukt<strong>en</strong> dat mann<strong>en</strong> respect moet<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> voor vrouw<strong>en</strong>. In de beleving van deze meisjes ontbreekt het daar nog aan <strong>en</strong> zij<br />
will<strong>en</strong> hier graag verandering in zi<strong>en</strong>. Zij zijn duidelijk niet tevred<strong>en</strong> met de status quo<br />
in man-vrouwroll<strong>en</strong>. Bij de meeste autochtone meisjes <strong>en</strong> bij de jong<strong>en</strong>s (zowel autochtoon<br />
als allochtoon) komt dit gemis veel minder sterk naar vor<strong>en</strong>. Zij vertell<strong>en</strong> meer over<br />
de status-quo in man-vrouwroll<strong>en</strong>, zonder aan te gev<strong>en</strong> of <strong>en</strong> wat hierin verbeterd zou<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
3.2.2 Homomann<strong>en</strong> zijn verwijfd<br />
Homoseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> zijn volg<strong>en</strong>s de jonger<strong>en</strong> duidelijk herk<strong>en</strong>baar:<br />
zij gedrag<strong>en</strong> zich vrouwelijk. Andersom gaat de regel volg<strong>en</strong>s de meeste jonger<strong>en</strong><br />
ook op: vrouwelijke mann<strong>en</strong> zijn allemaal homo. De meeste meisjes waarder<strong>en</strong> die<br />
vrouwelijkheid veelal positief. Het grootste gedeelte van de jong<strong>en</strong>s heeft echter<br />
in meer of mindere mate negatieve connotaties bij dit beeld van de ‘vrouwelijke<br />
homo’. Zij beargum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> dat het niet klopt of niet hoort. Zo spreekt Silvio, e<strong>en</strong><br />
Kaapverdiaanse jong<strong>en</strong> van 18 jaar, 4 zijn afkeur uit over vrouwelijk gedrag van<br />
homomann<strong>en</strong>:<br />
E<strong>en</strong> vrouw gedraagt zich vrouwelijk. E<strong>en</strong> man hoort zeg maar stoer te zijn. Homo’s zijn meestal<br />
niet stoer. Die gaan vrouwelijk do<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k dat dat <strong>gewoon</strong> niet klopt.<br />
(Silvio, 18 jaar)<br />
Overig<strong>en</strong>s gaan ook de autochtone jong<strong>en</strong>s ervan uit dat homo’s vrouwelijk zijn, iets wat<br />
ook zij negatief waarder<strong>en</strong>. Zo b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> de 17-jarige vwo-scholier<strong>en</strong> Lars <strong>en</strong> Richard<br />
allebei dat homo’s er ‘niet mee te koop moet<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>’. Hiermee bedoel<strong>en</strong> zij dat homo’s<br />
zich niet vrouwelijk moet<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>.<br />
Als e<strong>en</strong> man zich heel erg als e<strong>en</strong> vrouw gedraagt, dan vind ik dat d<strong>en</strong>k ik nog erger dan e<strong>en</strong><br />
vrouw die zich als man gedraagt. Dat is d<strong>en</strong>k ik iets dat in mij zit. (Lars, 17 jaar)<br />
Als er aan de jong<strong>en</strong>s wordt gevraagd of er ook ‘mannelijke’ homo’s zijn, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> sommige<br />
van wel. Zaïd, e<strong>en</strong> 17-jarige havo-leerling van Marokkaanse afkomst, vertelt:<br />
Je hebt homo’s waarvan je eerste gedachte is dat ze <strong>gewoon</strong> e<strong>en</strong> normale hetero zijn. Achteraf<br />
hoor je <strong>gewoon</strong> dat ‘ie homo is. Dat verwacht je niet zo snel. Omdat ‘ie zich zo normaal<br />
mogelijk gedraagt <strong>en</strong> kleedt. (Zaïd, 17 jaar)<br />
De meeste geïnterviewde jong<strong>en</strong>s zi<strong>en</strong> graag dat e<strong>en</strong> homo zich zo normaal mogelijk<br />
gedraagt. Daarmee bedoel<strong>en</strong> ze mannelijk. Wat ‘mannelijk’ precies inhoudt, is voor de<br />
meeste moeilijk uit te legg<strong>en</strong>. ‘Stoer’ is nog het meest g<strong>en</strong>oemd. Maar meestal gev<strong>en</strong> de<br />
jonger<strong>en</strong> aan dat het er vooral om gaat ‘niet vrouwelijk’ te zijn. De <strong>en</strong>ige die dit juist niet<br />
wil, is Ahmed, e<strong>en</strong> Marokkaans-Nederlandse jong<strong>en</strong> van 18 jaar <strong>en</strong> zonder opleiding. Hij<br />
vindt het erger als e<strong>en</strong> homo zich ‘normaal’ gedraagt dan als hij zich opvall<strong>en</strong>d vrouwelijk<br />
gedraagt.<br />
57
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Ik vind die stiekeme homo’s het allersmerigst, omdat je dat dan niet weet. Stel je voor dat je met<br />
zo iemand praat. (Ahmed, 18 jaar)<br />
E<strong>en</strong> negatief stereotype beeld van ‘vrouwelijke’ homomann<strong>en</strong> komt dus onder jong<strong>en</strong>s<br />
van verschill<strong>en</strong>de culturele achtergrond<strong>en</strong> voor, <strong>en</strong> het opleidingsniveau lijkt hierbij<br />
ge<strong>en</strong> verschil te mak<strong>en</strong>.<br />
Er zijn opvall<strong>en</strong>d weinig meisjes die net zo’n negatief stereotype beeld hebb<strong>en</strong> van<br />
homo mann<strong>en</strong> als de jong<strong>en</strong>s. Opvall<strong>en</strong>d g<strong>en</strong>oeg zi<strong>en</strong> meisjes net als jong<strong>en</strong>s homomann<strong>en</strong><br />
als ‘vrouwelijk’, maar voor meisjes is dit e<strong>en</strong> neutraal of zelfs positief gegev<strong>en</strong>.<br />
Homo’s zijn lief, schattig, vaak gezellig <strong>en</strong> vooral ook goed in de omgang. Je kunt er<br />
namelijk mee winkel<strong>en</strong> of feest<strong>en</strong>. Sommige meisjes verwijz<strong>en</strong> hierbij naar populaire<br />
tv-series als Sex and the City <strong>en</strong> Will and Grace, andere baser<strong>en</strong> hun ideeën op ervaring<strong>en</strong><br />
met homo’s die ze k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Zo zegt Birgit, e<strong>en</strong> 16-jarige vwo-leerling met Indonesische<br />
wortels:<br />
Het is wel e<strong>en</strong> aardige oom, dat is trouw<strong>en</strong>s helemaal zo, homo’s zijn heel aardig <strong>en</strong> je kunt er<br />
goed mee shopp<strong>en</strong>, want ze hebb<strong>en</strong> smaak. (Birgit, 16 jaar)<br />
En Shurantley, e<strong>en</strong> 16-jarige roc-leerling van Antilliaanse afkomst, vertelt dat e<strong>en</strong><br />
homojong<strong>en</strong> van school e<strong>en</strong> keer naar haar liefdesverdriet luisterde <strong>en</strong> haar troostte.<br />
Volg<strong>en</strong>s Shurantley begrijp<strong>en</strong> homo’s (heteroseksuele) vrouw<strong>en</strong> goed. Zij heeft daar ook<br />
e<strong>en</strong> verklaring voor: homo’s hebb<strong>en</strong> iets van de andere sekse in zich.<br />
3.2.3 Onzichtbare, ‘mannelijke’ of sexy lesbo’s<br />
De jonger<strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> meestal zelf niet over lesbische vrouw<strong>en</strong>, maar prat<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> over<br />
homomann<strong>en</strong>, ook al staan zowel homo- als lesbische seksualiteit op de vrag<strong>en</strong>lijst die<br />
zij voor zich hebb<strong>en</strong>. Pas wanneer er nogmaals expliciet naar wordt gevraagd, gaan de<br />
jonger<strong>en</strong> hierover prat<strong>en</strong>. Vaak valt er dan eerst e<strong>en</strong> stilte in het gesprek: de jonger<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> goed nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> om hier iets over te kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>:<br />
Interviewer: Je hebt het niet over lesbisch, alle<strong>en</strong> over homo’s.<br />
Job: Ik d<strong>en</strong>k dat het meer voorkomt dan lesbisch. En dat het ook wat bek<strong>en</strong>der is. Mij lijkt dat als<br />
je homo b<strong>en</strong>t, dat het iets <strong>gewoner</strong> is dan lesbisch.<br />
Interviewer: Hoe komt dat?<br />
Job: Omdat ik het meer k<strong>en</strong>. Omdat het bek<strong>en</strong>der is.<br />
Interviewer: Hoe komt dat dan?<br />
Job: Omdat het ook ge<strong>en</strong> scheldwoord is. Je gaat niet iemand uitscheld<strong>en</strong> voor ‘lesbi’.<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot mannelijke homoseksualiteit blijkt homoseksualiteit bij vrouw<strong>en</strong><br />
vooral onzichtbaar <strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d. E<strong>en</strong> aantal jonger<strong>en</strong> geeft expliciet aan ge<strong>en</strong> beeld te<br />
hebb<strong>en</strong> van lesbische vrouw<strong>en</strong>. Ze kunn<strong>en</strong> zich er moeilijk iets bij voorstell<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
mer<strong>en</strong>deel van de jonger<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong>:<br />
Lesbische vrouw<strong>en</strong>? Die k<strong>en</strong> ik niet. Ik hoor wele<strong>en</strong>s dat sommige meisjes zo<strong>en</strong><strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ander<br />
meisje, maar dat do<strong>en</strong> ze dan voor e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>. (Hülya, 19 jaar)<br />
58
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
Er zijn verschill<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong>, met name jong<strong>en</strong>s, die zich wel negatief uitlat<strong>en</strong> over<br />
homo’s maar niet over lesbische vrouw<strong>en</strong>. Zij zett<strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> meestal af teg<strong>en</strong><br />
homomann<strong>en</strong>, die volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> wel opvall<strong>en</strong>d anders zijn:<br />
Bij lesbo’s is het zo dat ze zich over het algeme<strong>en</strong> minder anders gedrag<strong>en</strong> dan mann<strong>en</strong>, je ziet<br />
het minder. Ik k<strong>en</strong> ook wel e<strong>en</strong> aantal lesbische meisjes bij mij in de klas, daar keek ik van op dat<br />
ze lesbisch war<strong>en</strong>, maar bij gewone homo’s zie je het meestal wel. (Sander, 17 jaar)<br />
Bij e<strong>en</strong> aantal andere jonger<strong>en</strong>, zoals de eerder aangehaalde Goran, was het onderscheid<br />
tuss<strong>en</strong> homomann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> nog duidelijker. Goran vertelt dat hij homo’s<br />
haat, maar positief is over lesbische vrouw<strong>en</strong>. Hij k<strong>en</strong>t twee lesbische vrouw<strong>en</strong> uit zijn<br />
straat:<br />
Het zijn normale vrouw<strong>en</strong>. Als je ze niet zou k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, lijk<strong>en</strong> het net zuss<strong>en</strong> die bij elkaar won<strong>en</strong>.<br />
(Goran, 16 jaar)<br />
Hij k<strong>en</strong>t deze vrouw<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s niet persoonlijk. Maar dat ze er normaal uitzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet<br />
opvall<strong>en</strong>, lijkt voor Goran e<strong>en</strong> heldere verklaring waarom hij h<strong>en</strong> oké vindt. E<strong>en</strong> meisje<br />
dat zich ‘mannelijk’ kleedt, wordt door Goran <strong>en</strong> zijn vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> wél altijd uitgelach<strong>en</strong>.<br />
Of zij lesbisch is, weet Goran niet <strong>en</strong> hij heeft zich dit ook nog <strong>nooit</strong> afgevraagd. De link<br />
tuss<strong>en</strong> ‘lesbisch’ <strong>en</strong> ‘mannelijk’ legt hij niet.<br />
E<strong>en</strong> aantal jonger<strong>en</strong> heeft wel e<strong>en</strong> duidelijk beeld bij lesbische vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> noemt<br />
h<strong>en</strong> onmisk<strong>en</strong>baar ‘mannelijk’. Zo vertelt Khadija, e<strong>en</strong> 18-jarige hbo-stud<strong>en</strong>te van<br />
Marokkaanse afkomst:<br />
Meestal herk<strong>en</strong> je ze wel, lesbische vrouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> meestal kort haar <strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong> zich<br />
mannelijk. (Khadija, 18 jaar)<br />
Khadija vertelt zich te baser<strong>en</strong> op haar ervaring met haar eig<strong>en</strong> voetbalclub, waar e<strong>en</strong><br />
aantal lesbische meisjes bij zitt<strong>en</strong> die volg<strong>en</strong>s haar allemaal voldo<strong>en</strong> aan dit beeld. Ook<br />
sommige jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> duidelijk beeld van lesbi<strong>en</strong>nes. Karim bijvoorbeeld vindt<br />
lesbo’s ‘nepmann<strong>en</strong>’. Hij baseert zijn beeld van lesbo’s als ‘mannelijke’ vrouw<strong>en</strong> op de<br />
<strong>en</strong>ige lesbo die hij k<strong>en</strong>t: e<strong>en</strong> lerares van zijn school die hij er uit vond zi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> v<strong>en</strong>t.<br />
Wanneer de jonger<strong>en</strong> wordt gevraagd hoe e<strong>en</strong> vrouw zich juist wel of niet hoort te gedrag<strong>en</strong>,<br />
noem<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> ook dat vrouw<strong>en</strong> zich niet mannelijk mog<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> dat deze ‘mannelijke’ vrouw<strong>en</strong> meestal lesbisch zijn. Naast het beeld van de lesbo als<br />
‘mannelijk’, heerst er met name onder de jong<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> imago van lesbi<strong>en</strong>nes als ‘sexy’,<br />
wat zij waarder<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal jong<strong>en</strong>s geeft aan dat ze het leuk vind<strong>en</strong> om naar lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong>. Amrit, e<strong>en</strong> 14-jarige vmbo-leerling van Hindoestaanse afkomst, d<strong>en</strong>kt<br />
bij lesbisch aan zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> op het internet. Sommige jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> zelfs dat<br />
lesbische vrouw<strong>en</strong> puur <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> met elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong> of vrij<strong>en</strong> omdat heteromann<strong>en</strong> dit<br />
zo leuk vind<strong>en</strong>. Ahmed, e<strong>en</strong> 18-jarige jong<strong>en</strong> van Marokkaanse afkomst zegt bijvoorbeeld:<br />
Vrouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> toch ge<strong>en</strong> seks… dus die do<strong>en</strong> maar wat. Of het is om mann<strong>en</strong> op te geil<strong>en</strong>…<br />
(Ahmed, 18 jaar)<br />
59
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
3.2.4 Biseksuele meisjes als sexy hype <strong>en</strong> onzichtbare biseksuele jong<strong>en</strong>s<br />
In de helft van alle interviews is gevraagd naar wat de jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat biseksualiteit<br />
is <strong>en</strong> wat zij hiervan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Biseksualiteit blijkt bij de meeste jonger<strong>en</strong>, met name de<br />
niet-westerse migrant<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> vrij onbek<strong>en</strong>d f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong>. Zo geeft Selma, e<strong>en</strong> 15-jarige<br />
havo-leerling van Marokkaanse afkomst, aan werkelijk ge<strong>en</strong> idee te hebb<strong>en</strong> wat dit<br />
betek<strong>en</strong>t. Ge<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die gevraagd is naar biseksualiteit, k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> man of jong<strong>en</strong><br />
die biseksueel is: niet uit de media <strong>en</strong> ook niet uit de eig<strong>en</strong> omgeving. Deze jonger<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> echter wel biseksuele meisjes of vrouw<strong>en</strong>, meer dan lesbische. Biseksuele<br />
meisjes word<strong>en</strong> anders gewaardeerd dan lesbische meisjes: ‘bi zijn’ is volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> aantal<br />
jonger<strong>en</strong> eerder e<strong>en</strong> rage of hype, dan e<strong>en</strong> serieuze id<strong>en</strong>titeit:<br />
Ik weet niet of het nu e<strong>en</strong> hype is, maar ik hoor van heel veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van mijn leeftijd dat ze bi<br />
zijn. En ik weet niet of dat nu e<strong>en</strong> hype is, van dat ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ‘dat is cool’ of zo. Ik hoor het veel<br />
om me he<strong>en</strong> in ieder geval. (Maaike, 17 jaar)<br />
Ander<strong>en</strong> typer<strong>en</strong> biseksualiteit onder meisjes als experim<strong>en</strong>teergedrag:<br />
Want meisjes die zo<strong>en</strong><strong>en</strong> ook wele<strong>en</strong>s <strong>gewoon</strong> met elkaar omdat ze dat dan grappig vind<strong>en</strong> of<br />
ze wet<strong>en</strong> dat jong<strong>en</strong>s dat leuk vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> het daarom maar do<strong>en</strong>, bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is het algem<strong>en</strong>er<br />
geaccepteerd <strong>en</strong> dus vind ik het ook normaal. (Iris, 17 jaar)<br />
Jong<strong>en</strong>s zi<strong>en</strong> biseksueel gedrag (meer dan lesbisch gedrag), vooral als ‘sexy’. De media<br />
lijk<strong>en</strong> hierin e<strong>en</strong> rol te spel<strong>en</strong>:<br />
Ik krijg gelijk e<strong>en</strong> triootje in mijn hoofd. […] Nou dan heb je toch die films <strong>en</strong> dan zie je twee<br />
meisjes met elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>. En dan gaat e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> daarop in. Die associatie heb ik daar wel<br />
e<strong>en</strong> beetje bij. Ik k<strong>en</strong> ook verder ge<strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong>…” (Richard, 17 jaar)<br />
D<strong>en</strong>k<strong>en</strong> sommige heterojonger<strong>en</strong> bij lesbische meisjes aan ‘mannelijke’ meisjes,<br />
biseksuele meisjes word<strong>en</strong> eerder gezi<strong>en</strong> als supervrouwelijk. Vooral Silvio b<strong>en</strong>adrukt<br />
in het interview dat de biseksuele meisjes die hij k<strong>en</strong>t ‘<strong>gewoon</strong> ook op mann<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>’<br />
<strong>en</strong> dat deze meisjes ‘erg vrouwelijk’ zijn. Ook de 18-jarige Abdallah, e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> van<br />
Marokkaanse afkomst, heeft ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel probleem met biseksualiteit bij meisjes.<br />
Hij heeft e<strong>en</strong> ex-vri<strong>en</strong>dinnetje dat biseksueel is <strong>en</strong> die hij duidelijk erg aantrekkelijk<br />
vindt. Hij vind het juist leuk dat zij ook met meisjes ging. Nu zou hij er ook ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<br />
probleem mee hebb<strong>en</strong> als zijn vri<strong>en</strong>din biseksueel is, maar dan alle<strong>en</strong> als het niet om<br />
e<strong>en</strong> serieuze relatie ging.<br />
3.3 Onbek<strong>en</strong>d maakt onbemind<br />
Homo- <strong>en</strong> biseksualiteit is e<strong>en</strong> relatief onbek<strong>en</strong>d verschijnsel onder jonger<strong>en</strong> (Kerst<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Sandfort 1994) <strong>en</strong> het wordt weinig besprok<strong>en</strong> op school (Buijs 2008). Wanneer hetero’s<br />
homoseksuel<strong>en</strong> in hun directe familie- of vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring hebb<strong>en</strong>, is er e<strong>en</strong> grote kans dat<br />
zij positiever staan teg<strong>en</strong>over homo- <strong>en</strong> biseksualiteit (Kuyper <strong>en</strong> Bakker 2006). De vraag<br />
in dit onderzoek is of homo- <strong>en</strong> biseksualiteit nog steeds e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d onderwerp is.<br />
K<strong>en</strong>n<strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong> homo- of biseksuele person<strong>en</strong> in hun eig<strong>en</strong> omgeving of uit de<br />
media? Hoe verloopt het contact tuss<strong>en</strong> hetero- <strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat is er nodig om<br />
dit contact te lat<strong>en</strong> uitmond<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> grotere acceptatie van homoseksualiteit?<br />
60
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
3.3.1 E<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d verschijnsel<br />
In de interviews wordt door verschill<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong>, vooral de niet-westerse migrant<strong>en</strong>,<br />
naar vor<strong>en</strong> gebracht dat homo-, lesbische <strong>en</strong> biseksualiteit erg onbek<strong>en</strong>de thema’s zijn.<br />
Op school hor<strong>en</strong> ze er weinig over, thuis wordt er meestal niet over gepraat, <strong>en</strong> ook in de<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groep is het ge<strong>en</strong> onderwerp dat serieus wordt besprok<strong>en</strong>.<br />
Ik b<strong>en</strong> het [homoseksueel] zelf niet <strong>en</strong> ik k<strong>en</strong> niet niemand die zo is. Ik weet er echt niks van.<br />
(Selma, 15 jaar)<br />
Soms hor<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> via de media over homoseksualiteit. Met name autochtone jonger<strong>en</strong><br />
referer<strong>en</strong> vaak aan de Gay Pride <strong>en</strong> de <strong>en</strong>tertainers Gordon <strong>en</strong> Gerard Joling. Andere<br />
homo-, lesbische of biseksuele bn’ers zijn vrij onbek<strong>en</strong>d. De term ‘lesbisch’ is nog veel<br />
onbek<strong>en</strong>der dan de term ‘homo’. Sommige jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat dit komt doordat er erg<br />
weinig lesbische vrouw<strong>en</strong> zijn.<br />
In de interviews vrag<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong>, met name de niet-westerse migrant<strong>en</strong>jonger<strong>en</strong>,<br />
zich hardop af wat homoseksualiteit precies is <strong>en</strong> hoe het werkt. Ze vrag<strong>en</strong><br />
zich bijvoorbeeld af of homo’s <strong>en</strong> lesbi<strong>en</strong>nes ook verliefd op elkaar word<strong>en</strong>. Ook vrag<strong>en</strong><br />
zij zich af hoe iemand ‘homo wordt’. De meest<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> niet dat je dit van de <strong>en</strong>e op<br />
de andere dag wordt, maar ze wet<strong>en</strong> het niet zeker. Je kunt ermee gebor<strong>en</strong> word<strong>en</strong>,<br />
maar het kan ook besmettelijk zijn. Tom, e<strong>en</strong> autochtone, 16-jarige havo-scholier, haalt<br />
zijn schouders op als hem gevraagd wordt hoe iemand dan homo ‘wordt’. Hij weet het<br />
antwoord echt niet: ‘Als e<strong>en</strong> andere homo hem overtuigt of zo?’ En de 15-jarige vmboleerling<br />
Job d<strong>en</strong>kt dat e<strong>en</strong> man homo ‘wordt’ omdat hij ‘slechte ervaring<strong>en</strong> met vrouw<strong>en</strong><br />
heeft’.<br />
3.3.2 Het k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homo- of biseksueel<br />
De geïnterviewde jonger<strong>en</strong> die positief staan teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> in<br />
hun directe omgeving e<strong>en</strong> of meerdere homoseksuel<strong>en</strong>. Deze jonger<strong>en</strong> zijn niet hun hele<br />
lev<strong>en</strong> positief geweest over homoseksualiteit. E<strong>en</strong> aantal van h<strong>en</strong> vertelt dat door hun<br />
persoonlijke band met e<strong>en</strong> homoseksueel hun beeld is veranderd. Zo vertelt Carm<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> goede vri<strong>en</strong>d van haar homo is. Zijn uiterlijk is volg<strong>en</strong>s haar erg apart: hij kleedt zich<br />
volg<strong>en</strong>s haar erg ‘vrouwelijk’. Daar stond ze in eerste instantie negatief teg<strong>en</strong>over.<br />
Eerst dacht ik, ‘zo kan je niet over straat lop<strong>en</strong>…’ Maar mijn idee is veranderd.<br />
(Carm<strong>en</strong>, 18 jaar)<br />
Carm<strong>en</strong> kan zelf niet goed aangev<strong>en</strong> waardoor haar beeld veranderde. Duidelijk is dat<br />
deze jong<strong>en</strong> bij haar e<strong>en</strong> gevoelige snaar heeft geraakt; gedur<strong>en</strong>de het interview blijft<br />
ze aangev<strong>en</strong> dat hij het erg moeilijk heeft gehad, maar toch heeft gedurfd om ‘zichzelf<br />
te zijn’. Het lijkt erop dat door te vertell<strong>en</strong> over zijn eig<strong>en</strong> ontwikkeling, deze vri<strong>en</strong>d van<br />
Carm<strong>en</strong> haar sympathie heeft gewonn<strong>en</strong>.<br />
Ook uit de andere interviews komt naar vor<strong>en</strong> dat het deelg<strong>en</strong>oot word<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> persoonlijk<br />
verhaal het verschil heeft gemaakt. Zo heeft Jasmine e<strong>en</strong> klasg<strong>en</strong>oot met e<strong>en</strong><br />
61
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Afghaanse achtergrond die lesbisch is. Ze vertelt:<br />
Eerst k<strong>en</strong>de ik ge<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong>. Ik k<strong>en</strong>de het alle<strong>en</strong> van televisie, dus niet uit mijn eig<strong>en</strong><br />
omgeving. Dus dan zag je op televisie homo’s <strong>en</strong> dan dacht je ‘ieeh, wat doe jij nou’. En ik<br />
hoorde dat er door iedere<strong>en</strong> heel negatief over werd gepraat. En to<strong>en</strong> dacht ik, ‘moet ik daar dan<br />
ook negatief teg<strong>en</strong>over staan?’ Maar naarmate je homo’s <strong>en</strong> lesbo’s leert k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, verandert je<br />
beeld 180 grad<strong>en</strong>. (Jasmine, 20 jaar)<br />
De jonger<strong>en</strong> die de persoonlijke verhal<strong>en</strong> van homoseksuel<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, lijk<strong>en</strong> zich goed<br />
in te kunn<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> in hun relaas over persoonlijke groei <strong>en</strong> ontwikkeling: over hoe zij<br />
eerst niet zichzelf durfd<strong>en</strong> te zijn <strong>en</strong> in de knoop zat<strong>en</strong>, maar dat op d<strong>en</strong> duur hebb<strong>en</strong><br />
overwonn<strong>en</strong>. Verschill<strong>en</strong>de heterojonger<strong>en</strong> herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> zich daarin omdat ook zij hebb<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> vecht<strong>en</strong> om te kunn<strong>en</strong> zijn wie ze will<strong>en</strong> zijn. Gül, van Turkse afkomst, is hiervan<br />
het beste voorbeeld. Volg<strong>en</strong>s haar hebb<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong> net als zij last van intolerante<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. ‘Het gaat om acceptatie. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> zijn wie ze will<strong>en</strong> zijn.’ (Gül, 20 jaar).<br />
En de 17-jarige Shurantley zegt: ‘Ik weet wat het is om niet geaccepteerd te word<strong>en</strong>.’ Deze<br />
jonger<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het knap van homoseksuel<strong>en</strong> dat zij uitkom<strong>en</strong> voor wie zij zijn of dat zij<br />
‘echt zichzelf zijn’:<br />
Die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> dus die keuze, ik vind dat wel op zich apart, maar wel ook knap dat zij met<br />
die keuze dan naar buit<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. (Hugo, 17 jaar)<br />
E<strong>en</strong> aantal jonger<strong>en</strong> geeft echter aan dat het niet de bedoeling is dat e<strong>en</strong> homo, lesbische<br />
of biseksuele jongere er te veel de aandacht op vestigt, omdat hij of zij het lef had om uit<br />
te kom<strong>en</strong>:.<br />
Die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zelf hebb<strong>en</strong> lef, om ervoor uit te kom<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> ik d<strong>en</strong>k dat het heel erg helpt om er<br />
vooral zelf niet spastisch over te do<strong>en</strong>. (Maaike, 17 jaar)<br />
3.3.3 Als het nog onbek<strong>en</strong>d is<br />
Opvall<strong>en</strong>d is het aantal jonger<strong>en</strong> dat ge<strong>en</strong> persoonlijke verhal<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t, maar aangeeft hier<br />
wel behoefte aan te hebb<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld de Antilliaanse Shirley van 18 jaar, die vindt dat<br />
homoseksualiteit niet mag. Aan het einde van het interview geeft ze aan dat ze eig<strong>en</strong>lijk<br />
wel zou will<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> ‘waarom iemand zo is’, <strong>en</strong> of dat ‘altijd al zo was’. Dit kan de acceptatie<br />
bevorder<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de reactie van Silvio:<br />
Ik zou iemand kunn<strong>en</strong> accepter<strong>en</strong> hoe die is als ik <strong>gewoon</strong> e<strong>en</strong> gesprek met hem kan aangaan:<br />
van hoe <strong>en</strong> wat, hoe is het gekom<strong>en</strong>. Dan ga ik die persoon begrijp<strong>en</strong>. En zo zou ik hem dan<br />
kunn<strong>en</strong> accepter<strong>en</strong>, <strong>gewoon</strong> hoe die is. (Silvio, 18 jaar)<br />
Lars, e<strong>en</strong> autochtone vwo-scholier van 17, realiseert zich in het interview ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s dat<br />
het ‘eig<strong>en</strong>lijk best goed is’ als e<strong>en</strong> homo op school op<strong>en</strong> zou zijn over zijn seksuele voorkeur:<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat het best wel goed is eig<strong>en</strong>lijk. Dan ga je toch meer in gesprek met e<strong>en</strong> homo <strong>en</strong> dan<br />
krijg je er e<strong>en</strong> ander beeld over. (Lars, 17 jaar)<br />
Als Lars gevraagd wordt waarom hij vindt dat homo’s ‘ermee te koop lop<strong>en</strong>’, antwoordt<br />
hij dat dit waarschijnlijk komt omdat hij zichzelf te weinig in kan lev<strong>en</strong> in hun positie.<br />
Net zoals Silvio lijkt Lars van zichzelf te verwacht<strong>en</strong> dat hij zich anders gaat verhoud<strong>en</strong><br />
tot homo’s wanneer hij h<strong>en</strong> zou ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Beide jong<strong>en</strong>s lijk<strong>en</strong> op<strong>en</strong> te staan voor<br />
62
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
e<strong>en</strong> andere houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, <strong>en</strong> wellicht is hiertoe door het interview<br />
zelf al e<strong>en</strong> eerste aanzet gemaakt.<br />
De jonger<strong>en</strong> die zeer negatief d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit, gev<strong>en</strong> duidelijk aan ge<strong>en</strong><br />
homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> te will<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet op<strong>en</strong> te staan voor hun persoonlijke<br />
verhal<strong>en</strong>. Zij will<strong>en</strong> zo veel mogelijk het contact vermijd<strong>en</strong>. Dit geldt met name<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homomann<strong>en</strong>. Goran, de 16-jarige roc-leerling van Kroatische afkomst,<br />
<strong>en</strong> de 18-jarige Ahmed van Marokkaanse afkomst, zijn hiervan de meest uitgesprok<strong>en</strong><br />
voorbeeld<strong>en</strong>. Ze will<strong>en</strong> absoluut ge<strong>en</strong> contact met e<strong>en</strong> homo. Als e<strong>en</strong> broer homo zou<br />
zijn, zou Goran geweld gebruik<strong>en</strong>, ‘hem in elkaar slaan’, <strong>en</strong> Ahmed zou hem aanrad<strong>en</strong><br />
om zelfmoord te pleg<strong>en</strong>.<br />
3.3.4 Echt of nep?<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat in de interviews regelmatig naar vor<strong>en</strong> komt dat ‘jezelf’ of ‘echt’ zijn<br />
voor de jonger<strong>en</strong> erg belangrijk is. Zij verwacht<strong>en</strong> dat ook van andere jonger<strong>en</strong>: iedere<strong>en</strong><br />
moet <strong>gewoon</strong> zichzelf zijn. Deze m<strong>en</strong>ing wordt door verschill<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> verwoord,<br />
maar door de autochton<strong>en</strong> het meest expliciet. De meest<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het erg moeilijk om<br />
aan te gev<strong>en</strong> waarom zij het belangrijk vind<strong>en</strong> dat iemand ‘zichzelf’ is. Desgevraagd wet<strong>en</strong><br />
zij hier meestal ge<strong>en</strong> antwoord op. E<strong>en</strong> voorbeeld dat e<strong>en</strong> paar keer werd g<strong>en</strong>oemd, is<br />
dat iemand niet zichzelf is als hij of zij zich anders gedraagt wanneer er ander<strong>en</strong> bij zijn.<br />
Richard, e<strong>en</strong> 17-jarige autochtone vwo-leerling, vertelt:<br />
Wie er ook bij is, dat het <strong>gewoon</strong> allemaal hetzelfde is. Of je nu alle<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t of dat je met je<br />
ouders b<strong>en</strong>t: dat je <strong>gewoon</strong> echt b<strong>en</strong>t. [..] Dat je bijvoorbeeld met je vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t, dat je ook zo<br />
bij je ouders kan zijn. (Richard, 17 jaar)<br />
Het lijkt jonger<strong>en</strong> te gaan om e<strong>en</strong> bepaalde auth<strong>en</strong>ticiteit: je moet je niet te veel aantrekk<strong>en</strong><br />
van ander<strong>en</strong>, maar je meer gedrag<strong>en</strong> zoals jij jezelf echt voelt. Maar waarom het zo<br />
belangrijk is ‘jezelf’ <strong>en</strong> ‘echt’ te zijn, wet<strong>en</strong> de jonger<strong>en</strong> niet uit te legg<strong>en</strong>. Lars, e<strong>en</strong> autochtone<br />
17-jarige vwo-scholier, is e<strong>en</strong> uitzondering <strong>en</strong> zegt na lang nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>:<br />
Duidelijkheid is het belangrijkste wat er is, anders weet je niet waar je aan toe b<strong>en</strong>t. Voor<br />
iedere<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k ik. Ik d<strong>en</strong>k dat je zeker duidelijk moet zijn naar ander<strong>en</strong> wat je wilt <strong>en</strong> hoe je jezelf<br />
wilt gedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat jouw m<strong>en</strong>ing over ding<strong>en</strong> kan zijn. Die duidelijkheid die je geeft, daar<br />
reager<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wel op. En als je zelf niet duidelijk b<strong>en</strong>t, kan het ook heel goed zijn dat andere<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> verkeerd op je gaan reager<strong>en</strong>. Dus daarom d<strong>en</strong>k ik dat die echtheid <strong>en</strong> duidelijkheid<br />
heel belangrijk zijn. (Lars, 17 jaar)<br />
Als mann<strong>en</strong> zich ‘vrouwelijk’, ‘homo’ of ‘nichterig’ gedrag<strong>en</strong>, wekt dit met name bij de<br />
jong<strong>en</strong>s irritatie op. Op de vraag waarom dat zo is, gev<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> aan dat homo’s die dit<br />
do<strong>en</strong> ‘nep’ zijn.<br />
Sander: Dat ze zo nep do<strong>en</strong> soms, die homo’s met dat prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> het beweg<strong>en</strong>, het stemmetje <strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong><strong>en</strong> over elkaar, ik vind het niet echt hor<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> man, <strong>en</strong> daarom stoor ik me er zo aan.<br />
Interviewer: En met nep bedoel je?<br />
Sander: Dat je vindt dat het niet past bij wat je vindt van mannelijkheid. Bij mannelijkheid<br />
hoort e<strong>en</strong> zware stem, niet zo’n hoge homostem, <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> ook niet zo met de b<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
over elkaar.<br />
63
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Interviewer: En wat maakt dat homomann<strong>en</strong> zo do<strong>en</strong>, wat d<strong>en</strong>k je?<br />
Sander: Omdat ze will<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ze homo zijn, dat ze zich naar andere mann<strong>en</strong> zo<br />
pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>, zo van: kijk ik b<strong>en</strong> homo.<br />
Sander vertelt later in het interview dat hij ervan uitgaat dat homoseksualiteit is<br />
aangebor<strong>en</strong>, maar het vrouwelijke gedrag van homo’s is dat volg<strong>en</strong>s hem niet.<br />
Homoseksualiteit als zodanig beschouwt hij dan ook niet als verkeerd, maar vrouwelijk<br />
gedrag bij e<strong>en</strong> man wel. Ook andere (vooral autochtone) jong<strong>en</strong>s mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dergelijk<br />
onderscheid. Zo vertelt Richard, e<strong>en</strong> 17-jarige vwo-scholier, dat hij <strong>en</strong> zijn vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> het<br />
‘homogedeelte’ niet afkeur<strong>en</strong> maar het gedrag wel. Richard kan zich niet voorstell<strong>en</strong> dat<br />
gedrag dat hij bestempelt als ‘er mee te koop lop<strong>en</strong>’, gedrag is dat vertoond wordt omdat<br />
iemand zich daadwerkelijk zo voelt. Hij blijft zich in het interview afvrag<strong>en</strong> waarom<br />
homo’s zich nu perse zo [als e<strong>en</strong> homo] moet<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>. Hij b<strong>en</strong>adrukt dat hij <strong>gewoon</strong><br />
niet snapt waarom ze dit vrouwelijke gedrag verton<strong>en</strong>.<br />
Het idee dat lesbische vrouw<strong>en</strong> ‘nep’ zijn, komt veel minder naar vor<strong>en</strong>. Biseksuele meisjes<br />
daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> aantal jonger<strong>en</strong> wel als nep gezi<strong>en</strong>. Kim, e<strong>en</strong> 17-jarige<br />
vwo-leerling, heeft de meest duidelijke m<strong>en</strong>ing over meisjes die zich bi noem<strong>en</strong>:<br />
Ik vind je homo of hetero, <strong>en</strong> als je daartuss<strong>en</strong> in zit, zeg dan <strong>gewoon</strong> niks, of doe <strong>gewoon</strong> maar<br />
wat, het kan wel zo zijn, maar ga niet op je zesti<strong>en</strong>de al roep<strong>en</strong> dat je bi b<strong>en</strong>t. Ik bedoel, ik weet<br />
niet, ik vind het e<strong>en</strong> beetje nep. (Kim, 17 jaar)<br />
Net als e<strong>en</strong> aantal andere autochtone meisjes ziet Kim biseksualiteit onder meisjes als<br />
e<strong>en</strong> rage. En meisjes die meedo<strong>en</strong> aan zo’n hype word<strong>en</strong> niet beschouwd als meisjes die<br />
zichzelf zijn.<br />
3.4 Omgaan met homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong><br />
Jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> meer moeite homo’s te accepter<strong>en</strong> in de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring dan meisjes<br />
(gg&gd <strong>en</strong> Di<strong>en</strong>st Maatschappelijke Ontwikkeling Utrecht 2006). Jong<strong>en</strong>s nem<strong>en</strong> meer<br />
afstand van e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d die homo blijkt te zijn. Meisjes zegg<strong>en</strong> er minder moeite mee<br />
te hebb<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din van h<strong>en</strong> lesbisch is (Inspectie van het Onderwijs 2008). Hoe<br />
kunn<strong>en</strong> deze verschill<strong>en</strong> verklaard word<strong>en</strong>? Wat hebb<strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong> nodig om e<strong>en</strong><br />
vri<strong>en</strong>dschap met e<strong>en</strong> homojongere in stand te kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>?<br />
3.4.1 Onder meisjes<br />
Bevri<strong>en</strong>d zijn met e<strong>en</strong> lesbisch of biseksueel meisje is voor de meeste geïnterviewde<br />
meisjes naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> groot probleem. Sommige zoud<strong>en</strong> het wel heel moeilijk<br />
vind<strong>en</strong>, maar de vri<strong>en</strong>dschap zoud<strong>en</strong> ze uiteindelijk niet verbrek<strong>en</strong>. De meisjes b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong><br />
dat wanneer blijkt dat e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din lesbisch of bi is, hierover gepraat moet<br />
word<strong>en</strong>. Wat dit prat<strong>en</strong> precies moet oplever<strong>en</strong>, is niet duidelijk. E<strong>en</strong> aantal meid<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong>kt dat het belangrijk is om in dit gesprek aan te gev<strong>en</strong> dat zij zelf niet lesbisch of bi<br />
zijn. Geconfronteerd met e<strong>en</strong> voorbeeld van twee bevri<strong>en</strong>de meisjes waarvan er e<strong>en</strong><br />
lesbisch blijkt te zijn, zegt Shurantley:<br />
64
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
Ze [het heteromeisje] moet <strong>gewoon</strong> zegg<strong>en</strong> ‘ik val op jong<strong>en</strong>s, maar jij b<strong>en</strong>t mijn beste vri<strong>en</strong>din<br />
<strong>en</strong> het maakt mij niet uit op wie jij valt’. (Shurantley, 17 jaar)<br />
Later in het interview geeft Shurantley aan dat het belangrijk is om teg<strong>en</strong> de lesbische<br />
vri<strong>en</strong>din te zegg<strong>en</strong> dat je ‘niks voor haar voelt, op die manier’. Ook Selma, die volg<strong>en</strong>s<br />
eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> ‘niks heeft’ met homo’s <strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> biseksualiteit ‘vreemd’ vindt, verklaart<br />
de vri<strong>en</strong>dschap niet te zull<strong>en</strong> verbrek<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din lesbisch of bi blijkt te zijn.<br />
Je moet volg<strong>en</strong>s haar ‘<strong>gewoon</strong> uitlegg<strong>en</strong> dat jij het zelf niet b<strong>en</strong>t’. Voor haar <strong>en</strong> andere<br />
meisjes is de kous daarmee af.<br />
Daarnaast vind<strong>en</strong> meisjes het belangrijk dat je je niet ope<strong>en</strong>s anders gaat gedrag<strong>en</strong> naar<br />
de lesbische vri<strong>en</strong>din toe. ‘Vooral ge<strong>en</strong> afstand nem<strong>en</strong> [van de vri<strong>en</strong>din in kwestie]’, zegt<br />
Naima. Door je anders op te stell<strong>en</strong> kwets je de ander <strong>en</strong> dat vind<strong>en</strong> de meisjes niet w<strong>en</strong>selijk.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zou je deze vri<strong>en</strong>din het idee kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> dat jij d<strong>en</strong>kt dat zij verliefd<br />
op je is. Dat hoeft natuurlijk niet zo te zijn. Maar als het wel zo is, dan moet je daar ook<br />
niet te bang voor zijn. De meeste meisjes zoud<strong>en</strong> hier wel moeite mee hebb<strong>en</strong>, maar ook<br />
verliefdheid is volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om de vri<strong>en</strong>dschap te verbrek<strong>en</strong>. ‘Je moet <strong>gewoon</strong><br />
duidelijk aangev<strong>en</strong> dat je niks met haar wil.’ Birgit legt uit hoe je dit doet:<br />
Ik zou <strong>gewoon</strong> duidelijk uitlegg<strong>en</strong> dat ik hetero b<strong>en</strong>. En zegg<strong>en</strong> ‘ik wil <strong>en</strong> doe niks met meisjes’.<br />
Dus zeg je ‘ik wil wel <strong>gewoon</strong> met je omgaan, maar meer ook niet’. (Birgit, 16 jaar)<br />
Sommige meisjes zegg<strong>en</strong> dat ze al op voorhand duidelijk zoud<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> dat ze niet gedi<strong>en</strong>d<br />
zijn van seksuele to<strong>en</strong>adering. Zo vertelt Khadija dat ze goed om kan gaan met de<br />
lesbische meisjes op haar voetbalclub, maar dat je wel ‘je gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> moet stell<strong>en</strong>’. Ze legt<br />
uit dat ze ervoor zorgt dat ze niet te ‘klef’ wordt met deze meisjes. Er is één meisje dat<br />
ooit daadwerkelijk heeft ervar<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> biseksueel meisje haar ‘te plekkerig’ b<strong>en</strong>aderde:<br />
Carm<strong>en</strong>. Ze heeft dit als volgt aangepakt:<br />
Ik voelde me ongemakkelijk. Ik heb to<strong>en</strong> gezegd: ‘Ik heb liever niet dat je zo met mij omgaat.’<br />
(Carm<strong>en</strong>, 18 jaar)<br />
Carm<strong>en</strong> is to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tijdje niet meer met dit meisje omgegaan, maar nu hebb<strong>en</strong> ze wel<br />
weer ‘normaal’ contact.<br />
Als e<strong>en</strong> goede vri<strong>en</strong>din vertelt dat zij lesbisch of bi is, ziet e<strong>en</strong> aantal meisjes dat als e<strong>en</strong><br />
duidelijk tek<strong>en</strong> van de kwaliteit van de vri<strong>en</strong>dschap. Zo zegt de 15-jarige Tara dat ze wel<br />
ev<strong>en</strong> zou moet<strong>en</strong> w<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan het idee, maar zich absoluut niet anders zou gaan gedrag<strong>en</strong>.<br />
Ze zou zich juist ‘vereerd voel<strong>en</strong>’ als e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din het teg<strong>en</strong> haar zou vertell<strong>en</strong>, want<br />
‘dat betek<strong>en</strong>t toch dat zij je vertrouwt <strong>en</strong> dat je goede vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t’. Ook Nadia voelt dit<br />
zo. Eén van haar vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> is biseksueel <strong>en</strong> ze vertelt dat zij zich ‘vereerd voelde’ to<strong>en</strong><br />
deze vri<strong>en</strong>din dat aan haar vertelde. E<strong>en</strong> paar andere meisjes b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s dat<br />
het vertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> het del<strong>en</strong> van geheim<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschappelijke relatie erg belangrijk<br />
is.<br />
3.4.2 Onder jong<strong>en</strong>s<br />
Voor bijna alle geïnterviewde jong<strong>en</strong>s is bevri<strong>en</strong>d zijn met e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> die homo of bi is,<br />
e<strong>en</strong> lastige of onmogelijke situatie. Slechts één jong<strong>en</strong>, Domingcus, die als <strong>en</strong>ige niet<br />
65
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
duidelijk aangaf heteroseksueel te zijn, heeft er ge<strong>en</strong> probleem mee. Zijn beste vri<strong>en</strong>d<br />
is homo <strong>en</strong> op zijn dansschool zijn er volg<strong>en</strong>s hem ook veel homo’s. Voor de andere<br />
jong<strong>en</strong>s bleek het wel e<strong>en</strong> moeilijk onderwerp. Onderling zijn er wel veel verschill<strong>en</strong>. De<br />
één b<strong>en</strong>adrukt dat e<strong>en</strong> homo ‘uit de buurt moet blijv<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> dat de vri<strong>en</strong>dschap onmiddellijk<br />
zou word<strong>en</strong> verbrok<strong>en</strong> als blijkt dat e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d homo is. E<strong>en</strong> ander d<strong>en</strong>kt dat het<br />
uiteindelijk wel goed komt, al is het e<strong>en</strong> moeilijke situatie. Voor de migrant<strong>en</strong>jong<strong>en</strong>s is<br />
e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap met e<strong>en</strong> homo overig<strong>en</strong>s problematischer dan voor de meeste geïnterviewde<br />
autochtone jong<strong>en</strong>s.<br />
E<strong>en</strong> veel g<strong>en</strong>oemde red<strong>en</strong> om niet met e<strong>en</strong> homo te kunn<strong>en</strong> omgaan, is dat ander<strong>en</strong> dan<br />
kunn<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat jij ook homo b<strong>en</strong>t of dat zij dan simpelweg niet meer met jou will<strong>en</strong><br />
omgaan. Dan ‘verlies je al je vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>’, zegt Amrit bijvoorbeeld. En daarmee is de zaak<br />
voor hem afgedaan. Wanneer iemand homo blijkt te zijn, betek<strong>en</strong>t dat het einde van de<br />
vri<strong>en</strong>dschap. De meeste jong<strong>en</strong>s van Marokkaanse afkomst hadd<strong>en</strong> vergelijkbare opvatting<strong>en</strong>.<br />
Zij verteld<strong>en</strong> dat er geroddeld zou word<strong>en</strong> als ze om zoud<strong>en</strong> gaan met e<strong>en</strong> homo.<br />
Zo zegt Bilal:<br />
Je loopt met e<strong>en</strong> homo … <strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> praat erover. […] Het zou echt wereldnieuws zijn.<br />
(Bilal, 16 jaar)<br />
De jong<strong>en</strong>s vertell<strong>en</strong> dat op<strong>en</strong>lijke homo’s het bij h<strong>en</strong> op school erg moeilijk zoud<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. Zij kom<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> te staan, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> zowel de autochtone als de migrant<strong>en</strong>jong<strong>en</strong>s.<br />
Sommig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> echter expliciet niet mee te zull<strong>en</strong> do<strong>en</strong> aan pesterij<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
uitsluit<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homojong<strong>en</strong> op school, maar voor de meest<strong>en</strong> lijkt het moeilijk om<br />
zich aan dit groepsproces te onttrekk<strong>en</strong>.<br />
Veel jong<strong>en</strong>s, waaronder de meeste migrant<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat iemand homo ‘wordt’ omdat<br />
hij te veel met homo’s omgaat of ‘overtuigd wordt’ door e<strong>en</strong> andere homo. Vooral Amrit<br />
is hier stellig over: als je blijft omgaan met e<strong>en</strong> homo, word je zelf ook zo. Uit de buurt<br />
blijv<strong>en</strong> is dan e<strong>en</strong> goede strategie om te voorkom<strong>en</strong> dat je zelf homoseksueel wordt. E<strong>en</strong><br />
andere belangrijke red<strong>en</strong> om niet met e<strong>en</strong> homo om te gaan, is dat die mogelijk op jou<br />
valt. Zo vertelt Nabil, e<strong>en</strong> 20-jarige hbo-stud<strong>en</strong>t van Marokkaanse afkomst, dat hij wel<br />
met homo’s omgaat als hij ze bijvoorbeeld op het werk teg<strong>en</strong>komt, maar altijd bewust<br />
e<strong>en</strong> beetje afstand houdt. Hij is bang dat e<strong>en</strong> homo hem ‘lastig zal vall<strong>en</strong>’. Andere jong<strong>en</strong>s,<br />
waaronder Khaled, reager<strong>en</strong> direct e<strong>en</strong> stuk agressiever:<br />
Khaled: Ik zou niet iemand slaan omdat ‘ie homo of lesbi is, als ik er maar ge<strong>en</strong> last van heb. Als<br />
ze aan me kom<strong>en</strong>, sla ik wél, maar dat is logisch.<br />
Interviewer: D<strong>en</strong>k je dat dat zou kunn<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong>, dat je aangeraakt wordt?<br />
Khaled: Ze moet<strong>en</strong> echt niet aan mijn kont zitt<strong>en</strong>, als dat gebeurt, sla ik erop los.<br />
Interviewer: Waarom zou iemand aan je kont zitt<strong>en</strong>?<br />
Khaled: Homo’s will<strong>en</strong> altijd seks.<br />
Jong<strong>en</strong>s die minder moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit vertell<strong>en</strong> dat het wel e<strong>en</strong> voorwaarde<br />
is dat e<strong>en</strong> homo niet op je valt of verliefd op je is. Wanneer dat het geval is, kun je<br />
niet meer met hem omgaan:<br />
66
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
Interviewer: Zou je bevri<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d die homo blijkt te zijn?<br />
Richard: Ja, zolang die niet op mij valt. Dat zou ik echt moeilijk vind<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>k ik.<br />
Maar wanneer dit niet duidelijk is, zoud<strong>en</strong> de geïnterviewde jong<strong>en</strong>s uit voorzorg e<strong>en</strong><br />
aantal activiteit<strong>en</strong> niet meer ondernem<strong>en</strong> met de vri<strong>en</strong>d die homo blijkt te zijn. Zo zou<br />
Job de vri<strong>en</strong>dschap zeker niet verbrek<strong>en</strong>, maar hij zou niet meer naar het zwembad gaan<br />
met e<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>d:<br />
Interviewer: Waarom zou je niet meer naar het zwembad kunn<strong>en</strong>?<br />
Job: Dan gaat ie dadelijk iets do<strong>en</strong>, in mijn kont knijp<strong>en</strong> of zo.<br />
Interviewer: Wat zou jij dan do<strong>en</strong>?<br />
Job: E<strong>en</strong> klap gev<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>k ik.<br />
En zo reager<strong>en</strong> meer jong<strong>en</strong>s. Ze gaan ervan uit dat de kans groot is dat e<strong>en</strong> homojong<strong>en</strong>,<br />
wanneer deze de geleg<strong>en</strong>heid krijgt, ‘iets’ zal prober<strong>en</strong> op seksueel gebied.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s lijk<strong>en</strong> de jong<strong>en</strong>s niet goed te wet<strong>en</strong> hoe ze op e<strong>en</strong> andere manier in e<strong>en</strong><br />
dergelijke situatie zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> dan met geweld of agressie.<br />
Uit e<strong>en</strong> aantal interviews kwam duidelijk naar vor<strong>en</strong> dat jong<strong>en</strong>s zich niet realiser<strong>en</strong> dat<br />
ze <strong>gewoon</strong> ‘nee’ kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> wanneer ze seksueel b<strong>en</strong>aderd word<strong>en</strong>. Ook bij meisjes<br />
do<strong>en</strong> ze dit namelijk niet, zo blijkt. Zo houdt Hugo de optie op<strong>en</strong> dat wanneer e<strong>en</strong> meisje<br />
verliefd op hem wordt, terwijl hij zelf niet verliefd op haar is <strong>en</strong> zich ook niet seksueel tot<br />
haar aangetrokk<strong>en</strong> voelt, het toch nog ‘iets’ wordt. Hoe onaantrekkelijk Hugo e<strong>en</strong> meisje<br />
ook vindt, hij sluit <strong>nooit</strong> uit dat hij e<strong>en</strong> seksuele relatie met haar zou hebb<strong>en</strong>. Bij jong<strong>en</strong>s<br />
is dit wel het geval, vertelt Hugo: hij sluit wel uit dat hij ooit e<strong>en</strong> seksuele relatie met e<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong> zou krijg<strong>en</strong>.<br />
Slechts één van de geïnterviewde jong<strong>en</strong>s gaf aan zelf daadwerkelijk seksueel b<strong>en</strong>aderd<br />
te zijn door e<strong>en</strong> homoman: Abdallah. Hij vertelt dat hij door zijn to<strong>en</strong>malige vri<strong>en</strong>dinnetje<br />
e<strong>en</strong> paar keer werd meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> naar gay bars, omdat ‘dit de <strong>en</strong>ige disco’s zijn die tot<br />
laat in de avond op<strong>en</strong> zijn’. Daar werd hij e<strong>en</strong> keer b<strong>en</strong>aderd door e<strong>en</strong> man. Hij heeft deze<br />
man op e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijke doch duidelijke wijze verteld niet geïnteresseerd te zijn:<br />
Als je <strong>gewoon</strong> laat zi<strong>en</strong> dat dit niet is wat jij b<strong>en</strong>t, dan is het ge<strong>en</strong> probleem. Ze ton<strong>en</strong> meestal<br />
wel begrip, als jij ook begrip voor h<strong>en</strong> hebt. Meestal zett<strong>en</strong> zij de eerste stap. Dan zeg ik ‘sorry<br />
maar ik b<strong>en</strong> niet homoseksueel’. Dat is e<strong>en</strong> keer gebeurd. Die man pakte het heel goed op.<br />
(Abdallah, 18 jaar)<br />
Deze ervaring heeft op Abdallah e<strong>en</strong> duidelijke invloed gehad. E<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap met e<strong>en</strong><br />
homo zou voor hem ge<strong>en</strong> groot probleem zijn.<br />
3.5 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> discussie<br />
Wat staat de acceptatie van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit door heterojonger<strong>en</strong> in de weg <strong>en</strong><br />
welke mogelijkhed<strong>en</strong> zijn er om die acceptatie te vergrot<strong>en</strong>? Om deze vraag te beantwoord<strong>en</strong><br />
zijn er voor dit onderzoek 41 jonger<strong>en</strong> in de leeftijd van 14 tot <strong>en</strong> met<br />
20 jaar geïnterviewd. Hun achtergrond is divers wat betreft etniciteit, sekse, opleidings-<br />
67
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
niveau <strong>en</strong> woonplaats. De jonger<strong>en</strong> zijn bevraagd over hun ideeën t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
g<strong>en</strong>der(roll<strong>en</strong>) <strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> biseksualiteit.<br />
Stereotype beeldvorming<br />
Meer nog dan vooroordel<strong>en</strong> over seksuele oriëntatie speelt stereotype beeldvorming<br />
over g<strong>en</strong>der e<strong>en</strong> grote rol in de manier waarop heterojonger<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> naar homo- <strong>en</strong><br />
biseksualiteit. In de beleving van heterojonger<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> homo altijd ‘vrouwelijk’. Dat<br />
homoseksuel<strong>en</strong> zich ook als uitermate ‘mannelijk’ kunn<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>, is e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
dat k<strong>en</strong>nelijk buit<strong>en</strong> hun blikveld valt. E<strong>en</strong> ‘echte man’ kán ge<strong>en</strong> homo zijn: e<strong>en</strong> ‘echte<br />
man’ wordt namelijk gek<strong>en</strong>merkt door datg<strong>en</strong>e wat hij níet is: vrouwelijk. Wat e<strong>en</strong> ‘echte<br />
man’ dan wel is, is voor jonger<strong>en</strong> veel moeilijker te b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong>. Voor jong<strong>en</strong>s heeft dit<br />
tot gevolg dat zij zich zo min mogelijk ‘vrouwelijk’ moet<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong> om als man te word<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat zij zich moet<strong>en</strong> distantiër<strong>en</strong> van alles wat als ‘vrouwelijk’ bestempeld<br />
wordt, zoals homoseksualiteit. Opvall<strong>en</strong>d in de interviews is dat homoseksualiteit vooral<br />
in verband wordt gebracht met (vrouwelijk) gedrag <strong>en</strong> veel minder met e<strong>en</strong> afkeer van de<br />
homoseksuele seksuele praktijk. Biseksuele mann<strong>en</strong> zijn voor heterojonger<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s<br />
veelal onbek<strong>en</strong>d: in hun beleving b<strong>en</strong> je immers óf e<strong>en</strong> echte man, óf e<strong>en</strong> homo.<br />
Het beeld van lesbische vrouw<strong>en</strong> is veel diffuser. Allereerst valt op dat lesbische vrouw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meisjes vrij onbek<strong>en</strong>d zijn onder jonger<strong>en</strong>; zowel onder meisjes als onder jong<strong>en</strong>s.<br />
Wanneer er expliciet wordt gevraagd naar het beeld dat de geïnterviewde jonger<strong>en</strong> van<br />
lesbi<strong>en</strong>nes hebb<strong>en</strong>, dan gev<strong>en</strong> zij aan dat zij zich lesbische vrouw<strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong> als ‘mannelijk’.<br />
Tegelijkertijd bestaat het beeld dat lesbische <strong>en</strong> vooral biseksuele meisjes ‘sexy’<br />
zijn, of ‘spann<strong>en</strong>d om naar te kijk<strong>en</strong>’. Dit beeld geldt echter voor lesbische <strong>en</strong> biseksuele<br />
meisjes die in de og<strong>en</strong> van de jonger<strong>en</strong> ‘vrouwelijk’ zijn <strong>en</strong> aan de heers<strong>en</strong>de schoonheidsnorm<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong>. Van biseksuele meisjes wordt vaak gedacht dat ze meedo<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> hype.<br />
E<strong>en</strong>duidig beeld van homomann<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> beeld van biseksuele mann<strong>en</strong><br />
De in dit onderzoek gepres<strong>en</strong>teerde opvatting van heterojonger<strong>en</strong> dat homomann<strong>en</strong><br />
zich vaak ‘vrouwelijk’ gedrag<strong>en</strong>, is in eerder onderzoek al aan het licht gekom<strong>en</strong> (Buijs<br />
et al. 2008; Dewaele 2006; Inspectie van het Onderwijs 2009a). In ons onderzoek bleek<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat verschill<strong>en</strong>de meisjes deze verme<strong>en</strong>de vrouwelijkheid van homomann<strong>en</strong><br />
positief waarder<strong>en</strong>. Dit in teg<strong>en</strong>stelling tot jong<strong>en</strong>s: zij wijz<strong>en</strong> vrouwelijkheid bij jong<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> in meer of mindere mate af. Hoogopgeleide jong<strong>en</strong>s kiez<strong>en</strong> daarbij meestal<br />
voor iets meer g<strong>en</strong>uanceerd taalgebruik dan laagopgeleide jong<strong>en</strong>s.<br />
Hoe komt het dat mannelijkheid moeilijk te definiër<strong>en</strong> is? E<strong>en</strong> mogelijke verklaring zou<br />
kunn<strong>en</strong> zijn dat het nog steeds wordt gezi<strong>en</strong> als de norm in onze sam<strong>en</strong>leving. Het gaat<br />
om e<strong>en</strong> norm die zo vanzelfsprek<strong>en</strong>d is dat deze niet direct opvalt <strong>en</strong> ook niet b<strong>en</strong>oemd<br />
hoeft te word<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> dat wat afwijkt van de norm, in dit geval vrouwelijkheid bij<br />
mann<strong>en</strong>, moet word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemd (Wekker <strong>en</strong> Lutz 2001). Hierdoor is het moeilijk om te<br />
definiër<strong>en</strong> wat de norm precies inhoudt (Dyer 1997).<br />
Mannelijkheid wordt gek<strong>en</strong>merkt als e<strong>en</strong> negatie van vrouwelijkheid ( zie o.a. Hekma<br />
2007; Kimmel 1994; Naezer 2005). Dit zou kunn<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat, om zich als ‘man’ te<br />
68
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
kunn<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong>, jong<strong>en</strong>s zich dus zo min mogelijk ‘vrouwelijk’ di<strong>en</strong><strong>en</strong> te gedrag<strong>en</strong>.<br />
Zij moet<strong>en</strong> zich daar verre van houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich daar teg<strong>en</strong> afzett<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s Kimmel<br />
(1994) di<strong>en</strong><strong>en</strong> we de antihomohouding van veel jong<strong>en</strong>s in dit licht te bekijk<strong>en</strong>; door aan<br />
andere mann<strong>en</strong> te ton<strong>en</strong> dat ze antihomo zijn, kunn<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s vrag<strong>en</strong> om erk<strong>en</strong>ning<br />
voor hun ‘man-zijn’. Van der Meer (1995) <strong>en</strong> Buijs et al. (2008) onderschrijv<strong>en</strong> dit: het<br />
pleg<strong>en</strong> van antihomogeweld levert jong<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> mannelijke status op. Door dergelijk<br />
geweld te pleg<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> ze zi<strong>en</strong> dat zij niet vrouwelijk of homo zijn: niet laf of ‘zacht’. Ze<br />
zett<strong>en</strong> zich af teg<strong>en</strong> dat wat afwijkt van de norm.<br />
Het lijkt erop dat biseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> volledig onzichtbaar zijn voor heterojonger<strong>en</strong>.<br />
Zij vind<strong>en</strong> biseksualiteit bij mann<strong>en</strong> iets vreemds. Dit lijkt aan te sluit<strong>en</strong> bij het<br />
concept van ‘mannelijkheid’ waar de jonger<strong>en</strong> van uitgaan: je b<strong>en</strong>t óf e<strong>en</strong> echte man óf je<br />
b<strong>en</strong>t homo. Voor andere posities is weinig ruimte.<br />
E<strong>en</strong> meervoudig beeld van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
Het beeld van lesbische vrouw<strong>en</strong> is minder e<strong>en</strong>duidig. Veel jonger<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zich moeilijk<br />
e<strong>en</strong> voorstelling mak<strong>en</strong> van lesbische seksualiteit, lesbische vrouw<strong>en</strong> of lesbische<br />
koppels. Dit is ook al in eerdere onderzoek<strong>en</strong> aangetoond (zie bv. Kerst<strong>en</strong> <strong>en</strong> Sandfort<br />
1994). Zoals Marjan Sax (2008) aangaf, is ‘de beeldvorming over homo’s misschi<strong>en</strong> wel<br />
stereotiep <strong>en</strong> plat’, maar ‘ze zijn in ieder geval zichtbaar, terwijl beeldvorming over lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong> in de mainstream niet bestaat’.<br />
Er is wel e<strong>en</strong> beeld van lesbische vrouw<strong>en</strong> als ‘mannelijk’ (Kuyper <strong>en</strong> Bakker 2006;<br />
Dewaele 2009), maar het is opvall<strong>en</strong>d dat e<strong>en</strong> meisje veel minder snel wordt gezi<strong>en</strong> als<br />
‘mannelijk’ dan dat e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> wordt gezi<strong>en</strong> als ‘vrouwelijk’. Zoals verschill<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong><br />
aangev<strong>en</strong>, kan e<strong>en</strong> meisje wel af <strong>en</strong> toe jong<strong>en</strong>skleding drag<strong>en</strong> <strong>en</strong> tegelijkertijd<br />
nog prima doorgaan voor e<strong>en</strong> ‘echte vrouw’. E<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> kan echter zeker ge<strong>en</strong> meisjeskleding<br />
drag<strong>en</strong>, althans niet als hij door de omgeving nog wil word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als man.<br />
E<strong>en</strong> ander beeld dat van lesbische vrouw<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> komt, is dat van ‘sexy’, ‘spann<strong>en</strong>d’<br />
of juist erg ‘vrouwelijk’ (zie ook Van Lisdonk 2005; Dewaele 2009). Dit geldt nog sterker<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van biseksuele meisjes. Bij de totstandkoming van dit beeld van de ‘sexy<br />
lesbi<strong>en</strong>ne’ lijk<strong>en</strong> media, <strong>en</strong> met name porno, e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>te rol te spel<strong>en</strong>: jonger<strong>en</strong><br />
verwijz<strong>en</strong> hier regelmatig naar. Opvall<strong>en</strong>d is dan ook dat veel jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat<br />
meisjes lesbisch gedrag verton<strong>en</strong> omdat zij jong<strong>en</strong>s hiermee will<strong>en</strong> verleid<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet<br />
omdat ze het zelf will<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s vind<strong>en</strong> lesbisch gedrag immers ‘sexy’. Lesbische<br />
of biseksualiteit bij meisjes lijkt daarmee niet geheel serieus te word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> als<br />
seksuele voorkeur.<br />
Als e<strong>en</strong> lesbisch of biseksueel meisje wil word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als ‘vrouwelijk’, ‘sexy’ of ‘spann<strong>en</strong>d’,<br />
dan moet zij wel voldo<strong>en</strong> aan de heers<strong>en</strong>de schoonheidsnorm<strong>en</strong>. Deze schoonheidsnorm<strong>en</strong><br />
zijn overig<strong>en</strong>s niet alle<strong>en</strong> van belang voor lesbische meisjes, maar word<strong>en</strong><br />
voor ieder meisje van belang gevond<strong>en</strong> (Woertman 2003; Naezer 2005; Felt<strong>en</strong> et al.<br />
2009). Het uiterlijk lijkt zelfs zo belangrijk dat e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele lesbische of biseksuele<br />
voorkeur niet direct schade oplevert aan het imago van meisjes, zolang zij er ‘mooi’ <strong>en</strong><br />
‘sexy’ uitzi<strong>en</strong>. Dat lijkt wél te gebeur<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> meisje ge<strong>en</strong> verzorgd uiterlijk heeft of zich<br />
op e<strong>en</strong> andere manier niet heeft aangepast aan de heers<strong>en</strong>de schoonheidsnorm<strong>en</strong> voor<br />
69
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
vrouw<strong>en</strong>. Maar té sexy <strong>en</strong> vooral uitdag<strong>en</strong>d gedrag wordt ook veroordeeld. E<strong>en</strong> meisje<br />
loopt dan de kans om te word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> ‘slet’. En ‘slet’ of ‘hoer’ is e<strong>en</strong> scheldwoord<br />
waar meisjes zeker niet mee geassocieerd will<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Noch in dit onderzoek, noch in eerdere onderzoek<strong>en</strong> (zie o.a. De Graaf et al. 2008)<br />
drag<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> term<strong>en</strong> aan voor heterojong<strong>en</strong>s die zich seksueel te losbandig zoud<strong>en</strong><br />
gedrag<strong>en</strong>. Van jong<strong>en</strong>s wordt niet gezegd dat zij zich netjes moet<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>, terwijl dit<br />
bij meisjes wel gebeurt. Hier is duidelijk sprake van de bek<strong>en</strong>de dubbele moraal op het<br />
gebied van seksualiteit (Naezer 2005; Felt<strong>en</strong> et al. 2009). Jong<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> meer beoordeeld<br />
op hun seksuele oriëntatie, <strong>en</strong> meisjes meer op hun seksuele gedrag.<br />
Slett<strong>en</strong> <strong>en</strong> homo’s<br />
Heterojong<strong>en</strong>s distantiër<strong>en</strong> zich liever van het beeld van ‘de homo’ <strong>en</strong> heteromeisjes<br />
distantiër<strong>en</strong> zich graag van het beeld van ‘de slet’. Deze conclusie sluit aan bij de bevinding<strong>en</strong><br />
van het onderzoek dat Marijke Naezer (2005) heeft gedaan onder scholier<strong>en</strong>. Zij<br />
ontdekte dat er e<strong>en</strong> hele reeks aan bijnam<strong>en</strong> bestaat die jonger<strong>en</strong> elkaar onderling gev<strong>en</strong><br />
met betrekking tot seksualiteit. De jonger<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> twee dim<strong>en</strong>sies van seksualiteit:<br />
seksuele geaardheid, die alle<strong>en</strong> werd gebruikt voor jong<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> seksuele activiteit,<br />
die alle<strong>en</strong> ter sprake kwam als het over meisjes ging. Jong<strong>en</strong>s moet<strong>en</strong> vooral voorkom<strong>en</strong><br />
dat zij ‘homo’, ‘mietje’ of aanverwante term<strong>en</strong> naar hun hoofd geslingerd krijg<strong>en</strong> door<br />
andere jonger<strong>en</strong>, met name door andere jong<strong>en</strong>s. Meisjes moet<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> dat zij<br />
‘hoer’ of ‘slet’ word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd, <strong>en</strong> ook dat zij ‘koe’ of e<strong>en</strong> andere bijnaam krijg<strong>en</strong> die<br />
duidt op e<strong>en</strong> onaantrekkelijk uiterlijk.<br />
Mogelijke verklaring<strong>en</strong> voor dit f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in opvatting<strong>en</strong><br />
over actief <strong>en</strong> passief gedrag. Zo geeft Naezer (2005) aan dat jonger<strong>en</strong> meisjes zi<strong>en</strong> als<br />
‘passieve wez<strong>en</strong>s’ op het gebied van seks. Seks betek<strong>en</strong>t voor jonger<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> meisje<br />
wordt ‘gepakt’ door e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> (Felt<strong>en</strong> et al. 2009). Homo’s word<strong>en</strong> op zo’n zelfde<br />
manier ‘gepakt’: zij ‘lat<strong>en</strong> zich nem<strong>en</strong>’ volg<strong>en</strong>s de jonger<strong>en</strong>, zoals e<strong>en</strong> vrouw wordt ‘g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>’<br />
door e<strong>en</strong> man (Buijs et al. 2008; Van der Meer 1995). Het innem<strong>en</strong> van deze passieve<br />
‘vrouwelijke’ rol bij seks wordt door jonger<strong>en</strong> veelal gezi<strong>en</strong> als verneder<strong>en</strong>d, d<strong>en</strong>igrer<strong>en</strong>d<br />
of onter<strong>en</strong>d (Naezer 2005; Buijs et al. 2008). De overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong> ‘homo’s’ <strong>en</strong><br />
‘slett<strong>en</strong>’ in de beleving van sommige jonger<strong>en</strong>, is dus dat ze beide kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong><br />
als ‘eerloz<strong>en</strong>’. In deze belevingswereld is weinig ruimte voor vrouw<strong>en</strong> die op vrouw<strong>en</strong><br />
vall<strong>en</strong>; er wordt immers van uitgegaan dat vrouw<strong>en</strong> zich slechts lat<strong>en</strong> ‘nem<strong>en</strong>’ door mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> seks ondergaan; zij nem<strong>en</strong> daar zelf niet actief aan deel. Vrouwelijke seksualiteit<br />
bestaat in e<strong>en</strong> dergelijke visie alle<strong>en</strong> in relatie tot mann<strong>en</strong>. Seks tuss<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>, t<strong>en</strong><br />
behoeve van de vrouw<strong>en</strong> zelf, is in zo’n belevingswereld onzichtbaar, zoals sinds de<br />
beginperiode van lesbische studies al keer op keer is opgemerkt.<br />
Vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong><br />
In dit onderzoek wordt bevestigd dat homo- <strong>en</strong> biseksualiteit weinig tot zeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
onderwerp van gesprek is: niet op school, niet thuis <strong>en</strong> niet in de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groep. Over<br />
lesbische seksualiteit wordt nog minder gesprok<strong>en</strong>. ‘Het is zelfs ge<strong>en</strong> scheldwoord’, zoals<br />
e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> vertelde. Over biseksualiteit onder jong<strong>en</strong>s wordt al helemaal niet gesprok<strong>en</strong>.<br />
70
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
E<strong>en</strong> aantal jonger<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t homoseksuel<strong>en</strong> uit hun eig<strong>en</strong> omgeving. In dit onderzoek<br />
wordt bevestigd dat jonger<strong>en</strong> die homoseksuel<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, positiever staan teg<strong>en</strong>over<br />
homo- <strong>en</strong> biseksualiteit (zie ook Kuyper <strong>en</strong> Bakker 2006). Opvall<strong>en</strong>d is overig<strong>en</strong>s dat de<br />
homoseksuel<strong>en</strong> die de jonger<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> meestal homomann<strong>en</strong> <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
zijn, ge<strong>en</strong> lesbi<strong>en</strong>nes of biseksuele mann<strong>en</strong>.<br />
Uit ons onderzoek blijkt verder dat heteromeisjes makkelijker omgaan met e<strong>en</strong> lesbi<strong>en</strong>ne<br />
of biseksueel meisje in hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring, dan heterojong<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> homo- of<br />
biseksuele jong<strong>en</strong> (zie ook: gg&gd <strong>en</strong> Di<strong>en</strong>st Maatschappelijke Ontwikkeling Utrecht<br />
2006; Inspectie van het Onderwijs 2009a). Meisjes vind<strong>en</strong> hun vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong> erg belangrijk.<br />
Loyaliteit <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> over <strong>en</strong> weer zijn belangrijke waard<strong>en</strong>. Hoe vreemd,<br />
moeilijk of verkeerd sommige heteromeisjes homoseksualiteit ook mog<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>,<br />
loyaliteit <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> zij voorop.<br />
Overig<strong>en</strong>s moet wel de kanttek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> geplaatst dat het in dit onderzoek gaat om<br />
beschrijving<strong>en</strong> door de meisjes zelf. Wellicht gev<strong>en</strong> meisjes gemiddeld gezi<strong>en</strong> meer sociaal<br />
w<strong>en</strong>selijke antwoord<strong>en</strong> dan jong<strong>en</strong>s (zie ook Van Lisdonk 2005). Het kan dus zijn dat<br />
de meisjes loyaliteit <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> sterk b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> omdat ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat de onderzoeker<br />
dat wil hor<strong>en</strong> of omdat ze dit meer sociaal w<strong>en</strong>selijk acht<strong>en</strong>. Of meisjes in de<br />
praktijk inderdaad, meer dan jong<strong>en</strong>s, vertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> loyaliteit bov<strong>en</strong> alles stell<strong>en</strong>, is de<br />
vraag. Ander onderzoek wijst uit dat het stereotype beeld dat meisjes emotioneel meer<br />
diepgaande vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dan jong<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> te ong<strong>en</strong>uanceerde voorstelling<br />
van zak<strong>en</strong> is (Palm<strong>en</strong> et al. 2006).<br />
Er zijn echter nog meer sekseverschill<strong>en</strong>. Zo lijk<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s er vaker van uit te gaan dat<br />
e<strong>en</strong> homo- of biseksueel zal prober<strong>en</strong> h<strong>en</strong> seksueel te b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>. Dit heeft wellicht te<br />
mak<strong>en</strong> met het beeld van de homo als hyperseksueel wez<strong>en</strong> (zie Buijs et al. 2008). Het<br />
ligt voor de hand dat dit beeld wordt beïnvloed door het algem<strong>en</strong>e beeld dat van mann<strong>en</strong><br />
bestaat. Jonger<strong>en</strong>, zowel meisjes als jong<strong>en</strong>s, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat jong<strong>en</strong>s eig<strong>en</strong>lijk altijd<br />
seks will<strong>en</strong> met meisjes (Felt<strong>en</strong> et al. 2009). Jonger<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> álle jong<strong>en</strong>s als hyperseksueel<br />
wez<strong>en</strong>. Er is echter wel e<strong>en</strong> duidelijk verschil in beoordeling: jonger<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het normaal<br />
dat heterojong<strong>en</strong>s ‘altijd uit zijn op seks’ met meisjes (Felt<strong>en</strong> et al. 2009). Maar ze<br />
keur<strong>en</strong> het af dat homojong<strong>en</strong>s ‘altijd uit zijn op seks’ met jong<strong>en</strong>s.<br />
Veralgem<strong>en</strong>iser<strong>en</strong>d kan word<strong>en</strong> gezegd dat jong<strong>en</strong>s er eerder voor kiez<strong>en</strong> om contact<br />
met e<strong>en</strong> homo te vermijd<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> agressieve b<strong>en</strong>adering teg<strong>en</strong>over hem aan te nem<strong>en</strong>,<br />
terwijl meisjes er eerder voor kiez<strong>en</strong> om met elkaar te prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> duidelijk doch vri<strong>en</strong>delijk<br />
hun gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan te gev<strong>en</strong>.<br />
Het is opvall<strong>en</strong>d dat de meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s uit het onderzoek verschill<strong>en</strong>d zoud<strong>en</strong> reager<strong>en</strong><br />
als iemand van de eig<strong>en</strong> sekse h<strong>en</strong> werkelijk seksueel zou b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />
door te versier<strong>en</strong>, aan te gev<strong>en</strong> ‘meer te will<strong>en</strong>’ of de liefde te verklar<strong>en</strong>. Van de geïnterviewde<br />
jong<strong>en</strong>s zegt e<strong>en</strong> aantal duidelijk dat zij alles zull<strong>en</strong> do<strong>en</strong> om niet in deze, voor<br />
h<strong>en</strong> vervel<strong>en</strong>de, situatie terecht te kom<strong>en</strong>. Ze zegg<strong>en</strong> zo ver mogelijk uit de buurt te will<strong>en</strong><br />
blijv<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homoseksuele jong<strong>en</strong> of man. De jong<strong>en</strong>s zoud<strong>en</strong> de vri<strong>en</strong>dschap<br />
verbrek<strong>en</strong> als iemand homo blijkt te zijn, of ze zoud<strong>en</strong> meer afstand houd<strong>en</strong>. En als e<strong>en</strong><br />
homoseksuele man of jong<strong>en</strong> h<strong>en</strong> seksueel zou b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>, dan zoud<strong>en</strong> ze reager<strong>en</strong> met<br />
71
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
agressie: bijvoorbeeld door het uitdel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> klap. Ook uit ander onderzoek blijkt dat<br />
mann<strong>en</strong> meer g<strong>en</strong>eigd zijn agressief te reager<strong>en</strong> wanneer zij het gevoel hebb<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
vervel<strong>en</strong>de situatie te verker<strong>en</strong> (zie Noord<strong>en</strong>bos 2007; Van Oost<strong>en</strong> et al. 2009).<br />
Meisjes reager<strong>en</strong> anders. In de fictieve situatie dat zij seksueel b<strong>en</strong>aderd zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> lesbische vrouw of e<strong>en</strong> lesbisch meisje, zegg<strong>en</strong> zij hier het gesprek over aan te<br />
gaan. Ze zull<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijk, doch duidelijk, aangev<strong>en</strong> dat zij niet gedi<strong>en</strong>d zijn van deze<br />
seksuele to<strong>en</strong>adering. Wanneer dit e<strong>en</strong> goede vri<strong>en</strong>din betreft, verwacht<strong>en</strong> zij niet direct<br />
dat de vri<strong>en</strong>dschap hieronder lijdt. Sterker nog, e<strong>en</strong> aantal van h<strong>en</strong> verwacht dat hierdoor<br />
juist de onderlinge band verstevigd wordt.<br />
Dat meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s anders reager<strong>en</strong> in deze situatie, heeft wellicht te mak<strong>en</strong> met de<br />
verschill<strong>en</strong> in ontwikkeling tuss<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s. Zo is bek<strong>en</strong>d dat meisjes eerder<br />
volwass<strong>en</strong> zijn dan jong<strong>en</strong>s (zie o.a. Van Oost<strong>en</strong> et al. 2009).De eig<strong>en</strong>schap om emotioneel<br />
stabiel te zijn, ontwikkelt zich bijvoorbeeld veel sneller onder meisjes dan onder<br />
jong<strong>en</strong>s (Klimstra et al. 2009).<br />
Daarnaast is e<strong>en</strong> mogelijke verklaring dat meisjes er meer ervaring mee hebb<strong>en</strong> (ongew<strong>en</strong>st)<br />
seksueel b<strong>en</strong>aderd te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor voor zichzelf redelijk helder hebb<strong>en</strong><br />
hoe je op e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijke doch duidelijke manier kunt omgaan met dit soort situaties.<br />
Meisjes zijn meer dan jong<strong>en</strong>s gew<strong>en</strong>d om als lustobject te word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd (Buijs et<br />
al. 2008; Woertman. 2003). Jong<strong>en</strong>s verwacht<strong>en</strong> van meisjes dat zij gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> aan<br />
seksueel gedrag; van zichzelf verwacht<strong>en</strong> zij dit niet (Felt<strong>en</strong> et al. 2009) Het idee heerst<br />
namelijk onder jonger<strong>en</strong> dat jong<strong>en</strong>s altijd uit zijn op seks met meisjes. ‘Nee’ zegg<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> heteroseks, dat doe je als echte jong<strong>en</strong> niet, terwijl je dat als meisje wél hoort te<br />
do<strong>en</strong> (Felt<strong>en</strong> et al. 2009). Als jong<strong>en</strong>s d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> als lustobject te word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd, kom<strong>en</strong><br />
ze voor hun gevoel in e<strong>en</strong> vrouwelijke positie terecht waar ze dreig<strong>en</strong> hun mannelijkheid<br />
te verliez<strong>en</strong>. Dit kan e<strong>en</strong> agressieve reactie teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (Oost<strong>en</strong> 2004; van Oost<strong>en</strong> et<br />
al. 2009; Buijs et al. 2008; Van der Meer 1995). Zo prober<strong>en</strong> zij controle te krijg<strong>en</strong> over e<strong>en</strong><br />
situatie waar zij zich ge<strong>en</strong> raad mee wet<strong>en</strong>. Op basis hiervan zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesteld<br />
dat het van belang is dat jong<strong>en</strong>s concrete vaardighed<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> om op e<strong>en</strong> geweldloze<br />
manier te communicer<strong>en</strong> over hun eig<strong>en</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> over hun gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> op het gebied van<br />
seksualiteit.<br />
De jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> veelal positieve ervaring<strong>en</strong> met het contact met homoseksuel<strong>en</strong> in<br />
hun nabije omgeving. We zi<strong>en</strong> dat deze persoonlijke ervaring vaak geg<strong>en</strong>eraliseerd werd<br />
naar de hele groep (Kuyper <strong>en</strong> Bakker 2006). Als we kijk<strong>en</strong> wat ervoor nodig is om de<br />
acceptatie van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit onder hed<strong>en</strong>daagse heterojonger<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>,<br />
dan blijkt het contact met homoseksuel<strong>en</strong> erg belangrijk. In dit contact speelt het begrip<br />
‘auth<strong>en</strong>ticiteit’ e<strong>en</strong> sleutelrol.<br />
Auth<strong>en</strong>ticiteit<br />
De jonger<strong>en</strong> in dit onderzoek vind<strong>en</strong> ‘jezelf zijn’, ofwel auth<strong>en</strong>tiek zijn, erg belangrijk.<br />
Met name onder de autochtone jonger<strong>en</strong> speelt dit sterk. De jonger<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> moeilijk<br />
uitlegg<strong>en</strong> waarom ze dit precies belangrijk vind<strong>en</strong>. Veelal wordt er aangegev<strong>en</strong> dat<br />
iemand zich niet per situatie anders moet gedrag<strong>en</strong>, maar in iedere situatie op dezelfde<br />
manier. Je hoort je niet te veel aan te trekk<strong>en</strong> van <strong>en</strong> aan te pass<strong>en</strong> aan de w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van<br />
72
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
de omgeving, maar duidelijk <strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidig zijn over wie je b<strong>en</strong>t. Jonger<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat ze<br />
gew<strong>en</strong>d zijn ‘om respect te hebb<strong>en</strong> voor iemand die echt zichzelf is’, zo bleek ook al uit<br />
het onderzoek van de Onderwijsinspectie (Inspectie van het Onderwijs 2009a: 19).<br />
Binn<strong>en</strong> de westerse cultuur wordt veel waarde gehecht aan ‘jezelf’ zijn. Het ideaal van<br />
‘het auth<strong>en</strong>tieke zelf’, of – zoals jonger<strong>en</strong> dit noem<strong>en</strong> – ‘echt jezelf zijn’, is geme<strong>en</strong>goed<br />
in de westerse cultuur <strong>en</strong> al door talloze sociale wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> filosof<strong>en</strong>, zoals<br />
Michel Foucault (1990), aangetoond. Antropoloog Gloria Wekker (1994a) maakt in haar<br />
artikel ‘Eindelijk kom ik tot Mijzelf’ duidelijk dat dit verlang<strong>en</strong> naar auth<strong>en</strong>ticiteit e<strong>en</strong><br />
typisch westers f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> is. Ze beschrijft hoe het in de westerse cultuur uitermate<br />
belangrijk gevond<strong>en</strong> wordt dat je niet in iedere omstandigheid wisselt van stemming.<br />
Het wordt eerder gewaardeerd als je voorspelbaar gedrag vertoont. Je b<strong>en</strong>t dan juist<br />
‘jezelf’ (Wekker 1994a). Wekker b<strong>en</strong>oemt daarmee precies de duidelijkheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidigheid<br />
waar de jonger<strong>en</strong> in dit onderzoek over sprek<strong>en</strong>.<br />
Deze populariteit van het strev<strong>en</strong> naar auth<strong>en</strong>ticiteit hangt wellicht sam<strong>en</strong> met het feit<br />
dat de persoonlijkheidsontwikkeling van jonger<strong>en</strong> juist nog sterk in beweging is. Wat<br />
‘echt jezelf zijn’ betek<strong>en</strong>t, is voor jonger<strong>en</strong>, nog veel meer dan voor volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>, niet<br />
duidelijk. In de ti<strong>en</strong>erjar<strong>en</strong>, wanneer de hers<strong>en</strong><strong>en</strong> zich nog volop ontwikkel<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> steeds meer vast te ligg<strong>en</strong> (Klimstra et al. 2009). Jonger<strong>en</strong> zijn meestal<br />
nog niet zover <strong>en</strong> ze zijn dan ook erg onzeker over wie ze zijn <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaak te kamp<strong>en</strong><br />
met gevoel<strong>en</strong>s van onzekerheid (Crone 2008). Je goed voel<strong>en</strong> over jezelf is dan ook ge<strong>en</strong><br />
overbodige luxe voor jonger<strong>en</strong>. Pret<strong>en</strong>der<strong>en</strong> dat je auth<strong>en</strong>tiek b<strong>en</strong>t, geeft jonger<strong>en</strong> dit<br />
goede gevoel. Dat hebb<strong>en</strong> ze hard nodig want in werkelijkheid zijn ze nog lang niet de<br />
autonome individu<strong>en</strong> die zij zelf wel al verlang<strong>en</strong> te zijn; ze vind<strong>en</strong> het juist belangrijk<br />
om er bij te hor<strong>en</strong>. Jonger<strong>en</strong>cultur<strong>en</strong> gaan dan ook niet zozeer uit van autonome individu<strong>en</strong><br />
als wel van de regels van e<strong>en</strong> collectieve schaamtecultuur waarin weinig ruimte<br />
is voor afwijking (Van der Meer 1995; Pinto 1999). Opgroei<strong>en</strong> in de huidige Nederlandse<br />
sam<strong>en</strong>leving betek<strong>en</strong>t geconfronteerd word<strong>en</strong> met teg<strong>en</strong>strijdige richtlijn<strong>en</strong>: je wordt<br />
geacht e<strong>en</strong> autonoom individu te zijn, maar dat b<strong>en</strong> je nog niet (Van der Meer 1995). Hierdoor<br />
ontstaat de markante <strong>en</strong> ironische situatie dat jonger<strong>en</strong> zichzelf pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> als<br />
‘echt’, omdat dit goed voelt <strong>en</strong> zelfvertrouw<strong>en</strong> geeft, terwijl zij ondertuss<strong>en</strong> onderworp<strong>en</strong><br />
zijn aan duidelijke g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan de groepsdruk van hun peers.<br />
Dit verlang<strong>en</strong> naar auth<strong>en</strong>ticiteit pakt slecht uit voor de acceptatie van homoseksualiteit.<br />
Het blijkt namelijk dat homo-, lesbische of biseksuele jonger<strong>en</strong> in eerste instantie door<br />
heterojonger<strong>en</strong> beschouwd word<strong>en</strong> als jonger<strong>en</strong> die niet ‘zichzelf’ zijn. Vooral homojong<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> bi-meisjes word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als ‘nep’. Er is sprake van e<strong>en</strong> paradox: jonger<strong>en</strong> will<strong>en</strong><br />
dat andere jonger<strong>en</strong> ‘echt zichzelf’ zijn, maar zodra e<strong>en</strong> jongere afwijkt van de geijkte<br />
g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> – bijvoorbeeld door als jong<strong>en</strong> te ‘vrouwelijk’ te lop<strong>en</strong> of als meisje te<br />
‘sletterig’ – dan wordt hij of zij gezi<strong>en</strong> als juist ‘niet zichzelf’. Homojonger<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> hiermee<br />
voor e<strong>en</strong> onmogelijke opdracht te staan: zij moet<strong>en</strong> zo veel mogelijk ‘zichzelf’ zijn<br />
om gewaardeerd te word<strong>en</strong> door hun leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, maar zodra zij afwijk<strong>en</strong> van de<br />
norm wordt hun gedrag veroordeeld.<br />
73
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tegelijkertijd zi<strong>en</strong> we dat het verlang<strong>en</strong> naar auth<strong>en</strong>ticiteit ook e<strong>en</strong> positief effect kan<br />
hebb<strong>en</strong>: na persoonlijk contact met e<strong>en</strong> homojongere concluder<strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong> vaak<br />
dat deze jongere steeds meer ‘zichzelf’ is geword<strong>en</strong>. Door e<strong>en</strong> relatie aan te gaan met<br />
iemand van dezelfde sekse of door uit de kast te kom<strong>en</strong>, is deze homojongere ‘echt zichzelf’<br />
geword<strong>en</strong> in de og<strong>en</strong> van heterojonger<strong>en</strong>. Dit vind<strong>en</strong> zij dapper.<br />
Heterojonger<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> de verhal<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> die eerst zweg<strong>en</strong> over hun seksuele<br />
voorkeur maar hier nu op<strong>en</strong> over zijn, de zog<strong>en</strong>oemde coming-outverhal<strong>en</strong>, vaak<br />
erg interessant. Sommige gev<strong>en</strong> expliciet aan hier nieuwsgierig naar te zijn. Hoewel<br />
heterojonger<strong>en</strong> zich heel negatief uitsprek<strong>en</strong> over homoseksualiteit, prat<strong>en</strong> zij graag in<br />
e<strong>en</strong> vertrouwelijke sfeer over homoseksualiteit met e<strong>en</strong> homojongere (zie ook Dewaele<br />
2006).<br />
Deze interesse <strong>en</strong> nieuwsgierigheid van heterojonger<strong>en</strong> naar de verhal<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong> wellicht verband met e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>d in de Nederlandse media om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
deelg<strong>en</strong>oot te lat<strong>en</strong> zijn van het emotionele privélev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ander (Beunders 2000;<br />
Van Dijk 2006). De coming-outverhal<strong>en</strong> pass<strong>en</strong> naadloos in deze tr<strong>en</strong>d; ze bevredig<strong>en</strong> de<br />
behoefte van de toehoorder aan e<strong>en</strong> emotioneel verhaal waarin iemand ‘echt zichzelf’<br />
werd. Coming-outverhal<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dus niet zo zeer gezi<strong>en</strong> als verhal<strong>en</strong> over homoseksualiteit.<br />
Daarmee word<strong>en</strong> ze ook voor hetero’s interessant: ook zij strev<strong>en</strong> er immers naar<br />
om meer ‘zichzelf te word<strong>en</strong>’.<br />
Verhal<strong>en</strong> van homoseksuel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dus de acceptatie van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit<br />
onder heterojonger<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> deze verhal<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat homoseksuel<strong>en</strong><br />
‘echt zichzelf’ durv<strong>en</strong> te zijn. Er treedt dan id<strong>en</strong>tificatie op met het verhaal van e<strong>en</strong><br />
homo, hoewel de heterojonger<strong>en</strong> in eerste instantie dacht<strong>en</strong> niets met h<strong>en</strong> geme<strong>en</strong> te<br />
hebb<strong>en</strong>.<br />
De toekomst<br />
Om de acceptatie van homo- <strong>en</strong> biseksualiteit onder heterojonger<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>, moet<br />
dus allereerst gewerkt word<strong>en</strong> aan het terugdring<strong>en</strong> van de sterk aanwezige stereotype<br />
opvatting<strong>en</strong> over mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid. Het gaat erom dat zowel meisjes als<br />
jong<strong>en</strong>s ruimte krijg<strong>en</strong> voor het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> e<strong>en</strong> breed scala<br />
aan gedraging<strong>en</strong>, los van deze stereotype opvatting<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast is het voor de toekomst van belang om verhal<strong>en</strong> van homoseksuel<strong>en</strong> strategisch<br />
in te zett<strong>en</strong> om de acceptatie onder heterojonger<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>. Die verhal<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> wel aan te sluit<strong>en</strong> bij de belevingswereld van heteroseksuele jonger<strong>en</strong>, waarin<br />
‘jezelf word<strong>en</strong>’ – ofwel auth<strong>en</strong>ticiteit – erg belangrijk is. Dit kan door te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat<br />
homoseksuel<strong>en</strong>, of ze nu wel of niet in hun gedrag <strong>en</strong> uiterlijk voldo<strong>en</strong> aan de heers<strong>en</strong>de<br />
g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong>, het lef <strong>en</strong> de moed hebb<strong>en</strong> om te zijn wie ze zijn. Voor e<strong>en</strong> dergelijke<br />
boodschap lijk<strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong> ontvankelijk. Echt anders durv<strong>en</strong> zijn dan de rest, <strong>en</strong><br />
toch jezelf, dat is pas écht dapper.<br />
74
‘wees jezelf, ma ar wees niet anders.’<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Dit rapport is gebaseerd op de uitkomst<strong>en</strong> van onderzoek<strong>en</strong> in Utrecht (in opdracht van de geme<strong>en</strong>te<br />
Utrecht) <strong>en</strong> Groning<strong>en</strong> (in opdracht van de geme<strong>en</strong>te Groning<strong>en</strong>) <strong>en</strong> op twintig interviews die zijn<br />
gedaan door het hele land. Zie verder de verantwoording in paragraaf 3.2.<br />
2 Met dank aan: Lieuwe Rozema (Geme<strong>en</strong>te Groning<strong>en</strong>), Abdilaziz Musa Yusuf (Geme<strong>en</strong>te Utrecht),<br />
Sheri<strong>en</strong> Verkaik (Young Works), Nadia Ahmiane (nva Amersfoort), Ramon van Beusichem (Koningin<br />
Wilhelmina College), Sabine Hukema (Avans), Jannie Rijks <strong>en</strong> Joan Versteeg (Christelijke Schol<strong>en</strong>groep<br />
De Hov<strong>en</strong>), Paulus Angelier, Danielle Walinga <strong>en</strong> Wouter Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> (Youth For Christ),<br />
Ursela van Dijk (Elan), Bouchra Aoueriaghel, Lou Repetur, Charlot Pierik, Wil Verschoor, Luc Brants,<br />
Sita Basant <strong>en</strong> Wilma Schak<strong>en</strong>raad (movisie).<br />
3 Omwille van de leesbaarheid mak<strong>en</strong> wij gebruik van de verzamelterm homoseksualiteit, homoseksuel<strong>en</strong><br />
of homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>, waar ook biseksuel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bedoeld.<br />
4 Opleidingsniveau onbek<strong>en</strong>d. Op het mom<strong>en</strong>t op zoek naar werk.<br />
75
deel 2<br />
Ervaring<strong>en</strong> van lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong>
ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
4 Ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele<br />
mann<strong>en</strong><br />
Harm Hospers (University College Maastricht) <strong>en</strong> Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp<br />
(scp)<br />
4.1 Informatie uit de doelgroep zelf<br />
Waar in deel 1 van dit rapport de mate van acceptatie van homoseksualiteit werd bezi<strong>en</strong><br />
op basis van onderzoek onder de bevolking, gaat het in deel 2 om het perspectief van<br />
de homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zelf. Om e<strong>en</strong> antwoord te kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong><br />
op de kernvraag van deze publicatie, namelijk hoe het is gesteld met de acceptatie van<br />
homoseksualiteit in Nederland, is informatie vanuit de doelgroep zelf onontbeerlijk.<br />
Helaas beschikk<strong>en</strong> we daarvoor niet over lange tijdreeks<strong>en</strong>. Er versch<strong>en</strong><strong>en</strong> af <strong>en</strong> toe wel<br />
publicaties over de ervaring<strong>en</strong> van homoseksuel<strong>en</strong>, maar van systematische periodieke<br />
monitoring is tot nu toe ge<strong>en</strong> sprake geweest.<br />
Dit hoofdstuk gaat over homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>, hoofdstuk 5 over lesbische <strong>en</strong><br />
biseksuele vrouw<strong>en</strong>. Achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> aan bod: de coming-out, de mate waarin<br />
homoseksuele mann<strong>en</strong> het gevoel hebb<strong>en</strong> geaccepteerd te word<strong>en</strong> door hun omgeving<br />
<strong>en</strong> zelf hun seksuele voorkeur accepter<strong>en</strong>, hun welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> de mate waarin zij het<br />
slachtoffer zijn geweest van homonegatieve reacties.<br />
Voor dit hoofdstuk mak<strong>en</strong> we primair gebruik van de gegev<strong>en</strong>s van de Schorer Monitor<br />
2009. Dit is e<strong>en</strong> cross-sectioneel onderzoek waarin wordt beoogd om e<strong>en</strong> zo groot<br />
mogelijke groep mann<strong>en</strong> die seks hebb<strong>en</strong> met mann<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>lijst te lat<strong>en</strong> invull<strong>en</strong><br />
over hun seksuele geschied<strong>en</strong>is, rec<strong>en</strong>te seksueel gedrag, hiv-testgedrag, soa, uitgaansgedrag,<br />
<strong>en</strong>zovoort. De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn geworv<strong>en</strong> via oproep<strong>en</strong> in gedrukte media,<br />
via het internet <strong>en</strong> op locatie. 1 De Schorer Monitor bestaat al sinds 2000 (Hogeweg <strong>en</strong><br />
Hospers 2000; Hospers et al. 2003, 2006, 2007, 2008 <strong>en</strong> 2009). Sinds 2008 zijn er <strong>en</strong>kele<br />
vrag<strong>en</strong> toegevoegd om te kunn<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> over de ontwikkeling van acceptatie van<br />
homoseksualiteit in Nederland. 2 Daarnaast mak<strong>en</strong> we gebruik van wat uit ander onderzoek<br />
bek<strong>en</strong>d is. Dat geldt met name voor de vraag naar de mate waarin homomann<strong>en</strong> het<br />
slachtoffer zijn geword<strong>en</strong> van geweld <strong>en</strong> discriminatie.<br />
Er zijn in totaal 4537 bruikbare vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> ingestuurd. 3 De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> varieerd<strong>en</strong><br />
in leeftijd van 13 tot 80 jaar. De gemiddelde leeftijd was 37 jaar. Ruim e<strong>en</strong> derde (36%)<br />
was 30 jaar of jonger, 23% tuss<strong>en</strong> 30 <strong>en</strong> 40 jaar oud, 25% tuss<strong>en</strong> 40 <strong>en</strong> 50 jaar <strong>en</strong> 16% was<br />
ouder dan 50 jaar. E<strong>en</strong> klein deel van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (6%) heeft e<strong>en</strong> lager opleidingsniveau<br />
(basisonderwijs, lbo, vmbo), 25% e<strong>en</strong> middelbaar opleidingsniveau (mavo,<br />
mbo), <strong>en</strong> 69% e<strong>en</strong> hoger opleidingsniveau (havo, vwo, hbo of universiteit). Iets meer dan<br />
twee derde (67%) van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> woont in stedelijke gebied<strong>en</strong>, de overige 33% in<br />
kleinere woonplaats<strong>en</strong>.<br />
79
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Driekwart van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voelt zich alle<strong>en</strong> tot mann<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong>, terwijl 18%<br />
zich voornamelijk tot mann<strong>en</strong> voelt aangetrokk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> kleine groep van 8% voelt zich<br />
net zoveel aangetrokk<strong>en</strong> tot mann<strong>en</strong> als tot vrouw<strong>en</strong> of vindt voornamelijk vrouw<strong>en</strong><br />
aantrekkelijk. De mann<strong>en</strong> die op de vraag naar seksuele aantrekking aangav<strong>en</strong> dat zij<br />
zich alle<strong>en</strong> tot mann<strong>en</strong> of voornamelijk tot mann<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong>, zijn in het<br />
vervolg geclassificeerd als homoseksueel. Mann<strong>en</strong> die aangav<strong>en</strong> dat zij zich tot zowel<br />
mann<strong>en</strong> als vrouw<strong>en</strong> of voornamelijk tot vrouw<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong>, zijn geclassificeerd<br />
als biseksueel.<br />
De monitoronderzoek<strong>en</strong> zijn er, ondanks serieuze investering<strong>en</strong>, <strong>nooit</strong> in geslaagd substantiële<br />
aantall<strong>en</strong> niet-westerse respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het onderzoek te betrekk<strong>en</strong>. Vanwege<br />
de kleine aantall<strong>en</strong> wordt de culturele achtergrond in de analyses niet meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
4.2 Coming-out<br />
E<strong>en</strong> van de initiatiev<strong>en</strong> van voormalig minister voor homo-emancipatie, Ronald<br />
Plasterk, was het instell<strong>en</strong> van de nationale coming-outdag. Deze dag, die ook al in<br />
<strong>en</strong>kele andere land<strong>en</strong> bestaat, vond in Nederland voor het eerst plaats op 11 oktober<br />
2008. Het kabinet wil hiermee homoseksuel<strong>en</strong> die uit de kast will<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, ondersteun<strong>en</strong>.<br />
Sociale acceptatie van homoseksualiteit is immers nog ge<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>goed <strong>en</strong><br />
het kabinet erk<strong>en</strong>t dat het soms moeilijk kan zijn de moed op te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> om uit de kast<br />
te kom<strong>en</strong> (tk 2007/2008).<br />
Uit eerder onderzoek (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006) bleek dat zowel heteroseksuel<strong>en</strong> als<br />
homoseksuel<strong>en</strong> seksueel kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> als norm hanter<strong>en</strong>. Zo rapporteerd<strong>en</strong> homo’s<br />
<strong>en</strong> lesbo’s die werk<strong>en</strong> in de horeca <strong>en</strong> in het bank- <strong>en</strong> verzekeringswez<strong>en</strong> dat er naarstig<br />
werd geïnformeerd naar hun persoonlijke lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat zij e<strong>en</strong> zekere druk ervoer<strong>en</strong> om<br />
uit de kast te kom<strong>en</strong>. Op<strong>en</strong> zijn over homoseksualiteit dwingt respect af. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
blijkt coming-out bij te drag<strong>en</strong> aan het psychisch welbevind<strong>en</strong> (zie Meyer 2003 voor e<strong>en</strong><br />
overzicht). Al met al red<strong>en</strong> om dit thema nader te bezi<strong>en</strong>.<br />
Eerder onderzoek wees uit dat ruim e<strong>en</strong> derde van de homo’s <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwart van de lesbo’s<br />
niet aan de collega’s op het werk heeft verteld dat zij homo/lesbo zijn. Ook de ouders<br />
zijn niet altijd op de hoogte gesteld. Van de lesbische vrouw<strong>en</strong> had 82% het aan hun<br />
moeder verteld <strong>en</strong> 77% aan hun vader; bij de homomann<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages lager,<br />
respectievelijk 70% <strong>en</strong> 68% (Duyv<strong>en</strong>dak et al. 2006). Het zou interessant zijn om te wet<strong>en</strong><br />
of de mate waarin homo’s <strong>en</strong> lesbo’s uit de kast zijn gekom<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hoewel we hier wel rec<strong>en</strong>te gegev<strong>en</strong>s zull<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>, is het do<strong>en</strong> van<br />
uitsprak<strong>en</strong> over ontwikkeling<strong>en</strong> in de tijd niet mogelijk, dit vanwege verschill<strong>en</strong> in de<br />
gehanteerde method<strong>en</strong>.<br />
Wij vroeg<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de Schorer Monitor in 2009: Heb je aan ander<strong>en</strong> verteld<br />
dat je je (ook) aangetrokk<strong>en</strong> voelt tot mann<strong>en</strong>? De overgrote meerderheid (91%)<br />
heeft dat gedaan, maar e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> antwoordt dus ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>d (tabel 4.1).<br />
Daarbij do<strong>en</strong> zich <strong>en</strong>kele verschill<strong>en</strong> voor tuss<strong>en</strong> diverse categorieën mann<strong>en</strong>: de hoger<br />
opgeleid<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het vaker verteld dan de lager opgeleid<strong>en</strong> <strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die in e<strong>en</strong><br />
grote stad won<strong>en</strong> vaker dan homo’s in kleine sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> op het platteland. Minder dan de<br />
80
ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
helft van de biseksuele mann<strong>en</strong> (46%) heeft het aan ander<strong>en</strong> verteld, teg<strong>en</strong> 94% van de<br />
homoseksuele mann<strong>en</strong>.<br />
Tabel 4.1<br />
Aandeel mann<strong>en</strong> dat ander<strong>en</strong> heeft verteld zich (ook) aangetrokk<strong>en</strong> te voel<strong>en</strong> tot mann<strong>en</strong>, homo- <strong>en</strong><br />
biseksuele mann<strong>en</strong>, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
totaal (n = 4537) 91<br />
opleidingsniveaua lager<br />
hoger<br />
woonplaats<br />
kleinere sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> platteland<br />
grotere sted<strong>en</strong><br />
leeftijd<br />
≤ 20 jaar<br />
21-30 jaar<br />
31-40 jaar<br />
41-50 jaar<br />
≥ 51 jaar<br />
seksuele oriëntatie<br />
biseksueel<br />
homoseksueel<br />
a Opleidingsniveau: lager = basisonderwijs, lbo, vmbo, mavo, mbo; hoger = havo, vwo, hbo,<br />
universiteit.<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
Vanwege de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> acceptatie van <strong>en</strong> op<strong>en</strong>heid over homoseksualiteit in de afgelop<strong>en</strong><br />
dec<strong>en</strong>nia, zou m<strong>en</strong> wellicht verwacht<strong>en</strong> dat jongere homo’s het vaker aan ander<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> verteld dan oudere. De verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> leeftijdsgroep<strong>en</strong> zijn echter klein.<br />
Alle<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> jonger dan 20 jaar hebb<strong>en</strong> het (nog) wat minder vaak verteld <strong>en</strong> ook bij<br />
de oudste groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (hier 51 jaar of ouder) ligt het perc<strong>en</strong>tage wat lager, maar<br />
in beide gevall<strong>en</strong> gaat het nog altijd om 86% die wel aan ander<strong>en</strong> heeft verteld zich (ook)<br />
aangetrokk<strong>en</strong> te voel<strong>en</strong> tot mann<strong>en</strong>.<br />
De gemiddelde leeftijd waarop mann<strong>en</strong> voor het eerst teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ander verteld<strong>en</strong> over<br />
hun seksuele voorkeur was 21 jaar. Wel lijkt de leeftijd waarop m<strong>en</strong> het voor het eerst aan<br />
e<strong>en</strong> ander vertelde in de loop der jar<strong>en</strong> te zijn vervroegd (figuur 4.1). Zo zegg<strong>en</strong> mann<strong>en</strong><br />
die op het mom<strong>en</strong>t van bevrag<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 21 <strong>en</strong> 25 jaar oud zijn, dat gedaan te hebb<strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong> ze 17 à 18 jaar war<strong>en</strong>. Mann<strong>en</strong> van 50 of ouder war<strong>en</strong> al minst<strong>en</strong>s 25 jaar oud, to<strong>en</strong> ze<br />
voor het eerst op<strong>en</strong>lijk voor hun homoseksualiteit uitkwam<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> moet bij dit verschil<br />
echter rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met het feit dat e<strong>en</strong> deel van het jongere cohort op het mom<strong>en</strong>t<br />
van bevraging nog niet uit de kast was. Het gemiddelde kan ook bij h<strong>en</strong> uiteindelijk dus<br />
nog hoger word<strong>en</strong>.<br />
86<br />
93<br />
87<br />
93<br />
86<br />
92<br />
93<br />
91<br />
86<br />
46<br />
94<br />
81
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Figuur 4.1<br />
Gemiddelde leeftijd waarop m<strong>en</strong> voor het eerst aan ander<strong>en</strong> vertelde (ook) op mann<strong>en</strong> te vall<strong>en</strong>,<br />
afgezet teg<strong>en</strong> de huidige leeftijd, homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> die uit de kast zijn, 2009 (in jar<strong>en</strong>)<br />
leeijd coming-out<br />
35<br />
82<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
< 21 jaar<br />
21-25<br />
jaar<br />
26-30<br />
jaar<br />
31-35<br />
jaar<br />
36-40<br />
jaar<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
41-45<br />
jaar<br />
46-50<br />
jaar<br />
51-55<br />
jaar<br />
56-60<br />
jaar<br />
>60 jaar<br />
Biseksuele mann<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> beduid<strong>en</strong>d minder vaak aan ander<strong>en</strong> verteld dat ze zich ook<br />
tot mann<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> (tabel 4.1). Dit valt wellicht te verklar<strong>en</strong> op grond van<br />
het feit dat ze nog <strong>nooit</strong> e<strong>en</strong> vaste relatie met e<strong>en</strong> man hebb<strong>en</strong> gehad <strong>en</strong> er dus ge<strong>en</strong><br />
directe aanleiding was om erover te prat<strong>en</strong>. Op het mom<strong>en</strong>t van bevraging zei 43% van<br />
de biseksuele mann<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> zes maand<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vaste relatie te hebb<strong>en</strong> gehad<br />
<strong>en</strong> 49% e<strong>en</strong> relatie met e<strong>en</strong> vrouw; 8% heeft of had e<strong>en</strong> relatie met e<strong>en</strong> man.<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd ook gevraagd wie er wet<strong>en</strong> dat zij (ook) op mann<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>.<br />
Het aandeel homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> waarvan de ouders op de hoogte zijn van de<br />
seksuele voorkeur van hun zoon is hoog; moeders wet<strong>en</strong> het iets vaker (84%) dan vaders<br />
(80%), maar het verschil is niet zo groot. (tabel 4.2) Ook de meeste heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> wet<strong>en</strong><br />
het, maar toch altijd nog 15% niet. Dat is opmerkelijk omdat je vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> kan kiez<strong>en</strong>.<br />
De bur<strong>en</strong> zijn nog het minst vaak op de hoogte, maar aangezi<strong>en</strong> veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in<br />
stedelijke gebied<strong>en</strong> won<strong>en</strong> (67%), waar niet altijd veel bur<strong>en</strong>contact is, is dat niet erg<br />
vreemd.
ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
Tabel 4.2<br />
Aandeel person<strong>en</strong> dat weet dat de respond<strong>en</strong>t (ook) op mann<strong>en</strong> valt, homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>a ,<br />
2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
ja nee weet niet<br />
moeder 84 14 2<br />
vader 80 18 2<br />
broer(s) of zus(s<strong>en</strong>) 84 14 2<br />
de meeste andere familieled<strong>en</strong> 74 21 6<br />
de meeste collega’s, medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 77 20 4<br />
de meeste heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> 84 15 2<br />
bur<strong>en</strong> 60 26 14<br />
huisarts 66 24 10<br />
a Mann<strong>en</strong> die ‘niet van toepassing’ aankruist<strong>en</strong> (bijv. omdat hun moeder niet meer leeft, of omdat ze<br />
ge<strong>en</strong> broers <strong>en</strong> zuss<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>) zijn hier buit<strong>en</strong> beschouwing gelat<strong>en</strong>.<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
4.3 Acceptatie<br />
E<strong>en</strong> belangrijke vraag is vervolg<strong>en</strong>s in hoeverre ander<strong>en</strong> de seksuele voorkeur van de<br />
respond<strong>en</strong>t accepter<strong>en</strong>.<br />
Het is wat lastig op welke manier de gegev<strong>en</strong>s het best gepres<strong>en</strong>teerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
In de huidige tabel zijn de perc<strong>en</strong>tages weergegev<strong>en</strong> voor alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> deel<br />
van h<strong>en</strong> (9% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) is echter niet uit de kast. Of ander<strong>en</strong> hun seksuele<br />
voorkeur accepter<strong>en</strong> is h<strong>en</strong> niet gevraagd. Er is ook e<strong>en</strong> categorie die zegt niet te wet<strong>en</strong><br />
of ander<strong>en</strong> het accepter<strong>en</strong>. En dan zijn er nog respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die ‘niet van toepassing’<br />
aankruist<strong>en</strong> (dat kan om diverse red<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn: de moeder leeft niet meer, maar ook dat<br />
de moeder het niet weet bijvoorbeeld). Als we al deze categorieën buit<strong>en</strong> beschouwing<br />
zoud<strong>en</strong> lat<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages hoog uit, maar dat zou e<strong>en</strong> wat geflatteerd beeld<br />
gev<strong>en</strong> van de mate van acceptatie. Daarom zijn in tabel 4.3 alle mogelijke antwoord<strong>en</strong><br />
weergegev<strong>en</strong>.<br />
Over het algeme<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we vaststell<strong>en</strong> dat het aandeel naaste person<strong>en</strong> dat de<br />
seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> accepteert (volg<strong>en</strong>s opgave van de homo- <strong>en</strong><br />
biseksuele mann<strong>en</strong> zelf) behoorlijk groot is. Zev<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
dat hun moeder dat accepteert <strong>en</strong> zes op de ti<strong>en</strong> meld<strong>en</strong> dat over hun vader. Het<br />
perc<strong>en</strong>tage dat zegt dat de moeder het maar t<strong>en</strong> dele of niet accepteert is 10% <strong>en</strong> bij de<br />
vaders zou het om 13% gaan. Dat is e<strong>en</strong> duidelijke minderheid, maar desalniettemin<br />
hebb<strong>en</strong> toch veel homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> daarmee te mak<strong>en</strong>. En ook onder heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>,<br />
collega’s of medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere familieled<strong>en</strong> is niet altijd sprake van e<strong>en</strong><br />
accepter<strong>en</strong>de houding. Het aandeel mann<strong>en</strong> dat zegt dat de bur<strong>en</strong> <strong>en</strong> huisarts hun seksuele<br />
voorkeur accepter<strong>en</strong> ligt het laagst, maar dit perc<strong>en</strong>tage wordt vooral gedrukt door<br />
het grote aandeel bur<strong>en</strong> <strong>en</strong> huisarts<strong>en</strong> dat niet op de hoogte is (volg<strong>en</strong>s de respond<strong>en</strong>t).<br />
83
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 4.3<br />
Mate waarin ander<strong>en</strong> de seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong> geaccepteerd, homo- <strong>en</strong><br />
biseksuele mann<strong>en</strong>, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
84<br />
helemaal /<br />
grot<strong>en</strong>deels<br />
wel<br />
deels<br />
wel,<br />
deels<br />
niet<br />
helemaal /<br />
grot<strong>en</strong>deels<br />
niet<br />
weet<br />
niet/<br />
niet uit<br />
de kast<br />
niet<br />
van<br />
toepassing<br />
moeder 70 5 5 12 9<br />
vader 58 6 7 14 15<br />
broer(s)/zus(s<strong>en</strong>) 70 4 4 13 9<br />
andere familieled<strong>en</strong> 61 6 4 20 9<br />
collega’s/medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 69 3 4 15 9<br />
heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> 78 2 4 12 4<br />
bur<strong>en</strong> 46 3 3 32 17<br />
huisarts 50 1 2 31 16<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
E<strong>en</strong> belangrijke kwestie is uiteraard ook in hoeverre de homomann<strong>en</strong> zelf accepter<strong>en</strong> dat<br />
ze homo- (of bi)seksueel zijn. Het afwijk<strong>en</strong> van de norm van heteroseksualiteit <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gebrekkige maatschappelijke acceptatie kunn<strong>en</strong> er immers toe leid<strong>en</strong> dat homo’s daar<br />
zelf ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s moeite mee hebb<strong>en</strong>. Uit de <strong>en</strong>quête Seksuele Gezondheid in Nederland<br />
van de Rutgers Nisso Groep bleek dat 17% van de bevraagde homo’s instemm<strong>en</strong>d<br />
reageerde op de stelling ‘Als ik kon kiez<strong>en</strong> zou ik liever (helemaal) hetero zijn’ <strong>en</strong> dat 15%<br />
het niet e<strong>en</strong>s was met de stelling ‘Voor mijzelf zijn mijn homo- of biseksuele gevoel<strong>en</strong>s<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel probleem.’ (Duyv<strong>en</strong>dak et al. 2006: 85).<br />
In de Schorer Monitor zijn diverse uitsprak<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> die gaan over de vraag in<br />
hoeverre de mann<strong>en</strong> zelf moeite hebb<strong>en</strong> met hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> hoe makkelijk<br />
zij daar naar ander<strong>en</strong> toe mee omgaan. De eerste drie uitsprak<strong>en</strong> (zie tabel 4.4) gaan<br />
over hoe op<strong>en</strong> <strong>en</strong> met welk gemak de mann<strong>en</strong> zich teg<strong>en</strong>over ander<strong>en</strong> uit<strong>en</strong> over hun<br />
seksuele voorkeur. De meeste homomann<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan er weinig moeite mee te hebb<strong>en</strong><br />
om over hun seksuele voorkeur te prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> het niet verborg<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. Iets minder<br />
dan twee op de ti<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> prat<strong>en</strong> er echter niet gemakkelijk over <strong>en</strong> e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> is<br />
terughoud<strong>en</strong>d als het gaat om het k<strong>en</strong>baar mak<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur aan<br />
ander<strong>en</strong>. Nadere analyses (niet in de tabel) wijz<strong>en</strong> uit dat biseksuele mann<strong>en</strong> hun seksuele<br />
voorkeur in veel mindere mate accepter<strong>en</strong> dan homoseksuele mann<strong>en</strong>.
ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
Tabel 4.4<br />
Mate van instemming met stelling<strong>en</strong> over de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur, homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>,<br />
2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
helemaal<br />
one<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong>igszins<br />
one<strong>en</strong>s<br />
niet<br />
one<strong>en</strong>s,<br />
niet e<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong>igszins<br />
e<strong>en</strong>s<br />
helemaal<br />
e<strong>en</strong>s<br />
Ik vind het gemakkelijk om over<br />
mijn seksuele voorkeur te prat<strong>en</strong>. 8 9 13 24 45<br />
Als iemand mij vraagt of ik (ook)<br />
met mann<strong>en</strong> vrij, dan zal ik dat<br />
bevestig<strong>en</strong>. 6 4 10 18 62<br />
Andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> best wet<strong>en</strong><br />
dat ik (ook) met mann<strong>en</strong> vrij. 6 5 11 20 58<br />
Dat ik (ook) met mann<strong>en</strong> vrij,<br />
beschouw ik als iets normaals. 1 3 6 16 73<br />
Als ik kon kiez<strong>en</strong>, zou ik liever<br />
hetero zijn. 51 13 18 9 10<br />
Ik w<strong>en</strong>s niemand toe dat hij als<br />
homo moet lev<strong>en</strong>. 63 14 15 4 5<br />
Ik b<strong>en</strong> er trots op dat ik (ook) met<br />
mann<strong>en</strong> vrij. 7 7 34 19 34<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
De meeste mann<strong>en</strong> (89%) vind<strong>en</strong> het normaal dat zij (ook) met mann<strong>en</strong> vrij<strong>en</strong> <strong>en</strong> iets<br />
meer dan de helft zegt er trots op te zijn. Daar staat teg<strong>en</strong>over dat maar liefst 19% van de<br />
mann<strong>en</strong> instemt met de uitspraak ‘als ik kon kiez<strong>en</strong>, zou ik liever hetero zijn’ <strong>en</strong> dat 9%<br />
het niemand toew<strong>en</strong>st dat hij als homo moet lev<strong>en</strong>.<br />
Determinant<strong>en</strong> van zelfacceptatie<br />
Hoe valt e<strong>en</strong> geringe zelfacceptatie nu te verklar<strong>en</strong>? Het is mogelijk dat de leeftijd ertoe<br />
doet: jonger<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> nog vaker onzeker zijn over hun seksuele id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> weinig<br />
ervaring hebb<strong>en</strong> met het hebb<strong>en</strong> van homoseksuele relaties of nog relatief vaak bang<br />
zijn voor homonegatieve reacties (Bybee et al. 2009). Eerder onderzoek wees uit dat lager<br />
opgeleid<strong>en</strong> gemiddeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> meer moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit (Keuz<strong>en</strong>kamp<br />
et al. 2006). Ervan uitgaand dat laagopgeleide homo’s in het dagelijks lev<strong>en</strong> vooral<br />
zull<strong>en</strong> omgaan met andere laagopgeleid<strong>en</strong>, is het d<strong>en</strong>kbaar dat die relatief geringe acceptatie<br />
door ander<strong>en</strong> leidt tot e<strong>en</strong> geringere zelfacceptatie. In hetzelfde onderzoek werd<br />
ook nagegaan of er verschill<strong>en</strong> zijn in de acceptatie op het platteland <strong>en</strong> in de sted<strong>en</strong>,<br />
maar dat bleek niet het geval te zijn. Omdat de vraag naar verschill<strong>en</strong> in stad <strong>en</strong> platteland<br />
toch regelmatig opduikt, nem<strong>en</strong> we die variabele ook mee in de analyse. Tev<strong>en</strong>s<br />
gaan we na of het uitmaakt of de respond<strong>en</strong>t homo- of biseksueel is. Sinds 2008 wordt<br />
naar de religieuze gezindte niet meer gevraagd (omdat er ge<strong>en</strong> verband bleek te bestaan<br />
met seksueel (risico)gedrag).<br />
85
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
De uitkomst<strong>en</strong> zijn deels niet <strong>en</strong> deels wel conform de verwachting: er is ge<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<br />
met het opleidingsniveau, maar wel met de woonplaats; de stedeling<strong>en</strong> accepter<strong>en</strong><br />
hun seksuele voorkeur meer dan de plattelanders (tabel 4.5). Met het stijg<strong>en</strong> van de leeftijd<br />
neemt zoals verwacht de zelfacceptatie toe. Opvall<strong>en</strong>d is echter het sterke effect van<br />
de seksuele oriëntatie. Biseksuele mann<strong>en</strong> accepter<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur beduid<strong>en</strong>d<br />
minder vaak dan homoseksuele mann<strong>en</strong>.<br />
Tabel 4.5<br />
Factor<strong>en</strong> die van invloed zijn op de mate waarin mann<strong>en</strong> die (ook) op mann<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong><br />
seksuele voorkeur accepter<strong>en</strong>, a 2009 (in gestandaardiseerde regressiecoëfficiënt<strong>en</strong>)<br />
leeftijd 0,09<br />
opleidingsniveau b<br />
hoog (ref.)<br />
laag 0,01<br />
woonplaats<br />
kleinere sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> platteland (ref.)<br />
grotere sted<strong>en</strong> 0,06<br />
seksuele oriëntatie<br />
homoseksueel (ref.)<br />
biseksueel -0,32<br />
a Significante effect<strong>en</strong> zijn vetgedrukt (p < 0,01).<br />
b Opleidingsniveau: lager = basisonderwijs, lbo, vmbo, mavo, mbo; hoger = havo, vwo, hbo,<br />
universiteit.<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
De relatie met de ouders is voor de meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> erg belangrijk <strong>en</strong> het lijkt dan ook<br />
aannemelijk dat als (e<strong>en</strong> van) de ouders de seksuele voorkeur van hun zoon niet of maar<br />
matig accepter<strong>en</strong>, dat gevolg<strong>en</strong> heeft voor hun zelfacceptatie. Om dat te onderzoek<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> vergelijkbare analyse als die hiervoor uitgevoerd, waarbij de analyse om technische<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> 4 beperkt bleef tot de mann<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> homoseksuele voorkeur. Acceptatie door<br />
de vader blijkt inderdaad e<strong>en</strong> belangrijke voorspeller te zijn van de mate waarin homo’s<br />
hun eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur accepter<strong>en</strong>, maar die door de moeder niet (tabel 4.6).<br />
Verder is alle<strong>en</strong> leeftijd daarnaast e<strong>en</strong> significante voorspeller.<br />
86
ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
Tabel 4.6<br />
Factor<strong>en</strong> die van invloed zijn op de mate waarin homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> seksuele<br />
voorkeur accepter<strong>en</strong>, a 2009 (in gestandaardiseerde regressiecoëfficiënt<strong>en</strong>)<br />
leeftijd 0,17<br />
opleidingsniveaub hoog (ref.)<br />
-0,04<br />
laag<br />
woonplaats<br />
kleinere sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> platteland (ref.)<br />
0,04<br />
grotere sted<strong>en</strong><br />
acceptatie door de moeder 0,05<br />
acceptatie door de vader 0,13<br />
a Significante effect<strong>en</strong> zijn vetgedrukt (p < 0,01).<br />
b Opleidingsniveau: lager = basisonderwijs, lbo, vmbo, mavo, mbo; hoger = havo, vwo, hbo,<br />
universiteit.<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
4.4 Welbevind<strong>en</strong><br />
Homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaker last van depressies <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaker<br />
suïcide overwog<strong>en</strong> dan heteroseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> (Meyer 2003; Sandfort et al.<br />
2006; Van Heering<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vincke 2000). De Schorer Monitor is alle<strong>en</strong> afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> onder<br />
homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>, dus e<strong>en</strong> vergelijking met de heteropopulatie (<strong>en</strong> met lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong>) is niet mogelijk. Dat neemt niet weg dat het interessant is om na te gaan<br />
hoe het is gesteld met het welbevind<strong>en</strong> van homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>.<br />
Gevoel<strong>en</strong>s van e<strong>en</strong>zaamheid <strong>en</strong> somberheid kom<strong>en</strong> het meest voor: e<strong>en</strong> op de acht mann<strong>en</strong><br />
geeft te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat in de week voor het onderzoek (heel) vaak te hebb<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong><br />
(tabel 4.7). Deze gevoel<strong>en</strong>s hoev<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s niet te mak<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> met het feit dat<br />
de respond<strong>en</strong>t (ook) op mann<strong>en</strong> valt. E<strong>en</strong> op de twintig respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft in die week<br />
af <strong>en</strong> toe aan zelfmoord gedacht, 3% deed dat (heel) vaak. Hoewel ook in ander grootschalig<br />
onderzoek onder de Nederlandse bevolking (De Graaf et al. 2006) is gevraagd<br />
naar zelfmoord, zijn die gegev<strong>en</strong>s niet vergelijkbaar. To<strong>en</strong> ging het namelijk om de vraag<br />
of m<strong>en</strong> ooit heeft gedacht aan het pleg<strong>en</strong> van zelfmoord (<strong>en</strong> of m<strong>en</strong> ooit e<strong>en</strong> poging heeft<br />
gedaan). Het valt dus niet te zegg<strong>en</strong> of onze bevinding<strong>en</strong> voor homomann<strong>en</strong> ongunstig<br />
afstek<strong>en</strong> bij die voor heteromann<strong>en</strong>.<br />
87
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 4.7<br />
Mate van depressiviteit <strong>en</strong> angst in de afgelop<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> dag<strong>en</strong>, homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>, 2009<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
88<br />
<strong>nooit</strong> zeld<strong>en</strong> af <strong>en</strong> toe vaak heel vaak<br />
depressiviteit<br />
je e<strong>en</strong>zaam voel<strong>en</strong> 38 25 24 10 4<br />
je somber voel<strong>en</strong> 34 29 24 10 4<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan zelfmoord 81 11 5 2 1<br />
ge<strong>en</strong> interesse kunn<strong>en</strong> opbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> voor<br />
ding<strong>en</strong> 41 27 22 8 3<br />
je hulpeloos voel<strong>en</strong> over de toekomst 49 23 17 8 4<br />
het gevoel hebb<strong>en</strong> dat je niets waard<br />
b<strong>en</strong>t 70 15 10 3 2<br />
angst<br />
z<strong>en</strong>uwachtig of beverig zijn 48 24 20 6 2<br />
zomaar plotseling bang word<strong>en</strong> 72 16 9 3 1<br />
bang zijn 64 22 10 3 1<br />
je gespann<strong>en</strong> of opgefokt voel<strong>en</strong> 35 26 24 11 3<br />
aanvall<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> van angst of paniek 74 15 7 3 1<br />
je zo rusteloos voel<strong>en</strong> dat je niet stil kan<br />
blijv<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> 53 21 16 8 3<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
Zoals ook uit internationaal onderzoek blijkt (Bybee et al. 2009), zijn de depressie- <strong>en</strong><br />
angstscores gerelateerd aan leeftijd <strong>en</strong> aan het al dan niet op<strong>en</strong> zijn over de seksuele<br />
aantrekking. Mann<strong>en</strong> die niet op<strong>en</strong> zijn over hun seksuele aantrekking tot mann<strong>en</strong><br />
scor<strong>en</strong> hoger op deze schal<strong>en</strong>. Jongere homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de hoogste<br />
depressie- <strong>en</strong> angstscores, <strong>en</strong> dan met name de groep van 20 jaar <strong>en</strong> jonger. Deze scores<br />
dal<strong>en</strong> naarmate m<strong>en</strong> ouder wordt (zie tabel 4.8). Ook als wordt gecontroleerd voor al dan<br />
niet uit de kast zijn, zijn deze leeftijdsverschill<strong>en</strong> significant.
ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
Tabel 4.8<br />
Mate van depressiviteit <strong>en</strong> angst in de afgelop<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> dag<strong>en</strong>, uitgesplitst naar leeftijdscategorie,<br />
homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>, 2009 (gemiddelde score op e<strong>en</strong> schaal van 0 tot <strong>en</strong> met 4)<br />
depressie angst<br />
totaal 0,87 0,77<br />
leeftijd<br />
≤ 20 jaar<br />
21-30 jaar<br />
31-40 jaar<br />
41-50 jaar<br />
≥ 51 jaar<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
1,19<br />
0,93<br />
0,82<br />
0,77<br />
0,78<br />
4.5 Homofoob geweld, discriminatie <strong>en</strong> andere homonegatieve ervaring<strong>en</strong><br />
0,95<br />
0,76<br />
0,73<br />
0,67<br />
0,66<br />
Met <strong>en</strong>ige regelmaat verschijn<strong>en</strong> er bericht<strong>en</strong> in de media over homofoob geweld, met<br />
cijfers die er niet om lieg<strong>en</strong>. Zo publiceerde het coc Amsterdam op 18 januari 2010 e<strong>en</strong><br />
persbericht met de mededeling dat in 2009 371 van dergelijke melding<strong>en</strong> zijn gedaan<br />
bij de politie Amsterdam – dit op basis van informatie van Roze in Blauw, het homonetwerk<br />
van de politie Amsterdam. In 82 van die gevall<strong>en</strong> was er sprake van fysiek geweld,<br />
daarnaast ging het om bedreiging met geweld, discriminatie/belediging, geweld teg<strong>en</strong><br />
goeder<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoort. Het aantal melding<strong>en</strong> is 24% hoger dan in 2008, wat overig<strong>en</strong>s niet<br />
wil zegg<strong>en</strong> dat er meer homofobe incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong>. De registratie door de politie<br />
is verbeterd, <strong>en</strong> ook de investering van de politie in het contact met de doelgroep heeft<br />
het do<strong>en</strong> van aangifte ongetwijfeld gestimuleerd. Het aantal melding<strong>en</strong> van vrouw<strong>en</strong> is<br />
overig<strong>en</strong>s erg klein, aldus e<strong>en</strong> woordvoerder van de politie. 5<br />
E<strong>en</strong> andere bron van informatie over het voorkom<strong>en</strong> van homonegatieve uiting<strong>en</strong> zijn<br />
de registraties bij antidiscriminatiebureaus, die door de ver<strong>en</strong>iging Art.1 word<strong>en</strong> gepubliceerd.<br />
Het gaat hierbij niet per definitie om klacht<strong>en</strong> die te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met daadwerkelijk<br />
verbod<strong>en</strong> discriminatie, maar om de subjectieve interpretatie van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong>zelfde situatie zal door sommig<strong>en</strong> wel <strong>en</strong> door ander<strong>en</strong> niet als discriminer<strong>en</strong>d word<strong>en</strong><br />
ervar<strong>en</strong>. In 2008 zijn er 236 klacht<strong>en</strong> ingedi<strong>en</strong>d over ervar<strong>en</strong> discriminatie op grond<br />
van seksuele voorkeur (gegev<strong>en</strong>s Art.1 over 2009). Dit is ongetwijfeld e<strong>en</strong> onderschatting<br />
van de mate waarin discriminatie voorkomt. Onderzoek heeft aangetoond dat driekwart<br />
van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met discriminatie dit nerg<strong>en</strong>s meldt (Van d<strong>en</strong> Berg <strong>en</strong><br />
Evers (2006), aangehaald in: Dinsbach et al. 2009).<br />
Hoewel de registraties van geweldsincid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> discriminatie in Nederland in de afgelop<strong>en</strong><br />
paar jaar zijn verbeterd, bied<strong>en</strong> zij onvoldo<strong>en</strong>de houvast om e<strong>en</strong> goed beeld<br />
te gev<strong>en</strong> van de mate waarin homonegatieve incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> (zie ook Schuyf<br />
2009a). Enquêtes onder de doelgroep bied<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vollediger beeld, hoewel ook hier<br />
89
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij te plaats<strong>en</strong> zijn. Het trekk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatieve steekproef van<br />
homoseksuel<strong>en</strong> is immers niet mogelijk, waardoor niet met zekerheid te zegg<strong>en</strong> valt of<br />
de onderzoeksbevinding<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> voor de hele populatie.<br />
Bij gebrek aan e<strong>en</strong> (betaalbaar) alternatief zijn er in het verled<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele (niet-repres<strong>en</strong>tatieve)<br />
onderzoek<strong>en</strong> verricht, die met het nodige voorbehoud zicht bied<strong>en</strong> op het<br />
voorkom<strong>en</strong> van homonegatieve uiting<strong>en</strong>. Zo gaf in e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête van Van San <strong>en</strong> De Boom<br />
(2006) 3% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> (ooit) vanwege hun homoseksuele voorkeur te<br />
zijn mishandeld; 12% was ooit bedreigd met lichamelijk geweld. Uitlach<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitscheld<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> veel meer gerapporteerd: meer dan de helft zei dat wel e<strong>en</strong>s mee te hebb<strong>en</strong><br />
gemaakt. Mann<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> wat vaker melding van (bedreiging met) geweld, vrouw<strong>en</strong><br />
zeid<strong>en</strong> vaker uitgeschold<strong>en</strong> of getreiterd te zijn. De sekseverschill<strong>en</strong> war<strong>en</strong> echter klein.<br />
Het onderzoek Seksuele Gezondheid in Nederland uit 2006 leerde dat ongeveer twee<br />
derde van de homoseksuele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ooit negatieve reacties had gehad op hun<br />
homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong> gedrag – mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> verschild<strong>en</strong> op dit punt niet<br />
(Duyv<strong>en</strong>dak et al. 2006). Van de mann<strong>en</strong> had 44% dat e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele keer ervar<strong>en</strong>, 20% meerdere<br />
ker<strong>en</strong> <strong>en</strong> 4% vaak of heel vaak. Bij de meest<strong>en</strong> (56%) was dit overig<strong>en</strong>s al langer dan<br />
e<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong>.<br />
In de Schorer Monitor vroeg<strong>en</strong> wij de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of zij verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van<br />
negatief gedrag als reactie op hun seksuele voorkeur hadd<strong>en</strong> meegemaakt in de zes<br />
maand<strong>en</strong> voorafgaand aan het onderzoek (dat in het voorjaar van 2009 plaatsvond). Wij maakt<strong>en</strong><br />
daarbij e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> op het werk of op school <strong>en</strong> negatieve<br />
uiting<strong>en</strong> door vreemd<strong>en</strong>. Vanwege het verschil in bevraging (met name wat betreft de<br />
tijdsperiode waarover m<strong>en</strong> moest rapporter<strong>en</strong>) zijn deze gegev<strong>en</strong>s niet vergelijkbaar met<br />
eerdere onderzoek<strong>en</strong>, maar de herhaling van deze vrag<strong>en</strong> in de toekomstige Schorer<br />
Monitoronderzoek<strong>en</strong> moet op termijn wel e<strong>en</strong> beeld van de tr<strong>en</strong>d oplever<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> heel klein deel van de ondervraagde mann<strong>en</strong> zei in het halfjaar voorafgaand aan<br />
het onderzoek op school of op het werk te zijn bedreigd, bespuugd of geslag<strong>en</strong>. Ook<br />
uitscheld<strong>en</strong> kwam relatief weinig voor, hoewel natuurlijk elk incid<strong>en</strong>t er e<strong>en</strong> teveel is.<br />
Pest<strong>en</strong> <strong>en</strong> belachelijk mak<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> het meest voor te kom<strong>en</strong>. Acht op de ti<strong>en</strong> mann<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> dat in het afgelop<strong>en</strong> halfjaar niet meegemaakt, maar de ander<strong>en</strong> dus wel<br />
(tabel 4.9).<br />
90
ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
Tabel 4.9<br />
Aandeel dat in de zes maand<strong>en</strong> voorafgaand aan de <strong>en</strong>quête op school of op het werk negatieve<br />
ervaring<strong>en</strong> heeft gehad vanwege de seksuele voorkeur, a homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>, 2009<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
<strong>nooit</strong> zeld<strong>en</strong> af <strong>en</strong> toe vaak heel vaak<br />
geslag<strong>en</strong> 99 1 0 0 0<br />
bespuugd 98 1 0 0 0<br />
bedreigd 97 2 1 0 0<br />
uitgeschold<strong>en</strong> 87 8 4 1 1<br />
belachelijk gemaakt, gepest 80 14 5 1 1<br />
a Exclusief deg<strong>en</strong><strong>en</strong> zonder school <strong>en</strong> werk.<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
Negatieve reacties van vreemd<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> wat vaker voor (tabel 4.10). E<strong>en</strong> derde van de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> rapporteert in het halfjaar voor bevraging e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele keer of soms vaker<br />
uitgeschold<strong>en</strong> te zijn. Ook pest<strong>en</strong> is iets dat e<strong>en</strong> flink deel van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is overkom<strong>en</strong>,<br />
gevolgd door bedreiging. E<strong>en</strong> klein deel van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maakt er melding<br />
van geslag<strong>en</strong> of bespuugd te zijn.<br />
Tabel 4.10<br />
Aandeel dat in de zes maand<strong>en</strong> voorafgaand aan de <strong>en</strong>quête negatieve reacties heeft gehad van<br />
vreemd<strong>en</strong> vanwege de seksuele voorkeur, homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
<strong>nooit</strong> zeld<strong>en</strong> af <strong>en</strong> toe vaak heel vaak<br />
geslag<strong>en</strong> 97 3 1 0 0<br />
bespuugd 95 3 1 0 0<br />
bedreigd 89 7 3 1 0<br />
uitgeschold<strong>en</strong> 64 23 11 2 1<br />
belachelijk gemaakt, gepest 73 18 8 1 0<br />
Bron: Schorer/Universiteit Maastricht (Smon’09)<br />
Als we de groep mann<strong>en</strong> die af <strong>en</strong> toe of vaker negatieve ervaring<strong>en</strong> heeft gehad,<br />
vergelijk<strong>en</strong> met de groep die dat zeld<strong>en</strong> of <strong>nooit</strong> heeft meegemaakt, dan blijkt dat de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van 20 jaar <strong>en</strong> jonger vaker uitscheld<strong>en</strong>, belachelijk mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> pest<strong>en</strong><br />
rapporter<strong>en</strong> – zowel op school <strong>en</strong> werk als door vreemd<strong>en</strong> – dan de mann<strong>en</strong> van 21 jaar<br />
<strong>en</strong> ouder. Er is ge<strong>en</strong> verschil tuss<strong>en</strong> de homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>.<br />
In de Schorer Monitor is ook gevraagd of respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zich vanwege hun seksuele voorkeur<br />
t<strong>en</strong> opzichte van e<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> meer of minder veilig zijn gaan voel<strong>en</strong> of dat er<br />
ge<strong>en</strong> verschil is in gevoel<strong>en</strong>s van (on)veiligheid. Twee derde van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (65%)<br />
91
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
rapporteert ge<strong>en</strong> verschil, 9% is zich <strong>en</strong>igszins veiliger gaan voel<strong>en</strong>, 24% <strong>en</strong>igszins onveiliger<br />
<strong>en</strong> 2% veel onveiliger.<br />
4.6 Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Gegev<strong>en</strong>s die in 2009 zijn verzameld via de Schorer Monitor wijz<strong>en</strong> uit dat neg<strong>en</strong> op de<br />
ti<strong>en</strong> homo- of biseksuele mann<strong>en</strong> aan ander<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> verteld zich (ook) tot mann<strong>en</strong><br />
aangetrokk<strong>en</strong> te voel<strong>en</strong>. Onder de 9% die het aan niemand heeft verteld, zijn de lager<br />
opgeleid<strong>en</strong>, mann<strong>en</strong> die op het platteland of in kleine sted<strong>en</strong> won<strong>en</strong>, <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong><br />
oververteg<strong>en</strong>woordigd. De meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t van bevraging<br />
dus ‘uit de kast’. Vooral de naaste familie <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zijn op de hoogte (84% van de<br />
moeders, broers <strong>en</strong> zuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> 80% van de vaders), de bur<strong>en</strong> het minst<br />
(60%). In verreweg de meeste gevall<strong>en</strong> accepteert de omgeving de seksuele voorkeur<br />
van de respond<strong>en</strong>t, maar toch zegt nog e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat zijn moeder<br />
<strong>en</strong> bijna e<strong>en</strong> op de acht dat zijn vader moeite heeft met de seksuele voorkeur van de<br />
zoon. De mann<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> er overig<strong>en</strong>s soms zelf ook moeite mee. Op de uitspraak ‘als<br />
ik kon kiez<strong>en</strong>, zou ik liever hetero zijn’ antwoordt maar liefst 19% het daar (<strong>en</strong>igszins<br />
of helemaal) mee e<strong>en</strong>s te zijn. En 17% zegt het niet gemakkelijk te vind<strong>en</strong> om over zijn<br />
seksuele voorkeur te prat<strong>en</strong>. Naarmate m<strong>en</strong> ouder wordt, neemt de zelfacceptatie toe.<br />
Opvall<strong>en</strong>d is overig<strong>en</strong>s het grote verschil tuss<strong>en</strong> biseksuele <strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong>:<br />
de biseksuel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> meer moeite met hun seksuele voorkeur. Verder bleek met name<br />
acceptatie door de vader bij te drag<strong>en</strong> aan de zelfacceptatie, bij de moeder was ge<strong>en</strong><br />
sprake van e<strong>en</strong> significant effect. Mogelijk reflecteert dit resultaat e<strong>en</strong> hogere acceptatie<br />
door moeders (Floyd et al. 1999).<br />
E<strong>en</strong> op de acht mann<strong>en</strong> die de vrag<strong>en</strong>lijst van de Schorer Monitor invuld<strong>en</strong>, gaf aan zich<br />
in de week voor bevraging (heel) vaak somber of e<strong>en</strong>zaam te hebb<strong>en</strong> gevoeld. Of dit te<br />
mak<strong>en</strong> heeft met hun seksuele voorkeur valt echter op grond van dit onderzoek niet te<br />
zegg<strong>en</strong>. En ook niet of deze gevoel<strong>en</strong>s meer of minder voorkom<strong>en</strong> bij homo- <strong>en</strong> bi-mann<strong>en</strong><br />
dan onder heteroseksuele mann<strong>en</strong>. Bij lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> (zie hoofdstuk<br />
5) is het perc<strong>en</strong>tage dat zich in de afgelop<strong>en</strong> maand e<strong>en</strong>zaam voelde overig<strong>en</strong>s<br />
ongeveer ev<strong>en</strong> groot. Jonge mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> die niet op<strong>en</strong> zijn over hun seksuele<br />
voorkeur hebb<strong>en</strong> de hoogste scores op de afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> angst- <strong>en</strong> depressieschal<strong>en</strong>.<br />
Gegev<strong>en</strong>s uit registraties van de politie <strong>en</strong> antidiscriminatiebureaus wijz<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> flink<br />
aantal gewelddadige <strong>en</strong> discriminatoire uiting<strong>en</strong> jeg<strong>en</strong>s homoseksuel<strong>en</strong>. Zo zijn in 2009<br />
alle<strong>en</strong> al in Amsterdam 371 homofobe melding<strong>en</strong> geregistreerd. In verreweg de meeste<br />
gevall<strong>en</strong> ging het om melding<strong>en</strong> van mann<strong>en</strong>. Vermoedelijk gaat het bij registraties<br />
slechts om het topje van de ijsberg. Lang niet iedere<strong>en</strong> maakt immers melding van incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ook is het de vraag of de incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wel altijd goed word<strong>en</strong> geregistreerd.<br />
E<strong>en</strong> goed inzicht in de aard <strong>en</strong> omvang van discriminatie <strong>en</strong> geweld is belangrijk voor<br />
de bestrijding ervan <strong>en</strong> deze kwestie krijgt beleidsmatig dan ook de nodige aandacht<br />
(zie onder meer tk 2009/2010a).<br />
Gegev<strong>en</strong>s uit <strong>en</strong>quêtes bied<strong>en</strong> vooralsnog e<strong>en</strong> beter beeld van het voorkom<strong>en</strong> van homonegatieve<br />
uiting<strong>en</strong>. In de Schorer Monitor van 2009 gaf 1% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan in<br />
de zes maand<strong>en</strong> voorafgaand aan de <strong>en</strong>quête af <strong>en</strong> toe geslag<strong>en</strong> te zijn door vreemd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
92
ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
4% is af <strong>en</strong> toe of vaak bedreigd. Dit zijn weliswaar kleine perc<strong>en</strong>tages, maar omgerek<strong>en</strong>d<br />
in absolute aantall<strong>en</strong> bepaald niet verwaarloosbaar. Verbaal geweld komt veel meer voor.<br />
Zo zegt 14% van de mann<strong>en</strong> in het afgelop<strong>en</strong> halfjaar af <strong>en</strong> toe of (heel) vaak uitgeschold<strong>en</strong><br />
te zijn. Uit de Schorer Monitor blijkt dat vooral jonge mann<strong>en</strong> (onder de 21 jaar) relatief<br />
vaak homonegatieve ervaring<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong>.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 In verschill<strong>en</strong>de landelijke homoblad<strong>en</strong> zijn advert<strong>en</strong>ties versch<strong>en</strong><strong>en</strong>. Er was redactionele aandacht<br />
voor het onderzoek in homoblad<strong>en</strong> <strong>en</strong> op commerciële homowebsites. Op belangrijke commerciële<br />
sites zijn tev<strong>en</strong>s banners geplaatst. Ook niet-commerciële websites (bijvoorbeeld die van cocafdeling<strong>en</strong>)<br />
is gevraagd om door te link<strong>en</strong> naar de onderzoekswebsite of het persbericht te plaats<strong>en</strong>.<br />
Op e<strong>en</strong> aantal niet-commerciële websites was er tev<strong>en</strong>s redactionele aandacht. Verder is op verschill<strong>en</strong>de<br />
plaats<strong>en</strong> in Nederland ook op locatie geworv<strong>en</strong> (bijvoorbeeld op cruising areas <strong>en</strong> in homocafés)<br />
door middel van flyers <strong>en</strong> gadgets met e<strong>en</strong> werv<strong>en</strong>de boodschap.<br />
2 Zowel in Monitor 2008 als Monitor 2009 zijn deze vrag<strong>en</strong> toegevoegd om ook naar verandering<strong>en</strong> te<br />
kunn<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>. Helaas is geblek<strong>en</strong> dat de steekproef van 2009 op demografische variabel<strong>en</strong> significant<br />
verschilde van eerdere edities van de Monitor. Om deze red<strong>en</strong> is ervoor gekoz<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de meest<br />
rec<strong>en</strong>te gegev<strong>en</strong>s uit Monitor 2009 hier te pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vergelijking<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met Monitor<br />
2008.<br />
3 Van de 4635 ingestuurde vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> zijn er 98 verwijderd omdat er twijfels war<strong>en</strong> over de betrouwbaarheid.<br />
Het betrof dan bijvoorbeeld dubbele inz<strong>en</strong>ding of inconsist<strong>en</strong>te antwoordpatron<strong>en</strong>.<br />
Na het verwijder<strong>en</strong> van deze vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> er 4537 ingevulde lijst<strong>en</strong> over.<br />
4 Juist de biseksuele mann<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het vaak niet aan hun ouders verteld, waardoor zij uit de analyse<br />
vall<strong>en</strong> indi<strong>en</strong> acceptatie door ouders als variabele wordt meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Het aandeel biseksuele<br />
mann<strong>en</strong> dat het wel heeft verteld is te klein om de seksuele oriëntatie mee te kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> in de<br />
analyse.<br />
5 Mondelinge toelichting door Ellie Lust, woordvoerder van Bureau Communicatie van de Amster-<br />
damse politie.<br />
93
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
5 Ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
94<br />
H<strong>en</strong>ny Bos <strong>en</strong> J<strong>en</strong>ny Ehrhardt (UvA)<br />
5.1 Onderzoek van Stichting OndersteBov<strong>en</strong><br />
In 2008 werd door de Universiteit van Amsterdam e<strong>en</strong> onlineonderzoek onder lesbische<br />
<strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> uitgevoerd in opdracht van Stichting OndersteBov<strong>en</strong> 1 . Doel van<br />
dit onderzoek was om de ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de<br />
sociale context<strong>en</strong> in beeld te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong> wat de gevolg<strong>en</strong> hiervan zijn<br />
voor de psychosociale gezondheid van deze vrouw<strong>en</strong>.<br />
Aanleiding van het onderzoek war<strong>en</strong> de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de bericht<strong>en</strong> in media over homonegativiteit<br />
teg<strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong>. Zo luidde e<strong>en</strong> kop in het ad Utrecht Nieuwsblad<br />
van 11 oktober 2008: Lesbisch stel weggepest. Ook het televisieprogramma Netwerk<br />
besteedde hier aandacht aan: het betreff<strong>en</strong>de stel vertelde dat zij in hun wijk werd<strong>en</strong><br />
uitgeschold<strong>en</strong>, bekogeld <strong>en</strong> dat de ruit<strong>en</strong> van hun woning herhaaldelijk war<strong>en</strong> ingetrapt.<br />
De vraag is hoe vaak lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk dergelijke voorvall<strong>en</strong><br />
meemak<strong>en</strong>. Met wat voor soort negatieve opmerking<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> ze te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> in welke<br />
context? En heeft dit gevolg<strong>en</strong> voor hoe zij hun psychosociale gezondheid belev<strong>en</strong>?<br />
Opmerkelijk is dat er in Nederland nog betrekkelijk weinig onderzoek is gedaan naar<br />
ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>. Op welke leeftijd belev<strong>en</strong> zij hun<br />
coming-out? Hoe op<strong>en</strong> zijn zij over hun lesbische of biseksuele oriëntatie in de verschill<strong>en</strong>de<br />
sociale context<strong>en</strong> (familie, werk, <strong>en</strong>z.)? Tijd om in deze lacune van k<strong>en</strong>nis verandering<br />
te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, vond Stichting OndersteBov<strong>en</strong>.<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn geworv<strong>en</strong> door oproep<strong>en</strong> te plaats<strong>en</strong> op allerlei websites die veel<br />
door lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bezocht (bv. LesbIcoon Hyves, de websites<br />
van Zij aan Zij, Femzz, FemFusion, Contigo Contact <strong>en</strong> het coc).<br />
In totaal hebb<strong>en</strong> 1327 vrouw<strong>en</strong> de vrag<strong>en</strong>lijst volledig ingevuld. De leeftijd van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
varieerde van 14 tot 78 jaar (gemiddelde leeftijd: 34 jaar). Ruim de helft van de<br />
vrouw<strong>en</strong> (60%) geeft aan zich uitsluit<strong>en</strong>d tot vrouw<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> te voel<strong>en</strong>; het aandeel<br />
biseksuel<strong>en</strong> is onder vrouwelijke respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wat groter dan onder de mannelijke<br />
uit het vorige hoofdstuk. De meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> Nederlandse culturele<br />
achtergrond. Ongeveer de helft van de vrouw<strong>en</strong> woont in e<strong>en</strong> grote stad <strong>en</strong> de helft van<br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is hoogopgeleid. De meerderheid (56%) heeft e<strong>en</strong> relatie (gemiddelde<br />
relatieduur was 5,5 jaar); 30% is ook getrouwd met haar vrouwelijke partner <strong>en</strong> 20%<br />
(n = 265) van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft kinder<strong>en</strong> 2 (tabel 5.1).
ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
Tabel 5.1<br />
K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>, 2008 (n = 1327) (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
opleidingsniveau<br />
laag of middelbaar<br />
hbo of universiteit<br />
culturele achtergrond<br />
autochtoon 90<br />
woonplaats<br />
platteland<br />
kleine sted<strong>en</strong><br />
grotere sted<strong>en</strong><br />
leeftijd<br />
≤ 20 jaar<br />
21-30 jaar<br />
31-40 jaar<br />
41-50 jaar<br />
≥ 51 jaar<br />
seksuele oriëntatie<br />
biseksueel<br />
homoseksueel<br />
relatie 54<br />
burgerlijke staat<br />
ongehuwd<br />
gehuwd<br />
geregistreerd partnerschap<br />
kinder<strong>en</strong><br />
Bron: Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009)<br />
5.2 De resultat<strong>en</strong><br />
5.2.1 Coming-out<br />
In het onderzoek is aan de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gevraagd om aan te gev<strong>en</strong> hoeveel proc<strong>en</strong>t van<br />
hun familieled<strong>en</strong> op de hoogte is van hun lesbische of biseksuele oriëntatie. E<strong>en</strong>zelfde<br />
vraag werd gesteld met betrekking tot het op<strong>en</strong> zijn hierover teg<strong>en</strong>over collega’s op het<br />
werk (of voor de jongere respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over studieg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>).<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan dat gemiddeld ongeveer 85% van hun familieled<strong>en</strong> <strong>en</strong> 72%<br />
van hun collega’s op de hoogte is van hun lesbische of biseksuele oriëntatie. Hoger opgeleide<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> meer op<strong>en</strong> te zijn teg<strong>en</strong>over familieled<strong>en</strong> <strong>en</strong> collega’s dan de<br />
lager opgeleide vrouw<strong>en</strong>; ook zijn de vrouw<strong>en</strong> die zich lesbisch noem<strong>en</strong> meer op<strong>en</strong> dan<br />
de vrouw<strong>en</strong> die aangev<strong>en</strong> biseksueel te zijn (zie tabel 5.2). Verder is er e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<br />
met leeftijd: de oudere vrouw<strong>en</strong> zijn op<strong>en</strong>er over hun seksuele oriëntatie teg<strong>en</strong>over<br />
familie <strong>en</strong> collega’s dan de jongere vrouw<strong>en</strong>. 3<br />
48<br />
52<br />
12<br />
40<br />
48<br />
14<br />
30<br />
28<br />
20<br />
9<br />
40<br />
60<br />
58<br />
30<br />
12<br />
2<br />
95
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 5.2<br />
Gemiddeld aandeel familie <strong>en</strong> collega’s dat op de hoogte is van de seksuele oriëntatie, naar <strong>en</strong>kele<br />
achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>, lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>, 2008 (n =1327) (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
opleidingsniveau<br />
laag of middelbaar<br />
hbo of universiteit<br />
woonplaats<br />
platteland, kleine sted<strong>en</strong><br />
grotere sted<strong>en</strong><br />
seksuele oriëntatie<br />
biseksueel<br />
homoseksueel<br />
96<br />
familie collega’s<br />
81<br />
90<br />
84<br />
87<br />
77<br />
91<br />
Bron: Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009)<br />
De gemiddelde leeftijd waarop de vrouw<strong>en</strong> voor het eerst naar ander<strong>en</strong> toe op<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
over hun seksuele oriëntatie was 21,6 jaar. Vrouw<strong>en</strong> die jonger zijn dan 20 jaar hebb<strong>en</strong><br />
rond hun 15e lev<strong>en</strong>sjaar ander<strong>en</strong> verteld over hun lesbische of biseksuele gevoel<strong>en</strong>s. Voor<br />
vrouw<strong>en</strong> die tuss<strong>en</strong> de 21 <strong>en</strong> 30 jaar oud zijn, ligt de coming-outleeftijd rond hun 18e<br />
jaar. Vrouw<strong>en</strong> die op het mom<strong>en</strong>t van het onderzoek tuss<strong>en</strong> de 31 <strong>en</strong> 40 jaar oud war<strong>en</strong>,<br />
hebb<strong>en</strong> rond hun 22e ander<strong>en</strong> verteld over hun seksuele voorkeur; voor de leeftijdscategorieën<br />
41-50 jaar <strong>en</strong> ouder dan 51 jaar lag de coming-outleeftijd respectievelijk rond<br />
het 25e <strong>en</strong> 30e lev<strong>en</strong>sjaar (zie ook figuur 5.1).<br />
Figuur 5.1<br />
Gemiddelde leeftijd waarop lesbische of biseksuele vrouw<strong>en</strong> voor het eerst op<strong>en</strong> war<strong>en</strong> over hun<br />
seksuele oriëntatie teg<strong>en</strong>over ander<strong>en</strong>, afgezet teg<strong>en</strong> de huidige leeftijd, 2009<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
< 21 jaar 21-30 jaar 31-40 jaar 41-50 jaar > 50 jaar<br />
Bron: Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009)<br />
67<br />
78<br />
72<br />
74<br />
64<br />
79
ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
In de vrag<strong>en</strong>lijst werd ook gevraagd hoe vaak de vrouw<strong>en</strong> zich zorg<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> dat ander<strong>en</strong><br />
erachter zoud<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> dat hun seksuele oriëntatie (ook) uitgaat naar vrouw<strong>en</strong>.<br />
Bijna de helft (46,9%) zegt zich hier soms tot zeer vaak zorg<strong>en</strong> over te mak<strong>en</strong>. Er is niet<br />
gevraagd wie die ‘ander<strong>en</strong>’ dan zijn.<br />
5.2.2 Acceptatie<br />
In het onderzoek is ook gekek<strong>en</strong> naar de m<strong>en</strong>ing van de vrouw<strong>en</strong> met betrekking tot<br />
acceptatie van homoseksualiteit in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> naar zelfacceptatie<br />
<strong>en</strong> de achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> waar dit mee sam<strong>en</strong>hangt. E<strong>en</strong> grote meerderheid geeft<br />
aan van m<strong>en</strong>ing te zijn dat homoseksualiteit nog lang niet geaccepteerd is in Nederland.<br />
De meeste vrouw<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> zelf ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> met hun seksuele oriëntatie te hebb<strong>en</strong><br />
(zelfacceptatie). Zo zegt 62% het helemaal e<strong>en</strong>s te zijn met de stelling dat het lesbisch zijn<br />
voor h<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel probleem meer is (tabel 5.3).<br />
Voor opleidingsniveau, woonplaats, leeftijd <strong>en</strong> het hebb<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> lesbische of biseksuele<br />
voorkeur war<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> significante sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met hoe de vrouw<strong>en</strong> aankijk<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> acceptatie van homoseksualiteit in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving. Wel blijkt dat<br />
naarmate m<strong>en</strong> ouder is de zelfacceptatie to<strong>en</strong>eemt 4 <strong>en</strong> dat biseksuele vrouw<strong>en</strong> hun<br />
seksuele oriëntatie minder geaccepteerd hebb<strong>en</strong> dan de lesbische vrouw<strong>en</strong>. 5<br />
Tabel 5.3<br />
Perceptie van acceptatie in de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> zelfacceptatie, lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>, 2008<br />
(n = 1327) (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
perceptie van acceptatie in de sam<strong>en</strong>leving<br />
Onderdrukking van homoseksualiteit komt<br />
ook in Nederland nog steeds voor.<br />
In de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving is homoseksualiteit<br />
ge<strong>en</strong> probleem meer.<br />
zelfacceptatie<br />
Voor mijzelf is mijn lesbisch/biseksueel zijn<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel probleem.<br />
Als iemand me de kans zou bied<strong>en</strong> om heteroseksueel<br />
te word<strong>en</strong>, dan zou ik dat do<strong>en</strong>.<br />
Ik wou dat ik niet lesbisch/biseksueel was.<br />
Omdat ik lesbisch/biseksueel b<strong>en</strong> voel ik me<br />
niet helemaal mezelf.<br />
helemaal<br />
niet mee<br />
e<strong>en</strong>s<br />
0<br />
31<br />
1<br />
70<br />
70<br />
81<br />
eig<strong>en</strong>lijk<br />
niet mee<br />
e<strong>en</strong>s neutraal<br />
3<br />
46<br />
5<br />
18<br />
16<br />
13<br />
Bron: Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009)<br />
9<br />
10<br />
4<br />
7<br />
10<br />
4<br />
in grote<br />
lijn<strong>en</strong><br />
mee<br />
e<strong>en</strong>s<br />
52<br />
12<br />
28<br />
4<br />
3<br />
2<br />
helemaal<br />
mee e<strong>en</strong>s<br />
36<br />
1<br />
62<br />
1<br />
1<br />
1<br />
97
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
5.2.3 Welbevind<strong>en</strong><br />
Uit eerdere onderzoek<strong>en</strong> in <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> Nederland is al geblek<strong>en</strong> dat lesbische vrouw<strong>en</strong><br />
meer psychosociale gezondheidsproblem<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> dan heteroseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
(Bos et al. 1999; Cochran et al. 2003; Sandfort et al. 2001; Sandfort et al. 2009). In het<br />
onderzoek van Stichting OndersteBov<strong>en</strong> is ook gekek<strong>en</strong> naar psychosociale gezondheid.<br />
Niet om deze af te zett<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de psychosociale gezondheid van heteroseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
(dit is in eerdere onderzoek<strong>en</strong> immers al gedaan), maar om te kijk<strong>en</strong> op welke wijze<br />
deze sam<strong>en</strong>hangt met negatieve bejeg<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. In deze paragraaf wordt eerst ingezoomd<br />
op het psychosociaal welbevind<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, om vervolg<strong>en</strong>s later in dit<br />
hoofdstuk (§ 5.2.4) naar de sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met negatieve ervaring<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong>.<br />
Te veel pieker<strong>en</strong>, zich gespann<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong>zaamheid word<strong>en</strong> het meest door de<br />
vrouw<strong>en</strong> gerapporteerd: 44% zegt ‘nogal’ tot ‘heel veel’ in de afgelop<strong>en</strong> maand te hebb<strong>en</strong><br />
gepiekerd, 39% rapporteert zich ‘nogal’ tot ‘heel veel’ gespann<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> gevoeld<br />
<strong>en</strong> 22% zegt ‘nogal’ tot ‘heel veel’ het gevoel te hebb<strong>en</strong> gehad e<strong>en</strong>zaam te zijn geweest in<br />
de afgelop<strong>en</strong> maand (tabel 5.4).<br />
Tabel 5.4<br />
Aandeel lesbische vrouw<strong>en</strong> dat in de afgelop<strong>en</strong> maand last heeft gehad van depressiviteit <strong>en</strong> angst,<br />
2008 (n = 1327) (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
depressiviteit<br />
je e<strong>en</strong>zaam voel<strong>en</strong><br />
te veel over ding<strong>en</strong> pieker<strong>en</strong><br />
nerg<strong>en</strong>s meer belangstelling voor hebb<strong>en</strong><br />
gevoel dat je niets waard b<strong>en</strong>t<br />
angst<br />
z<strong>en</strong>uwachtig of trill<strong>en</strong> van binn<strong>en</strong><br />
je bang voel<strong>en</strong><br />
je gespann<strong>en</strong> voel<strong>en</strong><br />
aanvall<strong>en</strong> van angst of paniek<br />
98<br />
helemaal<br />
niet<br />
44<br />
18<br />
71<br />
64<br />
e<strong>en</strong><br />
beetje nogal<br />
34<br />
38<br />
19<br />
23<br />
9<br />
17<br />
5<br />
6<br />
tamelijk<br />
veel<br />
9<br />
16<br />
4<br />
5<br />
heel<br />
veel<br />
a Vrag<strong>en</strong> zijn afkomstig van verkorte versie van de Symptom Checklist -90 (scl-90; Derogatis 1993;<br />
Kerst<strong>en</strong> <strong>en</strong> Sandfort, 1994); e<strong>en</strong> gestandardiseerde zelfbeoordelingsschaal die lichamelijke <strong>en</strong><br />
psychische klacht<strong>en</strong> meet.<br />
39<br />
50<br />
13<br />
73<br />
40<br />
36<br />
48<br />
16<br />
Bron: Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009)<br />
Uit aanvull<strong>en</strong>de analyses blijkt dat respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die zichzelf biseksueel noem<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
hogere gemiddelde score hebb<strong>en</strong> op zowel depressiviteit als angst<strong>en</strong>, in vergelijking<br />
met respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die zichzelf als lesbisch label<strong>en</strong>. 6 Verder bleek dat zowel depressiviteit<br />
als angst<strong>en</strong> gerelateerd war<strong>en</strong> aan leeftijd <strong>en</strong> aan de mate waarin m<strong>en</strong> op<strong>en</strong> is<br />
9<br />
7<br />
18<br />
6<br />
10<br />
6<br />
16<br />
4<br />
4<br />
11<br />
1<br />
2<br />
2<br />
1<br />
5<br />
1
ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong>over familie <strong>en</strong> collega’s/studieg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. 7 Jongere lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ook vrouw<strong>en</strong> die minder op<strong>en</strong> zijn in de familiecontext rapporter<strong>en</strong> hogere scores op<br />
depressiviteit <strong>en</strong> angst<strong>en</strong>. Hetzelfde geldt voor op<strong>en</strong>heid op het werk: vrouw<strong>en</strong> die in op<br />
het werk minder op<strong>en</strong> zijn, rapporter<strong>en</strong> ook hogere scores op depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
angst<strong>en</strong>.<br />
5.2.4 Negatieve ervaring<strong>en</strong><br />
De meest frequ<strong>en</strong>t g<strong>en</strong>oemde negatieve ervaring<strong>en</strong> of opmerking<strong>en</strong> in het afgelop<strong>en</strong><br />
jaar met betrekking tot de persoonlijke leefstijl of leefsituatie van de vrouw<strong>en</strong> zijn<br />
nieuwsgierige of vervel<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong> (81%), de indruk dat er wordt geroddeld (72%) <strong>en</strong><br />
het nageroep<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met schunnige woord<strong>en</strong> (43%). Bedreiging<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vijandige<br />
stemming word<strong>en</strong> het minst vaak g<strong>en</strong>oemd, respectievelijk door 10% <strong>en</strong> 20% (tabel 5.5).<br />
Hierbij moet word<strong>en</strong> opgemerkt dat door de wijze waarop deze vraag gesteld is (In hoeverre<br />
heb je het afgelop<strong>en</strong> halfjaar negatieve gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> meegemaakt die te mak<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> met je persoonlijke leefstijl of leefsituatie?’), er niet direct gevraagd is naar<br />
homonegatieve ervaring<strong>en</strong>.<br />
Tabel 5.5<br />
Aandeel lesbische of biseksuele vrouw<strong>en</strong> dat in het afgelop<strong>en</strong> halfjaar vervel<strong>en</strong>de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
heeft meegemaakt die te mak<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> met hun persoonlijke leefstijl <strong>en</strong> leefsituatie, 2008 (n = 1327)<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
uitgeschold<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
belachelijk gemaakt word<strong>en</strong><br />
bedreigd word<strong>en</strong><br />
het onderwerp zijn van roddel<br />
schunnige woord<strong>en</strong> nageroep<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> vijandige stemming voel<strong>en</strong><br />
kritiek krijg<strong>en</strong> op de thuissituatie<br />
nieuwsgierige/vervel<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong><br />
helemaal<br />
<strong>nooit</strong><br />
63<br />
75<br />
68<br />
90<br />
28<br />
57<br />
80<br />
79<br />
19<br />
e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele<br />
keer<br />
33<br />
22<br />
27<br />
9<br />
50<br />
34<br />
17<br />
17<br />
49<br />
Bron: Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009)<br />
regelmatig<br />
vaak zeer vaak<br />
Om te kijk<strong>en</strong> naar verband<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> deze ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> demografische factor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gezondheidsaspect<strong>en</strong> is er e<strong>en</strong> somscore berek<strong>en</strong>d voor de in tabel 5.6 beschrev<strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hbo- of universitaire opleiding rapporter<strong>en</strong> e<strong>en</strong> significant<br />
lagere somscore op deze negatieve ervaring<strong>en</strong> dan de lager opgeleid<strong>en</strong>. 8 Verder bleek er<br />
e<strong>en</strong> verband met leeftijd te zijn: 9 de jongere vrouw<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hogere somscore zi<strong>en</strong><br />
op deze negatieve ervaring<strong>en</strong> dan de oudere vrouw<strong>en</strong>. Er zijn ge<strong>en</strong> significante verband<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> deze negatieve ervaring<strong>en</strong> of opmerking<strong>en</strong> met betrekking tot de leefstijl/<br />
3<br />
2<br />
3<br />
1<br />
14<br />
6<br />
2<br />
2<br />
18<br />
1<br />
1<br />
2<br />
0<br />
5<br />
2<br />
1<br />
2<br />
9<br />
0<br />
0<br />
0<br />
0<br />
3<br />
1<br />
0<br />
0<br />
5<br />
99
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
leefsituatie <strong>en</strong> de andere achtergrondvariabel<strong>en</strong> die in het onderzoek aan de orde zijn<br />
gekom<strong>en</strong>, zoals woonplaats <strong>en</strong> seksuele oriëntatie. Verder war<strong>en</strong> er ook verband<strong>en</strong> met<br />
de door de vrouw<strong>en</strong> gerapporteerde psychosociale gezondheid. Vrouw<strong>en</strong> die meer negatieve<br />
ervaring<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong>, scor<strong>en</strong> ook significant hoger op depressiviteit 10 <strong>en</strong> angst 11 .<br />
E<strong>en</strong> andere vraag die aan de vrouw<strong>en</strong> is gesteld, is of zij in het afgelop<strong>en</strong> halfjaar al dan<br />
niet negatieve reacties hebb<strong>en</strong> meegemaakt, die direct gericht war<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> hun lesbische<br />
of biseksuele oriëntatie; vrouw<strong>en</strong> die hierop ‘ja’ antwoordd<strong>en</strong>, werd vervolg<strong>en</strong>s<br />
gevraagd aan te gev<strong>en</strong> in welke context<strong>en</strong> dit gebeurde (zij kond<strong>en</strong> daarbij meerdere<br />
context<strong>en</strong> aankuis<strong>en</strong>). Bijna de helft van de vrouw<strong>en</strong> (46%) bevestigde deze ervaring te<br />
hebb<strong>en</strong> gehad <strong>en</strong> wist meerdere context<strong>en</strong> van deze gebeurt<strong>en</strong>is aan te gev<strong>en</strong> (tabel 5.6).<br />
Tabel 5.6<br />
Herkomst van de negatieve reacties; aandeel van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die in het afgelop<strong>en</strong> jaar negatieve reacties<br />
hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> vanwege hun seksuele oriëntatie, lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>, 2008 (n = 544)<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
familieled<strong>en</strong> 24<br />
collega’s of studieg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> 31<br />
k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> 12<br />
buurtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> 13<br />
onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> op straat 42<br />
onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in het uitgaanslev<strong>en</strong> 34<br />
Bron: Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009)<br />
De meest g<strong>en</strong>oemde context is op straat door onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> andere context die veel<br />
is g<strong>en</strong>oemd als e<strong>en</strong> omgeving waarin vrouw<strong>en</strong> geconfronteerd word<strong>en</strong> met negatieve<br />
opmerking<strong>en</strong> of gedraging<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> is het uitgaanslev<strong>en</strong>, op de voet gevolgd door<br />
collega’s (of studieg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>) die negatieve opmerking<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> of familieled<strong>en</strong> die negatieve<br />
ding<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> over de lesbische of biseksuele voorkeur van de vrouw<strong>en</strong> (tabel 5.6).<br />
De meeste vrouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> één context aangegev<strong>en</strong> waarin ze met dergelijke reacties te<br />
mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling geeft meer dan vier context<strong>en</strong> aan.<br />
We hebb<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong> welke gevolg<strong>en</strong> deze negatieve reacties kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op de psychosociale<br />
gezondheid van de vrouw<strong>en</strong>. Vrouw<strong>en</strong> die het laatste jaar negatieve reacties<br />
van familieled<strong>en</strong>, collega’s <strong>en</strong> k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van hun seksuele<br />
oriëntatie scor<strong>en</strong> hoger op de psychosociale gezondheidsproblem<strong>en</strong> dan vrouw<strong>en</strong> die<br />
deze ervaring<strong>en</strong> in het laatste jaar niet hebb<strong>en</strong> gehad (tabel 5.7).<br />
100
ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
Tabel 5.7<br />
Relatie tuss<strong>en</strong> depressiviteit <strong>en</strong> angst <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> het al of niet negatief bejeg<strong>en</strong>d zijn geweest a<br />
door diverse ander<strong>en</strong>, lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>, 2008 (n = 544) (in gemiddelde schaalscores,<br />
waarbij 1 = helemaal ge<strong>en</strong> last van gehad in afgelop<strong>en</strong> maand <strong>en</strong> 5 = heel erg veel last van gehad in<br />
afgelop<strong>en</strong> maand)<br />
familieled<strong>en</strong><br />
ja<br />
nee<br />
collega’s<br />
ja<br />
nee<br />
k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong><br />
ja<br />
nee<br />
buurt<br />
ja<br />
nee<br />
onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> op straat<br />
ja<br />
nee<br />
onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in het uitgaanslev<strong>en</strong><br />
ja<br />
nee<br />
a In de afgelop<strong>en</strong> maand.<br />
Bron: Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009)<br />
depressiviteit angst<br />
2.06<br />
2.17<br />
1.99<br />
2.29<br />
2.05<br />
2.29<br />
2.09<br />
2.00<br />
2.09<br />
2.00<br />
2.10<br />
2.05<br />
2.04<br />
2.24<br />
2.03<br />
2.22<br />
2.06<br />
2.28<br />
2.08<br />
2.12<br />
2.12<br />
2.04<br />
2.10<br />
2.06<br />
Voor het al dan niet meemak<strong>en</strong> van dergelijke confrontaties in de buurt, door onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
op straat of in het uitgaanslev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> significante verschill<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> in<br />
psychosociale gezondheid. Ook blijkt dat met name vrouw<strong>en</strong> die meer dan drie sociale<br />
context<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> meer psychosociale problem<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong>.<br />
5.4 Sam<strong>en</strong>vatting<br />
De meeste lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> die mee hebb<strong>en</strong> gedaan aan dit onderzoek<br />
– dat uitgevoerd werd in opdracht van Stichting OndersteBov<strong>en</strong> – war<strong>en</strong> op<strong>en</strong> over hun<br />
seksuele oriëntatie teg<strong>en</strong>over familieled<strong>en</strong> <strong>en</strong> collega’s (<strong>en</strong> studieg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> voor de jongere<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>). Lager opgeleid<strong>en</strong>, vrouw<strong>en</strong> die jonger zijn <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> zijn<br />
in mindere mate op<strong>en</strong> over hun seksuele oriëntatie. Ondanks deze relatief grote op<strong>en</strong>heid,<br />
mak<strong>en</strong> toch veel vrouw<strong>en</strong> zich zorg<strong>en</strong> dat ander<strong>en</strong> erachter kom<strong>en</strong>. Dit kan erop<br />
wijz<strong>en</strong> dat in veel andere context<strong>en</strong> dan de familie <strong>en</strong> het werk vrouw<strong>en</strong> in veel mindere<br />
mate op<strong>en</strong> zijn.<br />
101
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Alhoewel de gegev<strong>en</strong>s erop wijz<strong>en</strong> dat de meeste vrouw<strong>en</strong> zelf ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
met het lesbisch zijn, gev<strong>en</strong> zij wel aan dat homoseksualiteit nog lang niet geaccepteerd<br />
is in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving. Opvall<strong>en</strong>d is dat biseksuele vrouw<strong>en</strong> meer moeite<br />
hebb<strong>en</strong> met hun seksuele oriëntatie dan vrouw<strong>en</strong> die zichzelf lesbisch noem<strong>en</strong>. Dit verschil<br />
in zelfacceptatie is ook gevond<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> (zie<br />
hoofdstuk 4 in dit boek).<br />
Ook blijk<strong>en</strong> jongere lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> meer moeite te hebb<strong>en</strong> met het<br />
accepter<strong>en</strong> van hun seksuele oriëntatie dan oudere vrouw<strong>en</strong>. In combinatie met e<strong>en</strong><br />
andere bevinding uit het onderzoek, namelijk dat jonger<strong>en</strong> meer psychosociale problem<strong>en</strong><br />
rapporteerd<strong>en</strong>, kan dit erop wijz<strong>en</strong> dat er naar het beeld van de homoseksuele<br />
jonger<strong>en</strong> die nerg<strong>en</strong>s problem<strong>en</strong> mee hebb<strong>en</strong> (Savin-Williams 2005) g<strong>en</strong>uanceerd moet<br />
word<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong>. Andere onderzoek<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong>s al lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat jonge meid<strong>en</strong><br />
die romantische of seksuele gevoel<strong>en</strong>s voor person<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht hebb<strong>en</strong>, net<br />
zoals jong<strong>en</strong>s met deze gevoel<strong>en</strong>s, meer psychosociale problem<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
minder positief zelfbeeld hebb<strong>en</strong> dan jonger<strong>en</strong> die deze gevoel<strong>en</strong>s niet hebb<strong>en</strong> (Bos et<br />
al. 2008c).<br />
Eén van de doelstelling<strong>en</strong> van dit onderzoek was om te kijk<strong>en</strong> naar de ervaring<strong>en</strong> van<br />
vrouw<strong>en</strong> met homonegativiteit <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> hiervan voor hun psychosociale gezondheid.<br />
Ondanks dat in internationaal onderzoek Nederland vrijwel altijd naar vor<strong>en</strong> komt<br />
als e<strong>en</strong> land waarin het meest positief over homoseksualiteit wordt gedacht (Sandfort et<br />
al. 2008), is het opvall<strong>en</strong>d dat veel vrouw<strong>en</strong> die deelnam<strong>en</strong> aan dit onderzoek zegg<strong>en</strong> dat<br />
zij op e<strong>en</strong> of andere manier geconfronteerd word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> negatieve houding teg<strong>en</strong>over<br />
hun lesbische of biseksuele oriëntatie.<br />
De confrontatie met negatieve opmerking<strong>en</strong> over het lesbisch of biseksueel zijn overkomt<br />
veel lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> uit dit onderzoek; zowel op straat als in het<br />
uitgaanslev<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ook in minder anonieme context<strong>en</strong> zoals op het werk. Wat betreft de<br />
ervaring<strong>en</strong> op de werkvloer kom<strong>en</strong> deze bevinding<strong>en</strong> overe<strong>en</strong> met eerdere Nederlandse<br />
onderzoek<strong>en</strong> die hiernaar gedaan zijn <strong>en</strong> die tot de conclusie kwam<strong>en</strong> dat het werkklimaat<br />
in Nederland over het algeme<strong>en</strong> niet homopositief is (Bos <strong>en</strong> Sandfort 1998;<br />
Sandfort et al. 2005; Van der Klein et al. 2009). Met name stigmatiser<strong>en</strong>de <strong>en</strong> homonegatieve<br />
opmerking<strong>en</strong> door familieled<strong>en</strong>, collega’s <strong>en</strong> k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> negatieve<br />
impact te hebb<strong>en</strong> op de psychosociale gezondheid van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>.<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat dit verband niet te zi<strong>en</strong> was met betrekking tot de confrontatie met<br />
homonegativiteit op straat <strong>en</strong> in het uitgaanslev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> mogelijke verklaring zou kunn<strong>en</strong><br />
zijn dat vrouw<strong>en</strong> meer waarde hecht<strong>en</strong> aan relaties met familieled<strong>en</strong>, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
collega’s <strong>en</strong> dat daardoor homonegativiteit in deze sfer<strong>en</strong> ook harder aankomt dan wanneer<br />
deze wordt geuit door onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
In dit onderzoek blijkt verder dat blootstelling aan negatieve ervaring<strong>en</strong> die gericht zijn<br />
teg<strong>en</strong> de seksuele oriëntatie, negatieve gevolg<strong>en</strong> heeft voor de psychosociale gezondheid<br />
van de vrouw<strong>en</strong> die dit meemak<strong>en</strong>. Dit zou kunn<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> waarom in verschill<strong>en</strong>de<br />
onderzoek<strong>en</strong> telk<strong>en</strong>s weer naar vor<strong>en</strong> komt dat lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
meer psychosociale gezondheidsproblem<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> (Bos et al. 1999; Cochran <strong>en</strong><br />
Mays 2000; Sandfort et al. 2001; Sandfort et al. 2009). Dit komt niet doordat zij hun<br />
homo seksualiteit zelf als probleem ervar<strong>en</strong>, maar doordat veel lesbische <strong>en</strong> biseksuele<br />
102
ervaring<strong>en</strong> van lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met negatieve reacties zoals niet begrep<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, afkeur<strong>en</strong>de<br />
opmerking<strong>en</strong>, uitsluiting <strong>en</strong> soms zelf verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van geweld.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Stichting OndersteBov<strong>en</strong> is eind 2006 opgericht om de maatschappelijke acceptatie van lesbische <strong>en</strong><br />
biseksuele vrouw<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>.<br />
2 203 hebb<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong> lesbische relatie zijn gebor<strong>en</strong> (gemiddelde leeftijd van deze kinder<strong>en</strong><br />
is 9 jaar)<br />
3 Pearson r correlatie = .23 respectievelijk = .17<br />
4 Pearson r correlatie = .08<br />
5 De gemiddelde score van lesbische vrouw<strong>en</strong> op zelfacceptatie is 4.66; de gemiddelde score van biseksuele<br />
vrouw<strong>en</strong> op zelfacceptatie is 4.38.<br />
6 Lesbische vrouw<strong>en</strong> hal<strong>en</strong> op depressieve gevoel<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> gemiddelde score van 1.99 <strong>en</strong> op angst<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gemiddelde van 2.00; biseksuele vrouw<strong>en</strong> hal<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gemiddelde score van 2.18 op depressiviteit <strong>en</strong><br />
van 2.19 op angst.<br />
7 -.25 < Pearson r correlatie < -.21<br />
8 < hbo of universiteit: 13.9; hbo of universiteit: 14.7<br />
9 Pearson r correlatie = -.24<br />
10 Pearson r correlatie r = .24<br />
11 Pearson r correlatie r= .23<br />
103
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
6 Homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in Nederland<br />
104<br />
H<strong>en</strong>ny Bos <strong>en</strong> Loes van Gelder<strong>en</strong> (UvA)<br />
6.1 Verschill<strong>en</strong>de gezinstyp<strong>en</strong><br />
Kinder<strong>en</strong> groei<strong>en</strong> op in verschill<strong>en</strong>de gezinstyp<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld daarvan is het gezin<br />
met twee ouders van hetzelfde geslacht. Kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> met twee moeders kunn<strong>en</strong><br />
gebor<strong>en</strong> zijn in e<strong>en</strong> heteroseksuele relatie van één van de moeders voordat deze haar<br />
coming-out had. Ze kunn<strong>en</strong> echter ook binn<strong>en</strong> de homoseksuele relatie gebor<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Veelal word<strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong> dan verwekt door kunstmatige inseminatie of zelfinseminatie<br />
met sperma van e<strong>en</strong> donor. Bij zelfinseminatie kan de donor e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d of k<strong>en</strong>nis van de<br />
moeders zijn <strong>en</strong> deze kan in meer of mindere mate betrokk<strong>en</strong> zijn bij de opvoeding.<br />
Voor homoseksuele mann<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s is het moeilijker om die w<strong>en</strong>s te<br />
realiser<strong>en</strong>. Draagmoederschap, adoptie <strong>en</strong> co-ouderschap zijn in principe mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om aan deze behoefte vorm te gev<strong>en</strong>. Echter, commercieel draagmoederschap<br />
is in Nederland bij wet verbod<strong>en</strong>. Adoptie is veelal moeilijk doordat veel land<strong>en</strong> adoptie<br />
door e<strong>en</strong> homoseksueel koppel weiger<strong>en</strong> (ocw 2007) <strong>en</strong> het is vaak e<strong>en</strong> kostbare zaak<br />
om zonder volledige bemiddeling van e<strong>en</strong> Nederlandse adoptieorganisatie zelf e<strong>en</strong> kind<br />
uit het buit<strong>en</strong>land te adopter<strong>en</strong>. Voor Nederlandse homoseksuele mann<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s<br />
is het dan ook de meest voor de hand ligg<strong>en</strong>de optie om sperma te doner<strong>en</strong> aan<br />
e<strong>en</strong> lesbisch stel (of aan e<strong>en</strong> alle<strong>en</strong>staande lesbische of heteroseksuele vrouw) <strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
co-ouderschapconstructie sam<strong>en</strong> met de moeder(s) van het kind de opvoeding te del<strong>en</strong><br />
(Bos <strong>en</strong> Hakvoort 2007; Bos et al. 2006; Bos <strong>en</strong> Van Bal<strong>en</strong> 2009). Wanneer co-ouderschap<br />
plaatsvindt tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lesbisch stel <strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong>, wordt het ook wel e<strong>en</strong><br />
‘meerouderschapsituatie’ g<strong>en</strong>oemd (Vonk 2004).<br />
E<strong>en</strong> meerouderschapsituatie heeft zijn voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong>. Het kan e<strong>en</strong> voordeel zijn dat<br />
de stress <strong>en</strong> drukte die gepaard kan gaan met het opvoed<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> door meerdere<br />
volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> word<strong>en</strong> gedeeld. Het kan echter ook weer stressvol zijn om met meer dan<br />
twee volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> de opvoeding <strong>en</strong> opvoedingsstijl<strong>en</strong> op elkaar af te stemm<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ander<br />
nadeel is dat het voor het kind onrustig <strong>en</strong> verwarr<strong>en</strong>d kan zijn om dan weer in het <strong>en</strong>e,<br />
dan weer in het andere huishoud<strong>en</strong> te verblijv<strong>en</strong>. In dit opzicht zijn deze gezinn<strong>en</strong> min of<br />
meer te vergelijk<strong>en</strong> met heteroseksuele ouders die na e<strong>en</strong> scheiding voor co-ouderschap<br />
kiez<strong>en</strong> maar waar één of beide ouders e<strong>en</strong> nieuwe partner heeft die ook betrokk<strong>en</strong> is bij<br />
de opvoeding van de kinder<strong>en</strong>.<br />
Vermoedelijk kiez<strong>en</strong> steeds meer lesbische vrouw<strong>en</strong> voor de co-ouderschapconstructie<br />
omdat het aantal spermadonor<strong>en</strong> dat zich bij ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> kliniek<strong>en</strong> aanmeldt, is<br />
teruggelop<strong>en</strong>. Sinds 1 juni 2004 is het namelijk niet meer mogelijk om e<strong>en</strong> anonieme<br />
donor te zijn (Janss<strong>en</strong>s et al. 2005). Het vermoed<strong>en</strong> is dat veel lesbische vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
kinderw<strong>en</strong>s de lange wachtlijst<strong>en</strong> ontlop<strong>en</strong> door naar e<strong>en</strong> spermadonor te zoek<strong>en</strong> in<br />
hun directe omgeving (Bos <strong>en</strong> Hakvoort 2007). In dit hoofdstuk zal de stand van zak<strong>en</strong><br />
rondom homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in Nederland word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>. Ook word<strong>en</strong> de
homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in nederl and<br />
resultat<strong>en</strong> van het (langdurige) onderzoek naar lesbisch ouderschap, dat sinds 2000 aan<br />
de Universiteit van Amsterdam loopt, besprok<strong>en</strong>.<br />
6.2 Nederlandse wetgeving t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap<br />
Wat betreft lesbisch <strong>en</strong> homoseksueel ouderschap is de Nederlandse wetgeving volop in<br />
beweging. Nederland werd in 2001 het eerste land waarin het voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van hetzelfde<br />
geslacht mogelijk was om te trouw<strong>en</strong>. De recht<strong>en</strong> met betrekking tot kinder<strong>en</strong> die in<br />
e<strong>en</strong> lesbisch huwelijk gebor<strong>en</strong> zijn, war<strong>en</strong> echter nog niet gelijkgesteld aan die in e<strong>en</strong><br />
huwelijk tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrouw (Vonk 2004). De duomoeder (de vrouwelijke<br />
partner van de moeder die het kind baart) was niet vanzelfsprek<strong>en</strong>d de wettelijke ouder<br />
van de kinder<strong>en</strong> die binn<strong>en</strong> haar huwelijk met de biologische moeder gebor<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>;<br />
dit in teg<strong>en</strong>stelling tot het vaderlijk ouderschap van mann<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heteroseksueel<br />
huwelijk. Zij word<strong>en</strong> automatisch wettelijk de vader van het kind, ook al zijn ze niet<br />
de biologische vader. Vanaf 2007 is het voor de duomoeder mogelijk om via adoptie<br />
juridisch ook de ouder te word<strong>en</strong>. Dit moet echter wel met instemming van de rechter<br />
<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> verklaring dat het kind nu <strong>en</strong> in de toekomst niets van zijn of haar donor te<br />
verwacht<strong>en</strong> heeft (Ministerie van Justitie 2009).<br />
In december 2009 is er e<strong>en</strong> wetsontwerp gemaakt om de wetgeving over lesbisch ouderschap<br />
aan te pass<strong>en</strong>. Dit ontwerp houdt in dat e<strong>en</strong> duomoeder automatisch ook juridisch<br />
ouder wordt in het geval dat zij bij de geboorte van het kind getrouwd is met de biologische<br />
moeder <strong>en</strong> zij gebruik hebb<strong>en</strong> gemaakt van e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de zaaddonor (Commissie<br />
Kalsbeek 2008; Ministerie van Justitie 2009).Voor lesbische moeders die gebruik hebb<strong>en</strong><br />
gemaakt van e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de zaaddonor, kan het ouderschap van de duomoeder ontstaan<br />
door erk<strong>en</strong>ning van het kind bij de ambt<strong>en</strong>aar van de burgerlijke stand. Dit ontwerp is<br />
ter consultatie voorgelegd aan experts, die hierop kunn<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> (Ministerie van Justitie<br />
2009). Dit ontwerp biedt echter (nog) ge<strong>en</strong> mogelijkheid om het ‘meerouderschap’ in<br />
de wetgeving juridisch vast te legg<strong>en</strong>.<br />
6.3 Kinderw<strong>en</strong>s<br />
Onder homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> heeft lange tijd de m<strong>en</strong>ing geheerst dat wanneer<br />
je homoseksueel b<strong>en</strong>t, je maar moet accepter<strong>en</strong> dat je ge<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> kunt krijg<strong>en</strong><br />
na je coming-out. Anno 2010 is ouderschap voor lesbische vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong> steeds meer e<strong>en</strong> alternatief geword<strong>en</strong> dat zij in ieder geval overweg<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong><br />
onderzoek onder e<strong>en</strong> grote groep homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> bleek al<br />
in 1997 dat bijna e<strong>en</strong> derde van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 24 <strong>en</strong> 40 jaar e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s<br />
had (Sandfort 1997). Het rec<strong>en</strong>te onderzoek van het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>,<br />
waarvan in dit boek verslag wordt gedaan, wijst uit dat 60% van de meisjes met e<strong>en</strong><br />
homoseksuele of biseksuele voorkeur <strong>en</strong> 40% van de jong<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> dergelijke voorkeur<br />
e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s heeft (zie hoofdstuk 10).<br />
Kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lesbische of homoseksuele relatie gaat gepaard met tal van<br />
keuzes. Vrouw<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> bijvoorbeeld kiez<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zaaddonor uit e<strong>en</strong> kliniek of<br />
ziek<strong>en</strong>huis of voor e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de donor uit de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring (in het laatste geval moet<strong>en</strong><br />
105
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
ze bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaststell<strong>en</strong> wat zijn rol dan wordt). Mann<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> bijvoorbeeld op zoek<br />
moet<strong>en</strong> gaan naar e<strong>en</strong> vrouw die in e<strong>en</strong> meerouderconstructie sam<strong>en</strong> met h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kind<br />
wil krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvoed<strong>en</strong>. Vanwege de ingewikkeldheid van dergelijke keuzes wordt verondersteld<br />
dat lesbische vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s veelvuldig<br />
hebb<strong>en</strong> nagedacht over de red<strong>en</strong><strong>en</strong> waarom zij kinder<strong>en</strong> will<strong>en</strong>. Uit onderzoek naar de<br />
kinderw<strong>en</strong>s bij het eerste kind onder lesbische vrouw<strong>en</strong> met kinder<strong>en</strong> (gebor<strong>en</strong> na de<br />
coming-out) <strong>en</strong> onder heteroseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> (zonder geschied<strong>en</strong>is van<br />
onvruchtbaarheidsproblematiek), bleek dat deze w<strong>en</strong>s bij de lesbische moeders (zowel de<br />
biologische als de duomoeder) sterker was dan bij de heteroseksuele stell<strong>en</strong>. Ook gav<strong>en</strong><br />
de lesbische moeders in vergelijking met de heteroseksuele stell<strong>en</strong> vaker aan dat zij voordat<br />
zij zwanger werd<strong>en</strong> stil hadd<strong>en</strong> gestaan bij de red<strong>en</strong><strong>en</strong> waarom zij kinder<strong>en</strong> wild<strong>en</strong>.<br />
Deze gegev<strong>en</strong>s wijz<strong>en</strong> erop dat voor lesbische stell<strong>en</strong> het krijg<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> niet e<strong>en</strong><br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid is, maar e<strong>en</strong> weldoordachte keuze (Bos et al. 2003).<br />
6.4 Om hoeveel homo- <strong>en</strong> lesbische gezinn<strong>en</strong> gaat het?<br />
Volg<strong>en</strong>s het cbs war<strong>en</strong> er in 2009 in Nederland ongeveer 25.000 sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>de<br />
vrouwelijke koppels <strong>en</strong> 31.000 sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>de mannelijke koppels. 1 Het aantal sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>de<br />
vrouw<strong>en</strong>- <strong>en</strong> mann<strong>en</strong>par<strong>en</strong> is in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> geleidelijk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
(zie figuur 6.1).<br />
Figuur 6.1<br />
Aantal sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong>- <strong>en</strong> mann<strong>en</strong>par<strong>en</strong>, 1995-2009 (in absolute aantall<strong>en</strong>)<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
106<br />
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009<br />
Bron: CBS/StatLine (2010)<br />
vrouw<strong>en</strong><br />
mann<strong>en</strong><br />
In 11% van deze huishoud<strong>en</strong>s zijn kinder<strong>en</strong> aanwezig, daarbij gaat het om 20% van de<br />
vrouwelijke par<strong>en</strong> <strong>en</strong> 3% van mannelijke par<strong>en</strong>. 2 Onduidelijk is of deze kinder<strong>en</strong> in de<br />
huidige, homoseksuele relatie of in e<strong>en</strong> eerdere, heteroseksuele relatie gebor<strong>en</strong> zijn.
homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in nederl and<br />
Naar verwachting zal het aantal kinder<strong>en</strong> dat vanaf hun geboorte wordt opgevoed door twee<br />
moeders of twee vaders in de toekomst to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> (ocw 2001).<br />
6.5 Hoe vergaat het de kinder<strong>en</strong>?<br />
Er bestaan vele vooronderstelling<strong>en</strong> over <strong>en</strong> bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de opvoeding van kinder<strong>en</strong><br />
door lesbische moeders of homoseksuele vaders. Zo zoud<strong>en</strong> deze kinder<strong>en</strong> emotionele <strong>en</strong><br />
sociale moeilijkhed<strong>en</strong> ondervind<strong>en</strong> <strong>en</strong> door afkeur<strong>en</strong>de reacties van leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> sociaal<br />
geïsoleerd rak<strong>en</strong>. Ook zoud<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong> van de seksuele id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling,<br />
zoals de g<strong>en</strong>derid<strong>en</strong>titeit, g<strong>en</strong>derrol <strong>en</strong> seksuele voorkeur, beïnvloed word<strong>en</strong> door<br />
het feit dat kinder<strong>en</strong> met twee moeders of twee vaders opgroei<strong>en</strong> (zie voor e<strong>en</strong> analyse van<br />
dergelijke teg<strong>en</strong>argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>: Clarke 2001, 2002).<br />
De groei van het aantal kinder<strong>en</strong> dat wordt gebor<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gezin met twee ouders van hetzelfde<br />
geslacht vindt plaats in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving waarin de meerderheid van de bevolking<br />
door de jar<strong>en</strong> he<strong>en</strong> e<strong>en</strong> steeds meer positieve houding heeft gekreg<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
(zie hoofdstuk 2 van dit rapport) (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006; Sandfort et al. 2008). Daarbij<br />
moet wel de kanttek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> geplaatst dat e<strong>en</strong> substantieel deel van de Nederlandse<br />
bevolking bed<strong>en</strong>king<strong>en</strong> heeft bij het opgroei<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> bij homoseksuele ouders.<br />
Ruim e<strong>en</strong> kwart van de bevolking is teg<strong>en</strong> gelijke recht<strong>en</strong> voor homopar<strong>en</strong> <strong>en</strong> heteropar<strong>en</strong><br />
bij adoptie (zie hoofdstuk 2). Wat betek<strong>en</strong>t het voor kinder<strong>en</strong> om op te groei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving<br />
waarin ambival<strong>en</strong>t wordt gedacht over opvoeding door twee ouders van hetzelfde<br />
geslacht? Hoe reageert de omgeving <strong>en</strong> wat voor consequ<strong>en</strong>ties heeft dit voor de kinder<strong>en</strong>?<br />
6.5.1 Tweemoedergezinn<strong>en</strong><br />
Aan de Universiteit van Amsterdam loopt sinds 2000 e<strong>en</strong> onderzoek waarin kinder<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gevolgd die gebor<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> opgroei<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lesbische relatie. Het onderzoek is<br />
gestart met e<strong>en</strong> groep van 100 gezinn<strong>en</strong>, die geworv<strong>en</strong> zijn via verschill<strong>en</strong>de kanal<strong>en</strong> zoals<br />
het cliënt<strong>en</strong>bestand van e<strong>en</strong> kliniek waar vrouw<strong>en</strong> geïnsemineerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
adress<strong>en</strong>bestand van homo-ouderver<strong>en</strong>iging Meer dan Gew<strong>en</strong>st. Gegev<strong>en</strong>s zijn verzameld in<br />
2001/2002 to<strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 4 <strong>en</strong> 8 jaar oud war<strong>en</strong> (Bos et al. 2003, 2004a, 2004b,<br />
2007; Bos 2004 ; Bos <strong>en</strong> Hakvoort 2007) <strong>en</strong> vier jaar later (2005/2006) to<strong>en</strong> ze, logischerwijs,<br />
tuss<strong>en</strong> de 8 <strong>en</strong> 12 jaar oud war<strong>en</strong> (Bos et al. 2008a; Bos 2004c; Bos <strong>en</strong> Sandfort 2010). E<strong>en</strong><br />
derde meetronde gaat in 2010 van start.<br />
42 van de 100 kinder<strong>en</strong> in de tweemoedergezinn<strong>en</strong> zijn verwekt door zelfinseminatie met<br />
sperma gedoneerd door e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de uit de omgeving van de moeders. De kinder<strong>en</strong> wist<strong>en</strong><br />
wie de donor was <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ook allemaal regelmatig contact met hem. In één gezin was<br />
er sprake van e<strong>en</strong> co-ouderschap met de vader <strong>en</strong> zijn partner. In 58 gezinn<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de<br />
kinder<strong>en</strong> verwekt door inseminatie met sperma uit e<strong>en</strong> kliniek. Dit onderzoek is gestart op<br />
het mom<strong>en</strong>t dat het in Nederland nog mogelijk was om in ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> kliniek<strong>en</strong> geïnsemineerd<br />
te word<strong>en</strong> met sperma van e<strong>en</strong> anonieme of bek<strong>en</strong>de donor (het zog<strong>en</strong>oemde<br />
A- of B-loket). Voor de optie van de bek<strong>en</strong>de donor gold dat zijn id<strong>en</strong>titeit pas mocht word<strong>en</strong><br />
prijsgegev<strong>en</strong> als het kind 16 jaar oud was <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> op verzoek van het kind. In ons onderzoek<br />
hebb<strong>en</strong> 13 kinder<strong>en</strong> deze mogelijkheid. Op het mom<strong>en</strong>t dat de gegev<strong>en</strong>s zijn verzameld was<br />
107
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
de id<strong>en</strong>titeit van de donor voor deze kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun moeders echter nog steeds onbek<strong>en</strong>d.<br />
Sinds januari 2001 is de wetgeving veranderd <strong>en</strong> is er alle<strong>en</strong> nog maar e<strong>en</strong> B-loket.<br />
Om het psychosociaal welbevind<strong>en</strong> van de kinder<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 4 <strong>en</strong> 8 jaar oud te met<strong>en</strong>,<br />
is aan hun moeders gevraagd om de Child Behavior Checklist (cbcl) (zie Ach<strong>en</strong>bach<br />
1991; Verhulst et al. 1996) in te vull<strong>en</strong>. Hetzelfde werd ook gevraagd aan ouders van de<br />
100 kinder<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong> ‘traditioneel’ vader-moedergezin opgroei<strong>en</strong>. Deze 100 kinder<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> geselecteerd op sociaaldemografische gegev<strong>en</strong>s. Op deze wijze werd voorkom<strong>en</strong><br />
dat áls er verschill<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> in het psychosociaal welbevind<strong>en</strong> van<br />
de kinder<strong>en</strong> in beide gezinstyp<strong>en</strong>, deze niet toegeschrev<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aan<br />
verschill<strong>en</strong> in achtergrondgegev<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> de tweemoedergezinn<strong>en</strong> <strong>en</strong> de traditionele<br />
vader-moedergezinn<strong>en</strong> die meeded<strong>en</strong> aan het onderzoek. Uit figuur 6.2 is af te lez<strong>en</strong> dat<br />
er ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> te constater<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in het voorkom<strong>en</strong> van gedrags- <strong>en</strong> emotionele<br />
probleem bij kinder<strong>en</strong> in beide situaties (Bos et al. 2007). 3<br />
Figuur 6.2<br />
Probleemgedraging<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> (4-8 jaar) a in tweemoedergezinn<strong>en</strong> <strong>en</strong> traditionele vader-<br />
moedergezinn<strong>en</strong> (mogelijke minimum <strong>en</strong> maximum som scores op internaliser<strong>en</strong>d, externaliser<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> totaal probleem gedrag zijn respectivelijk 0 <strong>en</strong> 64, 0 <strong>en</strong> 70, <strong>en</strong> 0- 238<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
108<br />
internaliser<strong>en</strong>d<br />
probleemgedrag<br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
externaliser<strong>en</strong>d<br />
probleemgedrag<br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
totaal<br />
probleemgedrag<br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
a Gerapporteerd door ouders middels de Child Behavior Checklist (CBCL/4-18).<br />
Bron: Bos et al. (2007)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
totale groep<br />
Binn<strong>en</strong> het Nederlandse onderzoek is niet alle<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong> of het psychosociaal welbevind<strong>en</strong><br />
van kinder<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> lesbische familie afweek van hun leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> in<br />
heteroseksuele families, maar ook of de donorstatus invloed heeft op het psychosociaal<br />
welbevind<strong>en</strong>. De resultat<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat er op 4- tot 8-jarige leeftijd ge<strong>en</strong> significante<br />
verschill<strong>en</strong> war<strong>en</strong> op internaliser<strong>en</strong>de <strong>en</strong> externaliser<strong>en</strong>de probleemgedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook
homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in nederl and<br />
niet op probleemgedraging<strong>en</strong> in totaal, zoals gemet<strong>en</strong> met de cbcl, tuss<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de donor uit de omgeving van de moeders <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> die verwekt war<strong>en</strong> met<br />
donorzaad uit e<strong>en</strong> A- of B-loket (voor beide lokett<strong>en</strong> gold dat de kinder<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> hun leeftijd<br />
de id<strong>en</strong>titeit van de donor niet k<strong>en</strong>d<strong>en</strong>) (Bos <strong>en</strong> Hakvoort 2007).<br />
Zoals al eerder vermeld, zijn de gezinn<strong>en</strong> vier jaar later (in 2005/’06, to<strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong><br />
8 tot 12 jaar oud war<strong>en</strong>) opnieuw b<strong>en</strong>aderd voor de tweede meting. Deze keer werd aan<br />
de kinder<strong>en</strong> zelf gevraagd om e<strong>en</strong> kort vrag<strong>en</strong>lijstje in te vull<strong>en</strong> over hoe zij zich voeld<strong>en</strong>.<br />
Op deze wijze werd<strong>en</strong> er gegev<strong>en</strong>s verzameld over hun globale zelfwaardering <strong>en</strong> sociale<br />
acceptatie (Perceived Compet<strong>en</strong>ce Scale for Childr<strong>en</strong>, zie Harter 1982) <strong>en</strong> depressieve gevoel<strong>en</strong>s<br />
(subschaal van de kindversie van de Global Health Questionnaire, zie Goldberg 1991).<br />
Van de kinder<strong>en</strong> uit de 100 tweemoedergezinn<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er 63 bereid om dit te do<strong>en</strong>. Van<br />
de kinder<strong>en</strong> uit de 100 vader- <strong>en</strong> moedergezinn<strong>en</strong>, die mee hadd<strong>en</strong> gedaan aan de eerste<br />
meting war<strong>en</strong> er 42 die de vrag<strong>en</strong>lijst wild<strong>en</strong> invull<strong>en</strong> in het vervolgonderzoek. Om ongeveer<br />
ev<strong>en</strong>veel kinder<strong>en</strong> in beide groep<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong>, zijn er opnieuw ouders <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong><br />
via schol<strong>en</strong> geworv<strong>en</strong>. Dankzij die werving kon de aanwezigheid van sociaalemotionele <strong>en</strong><br />
gedragsproblem<strong>en</strong> bij 63 kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gezin met twee moeders vergelek<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> met die bij 68 kinder<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong> traditioneel vader-moedergezin opgroei<strong>en</strong>:<br />
Er werd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. Op psychosociaal welbevind<strong>en</strong> (globale zelfwaardering,<br />
sociale vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> depressieve gevoel<strong>en</strong>s) functioneerd<strong>en</strong> de 8-12-jarige kinder<strong>en</strong><br />
die opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gezin met twee lesbische moeders vergelijkbaar met kinder<strong>en</strong> die<br />
opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vader-moedergezin (Bos <strong>en</strong> Sandfort 2010) (zie figuur 6.3). 4<br />
Figuur 6.3<br />
Psychosociaal welbevind<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> (8-12 jaar) a in tweemoedergezinn<strong>en</strong> <strong>en</strong> traditionele vadermoedergezinn<strong>en</strong><br />
(mogelijke scores 1- 4 waarbij 1 staat voor lage score <strong>en</strong> 4 op e<strong>en</strong> hoge score)<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
zelfwaardering sociale vaardighed<strong>en</strong> depressieve gevoel<strong>en</strong>s<br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
tweemoedergezin<br />
a Gerapporteerd door de kinder<strong>en</strong> zelf.<br />
Bron: Bos <strong>en</strong> Sandfort (2010)<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
totale groep<br />
109
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tijd<strong>en</strong>s de tweede meting is de kinder<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> aantal vrag<strong>en</strong> voorgelegd die betrekking<br />
hadd<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong> van hun g<strong>en</strong>derid<strong>en</strong>titeit. Zo werd aan h<strong>en</strong><br />
gevraagd om bij e<strong>en</strong> zestal stereotype mann<strong>en</strong>beroep<strong>en</strong> (bv. politieag<strong>en</strong>t) aan te gev<strong>en</strong><br />
of zij interesse hadd<strong>en</strong> om ‘later als zij groot zijn’ dit beroep uit te oef<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dezelfde<br />
vraag werd gesteld voor e<strong>en</strong> zestal stereotype vrouw<strong>en</strong>beroep<strong>en</strong> (waaronder leraar),<br />
ontle<strong>en</strong>d aan de Occupational Choices Scale for Childr<strong>en</strong> (Antil et al. 1996). Tev<strong>en</strong>s kreg<strong>en</strong><br />
zij e<strong>en</strong> lijst voorgelegd met e<strong>en</strong> aantal typische persoonlijkheidsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> die<br />
stereotype voor jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> voor meisjes zijn, waarbij ze moest<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong> of zij deze<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> (persoonlijkheidsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> ontle<strong>en</strong>d aan de Childr<strong>en</strong>’s Sex<br />
Role Inv<strong>en</strong>tory, zie Boldizar 1991). De auteurs hadd<strong>en</strong> verwacht verschill<strong>en</strong> te zull<strong>en</strong><br />
vind<strong>en</strong> op deze aspect<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>derid<strong>en</strong>titeit, omdat kinder<strong>en</strong> in tweemoedergezinn<strong>en</strong>,<br />
vergelek<strong>en</strong> met kinder<strong>en</strong> in traditionele vader-moedergezinn<strong>en</strong>, meer diversiteit<br />
in g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong> in hun directe omgeving zi<strong>en</strong> (Bos <strong>en</strong> Sandfort 2010). Deze verschill<strong>en</strong><br />
blek<strong>en</strong> er echter niet te zijn (zie figuur 6.4). 5<br />
Figuur 6.4<br />
G<strong>en</strong>derid<strong>en</strong>titeit van kinder<strong>en</strong> (8-12 jaar) a in tweemoedergezinn<strong>en</strong> <strong>en</strong> traditionele vader-moedergezinn<strong>en</strong><br />
((mogelijke scores 1- 4 waarbij 1 staat voor lage score <strong>en</strong> 4 op e<strong>en</strong> hoge score)<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
110<br />
voorkeur stereotype<br />
mann<strong>en</strong>beroep<strong>en</strong><br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
voorkeur stereotype<br />
vrouw<strong>en</strong>beroep<strong>en</strong><br />
tweemoedergezin<br />
jong<strong>en</strong>s meisjes totale groep<br />
a Gerapporteerd door de kinder<strong>en</strong> zelf.<br />
Bron: Bos <strong>en</strong> Sandfort (2010)<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
stereotype<br />
jong<strong>en</strong>seig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
stereotype<br />
meisjeseig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin
homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in nederl and<br />
Aan de kinder<strong>en</strong> werd ook gevraagd of zij het gevoel hadd<strong>en</strong> dat hun ouders vond<strong>en</strong><br />
dat zij zich conform de g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>. Het bleek dat kinder<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong><br />
vader-moedergezin dit gevoel sterker hadd<strong>en</strong> dan kinder<strong>en</strong> uit de tweemoedergezinn<strong>en</strong><br />
(zie figuur 6.5). 6 Ook werd de kinder<strong>en</strong> gevraagd in hoeverre zij later met iemand van<br />
hetzelfde geslacht wild<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Met deze vrag<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> we<br />
te wet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in hoeverre kinder<strong>en</strong> al op relatief jonge leeftijd vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> bij de<br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid van e<strong>en</strong> heteroseksuele relatie. In de Engelstalige literatuur wordt<br />
dit ook wel sexual questioning g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> wordt erop gewez<strong>en</strong> dat dit bij kinder<strong>en</strong> al<br />
op jonge leeftijd aanwezig kan zijn (Carver et al. 2004). We vond<strong>en</strong> in het Nederlandse<br />
onderzoek dat de kinder<strong>en</strong> in de lesbische gezinn<strong>en</strong> meer sexual questioning liet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
dan kinder<strong>en</strong> in de vader-moedergezinn<strong>en</strong> (zie figuur 6.5). Overig<strong>en</strong>s zegt dit uiteraard<br />
niets over de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur van de kinder<strong>en</strong>.<br />
Figuur 6.5<br />
Druk die kinder<strong>en</strong> van hun ouders ervar<strong>en</strong> om zich conform g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong> te gedrag<strong>en</strong>, <strong>en</strong> sexual<br />
questioning bij kinder<strong>en</strong> (8-12 jaar) in tweemoedergezinn<strong>en</strong> <strong>en</strong> traditionele vader-moedergezinn<strong>en</strong><br />
(mogelijke scores 1- 4 waarbij 1 staat voor lage score <strong>en</strong> 4 op e<strong>en</strong> hoge score) a<br />
2,5<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
ervar<strong>en</strong> druk van ouders om<br />
conform g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong> te gedrag<strong>en</strong><br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
a Gerapporteerd door de kinder<strong>en</strong> zelf.<br />
Bron: Bos <strong>en</strong> Sandfort (2010)<br />
6.5.2 Tweevadergezinn<strong>en</strong><br />
vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> bij vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid<br />
heteroseksualiteit (sexual questioning)<br />
tweemoedergezin<br />
traditioneel<br />
vadermoedergezin<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
totale groep<br />
Onderzoek naar homoseksuele mann<strong>en</strong> die na hun coming-out vader zijn geword<strong>en</strong>,<br />
staat in Nederland <strong>en</strong> internationaal nog in de kinderscho<strong>en</strong><strong>en</strong>. In 2009 is er aan de<br />
Universiteit van Amsterdam e<strong>en</strong> eerste studie gedaan naar vaderschap onder deze groep<br />
111
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
mann<strong>en</strong> (Bos in press). Dit is gedaan met medewerking van de homo-ouderver<strong>en</strong>iging<br />
Meer dan Gew<strong>en</strong>st. Deze ver<strong>en</strong>iging heeft aan alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die in haar e-mailadress<strong>en</strong>bestand<br />
staan e<strong>en</strong> bericht gestuurd waarin stond dat het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong><br />
voor e<strong>en</strong> onderzoek op zoek is naar homoseksuele mann<strong>en</strong> die in hun huidige (homoseksuele)<br />
relatie vader zijn geword<strong>en</strong> <strong>en</strong> de biologische vader zijn van e<strong>en</strong> of meer kinder<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de 4 <strong>en</strong> 12 jaar. 37 mann<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> meedo<strong>en</strong>, maar e<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> voldeed niet aan de<br />
gestelde criteria, omdat hij e<strong>en</strong> kind geadopteerd had. De overige 36 homoseksuele mann<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> allemaal vader geword<strong>en</strong> door spermadonatie aan e<strong>en</strong> lesbisch stel waarmee<br />
ze in co-ouderschap hun kind(er<strong>en</strong>) opvoed<strong>en</strong>. Gemiddeld war<strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong> 11,5 dag per<br />
maand daadwerkelijk in het huishoud<strong>en</strong> van hun vader aanwezig. Net als in het onderzoek<br />
onder tweemoedergezinn<strong>en</strong> zijn gegev<strong>en</strong>s verzameld over het welbevind<strong>en</strong> van de kinder<strong>en</strong>,<br />
ditmaal door de ouders te vrag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>lijst in te vull<strong>en</strong> over hun oudste kind (de<br />
Str<strong>en</strong>gth Difficulties Questionnaire ofwel sdq, zie Goodman et al. 2000). Het ging daarbij<br />
om twintig jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> meisjes.<br />
Om e<strong>en</strong> vergelijking te kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, zijn er via schol<strong>en</strong> vaders b<strong>en</strong>aderd om dezelfde<br />
vrag<strong>en</strong>lijst in te vull<strong>en</strong>. Voor deze vergelijkingsgroep werd<strong>en</strong> dezelfde selectiecriteria<br />
opgesteld als voor de homoseksuele vaders: de kinder<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 4 <strong>en</strong> 12 jaar<br />
oud zijn, de vader moest de biologische vader zijn <strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> in de huidige<br />
relatie gebor<strong>en</strong> zijn. 130 vaders gav<strong>en</strong> aan mee te will<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Op grond van e<strong>en</strong> aantal<br />
sociaaldemografische gegev<strong>en</strong>s die bij de werving gevraagd war<strong>en</strong> (sekse <strong>en</strong> leeftijd van<br />
het oudste kind), is er e<strong>en</strong> match gemaakt met de homovadergroep <strong>en</strong> zijn er 36 vaders<br />
geselecteerd voor het daadwerkelijk invull<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>lijst.<br />
Het welbevind<strong>en</strong> van de kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gezin met twee vaders werd vergelek<strong>en</strong><br />
met dat van de kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gezin met e<strong>en</strong> vader <strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeder.<br />
Daarbij moet word<strong>en</strong> opgemerkt dat alle vadergezinn<strong>en</strong> die aan dit onderzoek meeded<strong>en</strong>,<br />
meeroudergezinn<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. De opvoeding werd gedeeld met de moeders van de kinder<strong>en</strong>.<br />
Er blek<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> te zijn tuss<strong>en</strong> beide groep<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> op het gebied van gedraging<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> naar andere kinder<strong>en</strong> toe, of wat betreft emotionele problem<strong>en</strong>,<br />
hyperactiviteit of gedragsproblem<strong>en</strong>.<br />
6.6 Stigmatisering<br />
6.6.1 Ervaring<strong>en</strong> van moeders<br />
In het onderzoek onder lesbische moeders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> is bij de eerste meting aan de<br />
moeders gevraagd of ze vanwege het feit dat zij kinder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> lesbische<br />
relatie vervel<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong> van andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit hun omgeving te hor<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
gekreg<strong>en</strong> of op e<strong>en</strong> negatieve manier hierover b<strong>en</strong>aderd zijn (Bos et al. 2004b). Daarbij<br />
werd specifiek gevraagd naar verschill<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong> <strong>en</strong> b<strong>en</strong>adering<strong>en</strong>. ‘Nieuwsgierige<br />
vrag<strong>en</strong> van ander<strong>en</strong> over de gezinssituatie’ werd het meest door de moeders gerapporteerd.<br />
68% van de biologische moeders <strong>en</strong> 72% van de duomoeders meldd<strong>en</strong> dit. ‘Andere<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> roddel<strong>en</strong> over ons gezin’ werd ook veel g<strong>en</strong>oemd door de moeders (27% van de<br />
biologische moeders <strong>en</strong> 33% van de sociale moeders). ‘Afkeur<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong> over de<br />
gezinssituatie’ (13% resp. 12%) <strong>en</strong> ‘buit<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong> word<strong>en</strong>’ (12% resp. 9%) werd<strong>en</strong> iets min-<br />
112
homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in nederl and<br />
der vaak g<strong>en</strong>oemd. Er blek<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> significante verschill<strong>en</strong> te zijn tuss<strong>en</strong> de<br />
opmerking<strong>en</strong> die de biologische <strong>en</strong> de duomoeders rapporteerd<strong>en</strong>.<br />
6.6.2 Ervaring<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong><br />
Soortgelijke vrag<strong>en</strong> zijn in het vervolgonderzoek ook aan de kinder<strong>en</strong> zelf gesteld (zij<br />
war<strong>en</strong> to<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 8 <strong>en</strong> 12 jaar oud) (Bos <strong>en</strong> Van Bal<strong>en</strong> 2008). Dat andere kinder<strong>en</strong><br />
grapjes mak<strong>en</strong> over het kind omdat hij of zij twee lesbische moeders heeft, is de meest<br />
gerapporteerde opmerking (61%), gevolgd door ‘Andere kinder<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> nieuwsgierige<br />
vrag<strong>en</strong> over mijn moeders <strong>en</strong> het feit dat zij lesbisch zijn’ (57%). Andere veel g<strong>en</strong>oemde<br />
ervaring<strong>en</strong> zijn dat andere kinder<strong>en</strong> negatieve opmerking<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> over de seksuele<br />
voorkeur van de moeders (45%), dat er door andere kinder<strong>en</strong> over de thuissituatie<br />
wordt geroddeld (31%), dat ze het gevoel hebb<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> door andere<br />
kinder<strong>en</strong> vanwege de niet-traditionele gezinssituatie (26%), <strong>en</strong> dat leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
afkeur<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> over de thuissituatie (21%). Over het algeme<strong>en</strong><br />
noemd<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s dezelfde opmerking<strong>en</strong> als meisjes. Er was echter één uitzondering:<br />
meisjes rapporteerd<strong>en</strong> vaker dan jong<strong>en</strong>s dat zij het gevoel hadd<strong>en</strong> dat er over h<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hun lesbische moeders werd geroddeld. Gegev<strong>en</strong>s over dergelijke ervaring<strong>en</strong> van<br />
kinder<strong>en</strong> uit gezinn<strong>en</strong> met twee vaders (al dan niet in e<strong>en</strong> meerouderschapconstructie)<br />
zijn er nog niet.<br />
6.6.3 Stigmatisering door leeftijdsg<strong>en</strong>ootjes<br />
Moeders <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> met negatieve opmerking<strong>en</strong> over<br />
het feit dat zij deel uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gezin met twee moeders. De vraag is of we deze<br />
negativiteit ook terugzi<strong>en</strong> in de meest directe omgeving van de kinder<strong>en</strong>, namelijk bij<br />
leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> in de schoolomgeving van het kind. Om dit te onderzoek<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
we aan 229 kinder<strong>en</strong> in de leeftijd van 10 <strong>en</strong> 13 jaar gevraagd of zij het ermee e<strong>en</strong>s zijn<br />
dat lesbische vrouw<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> adopter<strong>en</strong>; dezelfde vraag is ook gesteld met<br />
betrekking tot homoseksuele mann<strong>en</strong> (Bos et al., ter publicatie aangebod<strong>en</strong>). Alle<br />
kinder<strong>en</strong> war<strong>en</strong> geworv<strong>en</strong> via schol<strong>en</strong> in Amsterdam <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> lesuur werd e<strong>en</strong><br />
schriftelijke vrag<strong>en</strong>lijst met deze vrag<strong>en</strong> ingevuld. De ouders hadd<strong>en</strong> toestemming<br />
gegev<strong>en</strong> om hun kinder<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> deelnem<strong>en</strong> aan dit onderzoek. De schol<strong>en</strong> stond<strong>en</strong><br />
allemaal in zog<strong>en</strong>oemde achterstandswijk<strong>en</strong> in Amsterdam; dit omdat de achterligg<strong>en</strong>de<br />
vraagstelling van deze studie was om na te gaan of kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Nederlandse<br />
achtergrond andere opvatting<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over homoseksualiteit <strong>en</strong> ouderschap door<br />
twee moeders of twee vaders, dan kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> niet-Nederlandse of niet-westerse<br />
achtergrond. Van ongeveer de helft van de kinder<strong>en</strong> was de vader of de moeder niet<br />
in Nederland (of in e<strong>en</strong> ander westers land) gebor<strong>en</strong>; meestal ging het om kinder<strong>en</strong><br />
waarvan de vader <strong>en</strong>/of de moeder gebor<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in Turkije, Marokko of Suriname.<br />
Bijna driekwart (74,3%) van de kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Nederlandse culturele achtergrond <strong>en</strong><br />
40,6% van de kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> niet-Nederlandse of niet-westerse achtergrond geeft<br />
aan dat lesbische vrouw<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> adopter<strong>en</strong>. Als het gaat over adoptiemogelijkhed<strong>en</strong><br />
voor homoseksuele mann<strong>en</strong> , dan geeft respectievelijk 68,8% <strong>en</strong> 42,1% van de<br />
113
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
kinder<strong>en</strong> aan dat dit mogelijk moet zijn. De groep kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> niet-Nederlandse of<br />
niet-westerse culturele achtergrond was divers, maar de verschill<strong>en</strong>de subgroep<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
te klein om apart te kunn<strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong>.<br />
Het gevond<strong>en</strong> verschil dat kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> niet-westerse achtergrond negatiever<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over adoptie door lesbische <strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> is ook terug te zi<strong>en</strong> in<br />
hun manier van d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong>. Ook hier<br />
bleek dat kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> niet-westerse culturele achtergrond negatiever war<strong>en</strong> over<br />
homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> dan kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Nederlandse of<br />
andere westerse culturele achtergrond. Zowel bij de kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> niet-Nederlandse<br />
als bij de kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> westerse achtergrond gold dat jong<strong>en</strong>s in vergelijking met<br />
meisjes negatiever over homoseksuele mann<strong>en</strong> dacht<strong>en</strong>; deze sekseverschill<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er<br />
niet als het ging om de houding teg<strong>en</strong>over lesbische vrouw<strong>en</strong>.<br />
6.6.4 Wat betek<strong>en</strong>t stigmatisering voor het welbevind<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong>?<br />
In het Nederlandse onderzoek naar lesbisch ouderschap is bij de eerste meting ook<br />
gekek<strong>en</strong> of er e<strong>en</strong> verband is tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds de door moeders g<strong>en</strong>oemde ervaring<strong>en</strong><br />
met negatieve bejeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> vervel<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong> uit hun omgeving over het feit<br />
dat zij in e<strong>en</strong> lesbische relatie kinder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> (bij deze analyse is hiervoor<br />
e<strong>en</strong> schaal gemaakt), <strong>en</strong> anderzijds de door de moeders gerapporteerde probleemgedraging<strong>en</strong><br />
van hun kind (Bos et al. 2004b). Op verschill<strong>en</strong>de probleemgedraging<strong>en</strong><br />
uit de Child Behavior Checklist (cbcl) was er e<strong>en</strong> significante sam<strong>en</strong>hang: moeders<br />
die meer negatieve opmerking<strong>en</strong> over hun specifieke gezinssituatie uit hun omgeving<br />
meld<strong>en</strong>, rapporter<strong>en</strong> bij hun kinder<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hogere score op internaliser<strong>en</strong>de, externaliser<strong>en</strong>de<br />
<strong>en</strong> ‘totale’ probleemgedraging<strong>en</strong>. 7<br />
Of er e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang is tuss<strong>en</strong> de gerapporteerde negatieve bejeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> het psychosociaal<br />
welbevind<strong>en</strong> van de kinder<strong>en</strong> is ook onderzocht met de gegev<strong>en</strong>s die in het vervolgonderzoek<br />
zijn verzameld. Bij jong<strong>en</strong>s die zelf meer stigmatisering rapporteerd<strong>en</strong>,<br />
meldd<strong>en</strong> de ouders e<strong>en</strong> verhoogde hyperactiviteit <strong>en</strong> bij meisjes 8 die meer stigmatisering<br />
hadd<strong>en</strong> meegemaakt, werd<strong>en</strong> lagere scores op eig<strong>en</strong>waard<strong>en</strong> gesignaleerd 9 (Bos <strong>en</strong> Van<br />
Bal<strong>en</strong> 2008).<br />
6.7 Conclusie<br />
6.7.1 ‘No differ<strong>en</strong>ce consc<strong>en</strong>sus’<br />
Ondanks de minder positieve situatie waarin kinder<strong>en</strong> in veel andere land<strong>en</strong> opgroei<strong>en</strong><br />
in vergelijking met kinder<strong>en</strong> in Nederlandse tweemoedergezinn<strong>en</strong>, laat internationaal<br />
onderzoek zi<strong>en</strong> dat kinder<strong>en</strong> met twee moeders in hun sociaal-emotionele ontwikkeling<br />
niet verschill<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> traditioneel gezin met e<strong>en</strong> vader<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeder (zie voor overzichtsartikel<strong>en</strong>: Bos et al. 2005; Perrin <strong>en</strong> Committee on<br />
Psychosocial Aspects of Child and Family Health 2002; Stacey <strong>en</strong> Biblarz 2001; Tasker<br />
2005). In de wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur rondom lesbisch ouderschap wordt dit ook wel<br />
aangeduid met de term no differ<strong>en</strong>ce cons<strong>en</strong>sus (Stacey <strong>en</strong> Biblarz 2001). Ook in het Neder-<br />
114
homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in nederl and<br />
landse onderzoek dat sinds 2000 aan de Universiteit van Amsterdam wordt uitgevoerd,<br />
wijz<strong>en</strong> de bevinding<strong>en</strong> in de richting van deze no differ<strong>en</strong>ce cons<strong>en</strong>sus. In de literatuur<br />
is er volop discussie of de cons<strong>en</strong>sus ook opgaat als het gaat over de g<strong>en</strong>derid<strong>en</strong>titeitontwikkeling<br />
van kinder<strong>en</strong> (Bos <strong>en</strong> Sandfort 2010; Biblarz <strong>en</strong> Stacey 2010a, 2010b; Stacey <strong>en</strong><br />
Biblarz 2001).<br />
Daarbij moet word<strong>en</strong> opgemerkt dat al deze onderzoeksgegev<strong>en</strong>s zijn gebaseerd op<br />
ofwel rapportage van de ouders ofwel rapportage van de kinder<strong>en</strong>; dit laatste in de<br />
onderzoek<strong>en</strong> waar de kinder<strong>en</strong> oud g<strong>en</strong>oeg war<strong>en</strong> om zelf vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> in te vull<strong>en</strong>. Dit<br />
zou ertoe kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> dat de gegev<strong>en</strong>s vertek<strong>en</strong>d zijn voor de groep kinder<strong>en</strong> in lesbische<br />
gezinn<strong>en</strong>, omdat deze groep gezi<strong>en</strong> hun minderheidspositie misschi<strong>en</strong> de neiging<br />
heeft om uit emancipatorisch oogpunt positief uit de bus te will<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Echter, ook<br />
de ouders uit heteroseksuele gezinn<strong>en</strong> will<strong>en</strong> graag dat hun kinder<strong>en</strong> het goed do<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zi<strong>en</strong> graag positieve resultat<strong>en</strong> als het gaat om het welbevind<strong>en</strong> van hun kinder<strong>en</strong>. Dat is<br />
ook één van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> dat er naast de cbcl <strong>en</strong> de Youth Self Report ook nog e<strong>en</strong> variant<br />
op deze vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> is, die ingevuld moet word<strong>en</strong> door de doc<strong>en</strong>t van het betreff<strong>en</strong>de<br />
kind (Ach<strong>en</strong>bach 1991). Het is zeker raadzaam om dit instrum<strong>en</strong>t ook in toekomstig<br />
onderzoek te gebruik<strong>en</strong>. Daarbij moet wel rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> met het feit dat de<br />
doc<strong>en</strong>t het gedrag van het kind zal beoordel<strong>en</strong> in de schoolcontext.<br />
Of e<strong>en</strong> dergelijke no-differ<strong>en</strong>ce cons<strong>en</strong>sus ook opgaat als het gaat om kinder<strong>en</strong> die<br />
opgroei<strong>en</strong> bij twee vaders is nog niet bek<strong>en</strong>d. Onderzoek naar deze kinder<strong>en</strong> staat<br />
nog in de kinderscho<strong>en</strong><strong>en</strong>. Naast de pilotstudie die aan Universiteit van Amsterdam<br />
heeft plaatsgevond<strong>en</strong> (Bos in press) is er rec<strong>en</strong>telijk één onderzoek naar homoseksuele<br />
vaders gestart in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> (Farr <strong>en</strong> Patterson 2009) <strong>en</strong> één in Groot Brittannië<br />
(Golombok 2009). Deze studies richt<strong>en</strong> zich op homoseksuele mann<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> kind<br />
geadopteerd hebb<strong>en</strong> of vader zijn geword<strong>en</strong> door middel van (commercieel) draagmoederschap.<br />
Ook is het nog niet bek<strong>en</strong>d of de no-differ<strong>en</strong>ce cons<strong>en</strong>sus opgaat voor adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die vanaf hun geboorte opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gezin met twee moeders. Onderzoek naar<br />
adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die bij twee moeders opgroei<strong>en</strong>, maar gebor<strong>en</strong> zijn uit e<strong>en</strong> eerdere<br />
heteroseksuele relatie van e<strong>en</strong> van de moeders, wijst er echter op dat er ook in deze<br />
leeftijdsfase ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> zijn met kinder<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vader-moedergezin (Gartrell <strong>en</strong><br />
Bos in press; Wainright <strong>en</strong> Patterson 2008).<br />
6.7.2 Kritiek op de no differ<strong>en</strong>ce cons<strong>en</strong>sus<br />
Op de no-differ<strong>en</strong>ce cons<strong>en</strong>sus is kritiek gegev<strong>en</strong> (Bos 2004; Biblarz <strong>en</strong> Stacey 2010a,<br />
2010b; Stacey <strong>en</strong> Biblarz 2001). Uit verschill<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> blijkt dan wel dat kinder<strong>en</strong><br />
die bij twee ouders van hetzelfde geslacht opgroei<strong>en</strong> niet meer psychosociale problem<strong>en</strong><br />
verton<strong>en</strong> dan kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vader <strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeder, het bleek echter ook dat<br />
e<strong>en</strong> (groot) deel van deze kinder<strong>en</strong> wel discriminer<strong>en</strong>de <strong>en</strong> stigmatiser<strong>en</strong>de ervaring<strong>en</strong><br />
heeft. Deze negatieve ervaring<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> door te werk<strong>en</strong> op het psychosociale welbevind<strong>en</strong><br />
van de kinder<strong>en</strong> (Bos <strong>en</strong> Van Bal<strong>en</strong> 2008; Bos et al. 2008a, 2008b). In de no-differ<strong>en</strong>ce<br />
cons<strong>en</strong>sus wordt voorbijgegaan aan het feit dat kinder<strong>en</strong> met ouders van hetzelfde<br />
geslacht met homonegativeiteit word<strong>en</strong> geconfronteerd <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> met heteroseksuele<br />
115
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
ouders per definitie niet.<br />
E<strong>en</strong> ander kritiekpunt is dat er vanuit de no-differ<strong>en</strong>ce cons<strong>en</strong>sus ge<strong>en</strong> aandacht wordt<br />
besteed aan de diversiteit binn<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> lesbische gezinn<strong>en</strong>. Er is bijvoorbeeld nog<br />
niet onderzocht hoe het de kinder<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> meeroudergezinn<strong>en</strong> vergaat in vergelijking<br />
met de kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gezinssituatie met twee moeders waarbij de donor<br />
ge<strong>en</strong> rol speelt in de opvoeding.<br />
T<strong>en</strong> slotte is het meeste onderzoek naar gezinn<strong>en</strong> met twee ouders van hetzelfde<br />
geslacht geconc<strong>en</strong>treerd rondom de vraag of de kinder<strong>en</strong> zich ‘anders’ ontwikkel<strong>en</strong> dan<br />
kinder<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> traditioneel vader-moedergezin. Bij dit design kunn<strong>en</strong> twee kritische<br />
vrag<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesteld:<br />
- Betek<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> ‘andere’ ontwikkeling ook e<strong>en</strong> slechtere ontwikkeling? Uit het Nederlandse onderzoek<br />
komt naar vor<strong>en</strong> dat kinder<strong>en</strong> met twee moeders hoger scor<strong>en</strong> op de eig<strong>en</strong>schap sexual questioning.<br />
Dit is anders maar zeker niet negatief.<br />
- Voldoet het traditionele vader-moedergezin als controlegroep? In de hed<strong>en</strong>daagse Nederlandse<br />
sam<strong>en</strong>leving is e<strong>en</strong> heel palet aan gezinstyp<strong>en</strong> waar te nem<strong>en</strong> (waaronder e<strong>en</strong>oudergezinn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
nieuw sam<strong>en</strong>gestelde gezinn<strong>en</strong> waarbij e<strong>en</strong> of beide ouders na e<strong>en</strong> echtscheiding e<strong>en</strong> nieuwe relatie<br />
aangaan waarbij de nieuwe partner ook kinder<strong>en</strong> heeft uit e<strong>en</strong> vorige relatie).<br />
6.8 Tot slot<br />
De resultat<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het opgroei<strong>en</strong> bij twee ouders van hetzelfde geslacht op<br />
zichzelf ge<strong>en</strong> risicofactor is; kinder<strong>en</strong> met twee moeders of twee vaders rapporter<strong>en</strong><br />
immers niet meer psychosociale problem<strong>en</strong> dan kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vader <strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeder.<br />
Het Nederlandse onderzoek laat echter ook zi<strong>en</strong> dat kinder<strong>en</strong> die met homonegativiteit<br />
geconfronteerd word<strong>en</strong> meer psychosociale problem<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> (Bos et al. 2004b; Bos<br />
<strong>en</strong> Van Bal<strong>en</strong> 2008). De vraag die hierbij gesteld kan word<strong>en</strong>, is: hoe word<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> die<br />
opgroei<strong>en</strong> bij twee ouders van hetzelfde geslacht beschermd <strong>en</strong> voorbereid op stigmatisering<br />
<strong>en</strong> homonegativiteit? <strong>Steeds</strong> meer (internationaal) onderzoek richt zich op deze<br />
vraag <strong>en</strong> dit wordt dan ook omschrev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> nieuwe richting in het onderzoek naar<br />
deze niet-traditionele gezinn<strong>en</strong> (Goldberg 2009; Van Gelder<strong>en</strong> et al. 2009).<br />
E<strong>en</strong> breder algeme<strong>en</strong>-theoretisch kader van factor<strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> dat negatieve<br />
ervaring<strong>en</strong>, zoals stigmatisering, leid<strong>en</strong> tot psychosociale problem<strong>en</strong>, zou e<strong>en</strong> goed<br />
uitgangspunt zijn om deze vraag te beantwoord<strong>en</strong>. In de literatuur over veerkracht (o.a.<br />
Vanderbilt-Adriance <strong>en</strong> Shaw 2008) wordt daarbij e<strong>en</strong> onderscheid gemaakt naar individuele<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zoals copingstrategieën, gezinsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zoals de kwaliteit van de<br />
relatie tuss<strong>en</strong> ouders <strong>en</strong> kind/adolesc<strong>en</strong>t, of de wijze waarop ouders hun kinder<strong>en</strong> voorbereid<strong>en</strong><br />
op homonegativiteit <strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het gezin zoals het k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
die in e<strong>en</strong>zelfde gezinsstructuur opgroei<strong>en</strong>. Door meer wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
k<strong>en</strong>nis te krijg<strong>en</strong> over deze factor<strong>en</strong> bij lesbische <strong>en</strong> homoseksuele gezinn<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
deze ouders beter word<strong>en</strong> ondersteund als het opvoedingsproces door ervaring<strong>en</strong> met<br />
stigmatisering wordt (of dreigt te word<strong>en</strong>) ontregeld. Zo kan er word<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong> aan<br />
de positieve ontwikkeling van kinder<strong>en</strong> in gezinn<strong>en</strong> met ouders van hetzelfde geslacht.<br />
116
homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap in nederl and<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 In 2002 versche<strong>en</strong> e<strong>en</strong> artikel van Liesbeth Ste<strong>en</strong>hof van het cbs over het aantal par<strong>en</strong> van gelijk<br />
geslacht (Ste<strong>en</strong>hof 2002); meer rec<strong>en</strong>te cijfers word<strong>en</strong> periodiek op StatLine gepubliceerd. Het is bij<br />
deze aantall<strong>en</strong> van belang te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat het om schatting<strong>en</strong> gaat; zie voor nadere toelichting<br />
het artikel van Ste<strong>en</strong>hof.<br />
2 Op verzoek geleverde informatie van het cbs.<br />
3 – Internaliser<strong>en</strong>d probleemgedrag: gezinstype p > .05, geslacht kind p > .05,<br />
geslacht kind x gezinstype p > .05;<br />
– Externaliser<strong>en</strong>d probleemgedrag: gezinstype p > .05, geslacht kind p < .001,<br />
geslacht kind x gezinstype p > .05;<br />
– Totaal probleemgedrag: gezinstype p > .05, geslacht kind p < .05,<br />
geslacht kind x gezinstype p > .05.<br />
4 – Zelfwaardering: gezinstype p > .05, geslacht kind p > .05, geslacht kind x gezinstype p > .05;<br />
– Sociale vaardighed<strong>en</strong>: gezinstype p > .05, geslacht kind p > .05, geslacht kind x gezinstype<br />
p > .05;<br />
– Depressieve gevoel<strong>en</strong>s: gezinstype p > .05, geslacht kind p < .05, geslacht kind x gezinstype p > .05.<br />
5 – Voorkeur stereotype mann<strong>en</strong>beroep<strong>en</strong>: gezinstype p > .05, geslacht kind p < .05,<br />
geslacht kind x gezinstype p > .05;<br />
– Voorkeur stereotype vrouw<strong>en</strong>beroep<strong>en</strong>: gezinstype p > .05, geslacht kind p < .001,<br />
geslacht kind x gezinstype p > .05;<br />
– Stereotype jong<strong>en</strong>seig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>: gezinstype p > .05, geslacht kind p < .05,<br />
geslacht kind x gezinstype p < .05;<br />
– Stereotype meisjeseig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>: gezinstype p > .05, geslacht kind p < .001,<br />
geslacht kind x gezinstype p > .05.<br />
6 – Druk die kinder<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> van ouders om zich conform g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong> te gedrag<strong>en</strong>:<br />
gezinstype p < .05, geslacht kind p < .05, geslacht kind x gezinstype p > .05;<br />
– Sexual questioning: gezinstype p < .05, geslacht kind p > .05, geslacht kind x gezinstype p > .05.<br />
7 .15 < r < .21, p
deel 3<br />
Ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong><br />
biseksuele jonger<strong>en</strong>
samefeelings: e<strong>en</strong> onderzoek onder homojonger<strong>en</strong><br />
7 SameFeelings: e<strong>en</strong> onderzoek onder homojonger<strong>en</strong><br />
Jantine van Lisdonk <strong>en</strong> Diana van Berg<strong>en</strong> (scp)<br />
7.1 Homojonger<strong>en</strong> in Nederland in beeld<br />
De lev<strong>en</strong>sfase van jonger<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 16 <strong>en</strong> 25 jaar k<strong>en</strong>merkt zich bij uitstek door het<br />
ontdekk<strong>en</strong> wie ze zijn <strong>en</strong> hoe ze hun lev<strong>en</strong> will<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>. Ook de vormgeving van e<strong>en</strong><br />
(seksuele) id<strong>en</strong>titeit vindt grot<strong>en</strong>deels in deze periode plaats. De seksuele id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling<br />
verloopt voor homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> in <strong>en</strong>kele<br />
opzicht<strong>en</strong> anders dan voor heteroseksuele jonger<strong>en</strong>. Er is nog weinig bek<strong>en</strong>d over hoe<br />
Nederlandse homojonger<strong>en</strong> dit proces ervar<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe zij vind<strong>en</strong> dat hun omgeving<br />
reageert op hun niet-heteroseksualiteit.<br />
In dit onderdeel (hoofdstuk 7 tot <strong>en</strong> met 11) wordt verslag gedaan van het eerste grote<br />
onderzoek onder homojonger<strong>en</strong> 1 in Nederland. C<strong>en</strong>traal staan hun ervaring<strong>en</strong> met<br />
seksuele voorkeur, coming-out, acceptatie <strong>en</strong> homonegativiteit in de omgeving, <strong>en</strong> de<br />
gevolg<strong>en</strong> van die ervaring<strong>en</strong> voor hun welbevind<strong>en</strong>. We b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat de resultat<strong>en</strong><br />
betrekking hebb<strong>en</strong> op de beleving van jonger<strong>en</strong>. Wanneer we sprek<strong>en</strong> over homonegativiteit<br />
of non-acceptatie dan betreft het dus subjectieve ervaring<strong>en</strong> die homojonger<strong>en</strong><br />
hiermee hebb<strong>en</strong>.<br />
Dit onderzoek onder homojonger<strong>en</strong> bouwt voort op de k<strong>en</strong>nis die rec<strong>en</strong>te studies onder<br />
Nederlandse homojonger<strong>en</strong> op <strong>en</strong>kele deelgebied<strong>en</strong> of subgroep<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voortgebracht.<br />
De Universiteit Maastricht heeft e<strong>en</strong> cohortonderzoek onder 185 homojong<strong>en</strong>s<br />
gedaan <strong>en</strong> deze studie was vooral gericht op seksueel risicogedrag <strong>en</strong> coming-out (Franss<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> Hospers 2009). De Inspectie van het Onderwijs heeft e<strong>en</strong> studie uitgevoerd naar<br />
seksuele diversiteit <strong>en</strong> seksuele weerbaarheid op schol<strong>en</strong>, waar tev<strong>en</strong>s homojonger<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> ondervraagd (2009a; 2009b). Daarnaast heeft de Rutgers Nisso Groep onder bijna<br />
250 homojonger<strong>en</strong> tot <strong>en</strong> met 25 jaar onderzoek gedaan (De Graaf et al. 2005). Hoewel<br />
deze onderzoek<strong>en</strong> diverse thema’s hebb<strong>en</strong> belicht <strong>en</strong> interessante aanknopingspunt<strong>en</strong><br />
bied<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> ze elk hun beperking in doelgroep (alle<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s, scholier<strong>en</strong>) of thematiek<br />
(seksueel gedrag, coming-out of klimaat op schol<strong>en</strong>). E<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> beeld van<br />
meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s met homo- of biseksuele gevoel<strong>en</strong>s t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van hun seksuele<br />
voorkeur, coming-out, reacties uit de omgeving <strong>en</strong> psychisch welbevind<strong>en</strong> ontbreekt<br />
vooralsnog.<br />
Het is belangrijk om deze ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> in kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, omdat er<br />
signal<strong>en</strong> zijn dat zij zeker zo vaak als volwass<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met<br />
non-acceptatie <strong>en</strong> homonegativiteit. In vergelijking met volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> is de houding van<br />
(hetero)jonger<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit nogal negatief (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006).<br />
Dit kan veel invloed hebb<strong>en</strong> op homojonger<strong>en</strong>, omdat het ervar<strong>en</strong> van geborg<strong>en</strong>heid<br />
<strong>en</strong> veiligheid in de omgeving juist in deze lev<strong>en</strong>sfase belangrijk is. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hecht<strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong> vaak veel waarde aan de m<strong>en</strong>ing van ander<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vooral van andere jonger<strong>en</strong>.<br />
121
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Negatieve ervaring<strong>en</strong> in deze periode kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>de rol spel<strong>en</strong> in hun latere<br />
lev<strong>en</strong> op gebied van bijvoorbeeld relatievorming <strong>en</strong> psychisch welbevind<strong>en</strong>.<br />
De houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving is nogal ambival<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> dit kan ingewikkeld zijn voor homojonger<strong>en</strong>. Enerzijds gev<strong>en</strong> veel Nederlanders<br />
er blijk van dat ze tolerant staan teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, anderzijds blijft<br />
heteroseksualiteit de norm. Dit leidt ertoe dat op<strong>en</strong>heid over e<strong>en</strong> niet-heteroseksuele<br />
voorkeur vaak (maar niet altijd) gewaardeerd wordt, terwijl homonegativiteit in allerlei<br />
vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> mat<strong>en</strong> blijft voorkom<strong>en</strong> (Buijs et al. 2008; Hekma 2007; Keuz<strong>en</strong>kamp et<br />
al. 2006; Picavet <strong>en</strong> Sandfort 2005). Ook betek<strong>en</strong>t dit dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met homoseksuele<br />
gevoel<strong>en</strong>s regelmatig ervar<strong>en</strong> dat ze ‘anders’ zijn. Zeker voor jonger<strong>en</strong>, die vanwege hun<br />
lev<strong>en</strong>sfase veel transities doormak<strong>en</strong> <strong>en</strong> op zoek zijn naar wie ze zijn, kan het ontdekk<strong>en</strong><br />
van homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong> het hieraan invulling gev<strong>en</strong>, gepaard gaan met onzekerheid,<br />
verwarring <strong>en</strong> stress.<br />
Er zijn aanwijzing<strong>en</strong> dat homojonger<strong>en</strong> in sommige opzicht<strong>en</strong> kwetsbaarder zijn dan<br />
homovolwass<strong>en</strong><strong>en</strong>. Homojonger<strong>en</strong> tot 25 jaar ervar<strong>en</strong> vaker gevoel<strong>en</strong>s van onveiligheid<br />
dan oudere homoseksuel<strong>en</strong> (Van San <strong>en</strong> De Boom 2006) <strong>en</strong> jonge lesbische <strong>en</strong> biseksuele<br />
vrouw<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> meer depressieklacht<strong>en</strong>, angstgevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meer ervaring met<br />
homonegatieve reacties dan oudere lesbische <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 5).<br />
Juist voor homojonger<strong>en</strong> kan (de dreiging van) afkeuring van ander<strong>en</strong> veel impact hebb<strong>en</strong><br />
(Bohan 1996).<br />
Het is bek<strong>en</strong>d dat Nederlandse jonger<strong>en</strong> in de vroege adolesc<strong>en</strong>tie (13-15 jaar) die zich<br />
aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> e<strong>en</strong> minder goede m<strong>en</strong>tale gezondheid ervar<strong>en</strong><br />
dan jonger<strong>en</strong> die deze gevoel<strong>en</strong>s niet hebb<strong>en</strong> (Bos et al. 2008c). In ons onderzoek onder<br />
(iets oudere) jonger<strong>en</strong> met deze gevoel<strong>en</strong>s, bekijk<strong>en</strong> we welke factor<strong>en</strong> van invloed zijn<br />
op het psychisch welbevind<strong>en</strong>.<br />
Het onderzoek dat hier wordt gepres<strong>en</strong>teerd, richt zich op meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> de<br />
16 <strong>en</strong> 25 jaar die zich alle<strong>en</strong> of ook aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. De ondergr<strong>en</strong>s<br />
van 16 jaar is niet gestoeld op e<strong>en</strong> theoretische afweging, maar is e<strong>en</strong> gevolg van de voorwaard<strong>en</strong><br />
die aan de Wet Bescherming Persoonsgegev<strong>en</strong>s verbond<strong>en</strong> zijn. 2 Naast leeftijd<br />
was het criterium voor deelname het ervar<strong>en</strong> van aantrekking (ofwel ‘je aangetrokk<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong>’) tot (ook) sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Het was ge<strong>en</strong> voorwaarde om zich als homoseksueel,<br />
lesbisch of biseksueel te id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> behoeve van de leesbaarheid duid<strong>en</strong> we de<br />
groep die heeft deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> aan het onderzoek meestal kortweg aan met de term<br />
‘homojonger<strong>en</strong>’. Hiermee bedoel<strong>en</strong> we dus ook jonger<strong>en</strong> die andere labels hanter<strong>en</strong><br />
zoals lesbisch, biseksueel, gay, queer, transg<strong>en</strong>der, <strong>en</strong>zovoort, of jonger<strong>en</strong> die hun seksuele<br />
voorkeur niet b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong>.<br />
We zull<strong>en</strong> ook expliciet aandacht bested<strong>en</strong> aan jonger<strong>en</strong> die zich tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong>. Regelmatig word<strong>en</strong> zij onder de groep homoseksuel<strong>en</strong> geschaard <strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> daardoor als groep biseksuel<strong>en</strong> onzichtbaar, terwijl zij met specifieke kwesties<br />
<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. D<strong>en</strong>k aan andere vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong><br />
met coming-out <strong>en</strong> gebrekkige acceptatie door zowel heteroseksuele als homoseksuele<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (Balsam <strong>en</strong> Mohr 2007; Herek 2002; Rust 2004). We hanter<strong>en</strong> in dit deel<br />
e<strong>en</strong> driedeling: ‘homoseksuele jonger<strong>en</strong>’ (uitsluit<strong>en</strong>d aantrekking tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>),<br />
122
samefeelings: e<strong>en</strong> onderzoek onder homojonger<strong>en</strong><br />
‘overweg<strong>en</strong>d homoseksuele jonger<strong>en</strong>’ (voornamelijk aantrekking tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>,<br />
maar ook tot de andere sekse) <strong>en</strong> ‘biseksuele jonger<strong>en</strong>’ (ev<strong>en</strong>veel aantrekking tot beide<br />
seks<strong>en</strong> of voornamelijk tot de andere sekse). Er zijn meerdere argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om te kiez<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> driedeling in plaats van de gangbare tweedeling ‘homoseksueel’ <strong>en</strong> ‘biseksueel’.<br />
De groep ‘overweg<strong>en</strong>d homoseksueel’ is behoorlijk omvangrijk (31% van de meisjes,<br />
23% van de jong<strong>en</strong>s) <strong>en</strong> hun ervaring<strong>en</strong> op het gebied van verliefd zijn, relaties <strong>en</strong> seks<br />
bevind<strong>en</strong> zich in e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>positie t<strong>en</strong> opzichte van die van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele<br />
jonger<strong>en</strong>. Het zou daarom arbitrair zijn om de groep ‘overweg<strong>en</strong>d homoseksuele<br />
jonger<strong>en</strong>’ te schar<strong>en</strong> onder ‘homoseksuele’ of ‘biseksuele’ jonger<strong>en</strong>. In de analyses is<br />
altijd gekek<strong>en</strong> naar verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> deze drie groep<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> behoeve van de leesbaarheid<br />
is ervoor gekoz<strong>en</strong> om uitsluit<strong>en</strong>d te rapporter<strong>en</strong> over verschill<strong>en</strong> wanneer ze opvall<strong>en</strong>d<br />
of bijzonder zijn.<br />
In dit hoofdstuk wordt beschrev<strong>en</strong> hoe het onderzoek is opgezet <strong>en</strong> wat de belangrijkste<br />
sociaaldemografische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zijn van de homojonger<strong>en</strong> die aan het onderzoek hebb<strong>en</strong><br />
deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
7.2 Opzet onderzoek SameFeelings<br />
Populatie<br />
Dit onderzoek richt zich op jonger<strong>en</strong> in Nederland die zich ook of alle<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong><br />
tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Het is onbek<strong>en</strong>d hoe groot deze populatie in Nederland is, omdat<br />
dit nog <strong>nooit</strong> in deze formulering is uitgevraagd onder jonger<strong>en</strong>. Wel laat onderzoek zi<strong>en</strong><br />
dat onder Nederlandse jonger<strong>en</strong> van 12-25 jaar in totaal 2,0% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 1,3% van<br />
de meisjes (ook) valt op sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Het aantal jonger<strong>en</strong> dat ooit fantaseert over sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
is veel groter: 10% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 27% van de meisjes (De Graaf et al. 2005).<br />
Het is duidelijk dat het verschil tuss<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> op <strong>en</strong> fantaser<strong>en</strong> groot is <strong>en</strong> dat er verschill<strong>en</strong>de<br />
associaties aan t<strong>en</strong> grondslag ligg<strong>en</strong>.<br />
Werving<br />
Het onderzoek is bek<strong>en</strong>dgemaakt onder de titel SameFeelings. Het verzamel<strong>en</strong> van<br />
gegev<strong>en</strong>s heeft plaatsgevond<strong>en</strong> in twee fas<strong>en</strong>. Van eind mei tot <strong>en</strong> met begin augustus<br />
2009 kond<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> online e<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>lijst invull<strong>en</strong>. Deze kwantitatieve dataset wordt<br />
onder de tabell<strong>en</strong> <strong>en</strong> figur<strong>en</strong> aangeduid met de afkorting Same’09. Vervolg<strong>en</strong>s zijn in<br />
september <strong>en</strong> oktober van dat jaar 30 diepte-interviews gehoud<strong>en</strong>.<br />
Het was niet mogelijk om e<strong>en</strong> aselecte repres<strong>en</strong>tatieve steekproef te trekk<strong>en</strong>, omdat er<br />
ge<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong>bestand beschikbaar is <strong>en</strong> het opspor<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> via e<strong>en</strong><br />
bevolkingsonderzoek erg kostbaar is, aangezi<strong>en</strong> de doelgroep klein is. Om toch <strong>en</strong>ige<br />
controle te houd<strong>en</strong> over de uiteindelijke sam<strong>en</strong>stelling van de steekproef hebb<strong>en</strong> we<br />
geprobeerd om e<strong>en</strong> zo groot mogelijke groep homojonger<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong> die qua leeftijd,<br />
sekse, seksuele voorkeur, religieuze, etnische <strong>en</strong> sociaaleconomische achtergrond gevarieerd<br />
is. Om dit te bewerkstellig<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we diverse kanal<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut.<br />
Allereerst hebb<strong>en</strong> we geworv<strong>en</strong> via websites <strong>en</strong> netwerksites (Hyves), mailinglijst<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> nieuwsbriev<strong>en</strong> gericht op homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>. Alle<br />
grote organisaties voor homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> jonge-<br />
123
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
r<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hun medewerking verle<strong>en</strong>d (o.a. Homojonger<strong>en</strong>platform, Expreszo, coc,<br />
FemFusion, Pann, lnbi, Schorer, bimeid<strong>en</strong>.nl). Ook hebb<strong>en</strong> we allerlei lokale, kleinere<br />
<strong>en</strong> specifieke organisaties <strong>en</strong> netwerk<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd, zoals Stichting Nafar, Differ<strong>en</strong>t,<br />
chjc, 18min.eu <strong>en</strong> ContrariO. Sommige organisaties <strong>en</strong> websites richt<strong>en</strong> zich uitsluit<strong>en</strong>d<br />
op jong<strong>en</strong>s of meisjes, andere op beide. Opvall<strong>en</strong>d is dat er voor biseksuele meisjes e<strong>en</strong><br />
drukbezochte specifieke website is, terwijl er ge<strong>en</strong> goedbezochte equival<strong>en</strong>t bestaat voor<br />
biseksuele jong<strong>en</strong>s.<br />
T<strong>en</strong> tweede is er geworv<strong>en</strong> via websites <strong>en</strong> netwerksites (Hyves) voor jonger<strong>en</strong> in het<br />
algeme<strong>en</strong>, zoals S<strong>en</strong>se, FunX, Kaboem <strong>en</strong> meid<strong>en</strong>.startpagina.nl. Via deze algem<strong>en</strong>e jonger<strong>en</strong>kanal<strong>en</strong><br />
hoopt<strong>en</strong> we ook meid<strong>en</strong> <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s te bereik<strong>en</strong> die twijfel<strong>en</strong>, niet op<strong>en</strong>lijk<br />
uitkom<strong>en</strong> voor hun seksuele voorkeur, of niet op homospecifieke websites kijk<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> derde is er ook offline geworv<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> wervingsteam van <strong>en</strong>kele meid<strong>en</strong> <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s<br />
heeft op feest<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor homo-, lesbische <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> flyers <strong>en</strong><br />
pakjes kauwgom verspreid <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> daarbij geïnformeerd over het onderzoek (o.a.<br />
op Pann-feest<strong>en</strong>, Lavelöss, Roze Kermis, Roze Zaterdag, Gay Palace, Flirtation, <strong>en</strong>Suite<br />
<strong>en</strong> KissKissClub). Verder zijn er flyers opgestuurd naar diverse uitgaansgeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>,<br />
homojonger<strong>en</strong>organisaties <strong>en</strong> alle Jong & Out-afdeling<strong>en</strong> van het coc. Van de jonger<strong>en</strong><br />
die op feest<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn b<strong>en</strong>aderd, bleek dat e<strong>en</strong> deel al via onlinekanal<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis had g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van het onderzoek <strong>en</strong> de vrag<strong>en</strong>lijst al had ingevuld.<br />
T<strong>en</strong> slotte is er via diverse netwerk<strong>en</strong> van de onderzoekers e<strong>en</strong> oproep per e-mail gedaan<br />
om aandacht op het onderzoek te vestig<strong>en</strong>.<br />
De aankondiging was steeds gericht op jonger<strong>en</strong> die gevoel<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
van hetzelfde geslacht. Term<strong>en</strong> als ‘homo’, ‘lesbisch’ <strong>en</strong> ‘biseksueel’ zijn vermed<strong>en</strong> om<br />
ook de jonger<strong>en</strong> aan te sprek<strong>en</strong> die zich (nog) niet id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> met deze labels of die<br />
twijfel<strong>en</strong> over hun seksuele voorkeur. Er is niet gerefereerd aan het hebb<strong>en</strong> van negatieve<br />
ervaring<strong>en</strong> om te voorkom<strong>en</strong> dat de groep deelnemers aan het onderzoek vooral<br />
e<strong>en</strong> afspiegeling zou word<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> die veel homonegativiteit ervar<strong>en</strong>. De<br />
formulering van de tekst<strong>en</strong> in de aankondiging <strong>en</strong> op de website was op jonger<strong>en</strong> toegespitst.<br />
Het taalgebruik was informeel <strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig, zodat taal ge<strong>en</strong> belemmering zou<br />
vorm<strong>en</strong>.<br />
De werving via onlinekanal<strong>en</strong> heeft veruit de meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> opgeleverd (tabel<br />
7.1). Bijna acht op de ti<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die aan het onderzoek hebb<strong>en</strong> deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, zijn<br />
via online kanal<strong>en</strong> bereikt. Terwijl de werving via feest<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> actiever <strong>en</strong><br />
gerichter is dan via internet, levert dit minder respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op dan via onlinekanal<strong>en</strong>.<br />
Dit was te verwacht<strong>en</strong>. Immers, nag<strong>en</strong>oeg alle jonger<strong>en</strong> in Nederland hebb<strong>en</strong> toegang<br />
tot internet <strong>en</strong> mak<strong>en</strong> hiervan regelmatig gebruik (Duimel <strong>en</strong> De Haan 2007), maar niet<br />
alle homojonger<strong>en</strong> gaan naar homofeest<strong>en</strong> <strong>en</strong> -ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vereist deelname<br />
aan het onderzoek voor de laatste groep e<strong>en</strong> extra stap. De jonger<strong>en</strong> die online zijn<br />
geworv<strong>en</strong>, kond<strong>en</strong> vanaf de online oproep doorklikk<strong>en</strong> naar de vrag<strong>en</strong>lijst, terwijl jonger<strong>en</strong><br />
die bereikt zijn door het wervingsteam op e<strong>en</strong> later mom<strong>en</strong>t naar de website van de<br />
online vrag<strong>en</strong>lijst moest<strong>en</strong> gaan.<br />
Het is geblek<strong>en</strong> dat de gekoz<strong>en</strong> wervingskanal<strong>en</strong> in <strong>en</strong>kele opzicht<strong>en</strong> andere groep<strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong>. Vooral de jonger<strong>en</strong> die zijn geworv<strong>en</strong> via e<strong>en</strong> online<br />
algeme<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>kanaal (niet homospecifiek), onderscheid<strong>en</strong> zich in e<strong>en</strong> aantal<br />
124
samefeelings: e<strong>en</strong> onderzoek onder homojonger<strong>en</strong><br />
opzicht<strong>en</strong> van de jonger<strong>en</strong> die via andere kanal<strong>en</strong> zijn b<strong>en</strong>aderd. E<strong>en</strong> kwart van h<strong>en</strong> is<br />
naar de omgeving volledig geslot<strong>en</strong> over zijn/haar seksuele voorkeur, teg<strong>en</strong>over 1% tot<br />
7% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die via de andere b<strong>en</strong>oemde wervingskanal<strong>en</strong> zijn geworv<strong>en</strong>.<br />
Ook heeft 48% van h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> biseksuele voorkeur, terwijl dit voor de jonger<strong>en</strong> die via<br />
andere kanal<strong>en</strong> zijn bereikt, varieert van 8% tot 18% (bijlage B7.1, te vind<strong>en</strong> via www.scp.<br />
nl bij het desbetreff<strong>en</strong>de rapport).<br />
Tabel 7.1<br />
Wervingskanal<strong>en</strong>, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
meisjes<br />
(n = 1101)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 535)<br />
online oproep gericht op homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> 63 60<br />
online oproep gericht op jonger<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> 15 14<br />
via e<strong>en</strong> flyer, feest, café 11 17<br />
via e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d(in), k<strong>en</strong>nis, iemand in omgeving 7 8<br />
anders 8 7<br />
a Het totaal overstijgt 100%, omdat jonger<strong>en</strong> meerdere antwoord<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
De werving voor de diepte-interviews heeft plaatsgevond<strong>en</strong> via de deelnemers aan de<br />
vrag<strong>en</strong>lijst. De deelnemers is gevraagd of we ze mocht<strong>en</strong> uitnodig<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> interview.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s is e<strong>en</strong> deel van de jonger<strong>en</strong> per e-mail b<strong>en</strong>aderd voor e<strong>en</strong> interview.<br />
Online vrag<strong>en</strong>lijst<br />
Er is voor gekoz<strong>en</strong> om de vrag<strong>en</strong>lijst online te plaats<strong>en</strong> op de speciaal daarvoor ontwikkelde<br />
website www.SameFeelings.nl. Het is bek<strong>en</strong>d dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gemakkelijker gevoelige<br />
informatie del<strong>en</strong> via onlinekanal<strong>en</strong> dan telefonisch of face-to-face (Dillman 2007). E<strong>en</strong><br />
achterligg<strong>en</strong>de red<strong>en</strong> hiervan is waarschijnlijk dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> sterker het gevoel hebb<strong>en</strong><br />
dat ze anoniem blijv<strong>en</strong>. Voor jonger<strong>en</strong> die niet uit de kast zijn of twijfel<strong>en</strong>, kan dit drempelverlag<strong>en</strong>d<br />
zijn om mee te do<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> onderzoek over seksuele voorkeur. E<strong>en</strong> ander<br />
voordeel van het online aanbied<strong>en</strong> van de vrag<strong>en</strong>lijst is dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de vrag<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
zelfgekoz<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t kunn<strong>en</strong> beantwoord<strong>en</strong>.<br />
De vrag<strong>en</strong>lijst omvatte 180 vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> kon in gemiddeld 20 tot 25 minut<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingevuld.<br />
Aan het einde van de vrag<strong>en</strong>lijst hebb<strong>en</strong> we gevraagd of jonger<strong>en</strong> bereid war<strong>en</strong> om<br />
e<strong>en</strong> extra vrag<strong>en</strong>lijst in te vull<strong>en</strong> met 21 aanvull<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong>. Zodo<strong>en</strong>de werd de hoofdvrag<strong>en</strong>lijst<br />
niet te lang, terwijl <strong>en</strong>kele thema’s kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, die we toch<br />
graag aan bod wild<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
Reikwijdte van het onderzoek<br />
E<strong>en</strong> gevolg van de wervingsstrategie waarbij sprake is van zelfselectie, is dat het niet te<br />
zegg<strong>en</strong> is of de groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief is voor alle homojonger<strong>en</strong>. 3 Er is ge<strong>en</strong><br />
125
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
zicht op de volledige populatie homojonger<strong>en</strong> in Nederland, waardoor het onmogelijk<br />
is om exact aan te gev<strong>en</strong> waarin de groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verschilt van de volledige groep<br />
homojonger<strong>en</strong>. Het is echter aannemelijk dat jonger<strong>en</strong> minder vaak hebb<strong>en</strong> meegedaan<br />
aan dit onderzoek wanneer zij zich ongemakkelijk voel<strong>en</strong> met hun seksuele voorkeur, zij<br />
ge<strong>en</strong> veilige omgeving hebb<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> online vrag<strong>en</strong>lijst in te vull<strong>en</strong>, zij hun seksuele<br />
voorkeur onbelangrijk vind<strong>en</strong> of wanneer zij in het algeme<strong>en</strong> niet graag aan onderzoek<br />
meedo<strong>en</strong>. Omdat de jonger<strong>en</strong> via zo veel mogelijk kanal<strong>en</strong> zijn geworv<strong>en</strong> <strong>en</strong> omdat er<br />
sprake is van e<strong>en</strong> gevarieerde groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, gev<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> toch wel e<strong>en</strong><br />
goede indicatie van de ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> in Nederland.<br />
Diepte-interviews<br />
In aanvulling op de gegev<strong>en</strong>s afkomstig uit de vrag<strong>en</strong>lijst, zijn er diepte-interviews<br />
gehoud<strong>en</strong>. Het doel van deze interviews was om op <strong>en</strong>kele thema’s meer diepgaande<br />
informatie te verkrijg<strong>en</strong>. De focus lag voornamelijk op de achtergrond<strong>en</strong> van ervar<strong>en</strong><br />
homonegativiteit <strong>en</strong> non-acceptatie <strong>en</strong> op de vraag hoe homojonger<strong>en</strong> dit ervar<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hiermee omgaan. Tev<strong>en</strong>s zijn onderwerp<strong>en</strong> als de fase van bewustwording, comingout<br />
<strong>en</strong> het b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> van seksuele id<strong>en</strong>titeit aan bod gekom<strong>en</strong>. De informatie uit de<br />
interviews wordt in dit rapport vooral gebruikt om resultat<strong>en</strong> uit de vrag<strong>en</strong>lijst te contextualiser<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te illustrer<strong>en</strong>.<br />
Aangezi<strong>en</strong> in de interviews de nadruk lag op het verkrijg<strong>en</strong> van inzicht in de ervaring<strong>en</strong><br />
met homonegativiteit <strong>en</strong> (non-)acceptatie, zijn jonger<strong>en</strong> geselecteerd die relatief veel<br />
met homonegatieve reacties te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad. De meest<strong>en</strong> van de geselecteerde<br />
jonger<strong>en</strong> rapporteerd<strong>en</strong> in de vrag<strong>en</strong>lijst dat ze minst<strong>en</strong>s één keer per maand iets vervel<strong>en</strong>ds<br />
hebb<strong>en</strong> meegemaakt vanwege hun seksuele voorkeur. E<strong>en</strong> deel van deze jonger<strong>en</strong><br />
rapporteerde dat ze hiermee minst<strong>en</strong>s één keer per week of e<strong>en</strong> paar keer per jaar te<br />
mak<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong>.<br />
De interviews zijn individueel <strong>en</strong> face-to-face afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> locatie die de jonger<strong>en</strong><br />
prettig vond<strong>en</strong>. Meestal was dat e<strong>en</strong> (eet)café in de omgeving waar de jonger<strong>en</strong> woond<strong>en</strong>.<br />
De gesprekk<strong>en</strong> duurd<strong>en</strong> één tot twee uur. Alle interviews zijn afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />
onderzoekster van het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>, e<strong>en</strong> vrouw van 31 jaar.<br />
7.3 Achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het onderzoek SameFeelings<br />
Wie kon meedo<strong>en</strong> aan het onderzoek?<br />
Het onderzoek is gericht op alle jonger<strong>en</strong> in Nederland die tuss<strong>en</strong> 16 <strong>en</strong> 25 jaar oud zijn<br />
<strong>en</strong> die zich (ook) aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van dezelfde sekse. De keuze voor<br />
‘aantrekking’ als criterium voor deelname aan dit onderzoek is ruimer dan bijvoorbeeld<br />
seksuele zelfid<strong>en</strong>tificatie of seksueel gedrag. Ook andere onderzoek<strong>en</strong> over seksuele<br />
voorkeur onder jonger<strong>en</strong> gaan uit van het criterium ‘aantrekking’ (De Graaf et al. 2005;<br />
Savin-Williams 2005).<br />
De groep deelnemers van dit onderzoek bestaat uit 1636 jonger<strong>en</strong>. Zij volded<strong>en</strong> aan de<br />
selectiecriteria <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de hoofdvrag<strong>en</strong>lijst volledig ingevuld. Van h<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> 1428<br />
jonger<strong>en</strong> (87%) de extra vrag<strong>en</strong>lijst ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s ingevuld.<br />
126
samefeelings: e<strong>en</strong> onderzoek onder homojonger<strong>en</strong><br />
Sekse<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>groep bestaat voor ongeveer twee derde uit meisjes (n = 1101) <strong>en</strong> voor<br />
ongeveer e<strong>en</strong> derde uit jong<strong>en</strong>s (n = 535). Er zijn verschill<strong>en</strong>de mogelijke verklaring<strong>en</strong><br />
voor het verschil in respons tuss<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s. Over het algeme<strong>en</strong> zijn vrouw<strong>en</strong><br />
bereidwilliger om deel te nem<strong>en</strong> aan onderzoek <strong>en</strong> dit speelt mogelijk ook onder<br />
jonger<strong>en</strong>. In Nederland vind<strong>en</strong> minder grootschalige onderzoek<strong>en</strong> plaats onder homoseksuele<br />
vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> meisjes dan onder homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s. Mogelijk<br />
is de bereidwilligheid onder deze meisjes zodo<strong>en</strong>de groter dan onder deze jong<strong>en</strong>s.<br />
Het is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> niet uit te sluit<strong>en</strong> dat de werving voor de jaarlijkse Schorer Monitor,<br />
het grote onderzoek onder mann<strong>en</strong> die seks hebb<strong>en</strong> met mann<strong>en</strong> (Hospers et al. 2009),<br />
van negatieve invloed is geweest op de participatie van homojong<strong>en</strong>s in het onderzoek<br />
SameFeelings. De looptijd van de Schorer Monitor was van eind maart tot begin mei<br />
2009, terwijl de werving voor ons onderzoek SameFeelings eind mei is gestart.<br />
In de werving is zoals gezegd gebruikgemaakt van zowel kanal<strong>en</strong> voor alle homojonger<strong>en</strong><br />
als kanal<strong>en</strong> die expliciet gericht zijn op homoseksuele <strong>en</strong>/of biseksuele meisjes<br />
of jong<strong>en</strong>s. De websites die zich richt<strong>en</strong> op specifiek jong<strong>en</strong>s of meid<strong>en</strong> verschild<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>igszins van karakter. Voor jong<strong>en</strong>s ging het vaak om chat- <strong>en</strong> datingsites <strong>en</strong> deze websites<br />
zijn vaker commercieel getint. Onze ervaring was dat dergelijke websites minder<br />
vaak toestemming verle<strong>en</strong>d<strong>en</strong> om gratis of teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kleine vergoeding e<strong>en</strong> oproep te<br />
plaats<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ander verschil in de onlinewerving was dat er specifieke netwerksites zijn<br />
(Hyves) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote website bestaat voor biseksuele meisjes <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> (bimeid<strong>en</strong>.nl),<br />
terwijl deze voor biseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> schaars zijn.<br />
Aangezi<strong>en</strong> er vaak sekseverschill<strong>en</strong> zijn in ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong>, rapporter<strong>en</strong><br />
we in hoofdstuk 7 tot <strong>en</strong> met 11 regelmatig de resultat<strong>en</strong> voor meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s apart.<br />
Leeftijd<br />
De gemiddelde leeftijd van de jong<strong>en</strong>s is 19,8 jaar <strong>en</strong> van de meisjes 20,2 jaar. Voor vergelijking<strong>en</strong><br />
op basis van leeftijd zijn de jonger<strong>en</strong> verdeeld over drie leeftijdscategorieën, te<br />
wet<strong>en</strong> 16-18 jaar, 19-21 jaar <strong>en</strong> 22-25 jaar. 4<br />
Etniciteit<br />
Aan de hand van het geboorteland van de ouders is bepaald welke etnische achtergrond<br />
de jonger<strong>en</strong> in het onderzoek hebb<strong>en</strong>. Er is onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> autochtone<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> (ouders zijn beid<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong> in Nederland), westerse jonger<strong>en</strong><br />
(geboorteland van e<strong>en</strong> of beide ouder(s) is westers, exclusief Nederland) <strong>en</strong> niet-westerse<br />
jonger<strong>en</strong> (geboorteland van e<strong>en</strong> of beide ouder(s) is niet-westers). Voor de bepaling van<br />
westerse <strong>en</strong> niet-westerse land<strong>en</strong> is de indeling van het cbs gehanteerd (www.cbs.nl,<br />
geraadpleegd op 17 mei 2010). Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deelnemer één westerse <strong>en</strong> één niet-westerse<br />
ouder heeft, dan wordt deze ingedeeld onder niet-westers. Tabel 7.2 laat zi<strong>en</strong> dat 16% van<br />
de meisjes <strong>en</strong> 17% van de jong<strong>en</strong>s westers of niet-westers is. Nadere analyse heeft uitgewez<strong>en</strong><br />
dat de diversiteit in herkomstland<strong>en</strong> erg groot is. Daarom is ervoor gekoz<strong>en</strong> om<br />
ge<strong>en</strong> vergelijking<strong>en</strong> op basis van etniciteit te mak<strong>en</strong>.<br />
127
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Religie<br />
In de groep deelnemers van dit onderzoek is 42% van de jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> geloof<br />
grootgebracht. In totaal is 21% katholiek opgevoed, 17% protestants <strong>en</strong> 1% islamitisch.<br />
De categorie ‘overig’, waar 3% van de jonger<strong>en</strong> onder valt, bestaat uit onder andere hindoeïstisch,<br />
boeddhistisch, joods, new age <strong>en</strong> humanistisch. In de landelijke populatie<br />
jonger<strong>en</strong> van 17 tot 24 jaar is het aandeel dat met e<strong>en</strong> geloof is grootgebracht iets hoger<br />
(50%) (Bernts et al. 2007).<br />
Tabel 7.2<br />
Achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
128<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 1101, 67%) (n = 535, 33%)<br />
leeftijdscategorieën<br />
16-18 jaar 32 39<br />
19-21 jaar 34 30<br />
22-25 jaar 34 31<br />
religieuze opvoeding<br />
nee 59 56<br />
katholiek 20 22<br />
protestants: hervormd/luthers 7 8<br />
protestants: gereformeerd 6 5<br />
protestants: evangelisch/pinkstergeme<strong>en</strong>te 2 4<br />
protestants: overig protestants 1 1<br />
islamitisch 1 1<br />
overig 3 2<br />
weet niet 1 1<br />
religieus<br />
nee 73 73<br />
katholiek 7 7<br />
protestants: hervormd/luthers 2 4<br />
protestants: gereformeerd 2 1<br />
protestants: evangelisch/pinkstergeme<strong>en</strong>te 1 2<br />
protestants: overig protestants 1 2<br />
islamitisch 1 1<br />
overig 8 5<br />
weet niet 5 5<br />
etniciteit<br />
autochtoon Nederlands 84 83<br />
westers 7 8<br />
niet-westers 9 9<br />
Bron: scp (Same’09)
samefeelings: e<strong>en</strong> onderzoek onder homojonger<strong>en</strong><br />
Het aantal jonger<strong>en</strong> dat op het mom<strong>en</strong>t van bevraging zelf gelovig is, ligt lager dan het<br />
aantal dat met e<strong>en</strong> geloof is opgevoed. Bijna drie op de vier jonger<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan zelf niet<br />
gelovig te zijn.<br />
Leef- <strong>en</strong> woonomgeving<br />
Er is ook gevraagd naar de huidige woonomgeving van homojonger<strong>en</strong>. Op basis van de<br />
eerste twee cijfers van de postcode is de adress<strong>en</strong>dichtheid van de omgeving gekoz<strong>en</strong> als<br />
maat voor stedelijkheid. Deze maat omvat het aantal huisadress<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> één vierkante<br />
kilometer. Bijna zes op de ti<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> won<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> urbane omgeving. In lijn der verwachting<br />
won<strong>en</strong> de jonger<strong>en</strong> naarmate ze ouder zijn vaker in e<strong>en</strong> stedelijke omgeving.<br />
De oudste groep bestaat uit relatief veel studer<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij won<strong>en</strong> vaak in (de<br />
buurt van) de stad waar de opleiding zich bevindt. Het kan zijn dat de seksuele voorkeur<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s te mak<strong>en</strong> heeft met e<strong>en</strong> ‘trek naar de (grote) stad’, maar dit is niet uit de onderzoeksgegev<strong>en</strong>s<br />
af te leid<strong>en</strong>.<br />
Van de homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek woont iets meer dan de helft thuis bij de ouders,<br />
jong<strong>en</strong>s vaker dan meisjes. Enkele jonger<strong>en</strong> won<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vaste partner (11% van de<br />
meisjes, 6% van de jong<strong>en</strong>s). In totaal woont 21% van de jonger<strong>en</strong> op kamers <strong>en</strong> heeft<br />
huisg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, <strong>en</strong> woont 12% alle<strong>en</strong> (zie bijlage B7.2).<br />
<strong>Sociaal</strong>economische klasse<br />
Als indicator van sociaaleconomische klasse is gekoz<strong>en</strong> voor het opleidingsniveau van de<br />
hoogst opgeleide ouder (dit kan zowel de vader als de moeder zijn). Ter bepaling van de<br />
sociaaleconomische klasse zou het opleidingsniveau, type werk of salaris van jonger<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> vertek<strong>en</strong>d beeld oplever<strong>en</strong> vanwege hun jonge leeftijd. Van de helft van de jonger<strong>en</strong><br />
zijn de ouders hoogopgeleid (hbo/universiteit), e<strong>en</strong> kwart heeft e<strong>en</strong> middelbaar niveau<br />
(havo/vwo/mbo) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwart is laagopgeleid (basisonderwijs/mavo/mulo). Het aantal<br />
hoogopgeleide vaders (42%) <strong>en</strong> moeders (35%) is in vergelijking met de Nederlandse<br />
populatie 45-55-jarige mann<strong>en</strong> (32%) <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> (25%) aan de hoge kant (StatLine,<br />
Enquête beroepsbevolking (ebb) 2010).<br />
Opleiding <strong>en</strong> werk<br />
Het opleidingsniveau van de jonger<strong>en</strong> is gemet<strong>en</strong> aan de hand van de hoogste opleiding<br />
die iemand volgt dan wel heeft afgerond. Bijna de helft van de jonger<strong>en</strong> heeft hbo/<br />
universiteit als opleidingsniveau (tabel 7.3). E<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> heeft vmbo gedaan. Hoewel<br />
niet bek<strong>en</strong>d is hoe hoog de volledige populatie Nederlandse homojonger<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 16<br />
<strong>en</strong> 25 jaar is opgeleid, is het aannemelijk dat de groep homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek<br />
uit relatief veel hoogopgeleid<strong>en</strong> bestaat in vergelijking met de totale populatie. Van alle<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 15 <strong>en</strong> 25 jaar heeft 7% e<strong>en</strong> hbo- of universitaire opleiding<br />
afgerond (StatLine, ebb’10), teg<strong>en</strong>over 13% van de homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek.<br />
Van de jonger<strong>en</strong> in het onderzoek volgt 76% e<strong>en</strong> opleiding <strong>en</strong> heeft 70% betaald werk.<br />
Het betaalde werk betreft in 46% van de gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijbaan (maximaal 12 uur).<br />
129
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 7.3<br />
Achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
130<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 1101) (n = 535)<br />
stedelijkheid huidige woonomgeving<br />
urbaan 57 61<br />
ruraal 43 39<br />
opleiding/werk<br />
volgt opleiding 75 79<br />
heeft betaald werk 68 74<br />
opleidingsniveau (hoogste niveau gevolgde of afgeronde opleiding)<br />
vmbo 10 11<br />
havo/vwo 20 22<br />
mbo 24 19<br />
hbo/universiteit 46 48<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
7.4 Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de interviews<br />
Met 30 jonger<strong>en</strong> zijn interviews gehoud<strong>en</strong>. We geprobeerd om e<strong>en</strong> diverse groep<br />
jonger<strong>en</strong> te interview<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> daarom alle<strong>en</strong> als criterium gebruikt dat ze te mak<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> gehad met homonegatieve reacties. Het betrof vijfti<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> vijfti<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> 16 <strong>en</strong> 26 jaar. Bij de meisjes hadd<strong>en</strong> er ti<strong>en</strong> e<strong>en</strong> (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele<br />
voorkeur <strong>en</strong> vijf e<strong>en</strong> biseksuele voorkeur, bij de jong<strong>en</strong>s ging het om derti<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele voorkeur <strong>en</strong> twee met e<strong>en</strong> biseksuele voorkeur.<br />
Het is erg lastig geblek<strong>en</strong> om biseksuele jong<strong>en</strong>s te vind<strong>en</strong> die bereid war<strong>en</strong> om geïnterviewd<br />
te word<strong>en</strong>. Deze groep bleek naar andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vaak volledig geslot<strong>en</strong> over hun<br />
seksuele voorkeur <strong>en</strong> wellicht dat dit ook van invloed was op hun terughoud<strong>en</strong>dheid om<br />
aan e<strong>en</strong> interview deel te nem<strong>en</strong>. Het opleidingsniveau van de ouders van de jonger<strong>en</strong><br />
was gelijkmatig verdeeld: ti<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ouders met e<strong>en</strong> lage opleiding, ti<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> middelhoge opleiding <strong>en</strong> ti<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hoog opleidingsniveau. Er is in de werving<br />
extra inzet gepleegd voor jonger<strong>en</strong> met ouders die laagopgeleid zijn. Alle leeftijdsgroep<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>redig verteg<strong>en</strong>woordigd onder de geïnterviewd<strong>en</strong>. Voor de selectie van<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is niet specifiek naar etniciteit of religie gekek<strong>en</strong>. Onder de 30 geïnterviewde<br />
jonger<strong>en</strong> bevond<strong>en</strong> zich zes jonger<strong>en</strong> die str<strong>en</strong>g christelijk war<strong>en</strong> opgevoed.<br />
De meerderheid van de geïnterviewde jonger<strong>en</strong> was autochtoon. Twee jonger<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> Antilliaanse achtergrond, één iemand was Joods, één persoon half Indonesisch, één<br />
respond<strong>en</strong>t half Javaans-Surinaams <strong>en</strong> één persoon had twee westerse ouders.
samefeelings: e<strong>en</strong> onderzoek onder homojonger<strong>en</strong><br />
7.5 Leeswijzer deel 3<br />
De bevinding<strong>en</strong> van het onderzoek onder homojonger<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> aan bod in de hoofdstukk<strong>en</strong><br />
8 tot <strong>en</strong> met 11. Het betreft e<strong>en</strong> overzicht van de uitkomst<strong>en</strong> van de online<br />
vrag<strong>en</strong>lijst, aangevuld met citat<strong>en</strong> uit 30 interviews. De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die geciteerd<br />
word<strong>en</strong>, zijn geanonimiseerd. In alle hoofdstukk<strong>en</strong> is er aandacht voor verschill<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong>d homoseksuele, overweg<strong>en</strong>d<br />
homoseksuele of biseksuele voorkeur.<br />
Hoofdstuk 8 rapporteert over de wijze waarop homojonger<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur<br />
inhoud gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> hieraan uiting gev<strong>en</strong> naar ander<strong>en</strong> toe. Er wordt ingegaan op seksuele<br />
gevoel<strong>en</strong>s, seksueel gedrag, b<strong>en</strong>oeming <strong>en</strong> bewustwording van seksuele voorkeur,<br />
coming-out <strong>en</strong> contact met andere homojonger<strong>en</strong>. In hoofdstuk 9 komt aan bod of<br />
homojonger<strong>en</strong> zich geaccepteerd voel<strong>en</strong> door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun omgeving <strong>en</strong> in hoeverre<br />
ze deze omgeving als homovri<strong>en</strong>delijk ervar<strong>en</strong>. Vervolg<strong>en</strong>s wordt beschrev<strong>en</strong> in hoeverre<br />
<strong>en</strong> op welke wijze ze in aanraking kom<strong>en</strong> met homonegatieve reacties <strong>en</strong> van wie<br />
de homonegatieve reacties afkomstig zijn. Hoofdstuk 10 gaat over zelfacceptatie <strong>en</strong><br />
psychische gezondheid van homojonger<strong>en</strong>. Hierbij zal aan bod kom<strong>en</strong> welke factor<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met zelfacceptatie <strong>en</strong> psychische gezondheid. In het slothoofdstuk van<br />
dit onderdeel, hoofdstuk 11, word<strong>en</strong> verbinding<strong>en</strong> gelegd tuss<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> uit de<br />
hoofdstukk<strong>en</strong> 8 tot <strong>en</strong> met 10. Vervolg<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> hieruit conclusies getrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanbeveling<strong>en</strong><br />
gedaan voor beleid <strong>en</strong> vervolgonderzoek. Ook kom<strong>en</strong> de homojonger<strong>en</strong> uit<br />
het onderzoek in dit slothoofdstuk aan het woord over hun ideeën voor positieverbetering<br />
van homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Met ‘homojonger<strong>en</strong>’ bedoel<strong>en</strong> we lesbische, homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>.<br />
2 De Wet Bescherming Persoonsgegev<strong>en</strong>s legt de plicht op om ouders/verzorgers van jonger<strong>en</strong> onder<br />
16 jaar te informer<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd zijn om deel te nem<strong>en</strong> of daadwerkelijk deelnem<strong>en</strong> aan<br />
e<strong>en</strong> onderzoek. Gezi<strong>en</strong> de gevoeligheid van het onderwerp seksuele voorkeur vind<strong>en</strong> we het ethisch<br />
niet verantwoord om ouders hierover in te licht<strong>en</strong> <strong>en</strong> is beslot<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> minimaal 16 jaar moet<strong>en</strong><br />
zijn om te mog<strong>en</strong> participer<strong>en</strong> in dit onderzoek.<br />
3 Omdat niet zeker is of de groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief is voor alle homoseksuele, lesbische <strong>en</strong><br />
biseksuele jonger<strong>en</strong> in Nederland, word<strong>en</strong> bij het weergev<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
ge<strong>en</strong> significanties van die verschill<strong>en</strong> vermeld binn<strong>en</strong> dit onderdeel (hoofdstuk 7-11), met<br />
uitzondering van de multivariate analyses in hoofdstuk 10. Verschill<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgelicht wanneer ze<br />
groot of opvall<strong>en</strong>d zijn in de og<strong>en</strong> van de onderzoekers, <strong>en</strong> dit varieert per thema.<br />
4 De klassebreedte van de leeftijdscategorie 22-25 jaar is één jaar groter dan die van de andere twee<br />
leeftijdscategorieën. Deze indeling geeft de meest gelijke verdeling van het aantal jonger<strong>en</strong> over de<br />
drie leeftijdscategorieën.<br />
131
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
8 Homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling<br />
<strong>en</strong> uiting<br />
132<br />
Jantine van Lisdonk <strong>en</strong> Diana van Berg<strong>en</strong> (scp)<br />
8.1 Jong <strong>en</strong> homo<br />
Alle jonger<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> seksuele ontwikkeling door, maar voor homojonger<strong>en</strong> ziet dit<br />
proces er anders uit dan voor heteroseksuele jonger<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving waar heteroseksualiteit<br />
de norm is, leidt het ervar<strong>en</strong> van seksuele aantrekking tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> tot<br />
vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> situaties die voor heterojonger<strong>en</strong> niet aan de orde zijn, waaronder het accepter<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> van de seksuele voorkeur <strong>en</strong> de coming-out.<br />
In het onderzoek SameFeelings (zie hoofdstuk 7) hebb<strong>en</strong> we onder andere bekek<strong>en</strong> wat<br />
de ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> (16-25 jaar) zijn met hun seksuele voorkeur. Diverse<br />
aspect<strong>en</strong> van de invulling van de seksuele voorkeur kom<strong>en</strong> aan bod in dit hoofdstuk.<br />
Tot wie voel<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> zich seksueel aangetrokk<strong>en</strong> (alle<strong>en</strong> tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> of ook<br />
tot de andere sekse), op wie zijn ze verliefd geweest <strong>en</strong> met welke sekse hebb<strong>en</strong> ze relaties<br />
<strong>en</strong> seks? Ook wordt beschrev<strong>en</strong> hoe jonger<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur voor zichzelf<br />
b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> <strong>en</strong> of hun seksuele voorkeur belangrijk is voor wie ze zijn. Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s in de invulling van seksuele voorkeur kom<strong>en</strong> ruim aan bod.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s wordt ingegaan op het ontdekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het uit<strong>en</strong> van de seksuele voorkeur.<br />
Voor veel jonger<strong>en</strong> heeft het proces van bewustwording <strong>en</strong> het mom<strong>en</strong>t waarop zij voor<br />
het eerst e<strong>en</strong> coming-out meemaakt<strong>en</strong> nog niet lang geled<strong>en</strong> plaatsgevond<strong>en</strong>. De reflectie<br />
op de fase van bewustwording <strong>en</strong> eerste coming-out in de interviews levert e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong>de<br />
inkijk in de wijze waarop jonger<strong>en</strong> dit belev<strong>en</strong>. Verder bekijk<strong>en</strong> we onder andere<br />
welke homojonger<strong>en</strong> minder vaak dan ander<strong>en</strong> e<strong>en</strong> coming-out hebb<strong>en</strong> meegemaakt,<br />
wie er in de leefomgeving op de hoogte zijn <strong>en</strong> welke sociaaldemografische factor<strong>en</strong><br />
bepal<strong>en</strong> of jonger<strong>en</strong> lang wacht<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> eerste coming-out.<br />
Als laatste belicht<strong>en</strong> we de vraag in hoeverre <strong>en</strong> in welke vorm homojonger<strong>en</strong> contact<br />
met andere homojonger<strong>en</strong> will<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
8.2 Seksuele voorkeur: gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong> label<br />
De seksuele voorkeur k<strong>en</strong>t verschill<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong>: tot wie voel<strong>en</strong> person<strong>en</strong> zich aangetrokk<strong>en</strong>,<br />
op wie richt<strong>en</strong> ze zich in hun seksuele gedrag <strong>en</strong> hoe b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> ze hun<br />
seksuele voorkeur? Ervaring<strong>en</strong> in seksuele gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong> b<strong>en</strong>oeming kunn<strong>en</strong> van<br />
elkaar verschill<strong>en</strong> (De Graaf et al. 2005; Kuyper 2006; Savin-Williams 2005). Zo is het aantal<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat zich seksueel aangetrokk<strong>en</strong> voelt tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> groter dan het aantal<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat zich id<strong>en</strong>tificeert als homoseksueel, lesbisch of biseksueel (Kuyper 2006;<br />
Laumann et al. 1994). E<strong>en</strong> meisje kan bijvoorbeeld af <strong>en</strong> toe seks met jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zich als lesbisch zi<strong>en</strong>. Of e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> kan zichzelf als homoseksueel beschouw<strong>en</strong> zonder<br />
ooit seks of e<strong>en</strong> relatie met e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> gehad. Aspect<strong>en</strong> van seksuele voorkeur
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
hoev<strong>en</strong> dus niet altijd in lijn met elkaar te zijn. Zeker voor jonger<strong>en</strong> die seksualiteit <strong>en</strong><br />
hun seksuele voorkeur aan het ontdekk<strong>en</strong> zijn, kunn<strong>en</strong> seksuele gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong><br />
id<strong>en</strong>titeit (nog) niet met elkaar overe<strong>en</strong>stemm<strong>en</strong>.<br />
8.2.1 Gevoel<strong>en</strong>s<br />
Aantrekking<br />
Ons onderzoek vond plaats onder jonger<strong>en</strong> (16-25 jaar) die zich (ook) tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>. Er blijkt e<strong>en</strong> duidelijk verschil tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes in de<br />
mate waarin ze zich uitsluit<strong>en</strong>d tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> dan wel tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong>. Van de jong<strong>en</strong>s voelt 67% zich uitsluit<strong>en</strong>d <strong>en</strong> 23% voornamelijk aangetrokk<strong>en</strong><br />
tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> 9% ev<strong>en</strong>veel tot beide seks<strong>en</strong> of voornamelijk tot de andere sekse.<br />
Meisjes daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> zich vaker in meerdere of mindere mate tot beide seks<strong>en</strong><br />
aangetrokk<strong>en</strong>. Van h<strong>en</strong> rapporteert 44% zich aangetrokk<strong>en</strong> te voel<strong>en</strong> tot uitsluit<strong>en</strong>d<br />
sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, 31% voornamelijk tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> 24% ev<strong>en</strong>veel tot beide seks<strong>en</strong> of<br />
voornamelijk tot de andere sekse.<br />
Hoe ouder de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn, des te minder vaak voel<strong>en</strong> zij zich tot beide seks<strong>en</strong><br />
aangetrokk<strong>en</strong> (tabel 8.1). Uit Vlaams onderzoek komt naar vor<strong>en</strong> dat biseksualiteit meer<br />
voorkomt onder jonger<strong>en</strong> dan onder ouder<strong>en</strong>, <strong>en</strong> sterker bij meisjes dan bij jong<strong>en</strong>s<br />
(Schoonacker et al. 2009; Vincke et al. 2006). Schoonacker et al. (2009) noem<strong>en</strong> twee<br />
mogelijke verklaring<strong>en</strong> voor het afnem<strong>en</strong> van biseksualiteit naarmate m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ouder<br />
word<strong>en</strong>. Allereerst kan aantrekking tot beide seks<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tijdelijke (overgangs)fase<br />
zijn naar e<strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong>d homoseksuele aantrekking. E<strong>en</strong> (longitudinale) Nederlandse<br />
studie onder homo- <strong>en</strong> biseksuele jong<strong>en</strong>s biedt bevestiging voor deze verklaring<br />
(Franss<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Hospers 2009). De tweede verklaring van Schoonacker et al. (2009) is dat<br />
jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> andere houding teg<strong>en</strong>over seksuele voorkeur <strong>en</strong> biseksualiteit hebb<strong>en</strong><br />
dan volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ze merk<strong>en</strong> op dat het lijkt alsof biseksualiteit onder jonger<strong>en</strong> minder<br />
taboe is <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> deel van de jonger<strong>en</strong> minder g<strong>en</strong>eigd is om zich in e<strong>en</strong> hokje ‘homo’<br />
of ‘lesbisch’ te will<strong>en</strong> stopp<strong>en</strong>. Er zijn aanwijzing<strong>en</strong> dat deze verklaring voor Nederlandse<br />
meisjes inderdaad opgaat. E<strong>en</strong> studie onder Nederlandse heteroseksuele jonger<strong>en</strong><br />
laat zi<strong>en</strong> dat biseksualiteit van meisjes soms als hype of als sexy wordt beschouwd.<br />
E<strong>en</strong>zelfde red<strong>en</strong>ering is niet van toepassing op jong<strong>en</strong>s. Biseksualiteit onder jong<strong>en</strong>s<br />
is vooral onzichtbaar <strong>en</strong> vreemd (zie hoofdstuk 3). Als gevolg van de beeldvorming<br />
over biseksualiteit is het d<strong>en</strong>kbaar dat de jongste groep meisjes (maar niet jong<strong>en</strong>s)<br />
minder terughoud<strong>en</strong>d is dan de oudste groep meisjes om te rapporter<strong>en</strong> dat ze zich<br />
tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>. Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d lijk<strong>en</strong> beide verklaring<strong>en</strong> van<br />
Schoonacker et al. (2009) over de hogere preval<strong>en</strong>tie van biseksualiteit onder de jongste<br />
groep plausibel voor meisjes <strong>en</strong> de eerste verklaring ook voor jong<strong>en</strong>s. Aangezi<strong>en</strong> in dit<br />
onderzoek één meting is uitgevoerd, kan niet word<strong>en</strong> vastgesteld of er vooral sprake is<br />
van e<strong>en</strong> leeftijdseffect (verklaring 1) of e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eratie-effect (verklaring 2).<br />
133
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 8.1<br />
Seksuele aantrekking tot dezelfde <strong>en</strong>/of de andere sekse, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
134<br />
16-18 jr<br />
(n = 356)<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
19-21 jr<br />
(n = 371)<br />
22-25 jr<br />
(n = 374)<br />
16-18 jr<br />
(n = 210)<br />
19-21<br />
(n = 160)<br />
22-25 jr<br />
(n = 165)<br />
uitsluit<strong>en</strong>d zelfde sekse 38 43 50 59 67 76<br />
voornamelijk dezelfde sekse 31 34 30 31 21 17<br />
ev<strong>en</strong>veel beide seks<strong>en</strong> 13 9 10 4 5 1<br />
voornamelijk de andere sekse 17 13 9 6 5 6<br />
dat weet ik niet 1 1 1 0 2 0<br />
totaal 100 100 100 100 100 100<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Wanneer we in het vervolg vergelijking<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> op basis van seksuele<br />
voorkeur, dan wordt seksuele aantrekking als criterium gehanteerd (<strong>en</strong> bv. niet of ze<br />
zichzelf homoseksueel noem<strong>en</strong>). Er wordt onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> drie groep<strong>en</strong>:<br />
homoseksuele, overweg<strong>en</strong>d homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>. 1 De groep ‘overweg<strong>en</strong>d<br />
homoseksuele jonger<strong>en</strong>’ is dusdanig groot <strong>en</strong> bevindt zich in e<strong>en</strong> dermate groot<br />
aantal ervaring<strong>en</strong> (verliefd zijn, seks, relaties) in e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>positie t<strong>en</strong> opzichte van<br />
de biseksuele <strong>en</strong> homoseksuele jonger<strong>en</strong>, dat het arbitrair is <strong>en</strong> niet overe<strong>en</strong>stemt met<br />
de werkelijke ervaring<strong>en</strong> om deze groep te schar<strong>en</strong> onder één van de laatste groep<strong>en</strong>.<br />
Onder ‘homoseksuele jonger<strong>en</strong>’ verstaan we h<strong>en</strong> die zich uitsluit<strong>en</strong>d tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> (regel 1 in tabel 8.1). ‘Overweg<strong>en</strong>d homoseksuele jonger<strong>en</strong>’ zijn<br />
deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die zich voornamelijk tot dezelfde sekse aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>, maar ook wel tot<br />
de andere sekse (regel 2 in tabel 8.1). De groep ‘biseksuele jonger<strong>en</strong>’ bestaat uit de jonger<strong>en</strong><br />
die zich ev<strong>en</strong>veel tot beide seks<strong>en</strong> of voornamelijk tot de andere sekse aangetrokk<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong> (regel 3 <strong>en</strong> 4 in tabel 8.1).<br />
Verliefdheid<br />
Bijna alle jonger<strong>en</strong> in het onderzoek zijn wele<strong>en</strong>s verliefd geweest (tabel 8.2). Op welke<br />
sekse jonger<strong>en</strong> verliefd zijn geweest, verschilt niet tuss<strong>en</strong> leeftijdsgroep<strong>en</strong>. Het mer<strong>en</strong>deel<br />
van de jonger<strong>en</strong> is uitsluit<strong>en</strong>d op dezelfde sekse verliefd geweest. Bij de meisjes is<br />
e<strong>en</strong> kwart op beide seks<strong>en</strong> verliefd geweest, <strong>en</strong> bij de jong<strong>en</strong>s 9% (zie ook De Graaf et al.<br />
(2005) voor vergelijkbare uitkomst<strong>en</strong>). Opvall<strong>en</strong>d is dat de groep jonger<strong>en</strong> die zich tot<br />
beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voelt tweemaal zo groot is als de groep die op beide seks<strong>en</strong><br />
verliefd is geweest.<br />
De groep die uitsluit<strong>en</strong>d op de andere sekse verliefd is geweest, is klein. Deze uitkomst<br />
is begrijpelijk, aangezi<strong>en</strong> de jonger<strong>en</strong> die zich uitsluit<strong>en</strong>d tot de andere sekse aangetrokk<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> onderdeel uitmak<strong>en</strong> van dit onderzoek. Vanwege de jonge leeftijd van<br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is het mogelijk dat e<strong>en</strong> deel van de jonger<strong>en</strong> ervaart dat ze zich seksueel<br />
aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot beide seks<strong>en</strong>, maar dat ze (nog) niet verliefd zijn geweest op e<strong>en</strong><br />
sekseg<strong>en</strong>oot.
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
Tabel 8.2<br />
Verliefd geweest op dezelfde <strong>en</strong>/of de andere sekse, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n = 1101)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 535)<br />
zelfde sekse 66 79<br />
beide seks<strong>en</strong> 24 9<br />
andere sekse 5 4<br />
dat weet ik niet 3 4<br />
<strong>nooit</strong> verliefd geweest 2 4<br />
totaal 100 100<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
8.2.2 Gedrag<br />
Relaties<br />
De oudere respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> uiteraard vaker e<strong>en</strong> relatie van minst<strong>en</strong>s één maand<br />
gehad. En in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate is dat (ook) met e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot. De meisjes uit ons<br />
onderzoek hebb<strong>en</strong> vaker e<strong>en</strong> relatie gehad dan de jong<strong>en</strong>s (tabel 8.3), maar dit sekseverschil<br />
verdwijnt wanneer er gecontroleerd wordt voor leeftijd. Van de jonger<strong>en</strong> die ooit<br />
e<strong>en</strong> relatie hebb<strong>en</strong> gehad, is de partner bij de meisjes beduid<strong>en</strong>d vaker (ook) iemand van<br />
de andere sekse geweest (45%) dan bij de jong<strong>en</strong>s (19%). Dit sluit aan bij het gegev<strong>en</strong> dat<br />
de jong<strong>en</strong>s zich vaker dan de meisjes uitsluit<strong>en</strong>d tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>.<br />
Op het mom<strong>en</strong>t van bevraging heeft minder dan de helft van de jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatie – de<br />
meisjes wat vaker dan de jong<strong>en</strong>s. E<strong>en</strong> opmerkelijk verschil is dat nag<strong>en</strong>oeg ge<strong>en</strong> van<br />
de jong<strong>en</strong>s met iemand van de andere sekse e<strong>en</strong> relatie heeft, terwijl dit bij 12% van de<br />
meisjes wel het geval is.<br />
135
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 8.3<br />
Relatie (gehad) met dezelfde <strong>en</strong>/of de andere sekse, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
136<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
ooit relatie (n = 1101) (n = 535)<br />
zelfde sekse 36 46<br />
beide seks<strong>en</strong> 20 7<br />
andere sekse 25 12<br />
ge<strong>en</strong> relatie gehad 19 35<br />
totaal 100 100<br />
huidige relatie (n = 986) (n = 466)<br />
zelfde sekse 28 23<br />
andere sekse 12 1<br />
anders 2 2<br />
ge<strong>en</strong> relatie 58 74<br />
totaal 100 100<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Seks<br />
Vier op de vijf jonger<strong>en</strong> in het onderzoek hebb<strong>en</strong> ooit seks gehad (tabel 8.4). Bij 68%<br />
van de jong<strong>en</strong>s was dat uitsluit<strong>en</strong>d met jong<strong>en</strong>s, bij 12% ook of alle<strong>en</strong> met meisjes. Voor<br />
meisjes ligt deze verhouding anders: zij hebb<strong>en</strong> ruim drie keer zo vaak als de jong<strong>en</strong>s<br />
ook of uitsluit<strong>en</strong>d seks gehad met de andere sekse (40%). Vier op de ti<strong>en</strong> meisjes hadd<strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> seks met e<strong>en</strong> ander meisje.<br />
Tabel 8.4<br />
Seks gehad met dezelfde <strong>en</strong>/of de andere sekse, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n = 1101)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 535)<br />
zelfde sekse 40 68<br />
beide seks<strong>en</strong> 22 7<br />
andere sekse 18 5<br />
<strong>nooit</strong> seks gehad 20 20<br />
totaal 100 100<br />
Bron: scp (Same’09)
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
8.2.3 Label<br />
Iedere<strong>en</strong> die tot de ontdekking komt dat hij of zij op sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> valt, krijgt vroeg<br />
of laat te mak<strong>en</strong> met de vraag hoe m<strong>en</strong> zichzelf b<strong>en</strong>oemt. Aan de jonger<strong>en</strong> is gevraagd<br />
hoe ze zichzelf noem<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> van seksuele voorkeur. In veel onderzoek<strong>en</strong> zijn de<br />
antwoordcategorieën beperkt tot homoseksueel, biseksueel <strong>en</strong> lesbisch. Op basis van<br />
Amerikaans onderzoek onder jonger<strong>en</strong> (Savin-Williams <strong>en</strong> Coh<strong>en</strong> 2007) werd verwacht<br />
dat in Nederland niet alle jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> aantrekking tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> zich kunn<strong>en</strong><br />
vind<strong>en</strong> in de ‘traditionele’ labels ‘homoseksueel’, ‘biseksueel’ <strong>en</strong> ‘lesbisch’. Naast deze<br />
labels kond<strong>en</strong> ze in het SameFeelings-onderzoek daarom ook kiez<strong>en</strong> uit de term<strong>en</strong> ‘gay’,<br />
‘heteroseksueel’, ‘queer’, ‘transg<strong>en</strong>der’, ‘iemand die (ook) op jong<strong>en</strong>s/meisjes valt maar<br />
die hier ge<strong>en</strong> naam aan geeft’, ‘andere omschrijving’ (op<strong>en</strong> antwoord), ‘ik twijfel’, ‘ik<br />
weet het niet’ <strong>en</strong> ‘ik wil het niet zegg<strong>en</strong>’.<br />
Het komt voor dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer dan e<strong>en</strong> beschrijving toepasselijk vind<strong>en</strong> voor zichzelf,<br />
al naar gelang de omgeving waarin ze zich begev<strong>en</strong> of omdat ze verschil ervar<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
gedrag <strong>en</strong> aantrekking (Rust 2004). Jonger<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> daarom meerdere labels aanvink<strong>en</strong>.<br />
Meer dan e<strong>en</strong> kwart van h<strong>en</strong> vinkte twee labels aan <strong>en</strong> e<strong>en</strong> op de twaalf meer dan twee.<br />
Met 30 homojonger<strong>en</strong> zijn interviews gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> daaruit bleek dat sommige jonger<strong>en</strong><br />
de keuze voor e<strong>en</strong> seksueel label heel lastig vind<strong>en</strong>. Deze 18-jarige jong<strong>en</strong> is er nog niet<br />
uit wat zijn seksuele voorkeur is <strong>en</strong> hij hanteert meerdere labels tijd<strong>en</strong>s het interview:<br />
Respond<strong>en</strong>t: [...] Als je me in e<strong>en</strong> hokje moet plaats<strong>en</strong>, dat is echt geweldig, dat is dan gay<br />
flexible. Echt geweldig. Ja ik zie mezelf graag eig<strong>en</strong>lijk als homo.<br />
Interviewer: En merk je ook dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dan toch behoefte hebb<strong>en</strong> om je in e<strong>en</strong> soort hokje te<br />
plaats<strong>en</strong>?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Heel graag, daar zijn ze gek op.<br />
Interviewer: Ze will<strong>en</strong> echt van jou wet<strong>en</strong> wat b<strong>en</strong> je nou precies <strong>en</strong> hoe zit het dan?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja, <strong>en</strong> ik weet het zelf dus nog steeds niet echt, dus dat is moeilijk. En ik zeg ja, als<br />
je me homo wilt noem<strong>en</strong> dan moet je dat <strong>gewoon</strong> vooral do<strong>en</strong> hoor, dat zal wel. Maar ik merk<br />
wel dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het heel fijn vind<strong>en</strong>, het geeft rust d<strong>en</strong>k ik.<br />
Figuur 8.1 geeft weer welk aandeel meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> bepaald label heeft aangevinkt.<br />
Het is duidelijk dat de meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s verschill<strong>en</strong>de labels preferer<strong>en</strong>. De<br />
meisjes noemd<strong>en</strong> zich het meest ‘gay’ (57%). Daarnaast koos 36% van h<strong>en</strong> voor het label<br />
‘biseksueel’ <strong>en</strong> 19% voor ‘iemand die (ook) op meisjes valt, maar die hier ge<strong>en</strong> naam aan<br />
geeft’. Het is opmerkelijk dat de term ‘lesbisch’ (13%) niet in de ‘top 3’ staat. Terwijl het<br />
label ‘gay’ veel is aangevinkt in de vrag<strong>en</strong>lijst, merk<strong>en</strong> we tegelijkertijd op dat er maar<br />
weinig meisjes zijn die zich in de interviews ‘gay’ noemd<strong>en</strong>. We wet<strong>en</strong> niet hoe dit komt.<br />
Het is mogelijk dat het label ‘gay’ alle<strong>en</strong> in specifieke context<strong>en</strong> wordt gebruikt <strong>en</strong> niet in<br />
e<strong>en</strong> setting van e<strong>en</strong> interview met e<strong>en</strong> (volwass<strong>en</strong>) onderzoekster, of dat meisjes zich wel<br />
aangesprok<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> door het label, maar het niet actief gebruik<strong>en</strong>.<br />
137
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Figuur 8.1<br />
a, b, c<br />
Seksueel label, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
138<br />
label<br />
homo(seksueel)<br />
bi(seksueel)<br />
lesbisch<br />
gay<br />
hetero(seksueel)<br />
queer<br />
transg<strong>en</strong>der<br />
iemand die hier ge<strong>en</strong><br />
naam aan gee<br />
andere b<strong>en</strong>aming<br />
twijfel<br />
weet niet<br />
wil niet zegg<strong>en</strong><br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80<br />
sekse<br />
meisjes<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
a Per label is weergegev<strong>en</strong> hoeveel proc<strong>en</strong>t van de meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s zich zo b<strong>en</strong>oemt.<br />
b Jonger<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> meerdere antwoord<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong>, waardoor de total<strong>en</strong> per sekse niet optell<strong>en</strong> tot<br />
100%.<br />
c De categorie ‘iemand die hier ge<strong>en</strong> naam aan geeft’ is e<strong>en</strong> afkorting van ‘iemand die (ook) op<br />
jong<strong>en</strong>s/meisjes valt, maar die hier ge<strong>en</strong> naam aan geeft’.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Er is in de vrag<strong>en</strong>lijst <strong>en</strong> de interviews niet gevraagd waarom homojonger<strong>en</strong> voor bepaalde<br />
labels koz<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet voor andere. We kunn<strong>en</strong> slechts speculer<strong>en</strong> hoe het komt dat<br />
de term ‘lesbisch’ weinig door meisjes wordt g<strong>en</strong>oemd, terwijl dit label nog steeds gangbaar<br />
is onder volwass<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die op vrouw<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>. Het zou kunn<strong>en</strong> dat sommige<br />
meisjes het woord ‘lesbisch’ te belad<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>. Het volg<strong>en</strong>de meisje (17 jaar) merkte dat<br />
dit label verkeerd viel bij ander<strong>en</strong>, terwijl dat in mindere mate gold voor ‘biseksueel’:<br />
Respond<strong>en</strong>t: Nou ik zeg meestal teg<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat ik <strong>gewoon</strong> bi b<strong>en</strong>. Want dat komt minder<br />
hard aan bij meid<strong>en</strong>.<br />
Ja, want dan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ze o, je kan ook nog op jong<strong>en</strong>s vall<strong>en</strong>, dus dan ga ik nog wel met jou om.<br />
Interviewer: En heb je dat ontdekt, heb je dat gemerkt dat dat anders is?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja, want ik had eerst nog teg<strong>en</strong> meid<strong>en</strong> gezegd dat ik bi was, <strong>en</strong> sommig<strong>en</strong> haakt<strong>en</strong><br />
dan al af <strong>en</strong> sommig<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> nog wel met me omgaan. En to<strong>en</strong> ik zei dat ik lesbi was, to<strong>en</strong><br />
liet<strong>en</strong> die me ook vall<strong>en</strong>. Dus dat heb ik wel gemerkt.<br />
Interviewer: En hebb<strong>en</strong> jullie het daar dan nog over gehad, waar dan het verschil erin zat voor<br />
hun?
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja, ze vond<strong>en</strong> als je nog op jong<strong>en</strong>s kan vall<strong>en</strong> dan vind ik dat minder erg. En als je<br />
helemaal niet meer op jong<strong>en</strong>s valt dan b<strong>en</strong> ik echt bang dat je alle<strong>en</strong> maar op mij gaat vall<strong>en</strong>.<br />
Hoewel het label ‘homo(seksueel)’ niet bepaald gevrijwaard is van stigma <strong>en</strong> stereotyp<strong>en</strong>,<br />
gebruik<strong>en</strong> de jong<strong>en</strong>s het label ‘homo’ massaal. Ook ‘gay’ (30%), ‘iemand die<br />
(ook) op jong<strong>en</strong>s valt, maar die hier ge<strong>en</strong> naam aan geeft’ (21%) <strong>en</strong> ‘biseksueel’ (19%)<br />
werd<strong>en</strong> regelmatig gekoz<strong>en</strong>. Het aantal jong<strong>en</strong>s in het onderzoek dat zich ‘biseksueel’<br />
noemt, ligt beduid<strong>en</strong>d lager dan bij de meisjes, wat niet vreemd is gezi<strong>en</strong> het feit dat jong<strong>en</strong>s<br />
zich minder tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> dan meisjes. Net als bij meisjes<br />
komt het ook bij jong<strong>en</strong>s heel af <strong>en</strong> toe voor dat ze het label ‘biseksueel’ gebruik<strong>en</strong>, terwijl<br />
ze niet biseksueel ‘zijn’. Ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat de omgeving biseksualiteit beter accepteert<br />
dan homoseksualiteit. Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zijn er ook jong<strong>en</strong>s die juist minder ruimte zi<strong>en</strong> voor<br />
biseksualiteit dan voor homoseksualiteit. Deze jong<strong>en</strong> (18 jaar) is hiervan e<strong>en</strong> voorbeeld.<br />
Zijn verhaal wordt gek<strong>en</strong>merkt door complexiteit <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>strijdighed<strong>en</strong>. Hij kan biseksualiteit<br />
niet goed plaats<strong>en</strong> bij jong<strong>en</strong>s, terwijl hij zich tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong><br />
voelt:<br />
En in principe, ja erg<strong>en</strong>s geloof ik niet echt in biseksualiteit bij jong<strong>en</strong>s. [...] Bij meisjes kan ik<br />
veel makkelijker begrijp<strong>en</strong> dat ze biseksueel zijn, die do<strong>en</strong> altijd alles tegelijk weet je wel, die<br />
vind<strong>en</strong> het niet erg om wat ding<strong>en</strong> uit te prober<strong>en</strong>, dat zit er veel meer in. Maar jong<strong>en</strong>s daar<br />
gaat het altijd één kant op, dat idee heb ik altijd gehad eig<strong>en</strong>lijk.<br />
Het viel op dat e<strong>en</strong> op de vijf meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s het label ‘iemand die (ook) op jong<strong>en</strong>s/<br />
meisjes valt, maar die hier ge<strong>en</strong> naam aan geeft’ heeft aangevinkt. Dit label kan eig<strong>en</strong>lijk<br />
word<strong>en</strong> beschouwd als e<strong>en</strong> non-label. De jonger<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong> namelijk hun seksuele<br />
voorkeur zonder hier e<strong>en</strong> etiket aan te verbind<strong>en</strong>. Het is onduidelijk waarom veel jonger<strong>en</strong><br />
dit non-label aanvink<strong>en</strong>, maar in de interviews zag<strong>en</strong> we dat <strong>en</strong>kel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vooral<br />
meisjes, de traditionele labels te zwaar <strong>en</strong> negatief vind<strong>en</strong> klink<strong>en</strong>; dat ze zich niet herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
in de bestaande labels; dat ze zich niet in e<strong>en</strong> hokje will<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zett<strong>en</strong> of dat ze<br />
nog twijfel<strong>en</strong> welk label het beste aansluit bij hun ervaring<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de interviews ervar<strong>en</strong> zelf ge<strong>en</strong> behoefte om zich van e<strong>en</strong><br />
seksueel label te voorzi<strong>en</strong>, maar merk<strong>en</strong> op dat ze vanuit de omgeving druk voel<strong>en</strong><br />
om e<strong>en</strong> label te kiez<strong>en</strong> omdat het duidelijkheid schept voor andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. De eerder<br />
geciteerde jong<strong>en</strong> van 18 jaar noemde dit al <strong>en</strong> hier volgt e<strong>en</strong> ander voorbeeld van e<strong>en</strong><br />
meisje (19 jaar):<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja, eerlijk gezegd zou ik mijzelf niet echt in e<strong>en</strong> doosje will<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong> van ik b<strong>en</strong><br />
of dit of dat. Maar om andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat te lat<strong>en</strong> snapp<strong>en</strong> of begrijp<strong>en</strong> weet je, zal ik wel<br />
zegg<strong>en</strong> dat ik bi b<strong>en</strong>.<br />
Interviewer: Maar hoe zou je het voor jezelf uitlegg<strong>en</strong>? Naar jezelf toe?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ik val op person<strong>en</strong>. Ik hou van aparte ding<strong>en</strong>. Heb je iets aparts, dan geef ik je wel<br />
aandacht.<br />
Ook deze jong<strong>en</strong> (25 jaar) vertelt dat de sam<strong>en</strong>leving nu e<strong>en</strong>maal verwacht dat je duidelijk<br />
b<strong>en</strong>t over je seksuele voorkeur:<br />
139
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
140<br />
Het is alle<strong>en</strong> dat toch vanuit de sam<strong>en</strong>leving het als e<strong>en</strong> grote stap wordt gezi<strong>en</strong> om te zegg<strong>en</strong><br />
dat je op mann<strong>en</strong> valt. En dat zou dan ook iets onomkeerbaars zijn haast. Dus ik heb altijd het<br />
idee dat dat zo gezi<strong>en</strong> wordt. Als je e<strong>en</strong>maal die keuze hebt gemaakt dan kan je ook niet meer<br />
terug zeg maar. [...] Hoewel ik dus vind dat het eig<strong>en</strong>lijk niet veel moet uitmak<strong>en</strong>, is het toch<br />
praktisch zo dat het in de sam<strong>en</strong>leving zo werkt. En je kan wel prober<strong>en</strong> om je eig<strong>en</strong> regels aan<br />
de sam<strong>en</strong>leving op te legg<strong>en</strong>, maar dat werkt meestal niet zo.<br />
Uit dit fragm<strong>en</strong>t blijkt dat deze jong<strong>en</strong> het aannem<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> label als e<strong>en</strong> grote stap<br />
ervaart, omdat het in zijn og<strong>en</strong> onomkeerbaar is. Hij b<strong>en</strong>adrukt dat er ge<strong>en</strong> ruimte is om<br />
van seksuele voorkeur of label te verander<strong>en</strong>. Het zou kunn<strong>en</strong> dat het label ‘biseksueel’<br />
(zeker voor meisjes) <strong>en</strong> het non-label ‘iemand die (ook) op jong<strong>en</strong>s/meisjes valt, maar<br />
die hier ge<strong>en</strong> naam aan geeft’ homojonger<strong>en</strong> ruimte gev<strong>en</strong> om hun seksuele voorkeur<br />
niet onomkeerbaar vast te legg<strong>en</strong>. Uiteraard kunn<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> het label ‘biseksueel’ ook<br />
ervar<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> volwaardige seksuele voorkeur die van blijv<strong>en</strong>d karakter is.<br />
Naast de labels die in de vrag<strong>en</strong>lijst werd<strong>en</strong> opgesomd, kond<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> andere<br />
beschrijving gev<strong>en</strong> die op h<strong>en</strong> van toepassing is. E<strong>en</strong> kleine groep (2%) heeft voor deze<br />
optie gekoz<strong>en</strong>. In de toelichting hierop gav<strong>en</strong> veel van deze jonger<strong>en</strong> aan dat de wijze<br />
waarop ze zichzelf noem<strong>en</strong>, wissel<strong>en</strong>d is of dat ze ‘op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>’ of op ‘e<strong>en</strong> persoon’ vall<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> niet op e<strong>en</strong> sekse. Enkele b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong> die e<strong>en</strong>malig of vaker werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd, war<strong>en</strong><br />
‘bischierig’, ‘flikker’, ‘pot’, ‘bicurious’, ‘omniseksueel’ <strong>en</strong> ‘panseksueel’.<br />
8.2.4 Sekseverschill<strong>en</strong> in de relatie tuss<strong>en</strong> gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong> label<br />
In veel onderzoek<strong>en</strong> komt naar vor<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> discrepantie tuss<strong>en</strong> gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong><br />
seksueel label niet uitzonderlijk is (De Graaf et al. 2005; Kuyper 2006; Laumann et al.<br />
1994; Savin-Williams 2005) <strong>en</strong> dat is bij deze jonger<strong>en</strong> ook het geval (zie de verschill<strong>en</strong>de<br />
perc<strong>en</strong>tages in de tabell<strong>en</strong> 8.1-8.4 <strong>en</strong> in figuur 8.1).<br />
Er zijn twee duidelijke verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de meisjes <strong>en</strong> de jong<strong>en</strong>s in dit onderzoek wanneer<br />
het gaat om de relatie tuss<strong>en</strong> gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong> label. Allereerst is naar vor<strong>en</strong><br />
gekom<strong>en</strong> dat de meisjes, in vergelijking met de jong<strong>en</strong>s, in hun gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>oeming van seksuele voorkeur vaker gericht zijn op beide seks<strong>en</strong>. Dit is in lijn met de<br />
uitkomst<strong>en</strong> van andere onderzoek<strong>en</strong> in Nederland <strong>en</strong> Vlaander<strong>en</strong> (De Graaf et al. 2005;<br />
Dewaele 2008; Kuyper 2006).<br />
T<strong>en</strong> tweede kom<strong>en</strong> bij de meisjes de seksuele labels ‘lesbisch’, ‘homo’ <strong>en</strong> ‘gay’ iets minder<br />
strikt overe<strong>en</strong> met seksuele aantrekking (figuur 8.2 <strong>en</strong> 8.3) dan bij de jong<strong>en</strong>s. Van de<br />
meisjes die zich ‘lesbisch’, ‘homo’ of ‘gay’ noem<strong>en</strong>, voelt ongeveer e<strong>en</strong> kwart zich ook<br />
tot jong<strong>en</strong>s aangetrokk<strong>en</strong>. Van de jong<strong>en</strong>s die deze labels gebruik<strong>en</strong>, rapporteert minder<br />
dan e<strong>en</strong> vijfde (label ‘homo’) tot e<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>de (label ‘gay’) dat ze soms op meisjes vall<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> vergelijking tuss<strong>en</strong> deze seksuele labels <strong>en</strong> het seks hebb<strong>en</strong> met meisjes <strong>en</strong>/of jong<strong>en</strong>s<br />
wijst op e<strong>en</strong>zelfde t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s. Drie keer zo veel meisjes als jong<strong>en</strong>s die zich ‘homo’ of<br />
‘gay’ noem<strong>en</strong>, heeft seks gehad met (ook) de andere sekse (zie bijlage B8.1, te vind<strong>en</strong> via<br />
www.scp.nl).<br />
Er zijn onderzoekers die stell<strong>en</strong> dat de seksuele voorkeur van vrouw<strong>en</strong> minder statisch is<br />
<strong>en</strong> dat ze zich in hun seksualiteit vaker dan mann<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> tot beide seks<strong>en</strong> <strong>en</strong> in hun
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
lev<strong>en</strong> ook vaker verandering<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> in hun seksuele voorkeur (Diamond 2003). E<strong>en</strong><br />
dergelijke conclusie kan hier niet word<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong>, maar wel blijkt dat meisjes iets<br />
minder e<strong>en</strong>duidig zijn dan jong<strong>en</strong>s. Dit is in lijn met het onderzoek van De Graaf et al.<br />
(2005), die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s constater<strong>en</strong> dat verschill<strong>en</strong>de compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van seksuele voorkeur<br />
bij meisjes zwakker sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> dan bij jong<strong>en</strong>s.<br />
Figuur 8.2<br />
Relatie tuss<strong>en</strong> seksueel label <strong>en</strong> aantrekking, meisjes 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van ‘n’ per label)<br />
label<br />
lesbisch<br />
homo<br />
bi<br />
gay<br />
meisjes<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
aantrekking tot<br />
meisjes<br />
overweg<strong>en</strong>d<br />
meisjes<br />
beide seks<strong>en</strong><br />
weet niet<br />
Figuur 8.3<br />
Relatie tuss<strong>en</strong> seksueel label <strong>en</strong> aantrekking, jong<strong>en</strong>s 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van ‘n’ per label)<br />
label<br />
homo<br />
bi<br />
gay<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
aantrekking tot<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
overweg<strong>en</strong>d<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
beide seks<strong>en</strong><br />
weet niet<br />
141
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
8.2.5 Is seksuele voorkeur belangrijk voor homojonger<strong>en</strong>?<br />
Er wordt vaak als vanzelfsprek<strong>en</strong>d aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat de seksuele id<strong>en</strong>titeit e<strong>en</strong> belangrijk<br />
aspect is in het lev<strong>en</strong> van homoseksuel<strong>en</strong>. Of dit ook voor Nederlandse homojonger<strong>en</strong><br />
opgaat, is nog maar de vraag. De Amerikaanse onderzoeker Savin-Williams (2005) stelt<br />
dat de huidige g<strong>en</strong>eratie jonger<strong>en</strong> minder belang hecht aan hun seksuele id<strong>en</strong>titeit dan<br />
g<strong>en</strong>eraties vóór h<strong>en</strong>, maar deze conclusie wordt niet door iedere<strong>en</strong> gedeeld (Russell et<br />
al. 2009). De Vlaamse onderzoekers Vincke et al. (2006) constater<strong>en</strong> dat Vlaamse homojonger<strong>en</strong><br />
zich in vergelijking met homovolwass<strong>en</strong><strong>en</strong> minder verbond<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> met de<br />
homogeme<strong>en</strong>schap. Dit zou erop kunn<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> dat homojonger<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur<br />
minder belangrijk vind<strong>en</strong> dan homovolwass<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar daar kunn<strong>en</strong> ook andere<br />
verklaring<strong>en</strong> aan t<strong>en</strong> grondslag ligg<strong>en</strong>. Op grond van buit<strong>en</strong>landse onderzoek<strong>en</strong> is het<br />
beeld over jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> het belang van hun seksuele id<strong>en</strong>titeit dus diffuus.<br />
Aan de homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek is de volg<strong>en</strong>de stelling voorgelegd: Dat ik mij aangetrokk<strong>en</strong><br />
voel tot jong<strong>en</strong>s/meisjes, is belangrijk voor wie ik b<strong>en</strong>. Bij zowel de meisjes als de jong<strong>en</strong>s<br />
is circa 70% het hier (helemaal) mee e<strong>en</strong>s. 2 Enkele subgroep<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> in veel<br />
mindere mate dat de seksuele voorkeur belangrijk voor h<strong>en</strong> is. Van de jonger<strong>en</strong> die nog<br />
ge<strong>en</strong> coming-out hebb<strong>en</strong> meegemaakt, is 40% het e<strong>en</strong>s met de stelling, teg<strong>en</strong>over 74%<br />
van de jonger<strong>en</strong> die (gedeeltelijk) uit de kast zijn. De eerste groep heeft weliswaar minder<br />
vaak seks of e<strong>en</strong> relatie gehad (bijlage B8.2), maar dit hangt niet sam<strong>en</strong> met het belangrijk<br />
vind<strong>en</strong> van de seksuele voorkeur (bijlage B8.3). Het is mogelijk dat jonger<strong>en</strong> die nog<br />
in de kast zitt<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur onbelangrijker vind<strong>en</strong>, omdat ze die minder goed<br />
accepter<strong>en</strong> dan jonger<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> coming-out hebb<strong>en</strong> gehad. In hoofdstuk 10 komt de<br />
relatie tuss<strong>en</strong> coming-out <strong>en</strong> acceptatie van de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur door de jonger<strong>en</strong><br />
aan de orde.<br />
De biseksuele jonger<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in mindere mate belangrijk<br />
<strong>en</strong> met name de biseksuele jong<strong>en</strong>s spring<strong>en</strong> in het oog. Van de biseksuele jong<strong>en</strong>s<br />
vindt 25% de seksuele voorkeur belangrijk. Bij de biseksuele meisjes is 54% het e<strong>en</strong>s met<br />
de stelling. Voor de (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele jonger<strong>en</strong> gaat het om ongeveer 75% <strong>en</strong><br />
daarbinn<strong>en</strong> zijn ge<strong>en</strong> sekseverschill<strong>en</strong> waar te nem<strong>en</strong>. Dat de biseksuele jonger<strong>en</strong> hun<br />
seksuele voorkeur minder vaak belangrijk vind<strong>en</strong>, zou goed verband kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong><br />
met het feit dat ze vaker dan (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele jonger<strong>en</strong> in de kast zitt<strong>en</strong>.<br />
In de interviews is ook gevraagd of homojonger<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur belangrijk<br />
vind<strong>en</strong>. In het besprek<strong>en</strong> hiervan b<strong>en</strong>adrukt<strong>en</strong> meerdere jonger<strong>en</strong> dat ze, ongeacht hun<br />
seksuele voorkeur, vooral zichzelf will<strong>en</strong> zijn. Hier volgt e<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> meisje<br />
(26 jaar) dat ge<strong>en</strong> label wil aannem<strong>en</strong>:<br />
Interviewer: Dat je op vrouw<strong>en</strong> valt, is dat e<strong>en</strong> belangrijk deel van wie je b<strong>en</strong>t?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Nee. Nee. Nee, ik sta niet in e<strong>en</strong> hokje of zo. Ik b<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong> mezelf, net zoals alle<br />
andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Interviewer: En is er e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t geweest in je lev<strong>en</strong> dat het belangrijker was, dat het wel e<strong>en</strong><br />
groot deel was?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Nee. Dat wil ik ook niet.<br />
Interviewer: Want waarom wil je dat niet?<br />
142
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
Respond<strong>en</strong>t: Nou je b<strong>en</strong>t toch <strong>gewoon</strong> hetzelfde als e<strong>en</strong> ander.<br />
Interviewer: En welke ding<strong>en</strong> zijn dan wel belangrijk voor wie jij b<strong>en</strong>t?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Gewoon mijn eig<strong>en</strong> karakter.<br />
De kwestie van ‘jezelf zijn’ blijkt niet alle<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel van de homojonger<strong>en</strong> belangrijk<br />
te zijn, maar is ook e<strong>en</strong> thema dat onder heterojonger<strong>en</strong> speelt, zie hoofdstuk 3.<br />
8.3 Kastdeur op slot, op e<strong>en</strong> kier of wag<strong>en</strong>wijd op<strong>en</strong>? Bewustwording <strong>en</strong><br />
coming-out<br />
Tijd<strong>en</strong>s de opvoeding zull<strong>en</strong> de meeste ouders er als vanzelfsprek<strong>en</strong>d van uitgaan dat<br />
hun kind heteroseksueel is <strong>en</strong> hun kind heteroseksueel opvoed<strong>en</strong>. Dat betek<strong>en</strong>t dat het<br />
niet-heteroseksueel voel<strong>en</strong> of zijn iets is wat jonger<strong>en</strong> als het ware zelf ontdekk<strong>en</strong>. Aan<br />
jonger<strong>en</strong> is gevraagd wanneer ze voor het eerst merkt<strong>en</strong> dat ze zich tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
aangetrokk<strong>en</strong> voeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> wanneer ze voor het eerst verliefd werd<strong>en</strong>, seks hadd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> relatie hadd<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot. Verder bekijk<strong>en</strong> we hoe jonger<strong>en</strong> zich bewust<br />
werd<strong>en</strong> van hun seksuele voorkeur. Vervolg<strong>en</strong>s wordt beschrev<strong>en</strong> of jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
coming-out hebb<strong>en</strong> meegemaakt <strong>en</strong> welke person<strong>en</strong> op de hoogte zijn van de seksuele<br />
voorkeur.<br />
8.3.1 ‘Eerste ker<strong>en</strong>’<br />
In het proces van de seksuele ontwikkeling komt er e<strong>en</strong> aantal ‘eerste ker<strong>en</strong>’ voor. Deze<br />
eerste ker<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beeld van de volgorde waarin jonger<strong>en</strong> hun seksuele ontwikkeling<br />
doormak<strong>en</strong>. In tabel 8.5 zijn <strong>en</strong>kele eerste ker<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong>, waarbij steeds<br />
onderscheid is gemaakt tuss<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s.<br />
Tabel 8.5<br />
‘Eerste ker<strong>en</strong>’ in de ontwikkeling van seksuele voorkeur, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(in gemiddelde leeftijd in jar<strong>en</strong>)<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
eerste bewustwording seksuele voorkeur 13,5 (n = 1078) 12,6 (n = 525)<br />
eerste verliefdheid op sekseg<strong>en</strong>oot 14,6 (n = 881) 15,1 (n = 412)<br />
eerste keer dat iemand op de hoogte is 16,5 (n = 1002) 16,3 (n = 469)<br />
eerste keer seks met sekseg<strong>en</strong>oot 17,5 (n = 599) 16,3 (n = 350)<br />
eerste keer relatie met sekseg<strong>en</strong>oot 17,3 (n = 551) 17,5 (n = 250)<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
De meisjes zijn gemiddeld 13,5 jaar wanneer ze ontdekk<strong>en</strong> dat ze zich (ook) tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>, de jong<strong>en</strong>s gemiddeld 12,6 jaar. Dit sekseverschil is ook<br />
in andere studies gevond<strong>en</strong> (Savin-Williams <strong>en</strong> Diamond 2000; D’Augelli <strong>en</strong> Hershberger<br />
143
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
1993; Savin-Williams 2005). Dit leeftijdsverschil kan e<strong>en</strong> gevolg zijn van g<strong>en</strong>derverschill<strong>en</strong><br />
in het proces van bewustwording ev<strong>en</strong>als e<strong>en</strong> verschil in de interpretatie van het<br />
concept ‘aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>’ (Savin-Williams <strong>en</strong> Diamond 2000; Savin-Williams 2005). 3<br />
Terwijl de jong<strong>en</strong>s zich gemiddeld eerder bewust word<strong>en</strong> van hun aantrekking tot<br />
sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> eerder seks hebb<strong>en</strong> dan de meisjes, word<strong>en</strong> de meisjes vroeger voor<br />
het eerst verliefd op e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot. Wel is het gemiddelde mom<strong>en</strong>t dat jonger<strong>en</strong> voor<br />
het eerst uit de kast kom<strong>en</strong> nag<strong>en</strong>oeg gelijk voor meisjes (16,5 jaar) <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s (16,3 jaar).<br />
De periode tuss<strong>en</strong> eerste bewustwording <strong>en</strong> eerste coming-out duurt dan gemiddeld<br />
drie jaar voor meisjes <strong>en</strong> bijna vier jaar voor jong<strong>en</strong>s. Wanneer jonger<strong>en</strong> voor het eerst<br />
uit de kast kom<strong>en</strong>, dan zijn de meeste al verliefd geweest op e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot, maar e<strong>en</strong><br />
minderheid heeft dan al ervaring opgedaan met e<strong>en</strong> relatie (van minst<strong>en</strong>s één maand)<br />
met e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot, <strong>en</strong> voor de meisjes is daar ook sprake van bij seks met e<strong>en</strong><br />
sekseg<strong>en</strong>oot. De gemiddelde leeftijd waarop jong<strong>en</strong>s voor het eerst seks hebb<strong>en</strong>, ligt<br />
vroeger dan dat ze voor het eerst e<strong>en</strong> relatie aangaan met e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot, terwijl deze<br />
leeftijd<strong>en</strong> voor meisjes behoorlijk gelijk zijn.<br />
Alhoewel de gemiddelde leeftijd van deze ‘eerste ker<strong>en</strong>’ e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> informatief beeld<br />
geeft, mak<strong>en</strong> we de kanttek<strong>en</strong>ing dat er veel verscheid<strong>en</strong>heid is in de exacte leeftijd<strong>en</strong><br />
van eerste ker<strong>en</strong>. Zo varieert de leeftijd waarop jonger<strong>en</strong> voor het eerst e<strong>en</strong> relatie<br />
hebb<strong>en</strong> van 9 tot 25 jaar <strong>en</strong> loopt de leeftijd van de eerste coming-out uite<strong>en</strong> van 6 tot 25<br />
jaar. De jonger<strong>en</strong> bij wie dat onder de 14 jaar is gebeurd, zijn overig<strong>en</strong>s uitzondering<strong>en</strong>.<br />
8.3.2 Bewustwording<br />
Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat de gemiddelde leeftijd van de eerste bewustwording<br />
van seksuele voorkeur in de laatste dec<strong>en</strong>nia is gedaald in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> (Savin-<br />
Williams 2005). Volg<strong>en</strong>s Savin-Williams komt dit omdat deze leeftijd sam<strong>en</strong>hangt met<br />
de mate van acceptatie <strong>en</strong> zichtbaarheid van homoseksualiteit, <strong>en</strong> deze is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
in de laatste dec<strong>en</strong>nia. Dit uitgangspunt zou kunn<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> waarom de leeftijd van<br />
eerste bewustwording onder Vlaamse lesbische <strong>en</strong> biseksuele meisjes hoger ligt (14-17<br />
jaar, Schoonacker et al. 2009) dan in onze groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (13,5 jaar). Internationaal<br />
onderzoek laat zi<strong>en</strong> dat homoseksualiteit in Nederland iets meer geaccepteerd is dan<br />
in België, al is het verschil klein (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006, zie ook hoofdstuk 2 van dit<br />
rapport). Ook is het d<strong>en</strong>kbaar dat lesbische <strong>en</strong> vooral homoseksuele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de<br />
Nederlandse media zichtbaarder zijn dan in de Belgische media.<br />
Hoe jonger<strong>en</strong> zich bewust word<strong>en</strong> van hun aantrekking tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> is divers.<br />
Jonger<strong>en</strong> merk<strong>en</strong> bijvoorbeeld dat ze verliefd word<strong>en</strong>, erg teg<strong>en</strong> iemand opkijk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daarop will<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong>, steeds met iemand will<strong>en</strong> afsprek<strong>en</strong>, zich bij iemand heel prettig<br />
voel<strong>en</strong>, of veel naar sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> mooi vind<strong>en</strong>. In de interviews geeft<br />
e<strong>en</strong> minderheid van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan dat ze zich de bewustwording herinner<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> specifiek mom<strong>en</strong>t of e<strong>en</strong> bijzondere gebeurt<strong>en</strong>is waarbij alles op zijn plek valt. E<strong>en</strong><br />
16-jarige homoseksuele jong<strong>en</strong> vertelt dat hij wel e<strong>en</strong> dergelijk mom<strong>en</strong>t heeft ervar<strong>en</strong>:<br />
Ik weet nog wel e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t dat ik dus zo’n beetje zo’n ingeving kreeg, e<strong>en</strong> bewustwording, <strong>en</strong><br />
dat ik het opzocht op internet. Want ik zocht op jong<strong>en</strong>s die zo<strong>en</strong><strong>en</strong> op YouTube. En dat vond ik<br />
echt verschrikkelijk, dat eerste filmpje wat ik zag, dat weet ik nog. En het bleek <strong>gewoon</strong> nu ik er<br />
144
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
over nad<strong>en</strong>k, dat war<strong>en</strong> twee jong<strong>en</strong>s die totaal niet mijn type war<strong>en</strong>. Ze war<strong>en</strong> kaal <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
piercings <strong>en</strong> dat is <strong>gewoon</strong> iets wat ik niet leuk vind. Maar het tweede filmpje wat ik keek<br />
dat vond ik heel erg leuk. Ja.<br />
Ander<strong>en</strong> twijfel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hele periode <strong>en</strong> schuiv<strong>en</strong> voor zich uit wat hun gevoel<strong>en</strong>s of aantrekking<br />
voor h<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Deze jong<strong>en</strong> (25 jaar) laat zi<strong>en</strong> dat hij na e<strong>en</strong> periode van<br />
sluimer<strong>en</strong>d bewustzijn, de tijd heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om zijn ervaring<strong>en</strong> te evaluer<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot<br />
e<strong>en</strong> ‘beslissing’ te kom<strong>en</strong> over zijn seksuele voorkeur:<br />
Maar ja, op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t kom je toch tot de ontdekking van ja, waar doe ik eig<strong>en</strong>lijk<br />
moeilijk over <strong>en</strong> d<strong>en</strong>k er e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> keertje goed over na. En wees e<strong>en</strong>s niet bezig met andere<br />
ding<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ga daar e<strong>en</strong>s ev<strong>en</strong> aan zitt<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong>. Kijk<strong>en</strong> wat voor jezelf <strong>gewoon</strong> het beste is.<br />
[...] Ik b<strong>en</strong> daar zelf d<strong>en</strong>k ik e<strong>en</strong> maandje mee bezig geweest of zo <strong>en</strong> to<strong>en</strong> was ik er voor mijzelf<br />
wel uit van het zit zo <strong>en</strong> dat ga ik maar e<strong>en</strong>s vertell<strong>en</strong>. [...] Ik b<strong>en</strong> voor mijzelf gaan registrer<strong>en</strong><br />
van ja hoe zit dat nou, waar kijk ik nou precies naar <strong>en</strong> wat kan ik daaruit afleid<strong>en</strong> zeg maar.<br />
En dan kom je toch wel heel snel tot de conclusie dat je alle<strong>en</strong> maar naar jong<strong>en</strong>s kijkt.<br />
8.3.3 Wie blijft in de kast? Coming-out: wel of niet<br />
Nadat jonger<strong>en</strong> zich bewust zijn geword<strong>en</strong> van hun niet-heteroseksuele voorkeur, komt<br />
er vroeg of laat e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t dat ze gaan bepal<strong>en</strong> of <strong>en</strong> in hoeverre ze hun seksuele voorkeur<br />
voor zichzelf blijv<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> wie er op de hoogte wordt gebracht. In theorieën<br />
over seksuele id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling wordt gesteld dat coming-out e<strong>en</strong> positief effect<br />
heeft op iemands psychosociale welzijn (Bohan 1996; Morris 1997). Toch kunn<strong>en</strong> er allerlei<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn waarom jonger<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> coming-out do<strong>en</strong>, zoals de verwachting dat de<br />
omgeving negatief reageert (Balsam <strong>en</strong> Mohr 2007; Morris 1997).<br />
Bij 91% van de homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek is er iemand op de hoogte van zijn/haar<br />
seksuele voorkeur. Van 9% van respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft niemand in de omgeving weet van<br />
de seksuele voorkeur. We hebb<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong> welke jonger<strong>en</strong> vaker op<strong>en</strong> zijn over hun<br />
seksuele voorkeur dan andere (zie tabel 8.6). De vraagstelling luidde: Zijn er m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in je<br />
omgeving die wet<strong>en</strong> dat je op meisjes/jong<strong>en</strong>s valt? Jonger<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zelf andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op<br />
de hoogte hebb<strong>en</strong> gebracht of zijn ‘ontdekt’, maar het is ook mogelijk dat ander<strong>en</strong> al<br />
vermoed<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> of het zelfs al ‘wist<strong>en</strong>’ voordat de jonger<strong>en</strong> het zelf beseft<strong>en</strong>.<br />
Nag<strong>en</strong>oeg ev<strong>en</strong>veel meisjes als jong<strong>en</strong>s in het onderzoek zijn uit de kast. Wel zijn er andere<br />
verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>. Jonger<strong>en</strong> zijn vaker uit de kast naarmate ze ouder zijn of<br />
langere tijd bewust zijn van hun seksuele voorkeur. Het ligt voor de hand dat deze jonger<strong>en</strong><br />
ook vaker ervaring hebb<strong>en</strong> met relaties <strong>en</strong> seks met sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> dit kan e<strong>en</strong><br />
motief vorm<strong>en</strong> om naar de omgeving toe op<strong>en</strong> te zijn over de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur.<br />
145
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 8.6<br />
Aandeel jonger<strong>en</strong> waarvan iemand op de hoogte is van de seksuele voorkeur, homojonger<strong>en</strong><br />
16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
146<br />
meisjes<br />
(n = 1101)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 535)<br />
92 89<br />
seksuele voorkeur<br />
homoseksuele voorkeur 99 98<br />
overweg<strong>en</strong>d homoseksuele voorkeur 94 87<br />
biseksuele voorkeur<br />
leeftijdscategorieën<br />
78 31<br />
16-18 jaar 86 85<br />
19-21 jaar 93 91<br />
22-25 jaar<br />
aantal jar<strong>en</strong> bewust voorkeur<br />
96 92<br />
nul t/m twee jaar 78 71<br />
drie t/m vijf jaar 88 82<br />
zes t/m acht jaar 95 92<br />
neg<strong>en</strong> t/m twintig jaar<br />
religieuze opvoeding<br />
98 95<br />
ja 91 87<br />
nee<br />
religieus<br />
93 90<br />
ja 85 82<br />
nee<br />
opleidingsniveau ouders<br />
93 91<br />
laag 94 87<br />
midd<strong>en</strong> 89 90<br />
hoog<br />
hoogste opleidingsniveau<br />
93 90<br />
vmbo 93 74<br />
havo/vwo 87 91<br />
mbo 90 84<br />
hbo/universiteit 94 93<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
De groep die verreweg het vaakst geslot<strong>en</strong> is over de seksuele voorkeur zijn de biseksuele<br />
jong<strong>en</strong>s: twee derde houdt dat voor zich. Biseksuele meisjes zijn in vergelijking<br />
met (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele meisjes ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s vaker geslot<strong>en</strong> over hun seksuele<br />
voorkeur, maar het grote verschil met de biseksuele jong<strong>en</strong>s is opvall<strong>en</strong>d. Dat de biseksuele<br />
jong<strong>en</strong>s zo vaak geslot<strong>en</strong> zijn, zou te mak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met het feit dat ze<br />
alle<strong>en</strong> relaties hebb<strong>en</strong> gehad met meisjes <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> om op<strong>en</strong> te zijn over hun<br />
biseksualiteit (Balsam <strong>en</strong> Mohr 2007). Toch blijkt dit ge<strong>en</strong> afdo<strong>en</strong>de verklaring te zijn. De
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
biseksuele meisjes zijn ruim twee keer zo vaak als de biseksuele jong<strong>en</strong>s op<strong>en</strong> over hun<br />
seksuele voorkeur, terwijl zij bijna vier keer zo vaak e<strong>en</strong> relatie hebb<strong>en</strong> met iemand van<br />
de andere sekse als de biseksuele jong<strong>en</strong>s, respectievelijk 40% <strong>en</strong> 10% (zie bijlage B8.4).<br />
E<strong>en</strong> andere verklaring voor het verschil kan zijn dat biseksuele jong<strong>en</strong>s meer negatieve<br />
reacties uit de omgeving verwacht<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> lagere mate van zelfacceptatie hebb<strong>en</strong> in<br />
vergelijking met biseksuele meisjes. Onder homo- <strong>en</strong> biseksuele volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> ervar<strong>en</strong><br />
de mann<strong>en</strong> in vergelijking met de vrouw<strong>en</strong> meer problem<strong>en</strong> met hun seksuele voorkeur<br />
<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> zij meer met negatieve reacties te mak<strong>en</strong> (Kuyper 2006). In hoofdstuk 9 zal<br />
blijk<strong>en</strong> dat dit sekseverschil zich ook voordoet onder homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> slotte is het ook mogelijk dat biseksuele jong<strong>en</strong>s minder goed wet<strong>en</strong> dan biseksuele<br />
meisjes hoe ze vorm will<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan hun seksuele voorkeur of dat ze vaker verwacht<strong>en</strong><br />
dat hun seksuele voorkeur nog verandert naar exclusief homo- of heteroseksueel <strong>en</strong><br />
zodo<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele coming-out uitstell<strong>en</strong> (<strong>en</strong> soms uiteindelijk afstell<strong>en</strong>).<br />
Of jonger<strong>en</strong> in de kast blijv<strong>en</strong>, kan verband houd<strong>en</strong> met de mate waarin verwacht wordt dat<br />
ander<strong>en</strong> in de omgeving negatief zull<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> coming-out (Balsam <strong>en</strong> Mohr<br />
2007; Morris 1997) <strong>en</strong> dit kan sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met sociaaldemografische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>. Uit<br />
onderzoek blijkt dat opleidingsniveau <strong>en</strong> religiositeit sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met de houding<br />
teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006). We hebb<strong>en</strong> daarom gekek<strong>en</strong> of<br />
jonger<strong>en</strong> uit lagere sociaaleconomische klass<strong>en</strong> (gemet<strong>en</strong> via het hoogst behaalde opleidingsniveau<br />
van ouders), jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> laag opleidingsniveau, religieuze jonger<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> religieuze achtergrond vaker hun seksuele voorkeur voor zichzelf<br />
houd<strong>en</strong>. Er blijk<strong>en</strong> nauwelijks verschill<strong>en</strong> te zijn op basis van sociaaleconomische klass<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> religieuze opvoeding. Wel maakt het uit of jonger<strong>en</strong> zelf religieus zijn: de religieuze<br />
jonger<strong>en</strong> zijn vaker geslot<strong>en</strong> over hun seksuele voorkeur dan de niet-religieuze.<br />
8.3.4 Hoe lang <strong>en</strong> voor wie blijft de kastdeur dicht?<br />
De homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek zijn, zoals gezegd, gemiddeld 16,4 jaar wanneer voor<br />
het eerst iemand anders op de hoogte is van hun seksuele voorkeur. Deze uitkomst komt<br />
overe<strong>en</strong> met andere onderzoeksresultat<strong>en</strong> voor meisjes (De Graaf et al. 2005), maar de<br />
gemiddelde leeftijd voor jong<strong>en</strong>s ligt in ander onderzoek hoger, namelijk op 17,5 jaar<br />
(De Graaf et al. 2005) of zelfs 18,1 jaar (Franss<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Hospers 2009). Dit verschil kan e<strong>en</strong><br />
gevolg zijn van variatie in wervingsmethod<strong>en</strong>, onderzoekspopulatie of formulering van<br />
de vraag. In ons onderzoek is gevraagd wanneer voor het eerst iemand in de omgeving<br />
zeker wist dat de jongere op sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> valt, terwijl in de andere twee onderzoek<strong>en</strong><br />
onderzocht is wanneer iemand voor het eerst zelf vertelde over zijn/haar seksuele voorkeur.<br />
Uit nadere analyses blijkt dat de duur tuss<strong>en</strong> bewustwording <strong>en</strong> eerste coming-out<br />
nauwelijks sam<strong>en</strong>hangt met sociaaldemografische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> (zie bijlage<br />
B8.5 voor e<strong>en</strong> tabel met gestandaardiseerde regressiecoëfficiënt<strong>en</strong>). 4 Weliswaar doet<br />
de jongste groep (16-18 jaar) er korter over dan de oudste groep (22-25 jaar) <strong>en</strong> wacht<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong>s bijna e<strong>en</strong> jaar langer dan meisjes, 5 maar <strong>en</strong>kele factor<strong>en</strong> waarvan bek<strong>en</strong>d is dat<br />
ze belemmer<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong> voor de acceptatie van homoseksualiteit, zoals religieus zijn <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> laag opleidingsniveau hebb<strong>en</strong> (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006), hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> remm<strong>en</strong>de<br />
147
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
werking op de duur om uit de kast te kom<strong>en</strong>. Blijkbaar spel<strong>en</strong> vooral andere factor<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
rol. Te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> valt bijvoorbeeld aan de vraag hoe zeker jonger<strong>en</strong> zijn van hun seksuele<br />
voorkeur, hoe sterk ze in hun scho<strong>en</strong><strong>en</strong> staan, hoeveel moeite ze hebb<strong>en</strong> met het accepter<strong>en</strong><br />
van hun seksuele voorkeur nadat ze het ‘hebb<strong>en</strong> ontdekt’, hoe gevoelig ze zijn voor<br />
ev<strong>en</strong>tuele reacties van ander<strong>en</strong>, wat voor geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> zich voordo<strong>en</strong> om uit de kast te<br />
kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoort. Deze factor<strong>en</strong> zijn in dit onderzoek niet gemet<strong>en</strong>.<br />
Aan de jonger<strong>en</strong> is gevraagd wie er op de hoogte zijn van hun seksuele voorkeur<br />
( tabel 8.7). 6 Het blijkt dat de meeste ouders op de hoogte zijn. 7 Toch is van bijna 20% van<br />
de jonger<strong>en</strong> in het onderzoek de moeder niet op de hoogte <strong>en</strong> van bijna 30% de vader<br />
niet. Ouders zijn zeker voor jonger<strong>en</strong> vaak belangrijk <strong>en</strong> de w<strong>en</strong>s om teg<strong>en</strong>over h<strong>en</strong> op<strong>en</strong><br />
te zijn over hun seksuele voorkeur zal daardoor meestal groot zijn. Aangezi<strong>en</strong> veel jonger<strong>en</strong><br />
emotioneel <strong>en</strong> financieel afhankelijk van hun ouders zijn, is het vaak spann<strong>en</strong>d hoe<br />
hun ouders reager<strong>en</strong> op hun coming-out. Ouders zijn zeld<strong>en</strong> de eerst<strong>en</strong> die op de hoogte<br />
word<strong>en</strong> gebracht (Beals <strong>en</strong> Peplau 2006), maar uiteindelijk blijkt uit dit onderzoek dat<br />
het hun meestal vaak wordt verteld. Wel valt het op dat biseksuele jonger<strong>en</strong> beduid<strong>en</strong>d<br />
vaak geslot<strong>en</strong> zijn teg<strong>en</strong>over hun ouders. Van h<strong>en</strong> is 54% op<strong>en</strong> naar de moeder <strong>en</strong> 36%<br />
naar de vader (zie bijlage B8.6).<br />
Ook heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> -vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> zijn zoals verwacht meestal op de hoogte. Toch is<br />
e<strong>en</strong> op de zev<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> naar h<strong>en</strong> toe niet op<strong>en</strong> over de seksuele voorkeur.<br />
Minder op<strong>en</strong> zijn homojonger<strong>en</strong> naar scholier<strong>en</strong> of medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> collega’s. E<strong>en</strong><br />
op de vier jonger<strong>en</strong> is in deze omgeving volledig geslot<strong>en</strong> over zijn of haar voorkeur.<br />
De jong<strong>en</strong>s rapporter<strong>en</strong> vaker dan de meisjes dat iedere<strong>en</strong> op de hoogte is, terwijl de<br />
meisjes vaker meld<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> deel van de scholier<strong>en</strong> of stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> weet heeft van hun<br />
seksuele voorkeur. Nog vaker blijv<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in de kast naar collega’s. Van de meisjes<br />
is 39% teg<strong>en</strong> alle collega’s geslot<strong>en</strong>, van de jong<strong>en</strong>s is dat 34%. De jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
bijbaan van maximaal twaalf uur zijn overig<strong>en</strong>s beduid<strong>en</strong>d vaker volledig geslot<strong>en</strong> (40%)<br />
dan de jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> baan van minst<strong>en</strong>s twaalf uur (25%) (zie bijlage B8.7). Ook zijn<br />
homojonger<strong>en</strong> lang niet altijd op<strong>en</strong> of slechts gedeeltelijk op<strong>en</strong> naar familieled<strong>en</strong> buit<strong>en</strong><br />
het gezin <strong>en</strong> medesporters.<br />
148
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
Tabel 8.7<br />
Person<strong>en</strong> die op de hoogte zijn van de seksuele voorkeur, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
moeder (n = 761a ) (n = 531)<br />
ja 72 75<br />
nee 22 20<br />
weet niet 6 5<br />
vader (n = 752a ) (n = 520)<br />
ja 61 68<br />
nee 31 26<br />
weet niet 8 6<br />
heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>/vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> (n = 947b ) (n = 471b )<br />
ja 70 67<br />
sommig<strong>en</strong> 17 16<br />
nee 13 17<br />
medescholier<strong>en</strong>/stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (n = 820) (n = 422)<br />
ja 27 41<br />
sommig<strong>en</strong> 43 31<br />
nee 27 26<br />
weet niet 3 2<br />
collega’s (n = 750) (n = 393)<br />
ja 31 38<br />
sommig<strong>en</strong> 26 24<br />
nee 39 34<br />
weet niet 4 4<br />
familie (buit<strong>en</strong> kerngezin) (n = 1101) (n = 535)<br />
ja 35 37<br />
sommig<strong>en</strong> 30 29<br />
nee 30 28<br />
weet niet 5 6<br />
medesporters (n = 485) (n = 197)<br />
ja 31 32<br />
sommig<strong>en</strong> 26 23<br />
nee 37 38<br />
weet niet 6 7<br />
a Weg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> fout heeft alle<strong>en</strong> 70% van de meisjes de vraag gekreg<strong>en</strong> of de ouders op de hoogte zijn<br />
van de seksuele voorkeur.<br />
b De jonger<strong>en</strong> die rapporteerd<strong>en</strong> dat hun heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> niet belangrijk voor ze zijn,<br />
hebb<strong>en</strong> deze vraag niet gekreg<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
149
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
8.4 Homo zijn: alle<strong>en</strong> of met ander<strong>en</strong><br />
Contact met andere homojonger<strong>en</strong> kan herk<strong>en</strong>ning, begrip <strong>en</strong> steun bied<strong>en</strong>. Van de<br />
homojonger<strong>en</strong> in ons onderzoek heeft 84% behoefte aan contact met andere homojonger<strong>en</strong>,<br />
terwijl e<strong>en</strong> beduid<strong>en</strong>d kleinere groep (56%) ook daadwerkelijk contact heeft. De mate<br />
waarin de jonger<strong>en</strong> met andere homojonger<strong>en</strong> contact will<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, verschilt naar<br />
gelang de vorm van het contact (zie figuur 8.4 over meisjes <strong>en</strong> figuur 8.5 over jong<strong>en</strong>s).<br />
Laagdrempelige <strong>en</strong> informele vorm<strong>en</strong> van contact met andere homojonger<strong>en</strong> scor<strong>en</strong> het<br />
hoogst. De meeste jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> behoefte aan contact met e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groepje van<br />
andere homojonger<strong>en</strong> (56%). Daarvan heeft ongeveer de helft ook daadwerkelijk e<strong>en</strong><br />
dergelijk vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groepje. Behoefte aan contact met andere homojonger<strong>en</strong> via internet<br />
scoort ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s hoog t<strong>en</strong> opzichte van de andere vorm<strong>en</strong>. Weliswaar is e<strong>en</strong> groot deel<br />
van de jonger<strong>en</strong> via homospecifieke onlinekanal<strong>en</strong> geworv<strong>en</strong>, maar blijkbaar zijn de<br />
jonger<strong>en</strong> die homospecifieke websites bezoek<strong>en</strong> lang niet allemaal op zoek naar contact<br />
met andere homojonger<strong>en</strong>. Ze gaan dan bijvoorbeeld naar deze sites voor informatie,<br />
nieuwtjes of hulp.<br />
De behoefte <strong>en</strong> ervaring om deel te nem<strong>en</strong> aan activiteit<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homo(jonger<strong>en</strong>)<br />
organisatie om zodo<strong>en</strong>de andere homojonger<strong>en</strong> te ontmoet<strong>en</strong>, is relatief beperkt. Dat<br />
neemt niet weg dat twee derde van de homojonger<strong>en</strong> af <strong>en</strong> toe e<strong>en</strong> feest of café gericht<br />
op homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bezoekt, <strong>en</strong> dit is ook e<strong>en</strong> manier om<br />
in contact te kom<strong>en</strong> met andere homojonger<strong>en</strong> (zie voor frequ<strong>en</strong>ties bijlage B8.8).<br />
Figuur 8.4<br />
Behoefte aan <strong>en</strong> ervaring met vorm<strong>en</strong> van contact met andere homojonger<strong>en</strong>, meisjes 16-25 jaar,<br />
2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
150<br />
vorm contact<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>(groepje) van<br />
homojonger<strong>en</strong><br />
contact via internet<br />
belang<strong>en</strong>organisatie voor<br />
homo's, (les)bische m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
(vrijetijds)organisatie van<br />
homojonger<strong>en</strong><br />
ja, maar weet nog niet wat<br />
ja, ander type contact<br />
(dan reeds g<strong>en</strong>oemd)<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
meisjes<br />
0 10 20 30 40 50 60<br />
behoee<br />
ervaring
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
Figuur 8.5<br />
Behoefte aan <strong>en</strong> ervaring met vorm<strong>en</strong> van contact met andere homojonger<strong>en</strong>, jong<strong>en</strong>s 16-25 jaar,<br />
2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
vorm contact<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>(groepje) van<br />
behoee<br />
homojonger<strong>en</strong> ervaring<br />
contact via internet<br />
belang<strong>en</strong>organisatie voor<br />
homo's, (les)bische m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
(vrijetijds)organisatie van<br />
homojonger<strong>en</strong><br />
ja, maar weet nog niet wat<br />
ja, ander type contact<br />
(dan reeds g<strong>en</strong>oemd)<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
0 10 20 30 40 50 60<br />
Wanneer we kijk<strong>en</strong> naar verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong>, dan valt de jongste groep (16-18 jaar)<br />
in negatieve zin op. Zij rapporter<strong>en</strong>, in vergelijking met de oudere groep<strong>en</strong> (19-25 jaar),<br />
voor bijna alle vorm<strong>en</strong> de grootste behoefte aan contact met andere homojonger<strong>en</strong>,<br />
terwijl zij daarmee de minste ervaring hebb<strong>en</strong> (zie bijlage B8.9 voor behoefte <strong>en</strong> ervaring<br />
per vorm, uitgesplitst naar leeftijdsgroep<strong>en</strong>). De meisjes in het onderzoek hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds<br />
in mindere mate dan de jong<strong>en</strong>s behoefte aan contact via e<strong>en</strong> belang<strong>en</strong>organisatie,<br />
e<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong>organisatie <strong>en</strong> internet, anderzijds slag<strong>en</strong> ze er ook minder goed in<br />
om via deze weg<strong>en</strong> in contact te kom<strong>en</strong> met andere homojonger<strong>en</strong> (zie figuur 8.4 <strong>en</strong> 8.5).<br />
Niet onverwacht will<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de jonger<strong>en</strong> die nog in de kast zitt<strong>en</strong> <strong>en</strong> de biseksuele<br />
jonger<strong>en</strong> (<strong>en</strong> deze groep<strong>en</strong> overlapp<strong>en</strong> elkaar gedeeltelijk) beduid<strong>en</strong>d minder vaak contact<br />
met andere homojonger<strong>en</strong>.<br />
Jonger<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong> stedelijke won<strong>en</strong>, verschill<strong>en</strong> niet in contactbehoefte van jonger<strong>en</strong><br />
die in e<strong>en</strong> landelijke omgeving won<strong>en</strong>. Wel is het opmerkelijk dat homojonger<strong>en</strong> in<br />
rurale gebied<strong>en</strong> lager scor<strong>en</strong> op het hebb<strong>en</strong> van contact met andere homojonger<strong>en</strong> via<br />
internet (35%) dan de jonger<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong> stedelijk gebied won<strong>en</strong> (42%) (zie bijlage B8.10).<br />
Deze vorm van contact is niet locatiegebond<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verwachting was dat bij e<strong>en</strong> relatief<br />
gebrek aan aanwezigheid van homo(jonger<strong>en</strong>)organisaties in rurale gebied<strong>en</strong> juist contact<br />
via internet e<strong>en</strong> interessante optie zou zijn.<br />
151
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
8.5 Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Veel jonger<strong>en</strong> (16-25 jaar) die zich (ook) aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> die<br />
hebb<strong>en</strong> deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> aan dit onderzoek vind<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur belangrijk voor<br />
wie ze zijn. Het ontdekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> invulling gev<strong>en</strong> aan seksuele voorkeur is e<strong>en</strong> proces.<br />
Gevoel<strong>en</strong>s, gedrag <strong>en</strong> seksueel label kom<strong>en</strong> daarbij niet altijd overe<strong>en</strong>. Het aandeel<br />
jonger<strong>en</strong> dat zich uitsluit<strong>en</strong>d tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voelt (44% meisjes, 67%<br />
jong<strong>en</strong>s) is beduid<strong>en</strong>d lager dan het aandeel dat uitsluit<strong>en</strong>d op sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> verliefd is<br />
geweest (66% meisjes, 79% jong<strong>en</strong>s). De groep jonger<strong>en</strong> die zich aangetrokk<strong>en</strong> voelt tot<br />
beide seks<strong>en</strong> is bij meisjes (55%) tweemaal <strong>en</strong> bij jong<strong>en</strong>s (32%) vijfmaal groter dan de<br />
groep die ooit e<strong>en</strong> relatie of seks heeft gehad met beide seks<strong>en</strong> (circa 21% van de meisjes<br />
<strong>en</strong> 7% van de jong<strong>en</strong>s). Ook het b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> van hun seksuele voorkeur is niet altijd e<strong>en</strong>duidig.<br />
E<strong>en</strong> vijfde van de jonger<strong>en</strong> hanteert ge<strong>en</strong> duidelijk label <strong>en</strong> e<strong>en</strong> derde gebruikt<br />
juist meerdere labels. In de interviews opper<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele jonger<strong>en</strong> dat de sam<strong>en</strong>leving<br />
verwacht dat ze duidelijk zijn over hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> dat ze daarom e<strong>en</strong> seksueel<br />
label hanter<strong>en</strong>, terwijl ze daar zelf weinig behoefte aan hebb<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>de uitkomst is dat weinig meisjes zichzelf lesbisch noem<strong>en</strong> (13%). Ze kiez<strong>en</strong><br />
vaker voor ‘gay’ (57%), ‘biseksueel’ (36%) <strong>en</strong> ‘iemand die op meisjes valt, maar hier ge<strong>en</strong><br />
naam aan geeft’ (19%). De jong<strong>en</strong>s kiez<strong>en</strong> massaal voor het label ‘homo’ (76%), gevolgd<br />
door ‘gay’ (30%).<br />
Het is van belang geblek<strong>en</strong> om onderscheid te mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> biseksualiteit <strong>en</strong> homoseksualiteit.<br />
Biseksualiteit komt onder de jonger<strong>en</strong> in het onderzoek, <strong>en</strong> vooral onder<br />
de meisjes (55% teg<strong>en</strong>over 32% jong<strong>en</strong>s), veel voor. Ook verschill<strong>en</strong> de jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
biseksuele aantrekking soms van de jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele aantrekking.<br />
Ze vind<strong>en</strong> bijvoorbeeld hun seksuele voorkeur minder belangrijk, zijn hierover<br />
minder op<strong>en</strong> naar ander<strong>en</strong> toe, <strong>en</strong> will<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> minder vaak contact met andere<br />
homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>.<br />
De meeste homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek hebb<strong>en</strong> ooit e<strong>en</strong> coming-out meegemaakt<br />
(91%). De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> vaker nog volledig in de kast wanneer ze jong zijn, e<strong>en</strong><br />
biseksuele aantrekking hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> religieus zijn. Het feit dat de periode tuss<strong>en</strong> eerste<br />
bewustwording (gemiddelde leeftijd bij meisjes 13,5 jaar <strong>en</strong> bij jong<strong>en</strong>s 12,6 jaar) <strong>en</strong> eerste<br />
coming-out (meisjes 16,5 jaar <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s 16,3 jaar) voor jong<strong>en</strong>s bijna drie jaar <strong>en</strong> voor<br />
meisjes bijna vier jaar duurt, kan e<strong>en</strong> indicator zijn dat het proces van het ontdekk<strong>en</strong><br />
van seksuele voorkeur naar het op<strong>en</strong>lijk hiervoor uitkom<strong>en</strong> naar de omgeving toe voor<br />
veel jonger<strong>en</strong> gepaard gaat met hobbels. Leeftijd <strong>en</strong> geslacht zijn van betek<strong>en</strong>is (voor de<br />
jongste groep <strong>en</strong> de meisjes is de periode korter), maar andere sociaaldemografische<br />
factor<strong>en</strong> zoals religie <strong>en</strong> opleidingsniveau spel<strong>en</strong> hierin ge<strong>en</strong> rol.<br />
Ouders <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zijn het vaakst op de hoogte (ruim zev<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> ervan).<br />
Jonger<strong>en</strong> zijn selectiever in het op<strong>en</strong> zijn over hun seksuele voorkeur naar andere<br />
familieled<strong>en</strong>, medescholier<strong>en</strong> <strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> toe <strong>en</strong> ze zijn het meest geslot<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over<br />
collega’s (met name in het geval van e<strong>en</strong> bijbaan) <strong>en</strong> medesporters.<br />
Het mer<strong>en</strong>deel van de jonger<strong>en</strong> wil contact met andere homojonger<strong>en</strong> (84%). Er is vooral<br />
belangstelling voor laagdrempelige <strong>en</strong> informele vorm<strong>en</strong>, zoals internet of e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groepje.<br />
Slechts de helft heeft ook daadwerkelijk e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groepje van homo-<br />
152
homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun seksuele voorkeur: invulling <strong>en</strong> uiting<br />
jonger<strong>en</strong>. Ook valt op dat de jongste groep van 16-18 jaar in vergelijking met jonger<strong>en</strong><br />
van 19-25 jaar vaker behoefte heeft aan diverse vorm<strong>en</strong> van contact, maar juist minder<br />
vaak hiermee ervaring heeft.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 De categorie ‘dat weet ik niet’ is zo klein dat deze groep in het vervolg buit<strong>en</strong> beschouwing wordt<br />
gelat<strong>en</strong>.<br />
2 Er kan sprake zijn van e<strong>en</strong> wervingseffect. Uit de tekst van de oproep voor deelname aan het onderzoek<br />
was op te mak<strong>en</strong> dat het onderzoek over seksuele voorkeur ging. Jonger<strong>en</strong> die hun seksuele<br />
voorkeur in ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele zin belangrijk vind<strong>en</strong>, zijn wellicht minder geïnteresseerd om deel te nem<strong>en</strong><br />
aan e<strong>en</strong> dergelijk onderzoek. Als gevolg hiervan is het mogelijk dat de uitkomst van 70% hoger ligt<br />
dan in de populatie homojonger<strong>en</strong>.<br />
3 Doorgaans lop<strong>en</strong> meisjes in de lev<strong>en</strong>sfase van pubertijd <strong>en</strong> vroege adolesc<strong>en</strong>tie in hun psychosociale<br />
ontwikkeling in meerdere opzicht<strong>en</strong> voor op jong<strong>en</strong>s. In dit onderzoek is daar ook sprake van bij<br />
de eerste verliefdheid op e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot, maar niet bij de eerste gevoel<strong>en</strong>s van aantrekking tot<br />
<strong>en</strong> de eerste keer seks met sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Deze g<strong>en</strong>derverschill<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> als volgt geïnterpreteerd<br />
word<strong>en</strong>. Het is bek<strong>en</strong>d dat bij mann<strong>en</strong> seksuele verlang<strong>en</strong>s meer op de voorgrond tred<strong>en</strong> dan emotionele<br />
verlang<strong>en</strong>s <strong>en</strong> bij vrouw<strong>en</strong> is dit andersom (Savin-Williams <strong>en</strong> Diamond 2000). In de ontwikkeling<br />
van jonger<strong>en</strong> gaan seksuele gedacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> gevoel<strong>en</strong>s vooraf aan gevoel<strong>en</strong>s van verliefd zijn<br />
(Savin-Williams 2005). Dit kan effect hebb<strong>en</strong> op de wijze waarop meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s vrag<strong>en</strong> rondom<br />
aantrekking <strong>en</strong> verliefd zijn interpreter<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich ervaring<strong>en</strong> uit het verled<strong>en</strong> herinner<strong>en</strong> (Savin-<br />
Williams 2005).<br />
4 Het is mogelijk dat de leeftijd van eerste coming-out lager ligt dan de leeftijd van eerste bewustwording.<br />
In dat geval hebb<strong>en</strong> ander<strong>en</strong> de seksuele voorkeur gerad<strong>en</strong> voordat jonger<strong>en</strong> het van zichzelf<br />
wist<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan bleek dit vermoed<strong>en</strong> te klopp<strong>en</strong>. Voor 23 jonger<strong>en</strong> was dit het geval. Zij word<strong>en</strong> in deze<br />
analyse buit<strong>en</strong> beschouwing gelat<strong>en</strong>.<br />
5 Jong<strong>en</strong>s zijn zich gemiddeld eerder bewust van hun seksuele voorkeur (12,4 jaar) dan meisjes (13,4<br />
jaar), terwijl beide groep<strong>en</strong> in dit onderzoek nauwelijks verschill<strong>en</strong> in de gemiddelde leeftijd waarop<br />
ze voor het eerst uit de kast kom<strong>en</strong> (16,3 versus 16,5 jaar). Dat de jongste groep (16-18 jaar) sneller uit<br />
de kast komt dan de oudste groep (22-25 jaar) kan e<strong>en</strong> gevolg zijn van hun jonge leeftijd tijd<strong>en</strong>s de<br />
bevraging. De jongste groep heeft maximaal op zijn/haar 18e e<strong>en</strong> coming-out meegemaakt. Voor de<br />
oudste groep is die range groter, namelijk tot 25 jaar. E<strong>en</strong> cruciale kanttek<strong>en</strong>ing bij het interpreter<strong>en</strong><br />
van deze uitkomst is dat de jongste groep blijkbaar sneller e<strong>en</strong> coming-out meemaakt, maar dat er<br />
tegelijkertijd meer 16-18-jarig<strong>en</strong> in de kast zitt<strong>en</strong> dan 22-25-jarig<strong>en</strong>. De jonger<strong>en</strong> die nog volledig in<br />
de kast zitt<strong>en</strong>, maakt<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> onderdeel uit van de analyse.<br />
6 De jonger<strong>en</strong> die nog volledig in de kast zijn, hebb<strong>en</strong> deze vrag<strong>en</strong> niet ontvang<strong>en</strong>. Ze zijn wel meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
in de berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, zoals weergegev<strong>en</strong> in tabel 8.7 onder de categorie ‘nee’.<br />
7 Weg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> fout heeft alle<strong>en</strong> 70% van de meisjes de vraag gekreg<strong>en</strong> of de ouders op de hoogte zijn<br />
van de seksuele voorkeur <strong>en</strong> of zij dit hebb<strong>en</strong> geaccepteerd. Er kan sprake zijn van selectieve nonrespons<br />
in e<strong>en</strong> nameting bij de meisjes die de vraag in de oorspronkelijke vrag<strong>en</strong>lijst niet hebb<strong>en</strong><br />
ontvang<strong>en</strong>. De groep meisjes die deze vrag<strong>en</strong> in eerste instantie kreg<strong>en</strong> <strong>en</strong> de groep die de vrag<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> nameting heeft ontvang<strong>en</strong>, verschill<strong>en</strong> echter niet op sociaaldemografische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>.<br />
153
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
9 Acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van<br />
homojonger<strong>en</strong><br />
154<br />
Diana van Berg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jantine van Lisdonk (scp)<br />
9.1 Homojonger<strong>en</strong> in hun leefomgeving<br />
Homoseksualiteit in Nederland wordt zo geaccepteerd, maar ja, ik ervaar dat dus niet zo.<br />
Wel <strong>gewoon</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die je goed k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> die van je houd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat zit allemaal wel goed.<br />
Maar <strong>gewoon</strong> zo op straat of omdat je het minder vaak ziet, dus dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> dat vind ik<br />
dan nog wel oké, maar gekke scheve blikk<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo, dan d<strong>en</strong>k ik: Het is niet echt geaccepteerd.<br />
Of als iemand iets roept of lelijk doet. En ik wil ook niet... we moet<strong>en</strong> echt niet van die gefrustreerde<br />
gekk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> die... want als je je dat elke dag zo gaat aantrekk<strong>en</strong>, dan wordt het wel<br />
heel belangrijk, <strong>en</strong> dat is juist wat we niet will<strong>en</strong>. We lev<strong>en</strong> toevallig sam<strong>en</strong>, <strong>en</strong> verder zijn we<br />
<strong>gewoon</strong> net zoals ieder ander m<strong>en</strong>s.<br />
(vrouw, 25 jaar, zij valt op vrouw<strong>en</strong>)<br />
Heterojonger<strong>en</strong> zijn niet altijd positief over homoseksualiteit <strong>en</strong> oordel<strong>en</strong> soms zelfs<br />
uitgesprok<strong>en</strong> negatief over homoseksuel<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 3). Dit geeft aanleiding om<br />
te bekijk<strong>en</strong> hoe homojonger<strong>en</strong> hun acceptatie ervar<strong>en</strong>. In dit hoofdstuk conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong><br />
we ons op de sociale acceptatie van homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook op de negatieve ervaring<strong>en</strong><br />
die zij kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in hun leefomgeving. Of deze jonger<strong>en</strong> zich geaccepteerd voel<strong>en</strong>,<br />
is achterhaald aan de hand van hun perceptie van de houding van person<strong>en</strong> in de<br />
directe leefomgeving. Het betrof hun ouders, familie, heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
of medeleerling<strong>en</strong>, collega’s <strong>en</strong> medesporters. Daarnaast is uitgezocht in hoeverre<br />
deze jonger<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de domein<strong>en</strong> van hun sociale omgeving beoordel<strong>en</strong> als<br />
homovri<strong>en</strong>delijk. Vervolg<strong>en</strong>s is aan h<strong>en</strong> gevraagd of zij wele<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> negatieve ervaring<br />
of reactie hebb<strong>en</strong> meegemaakt vanwege hun seksuele voorkeur (homonegativiteit). Als<br />
dat zo was, is aansluit<strong>en</strong>d bekek<strong>en</strong> om wat voor soort gebeurt<strong>en</strong>is dit ging <strong>en</strong> van welke<br />
person<strong>en</strong> de negatieve reactie afkomstig was (de ‘dader(s)’).<br />
Het hoofdstuk is zo opgezet dat eerst de ervaring<strong>en</strong> rond acceptatie aan de orde kom<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> dan het meemak<strong>en</strong> van homonegatief gedrag. Vervolg<strong>en</strong>s richt<strong>en</strong> we ons op e<strong>en</strong><br />
domein dat specifiek aandacht behoeft, namelijk de situatie voor homojonger<strong>en</strong> op<br />
school. Er wordt ook bestudeerd of er bij de acceptatie <strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homonegativiteit<br />
verschill<strong>en</strong> bestaan tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>de uitkomst<strong>en</strong><br />
vermeld tuss<strong>en</strong> biseksuele <strong>en</strong> (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele jonger<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
bekek<strong>en</strong> wij of er verschill<strong>en</strong>de resultat<strong>en</strong> zijn voor respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die zichzelf (<strong>en</strong>igszins)<br />
jong<strong>en</strong>sachtig of meisjesachtig voel<strong>en</strong>. Dit wordt ook wel aangeduid als de mate van<br />
‘sekseconformiteit’ <strong>en</strong> is gemet<strong>en</strong> door aan de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vijf vrag<strong>en</strong> voor te legg<strong>en</strong><br />
over zowel gevoel<strong>en</strong>s als gedrag. De jong<strong>en</strong>s vinkt<strong>en</strong> hiervoor stelling<strong>en</strong> aan zoals: ‘Ik<br />
voel mij niet erg mannelijk’ <strong>en</strong> ‘Ik heb meer overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> met meisjes dan met jong<strong>en</strong>s’;<br />
bij de meisjes war<strong>en</strong> deze stelling<strong>en</strong> uiteraard andersom geformuleerd. Onder de
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voelt 6% zich weinig, 50% gemiddeld <strong>en</strong> 44% erg sekseconform. De gegev<strong>en</strong>s<br />
zijn afkomstig uit het onderzoek SameFeelings, dat gebaseerd is op e<strong>en</strong> survey onder<br />
ruim 1600 homojonger<strong>en</strong>, <strong>en</strong> op interviews met 30 deelnemers aan de survey. 1 Wanneer<br />
we sprek<strong>en</strong> over ‘homojonger<strong>en</strong>’ bedoel<strong>en</strong> we homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele<br />
jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes tuss<strong>en</strong> 16 <strong>en</strong> 25 jaar.<br />
9.2 Acceptatie <strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijkheid<br />
9.2.1 ‘ Kind, als jij maar gelukkig b<strong>en</strong>t...’ Acceptatie door ouders<br />
De manier waarop het gezin omgaat met de seksuele voorkeur van homojonger<strong>en</strong> is<br />
van groot belang voor het welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> de zelfwaardering van deze jonger<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
afwijz<strong>en</strong>de reactie door de ouder(s) leidt veelal tot stress bij de jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> spanning<strong>en</strong><br />
in het gezin, bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> die dit meemak<strong>en</strong> meer moeite zichzelf<br />
te accepter<strong>en</strong> (Baert et al. 2001). In dit kader is het belangrijk te wet<strong>en</strong> in hoeverre homojonger<strong>en</strong><br />
het gevoel hebb<strong>en</strong> dat hun ouders hun seksuele voorkeur accepter<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hoe<br />
zij de homovri<strong>en</strong>delijkheid in hun familie beoordel<strong>en</strong>. Uit de tabell<strong>en</strong> 9.1 <strong>en</strong> 9.2 valt op<br />
te mak<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> minderheid van de homojonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gebrek aan acceptatie door de<br />
ouders ervaart. Volg<strong>en</strong>s 4% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> accepter<strong>en</strong> hun ouders hun seksuele<br />
voorkeur niet of grot<strong>en</strong>deels niet. Hierbij moet wel word<strong>en</strong> bedacht dat ongeveer 30%<br />
van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet uit de kast is naar hun ouders toe, <strong>en</strong> dat misschi<strong>en</strong> juist de jonger<strong>en</strong><br />
die vermoed<strong>en</strong> dat hun ouders niet accepter<strong>en</strong>d zull<strong>en</strong> zijn daarom liever zwijg<strong>en</strong><br />
over hun voorkeur. Volg<strong>en</strong>s de deelnemers zijn vaders negatiever t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van hun<br />
homoseksuele zon<strong>en</strong> dan moeders. Tegelijkertijd gev<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan dat moeders<br />
iets negatiever staan teg<strong>en</strong>over hun homoseksuele dochters dan teg<strong>en</strong>over hun zon<strong>en</strong>.<br />
Tabel 9.1<br />
Mate waarin de moeder de seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t heeft geaccepteerd, homojonger<strong>en</strong><br />
16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n = 761)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 535)<br />
ouders: moeder a<br />
helemaal wel 43 49<br />
grot<strong>en</strong>deels wel 16 16<br />
deels wel <strong>en</strong> deels niet 8 7<br />
grot<strong>en</strong>deels niet 3 2<br />
helemaal niet 2 1<br />
moeder niet op de hoogte/weet niet of moeder op de hoogte is 28 25<br />
a Vanwege e<strong>en</strong> fout heeft alle<strong>en</strong> circa 70% van de meisjes deze vraag beantwoord.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
155
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 9.2<br />
Mate waarin de vader de seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t heeft geaccepteerd, homojonger<strong>en</strong><br />
16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
156<br />
meisjes<br />
(n = 752)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 535)<br />
ouders: vader a<br />
helemaal wel 38 35<br />
grot<strong>en</strong>deels wel 13 15<br />
deels wel <strong>en</strong> deels niet 7 10<br />
grot<strong>en</strong>deels niet 2 4<br />
helemaal niet 1 1<br />
vader niet op de hoogte/weet niet of vader op de hoogte is 39 35<br />
a Vanwege e<strong>en</strong> fout heeft alle<strong>en</strong> circa 70% van de meisjes deze vraag beantwoord.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
We war<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ieuwd welke aspect<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol spel<strong>en</strong> voor de acceptatie<br />
door de vader <strong>en</strong> moeder, <strong>en</strong> daarom hebb<strong>en</strong> we hiervoor e<strong>en</strong> aparte analyse gedaan.<br />
Geslacht, seksuele voorkeur ((overweg<strong>en</strong>d) homoseksueel of biseksueel) <strong>en</strong> sekseconformiteit<br />
zijn mogelijke factor<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> bij de acceptatie. Het is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>d dat in de algem<strong>en</strong>e bevolking (zie hoofdstuk 2), deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die gelovig zijn <strong>en</strong>/of<br />
e<strong>en</strong> lagere opleiding hebb<strong>en</strong> gevolgd minder positief staan teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
dan deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> geloof hanter<strong>en</strong> of die tot hogere sociale klasse behor<strong>en</strong>. Vier<br />
op de ti<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die survey invuld<strong>en</strong>, zijn opgevoed in e<strong>en</strong> bepaald geloof. In ons<br />
onderzoek was e<strong>en</strong> kwart van de jonger<strong>en</strong> afkomstig uit e<strong>en</strong> gezin in de lagere sociaaleconomische<br />
klass<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwart uit de middelhoge sociale klass<strong>en</strong>; de helft behoorde<br />
tot gezinn<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hoge sociaal economische achtergrond. Daarnaast valt ook nog te<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan de invloed van het opleidingsniveau van de jonger<strong>en</strong> zelf <strong>en</strong> hun leeftijd.<br />
De resultat<strong>en</strong> van de aparte analyse (tabel 9.3) bevestig<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> dat de<br />
ouder die dezelfde sekse heeft als zij meer moeite heeft met hun seksuele voorkeur.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> drukt religie e<strong>en</strong> groot stempel op de ervar<strong>en</strong> mate van acceptatie. De<br />
jonger<strong>en</strong> die gelovig zijn opgevoed, rapporter<strong>en</strong> vaker dat zij te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met<br />
weinig acceptatie door hun ouders. De religieus opgevoede homojonger<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat hun vader negatiever is dan hun moeder. Er zijn ook verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
diverse christelijke geloofstroming<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong> de onderzochte christelijke stroming<strong>en</strong><br />
belemmert e<strong>en</strong> opvoeding vanuit het katholieke geloof de acceptatie door de ouders<br />
het minste, terwijl het evangelische geloof het vaakst sam<strong>en</strong>gaat met e<strong>en</strong> gebrekkige<br />
acceptatie door de vader of moeder. De (voormalig) gereformeerde stroming <strong>en</strong> de<br />
(voormalig) hervormde stroming verschill<strong>en</strong> niet zo sterk van elkaar (niet in tabel). 2<br />
Enkele homojonger<strong>en</strong> die zijn geïnterviewd, hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> str<strong>en</strong>g gelovige opvoeding<br />
gehad. De acceptatie bij hun ouders was soms erg moeilijk. Zo vertelde e<strong>en</strong> meisje van<br />
19 jaar over haar coming-out <strong>en</strong> de reactie van haar ouders:
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Respond<strong>en</strong>t: En ik was ook zo... mijn vader die reageerde zo vreselijk met e<strong>en</strong> donderpreek, dat<br />
ik zo overstuur was dat ik e<strong>en</strong> week lang van huis geweest b<strong>en</strong>. Ik heb bov<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> huil<strong>en</strong> [...]<br />
ik kon echt niet blijv<strong>en</strong>. Dus ik heb op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t gewacht dat mijn vader weg was,<br />
ik heb mijn spull<strong>en</strong> gepakt <strong>en</strong> to<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ik ev<strong>en</strong> naar mijn beste vri<strong>en</strong>din toe gegaan.<br />
Interviewer: Wat heeft hij dan gezegd? Wat was dat voor preek?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja van je weet dat het niet goed is <strong>en</strong> het staat in de bijbel <strong>en</strong> je gaat <strong>gewoon</strong> naar<br />
de hel. Ja, het is <strong>gewoon</strong> niet goed, <strong>en</strong> die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die dat zijn dat zijn zwakke christ<strong>en</strong><strong>en</strong>, dat<br />
zijn ge<strong>en</strong> goede m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> weet ik veel wat, echt hele rare ding<strong>en</strong>. Ja.<br />
Sociale klasse blijkt ge<strong>en</strong> grote rol te spel<strong>en</strong> bij de acceptatie van de seksuele voorkeur<br />
door de ouders. Uit nadere bestudering blijkt dat dit niet komt doordat homojonger<strong>en</strong><br />
uit lagere klass<strong>en</strong> vaker in de kast zoud<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, want dat is niet het geval (zie hoofdstuk<br />
8).<br />
Tabel 9.3<br />
Ervar<strong>en</strong> mate van acceptatie door de moeder/vader, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(in gestandaardiseerde-regressiecoëfficiënt<strong>en</strong>)<br />
moeder (n = 841) vader (n = 812)<br />
opleidingsniveau ouders<br />
laag (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
midd<strong>en</strong> 0,018 0,017<br />
hoog 0,021 0,035<br />
leeftijd 0,043 0,043<br />
opleidingsniveau<br />
vmbo (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
mbo -0,043 -0,038<br />
havo/vwo -0,063 -0,008<br />
hbo/universiteit -0,088 -0,008<br />
geslacht (meisjes = refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
jong<strong>en</strong>s -0,074* 0,075*<br />
seksuele voorkeur<br />
homo (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
overweg<strong>en</strong>d homo -0,087** -0,065<br />
biseksueel -0,069* -0,018<br />
religieuze opvoeding (niet religieus opgevoed = refer<strong>en</strong>tiegroep) -0,196** -0,205**<br />
meer sekseconform 0,084* 0,026<br />
R 2 van het model 0,07 0,06<br />
* = significant op 5%-niveau.<br />
** = significant op 1%-niveau.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
157
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Er is ook gekek<strong>en</strong> of het uitmaakt of jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes zichzelf jong<strong>en</strong>sachtig of<br />
meisjesachtig voel<strong>en</strong>.<br />
Het blijkt dat alle<strong>en</strong> de meisjes in het onderzoek die zich niet zo sekseconform voel<strong>en</strong>,<br />
minder goed word<strong>en</strong> geaccepteerd door hun moeder, maar bij hun vader merk<strong>en</strong> zij ge<strong>en</strong><br />
verschil in de acceptatie. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> doet het ertoe homoseksueel of biseksueel te zijn.<br />
Jonger<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> namelijk aan dat zij iets minder acceptatie meemak<strong>en</strong> bij hun moeder<br />
wanneer zij biseksueel of overweg<strong>en</strong>d homoseksueel zijn. Nadere analyse wijst uit dat dit<br />
vooral betrekking heeft op de meisjes 3 (niet in tabel).<br />
Tot slot valt uit de statistische analys<strong>en</strong> op te mak<strong>en</strong> dat de factor<strong>en</strong> klasse, sekse, religie,<br />
leeftijd, seksuele voorkeur <strong>en</strong> sekseconformiteit gezam<strong>en</strong>lijk uiteindelijk erg weinig<br />
verklaringskracht bied<strong>en</strong> voor de vraag wat e<strong>en</strong> lage acceptatie door de ouders teweegbr<strong>en</strong>gt.<br />
Nader onderzoek naar wat dan wel e<strong>en</strong> belangrijke rol speelt voor het gebrek aan<br />
acceptatie door de ouders is daarom gew<strong>en</strong>st.<br />
9.2.2 Acceptatie in de familiekring<br />
Indi<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> zich niet goed geaccepteerd zoud<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> door hun familie kan<br />
dit gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor familieverhouding<strong>en</strong>. Contactmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoals verjaardag<strong>en</strong>,<br />
visite of feestdag<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> moeizaam kunn<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>. Positief is dat er weinig respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zijn die zich totaal niet geaccepteerd voel<strong>en</strong> in hun familiekring (tabel 9.4).<br />
Meisjes rapporter<strong>en</strong> vaker e<strong>en</strong> volledig gebrek aan acceptatie dan jong<strong>en</strong>s (4% versus 1%).<br />
Indi<strong>en</strong> we ook de jonger<strong>en</strong> meerek<strong>en</strong><strong>en</strong> die zich door sommig<strong>en</strong> wel <strong>en</strong> door sommig<strong>en</strong><br />
niet geaccepteerd voel<strong>en</strong>, dan geldt echter dat 16% van de jonger<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> optimale acceptatie<br />
ervaart. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is de groep die niet uit de kast is of niet weet wat de familie ervan<br />
vindt behoorlijk groot (38%). Het is mogelijk dat jonger<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur in de<br />
familiekring verzwijg<strong>en</strong> uit angst voor afwijz<strong>en</strong>de reacties, maar dit is niet op voorhand<br />
te zegg<strong>en</strong>. De vraag naar acceptatie is ook nog anders gesteld, namelijk door te informer<strong>en</strong><br />
naar de homovri<strong>en</strong>delijkheid. Circa e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek<br />
geeft aan dat zijn of haar familiekring weinig homovri<strong>en</strong>delijk is (tabel 9.4).<br />
De biseksuele <strong>en</strong> overweg<strong>en</strong>d homoseksuele jonger<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> e<strong>en</strong> minder<br />
homovri<strong>en</strong>delijke familieomgeving dan de deg<strong>en</strong><strong>en</strong> met e<strong>en</strong> homoseksuele voorkeur.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> blijkt dat de jonger<strong>en</strong> die niet wet<strong>en</strong> in welke mate hun familie h<strong>en</strong> accepteert<br />
vaker biseksueel of overweg<strong>en</strong>d homoseksueel zijn (zie bijlage B9.1, te vind<strong>en</strong> via<br />
www.scp.nl bij het desbetreff<strong>en</strong>de rapport). Het is wellicht lastig voor familieled<strong>en</strong><br />
om te reager<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> seksuele voorkeur die niet e<strong>en</strong>duidig is. Verder is uitgezocht of<br />
het uitmaakt of homojonger<strong>en</strong> wel of niet sekseconform voel<strong>en</strong>. Voor de meisjes in<br />
dit onderzoek geldt dat als zij zich meer meisjesachtig voel<strong>en</strong>, zij vaker hun familie als<br />
homo-onvri<strong>en</strong>delijk typer<strong>en</strong> (niet in tabel). Blijkbaar ligt het soms lastig voor de familie<br />
dat meisjes die zich meisjesachtig gedrag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> niet-heteroseksuele voorkeur hebb<strong>en</strong>.<br />
Bij de jong<strong>en</strong>s ontbreekt e<strong>en</strong> dergelijk verband.<br />
158
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Tabel 9.4<br />
Mate waarin de familie de seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t heeft geaccepteerd, homojonger<strong>en</strong><br />
16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n =1101)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 535)<br />
familie (behalve ouders, broers/zuss<strong>en</strong>)<br />
acceptatie<br />
wel acceptatie 45 46<br />
gedeeltelijk acceptatie 16 14<br />
ge<strong>en</strong> acceptatie 4 2<br />
weet niet/familie niet op hoogte 35 38<br />
homovri<strong>en</strong>delijkheid<br />
wel homovri<strong>en</strong>delijk 52 52<br />
soms homovri<strong>en</strong>delijk 27 25<br />
niet homovri<strong>en</strong>delijk 12 12<br />
weet niet 9 10<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
9.2.3 Ev<strong>en</strong> goede vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>? Vri<strong>en</strong>dschap <strong>en</strong> acceptatie door heterojonger<strong>en</strong><br />
Veel homojonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> heteroseksuele voorkeur. Vormt hun<br />
homo- of biseksuele voorkeur e<strong>en</strong> belemmering voor hun acceptatie <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong>?<br />
Voor ongeveer e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> geldt dat zij ge<strong>en</strong> of slechts<br />
gedeeltelijke acceptatie ervar<strong>en</strong> bij hun heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (tabel 9.5). Wel valt op dat biseksuele<br />
meisjes iets minder acceptatie ervar<strong>en</strong> dan homoseksuele meisjes (zie bijlage B9.2).<br />
Dat de acceptatie bij vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> tamelijk rooskleurig is, kan ook zijn ingegev<strong>en</strong> doordat<br />
homojonger<strong>en</strong> die veel moeite ervar<strong>en</strong> bij hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> deze vri<strong>en</strong>dschap misschi<strong>en</strong><br />
opzegg<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> vijfde van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes geeft aan dat e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap met e<strong>en</strong> heteropersoon<br />
van dezelfde sekse beschadigd werd door het feit dat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
niet-heteroseksuele voorkeur hebb<strong>en</strong> (tabel 9.5). Bij vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong> met heterojonger<strong>en</strong><br />
van de andere sekse speelt dit minder, namelijk bij ongeveer e<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>de van de homojonger<strong>en</strong>.<br />
Verder overkomt het meisjes vaker bij hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dan jong<strong>en</strong>s bij hun vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong>,<br />
dat e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap onder druk komt te staan door hun homo- of biseks uele<br />
voorkeur. De oorzaak hiervan is niet duidelijk. Verder zijn de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van de jong<strong>en</strong>s<br />
in het onderzoek in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate accepter<strong>en</strong>d als zij jong<strong>en</strong>sachtig zijn, terwijl er<br />
bij de meisjes ge<strong>en</strong> effect van sekseconformiteit is (zie bijlage B9.3). Dit ligt volledig in<br />
de lijn van de uitkomst<strong>en</strong> van het kwalitatieve onderzoek dat onder heterojong<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
heteromeisjes is gedaan naar g<strong>en</strong>der in relatie tot homoseksualiteit (zie hoofdstuk 3).<br />
159
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 9.5<br />
Mate waarin heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> de seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong> geaccepteerd,<br />
homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
160<br />
meisjes<br />
(n = 947)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 471)<br />
acceptatie<br />
wel acceptatie 67 73<br />
gedeeltelijk acceptatie 8 8<br />
ge<strong>en</strong> acceptatie 1 1<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> niet op hoogte/weet niet 24 18<br />
vri<strong>en</strong>dschap beschadigd met vri<strong>en</strong>d<br />
nee, niet gebeurd 67 54<br />
ja, is gebeurd 13 20<br />
weet niet/vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> niet op hoogte 20 26<br />
vri<strong>en</strong>dschap beschadigd met vri<strong>en</strong>din<br />
nee, niet gebeurd 61 70<br />
ja, is gebeurd 20 8<br />
weet niet/vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> niet op hoogte 19 22<br />
a De jonger<strong>en</strong> die rapporteerd<strong>en</strong> dat hun heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> niet belangrijk voor ze zijn,<br />
zijn niet in deze analyse meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
9.2.4 De nodige reserves? De acceptatie van homojonger<strong>en</strong> bij het sport<strong>en</strong><br />
Sport is e<strong>en</strong> belangrijke manier waarop jonger<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> deel van) hun vrije tijd doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Twee derde van de homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek doet aan sport, de meisjes iets<br />
vaker (64%) dan de jong<strong>en</strong>s (57%), <strong>en</strong> de meisjes sport<strong>en</strong> iets vaker bij e<strong>en</strong> ver<strong>en</strong>iging dan<br />
de jong<strong>en</strong>s (60% versus 47%). Bij het sport<strong>en</strong> maakt slechts 3% van de homojonger<strong>en</strong> mee<br />
dat er sprake is van e<strong>en</strong> volledig gebrek aan acceptatie (tabel 9.6). Wanneer er rek<strong>en</strong>ing<br />
mee wordt gehoud<strong>en</strong> dat er bij sommige medesporters wel <strong>en</strong> bij sommig<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> acceptatie<br />
wordt ervar<strong>en</strong>, dan gaat het om e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Bij jong<strong>en</strong>s geldt<br />
dit vaker dan bij meisjes, <strong>en</strong> bij de biseksuele meisjes vaker dan bij de homoseksuele<br />
meisjes (zie bijlage B9.4). Opvall<strong>en</strong>d vaak wet<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> echter niet of zij geaccepteerd<br />
word<strong>en</strong> door hun medesporters. Nadere bestudering laat zi<strong>en</strong> dat dit vaker voor<br />
biseksuel<strong>en</strong> geldt (zie bijlage B9.4). Deze onwet<strong>en</strong>dheid zou e<strong>en</strong> nadeel kunn<strong>en</strong> zijn voor<br />
homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> die graag iets over hun privélev<strong>en</strong> will<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong>.<br />
Ruim e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> sport<strong>en</strong>de homojonger<strong>en</strong> noemt de sfeer daar homo-onvri<strong>en</strong>delijk,<br />
<strong>en</strong> opnieuw zijn er meer jong<strong>en</strong>s dan meisjes die dit zo ervar<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> ook de sportomgeving<strong>en</strong><br />
mee word<strong>en</strong> geteld die als soms wel <strong>en</strong> soms niet homovri<strong>en</strong>delijk word<strong>en</strong><br />
ingeschat, stijgt het aandeel dat dit vindt tot ongeveer de helft. De biseksuele jong<strong>en</strong>s<br />
rapporter<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaker dat er sprake is van e<strong>en</strong> homo-onvri<strong>en</strong>delijke sfeer dan de<br />
biseksuele meisjes <strong>en</strong> de homoseksuele jong<strong>en</strong>s (niet in tabel).
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Naar onze verwachting was sport e<strong>en</strong> van de weinige terrein<strong>en</strong> waarbij jong<strong>en</strong>sachtigheid<br />
bij meisjes wel gewaardeerd zou word<strong>en</strong> (bijvoorbeeld vanwege fysieke kracht).<br />
Echter, dit is niet het geval; de meisjes die zich als jong<strong>en</strong>sachtig beschouw<strong>en</strong>, voel<strong>en</strong><br />
zich het minst geaccepteerd door hun medesporters (bijlage B9.5). 4<br />
Tabel 9.6<br />
Mate waarin medesporters de seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong> geaccepteerd,<br />
homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n = 515)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 214)<br />
acceptatie<br />
wel acceptatie 46 40<br />
gedeeltelijk acceptatie 5 8<br />
ge<strong>en</strong> acceptatie 3 2<br />
sporters niet op de hoogte/weet niet 46 50<br />
homovri<strong>en</strong>delijkheid<br />
wel homovri<strong>en</strong>delijk 43 40<br />
soms homovri<strong>en</strong>delijk 24 23<br />
niet homovri<strong>en</strong>delijk 11 15<br />
weet niet 22 22<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
9.2.5 Acceptatie op het werk<br />
Van de jonger<strong>en</strong> heeft 70% betaald werk, maar in 46% van de gevall<strong>en</strong> betreft dit e<strong>en</strong> bijbaan.<br />
Op het werk ervaart ge<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat alle collega’s negatief zijn over<br />
homoseksualiteit, maar er is wel e<strong>en</strong> kleine groep van 8% die slechts bij e<strong>en</strong> deel van de<br />
directe collega’s acceptatie ervaart (tabel 9.7). Dit geldt voor jong<strong>en</strong>s iets vaker dan voor<br />
meisjes, <strong>en</strong> voor overweg<strong>en</strong>d homoseksuele of biseksuele jonger<strong>en</strong> iets vaker dan voor<br />
homoseksuele jonger<strong>en</strong> (zie bijlage B9.6). E<strong>en</strong> behoorlijk deel van de homojonger<strong>en</strong><br />
(40%) vertelt niet op het werk over zijn/haar seksuele voorkeur. Dit zou erop kunn<strong>en</strong><br />
wijz<strong>en</strong> dat zij zich misschi<strong>en</strong> niet op hun gemak voel<strong>en</strong> om iets over zichzelf te vertell<strong>en</strong><br />
op het werk in relatie tot hun seksuele voorkeur. Hoe meer de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zichzelf zi<strong>en</strong><br />
als sekseconform, des te vaker zij zich geaccepteerd voel<strong>en</strong> door de collega’s (zie bijlage<br />
B9.7). Wanneer homojonger<strong>en</strong> wordt gevraagd om de homovri<strong>en</strong>delijkheid van hun<br />
werkplek te beoordel<strong>en</strong>, zi<strong>en</strong> we dat e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> deze negatief beoordeelt. Deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> biseksuele of overweg<strong>en</strong>d homoseksuele aantrekking ervar<strong>en</strong> dit vaker dan de<br />
homoseksuele jonger<strong>en</strong>. Het verschil komt het sterkst naar vor<strong>en</strong> bij de jong<strong>en</strong>s (niet in<br />
tabel).<br />
161
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 9.7<br />
Mate waarin collega’s de seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t accepter<strong>en</strong> <strong>en</strong> de homovri<strong>en</strong>delijkheid<br />
op het werk, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
162<br />
meisjes<br />
(n = 750)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 393)<br />
acceptatie<br />
wel acceptatie 42 47<br />
gedeeltelijk acceptatie 8 8<br />
ge<strong>en</strong> acceptatie 0 0<br />
weet niet 7 6<br />
collega’s niet op de hoogte 43 39<br />
homovri<strong>en</strong>delijkheid<br />
wel homovri<strong>en</strong>delijk 46 54<br />
soms homovri<strong>en</strong>delijk 24 19<br />
niet homovri<strong>en</strong>delijk 10 13<br />
weet niet 20 14<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
9.2.6 Homovri<strong>en</strong>delijkheid in de buurt<br />
E<strong>en</strong> prettige woonomgeving is e<strong>en</strong> voorwaarde voor het welzijn van individu<strong>en</strong>. Af <strong>en</strong><br />
toe verschijn<strong>en</strong> er bericht<strong>en</strong> over homoseksuel<strong>en</strong> die weggepest word<strong>en</strong> uit hun buurt.<br />
Daarom is gevraagd hoe homojonger<strong>en</strong> hun buurt beoordel<strong>en</strong>. Meer dan de helft van de<br />
homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek ervaart hun buurt als gedeeltelijk of niet homovri<strong>en</strong>delijk<br />
(tabel 9.8). Slechts e<strong>en</strong> kwart vindt dat zij in e<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijke buurt won<strong>en</strong>.<br />
Anderzijds weet ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> kwart van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de buurt<br />
ervan vind<strong>en</strong> dat zij homo zijn. Natuurlijk komt dit ook doordat het voor veel jonger<strong>en</strong><br />
niet duidelijk is of m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun buurt van hun voorkeur afwet<strong>en</strong>. De jong<strong>en</strong>s zijn<br />
negatiever over hun buurt dan de meisjes. Binn<strong>en</strong> de jong<strong>en</strong>sgroep geldt dat de biseksuele<br />
<strong>en</strong> overweg<strong>en</strong>d homoseksuele jong<strong>en</strong>s vaker dan de homoseksuele jong<strong>en</strong>s vind<strong>en</strong><br />
dat hun buurt homo-onvri<strong>en</strong>delijk is (niet in tabel). We concluder<strong>en</strong> dat de homovri<strong>en</strong>delijkheid<br />
van de buurt niet erg positief is te noem<strong>en</strong>.
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Tabel 9.8<br />
Mate waarin de buurt van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijk is, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n = 1105)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 531)<br />
buurt<br />
wel homovri<strong>en</strong>delijk 24 24<br />
soms homovri<strong>en</strong>delijk 33 34<br />
niet homovri<strong>en</strong>delijk 15 21<br />
weet ik niet 28 21<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
9.3 Negatieve ervaring<strong>en</strong> vanwege de seksuele voorkeur<br />
9.3.1 Het meemak<strong>en</strong> van homonegativiteit<br />
Vanwege hun seksuele voorkeur zijn homo- <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> kwetsbaar voor het<br />
meemak<strong>en</strong> van geweld. Uit verschill<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> blijkt dat homogerelateerd<br />
geweld relatief vaak plaatsvindt teg<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> onder de 24 jaar (Schuyf 2009b).<br />
Discriminatie kan negatieve gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor het welbevind<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is<br />
homonegativiteit e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong> dat in onze sam<strong>en</strong>leving heteroseksualiteit de norm is.<br />
In ons onderzoek meldt e<strong>en</strong> ruime meerderheid van de homojonger<strong>en</strong> die uit de kast<br />
zijn (91%) dat zij wele<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> negatieve ervaring of reactie hebb<strong>en</strong> gehad vanwege<br />
hun seksuele voorkeur. Jong<strong>en</strong>s rapporter<strong>en</strong> dit bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> iets vaker dan meisjes<br />
(tabel 9.9). Zoals te verwacht<strong>en</strong> was mak<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die niet uit de kast zijn veel minder<br />
vaak negatieve gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> mee vanwege hun seksuele voorkeur. Toch gaat het<br />
alsnog om 17% van h<strong>en</strong> die dit rapporteert. Het kan gaan om klasg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong><br />
die h<strong>en</strong> uitscheld<strong>en</strong> voor homo zonder dat dit voorafgegaan is door hun coming-out.<br />
Verder valt op dat de homoseksuele jonger<strong>en</strong> tweemaal vaker rapporter<strong>en</strong> dat zij iets<br />
negatiefs hebb<strong>en</strong> meegemaakt vanwege hun seksuele voorkeur dan de biseksuele<br />
jonger<strong>en</strong>. Zo geeft maar liefst 60% van de biseksuele jonger<strong>en</strong> aan dat zij nog <strong>nooit</strong> iets<br />
vervel<strong>en</strong>ds hebb<strong>en</strong> meegemaakt vanwege hun seksuele voorkeur, teg<strong>en</strong>over 30% van de<br />
homoseksuel<strong>en</strong> (zie bijlage B9.8). Het gegev<strong>en</strong> dat biseksuel<strong>en</strong> minder vaak te mak<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong> met homonegatief gedrag komt overe<strong>en</strong> met het onderzoek onder volwass<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van Kuyper (2006). Dit verschil kan voor e<strong>en</strong> deel word<strong>en</strong> verklaard doordat biseksuele<br />
jonger<strong>en</strong> (<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>, zie hoofdstuk 4) vaker in de kast zitt<strong>en</strong> dan homoseksuel<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal biseksuel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatie met iemand van de andere<br />
sekse, wat mogelijk bescherming biedt teg<strong>en</strong> negatieve reacties. Hierdoor is hun<br />
seksuele voorkeur minder zichtbaar. Verder valt op dat biseksuele jong<strong>en</strong>s weliswaar<br />
veel homo-onvri<strong>en</strong>delijkheid rapporteerd<strong>en</strong> in hun sociale omgeving vergelek<strong>en</strong> met<br />
homoseksuele jong<strong>en</strong>s, maar dat dit voor h<strong>en</strong> niet sam<strong>en</strong>valt met het vaak meemak<strong>en</strong><br />
van negatieve gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>.<br />
163
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 9.9<br />
Aandeel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat ooit negatieve ervaring<strong>en</strong> heeft gehad, homojonger<strong>en</strong>16-25 jaar, 2009<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
164<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
homonegativiteit totaal (n = 1105) (n = 531)<br />
wel meegemaakt 62 68<br />
homonegativiteit <strong>en</strong> uit de kast (n = 1010) (n = 475)<br />
meegemaakt jonger<strong>en</strong> uit de kast 66 74<br />
meegemaakt jonger<strong>en</strong> in de kast 16 19<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Vooral vrouwelijk gedrag van jong<strong>en</strong>s blijkt e<strong>en</strong> doorn in het oog te kunn<strong>en</strong> zijn bij<br />
heterojonger<strong>en</strong> (voornamelijk bij jong<strong>en</strong>s, zie hoofdstuk 3). Wij onderzocht<strong>en</strong> daarom<br />
ook de invloed van sekseconformiteit, die aanzi<strong>en</strong>lijk blijkt. Van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes<br />
in het onderzoek die zich wel sekseconform voel<strong>en</strong>, heeft 58% ooit e<strong>en</strong> homonegatieve<br />
reactie gehad, teg<strong>en</strong>over 77% van h<strong>en</strong> die zichzelf niet sekseconform vind<strong>en</strong> (zie bijlage<br />
B9.9). Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> speelt seksuele non-conformiteit in relatie tot negatieve reacties bij<br />
jong<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> nog grotere rol dan bij meisjes (niet in tabel).<br />
9.3.2 Hoe vaak komt homonegatief gedrag voor bij ti<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> twintigers?<br />
De meerderheid van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> overkwam homonegatief gedrag ‘slechts’ e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele keer (tabel 9.10). Meisjes gev<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaker dan jong<strong>en</strong>s aan dat het e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele keer betrof dat zij iets negatiefs meemaakt<strong>en</strong>. Toch krijgt ongeveer e<strong>en</strong> op de<br />
twintig jonger<strong>en</strong> minst<strong>en</strong>s wekelijks met iets negatiefs te mak<strong>en</strong> vanwege hun voorkeur.<br />
Opnieuw treft dit jong<strong>en</strong>s vaker dan meisjes. De groep meisjes met e<strong>en</strong> homoseksuele<br />
voorkeur die wekelijks of vaker iets negatiefs ervar<strong>en</strong>, is ongeveer twee keer zo groot als<br />
de groep biseksuele meisjes. 5<br />
Tabel 9.10<br />
Frequ<strong>en</strong>tie van negatieve ervaring<strong>en</strong> (alle<strong>en</strong> van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die ooit iets negatiefs meemaakt<strong>en</strong>),<br />
homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n = 682)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 364)<br />
<strong>en</strong>kele keer 73 63<br />
paar keer per jaar 18 19<br />
minst<strong>en</strong>s e<strong>en</strong>s per maand 5 11<br />
minst<strong>en</strong>s iedere week 4 7<br />
Bron: scp (Same’09)
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Wanneer homojonger<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>ers zijn, krijg<strong>en</strong> zij vaker te mak<strong>en</strong> met homonegativiteit<br />
dan wanneer zij twintigers zijn (zie tabel 9.11). Het is echter d<strong>en</strong>kbaar dat juist de jongste<br />
groep door onzekerheid gevoeliger is voor negatieve signal<strong>en</strong> over hun seksuele voorkeur.<br />
Ook kunn<strong>en</strong> we niet uitsluit<strong>en</strong> dat homojonger<strong>en</strong> naarmate ze ouder word<strong>en</strong> zelf<br />
steeds selectiever word<strong>en</strong> in de keuze van hun werk- of studieplek, zodat de negativiteit<br />
minder wordt. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> ook meer aanpassing<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> in<br />
hun eig<strong>en</strong> gedrag als ze ouder word<strong>en</strong>, zodat ze minder herk<strong>en</strong>baar zijn als homo <strong>en</strong><br />
zodo<strong>en</strong>de minder negatieve reacties krijg<strong>en</strong>.<br />
Tabel 9.11<br />
Frequ<strong>en</strong>tie van negatieve reacties (alle<strong>en</strong> van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die ooit iets negatiefs meemaakt<strong>en</strong>),<br />
homojonger<strong>en</strong>, drie leeftijdscategorieën, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
16-18<br />
(n = 584)<br />
19-21<br />
(n = 519)<br />
22-25<br />
(n = 529)<br />
<strong>en</strong>kele keer 59 70 73<br />
paar keer per jaar 20 17 18<br />
minst<strong>en</strong>s e<strong>en</strong>s per maand 11 7 7<br />
minst<strong>en</strong>s iedere week 10 6 2<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
9.3.3 Het soort negatieve gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de seksuele voorkeur<br />
Homojonger<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> vooral te mak<strong>en</strong> met pest<strong>en</strong>, vervel<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong> of belachelijk<br />
gemaakt word<strong>en</strong>. Roddel<strong>en</strong> of neger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gerapporteerd door ongeveer de<br />
helft van de homojonger<strong>en</strong> die met homonegativiteit te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> (tabel 9.12).<br />
Tabel 9.12<br />
Soort<strong>en</strong> negatieve reacties (alle<strong>en</strong> van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die ooit iets negatiefs meemaakt<strong>en</strong>), homojonger<strong>en</strong><br />
16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n = 682)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 364)<br />
totaal<br />
(n = 1046)<br />
a, b<br />
soort negativiteit<br />
pest<strong>en</strong>, nare opmerking<strong>en</strong> 70 80 75<br />
roddel<strong>en</strong>, neger<strong>en</strong> 51 57 54<br />
bedreig<strong>en</strong>, chanter<strong>en</strong> 8 13 10<br />
vecht<strong>en</strong> 6 8 7<br />
ongew<strong>en</strong>ste seks 4 7 5<br />
a Er kond<strong>en</strong> meerdere antwoord<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingevuld.<br />
b Negatieve ervaring<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> twaalf maand<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
165
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
De bevinding<strong>en</strong> van ons onderzoek naar negatieve gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> zijn vergelijkbaar<br />
met die van de rapportage door Van San <strong>en</strong> De Boom (2005), waarin werd gevond<strong>en</strong> dat<br />
de meest voorkom<strong>en</strong>de negatieve reacties teg<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong> bestaan uit beledig<strong>en</strong>,<br />
uitscheld<strong>en</strong>, treiter<strong>en</strong> <strong>en</strong> pest<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> (22 jaar) vertelde in e<strong>en</strong> interview over e<strong>en</strong><br />
vervel<strong>en</strong>de ervaring die hij in het c<strong>en</strong>trum van Utrecht heeft gehad met e<strong>en</strong> groepje<br />
onbek<strong>en</strong>de jong<strong>en</strong>s:<br />
Respond<strong>en</strong>t: E<strong>en</strong> keer in Utrecht, to<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> we... aan het einde van Hoog Catharijne daar<br />
heb je van die roltrapp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> wij ging<strong>en</strong>... ik <strong>en</strong> mijn ex dan, van de roltrap af <strong>en</strong> er kwam e<strong>en</strong><br />
groep Marokkan<strong>en</strong> naar bov<strong>en</strong>, <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t begonn<strong>en</strong> ze met kuthomo’s, <strong>en</strong><br />
ging<strong>en</strong> ze ons bespug<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. […] Dat was ook e<strong>en</strong> van de naarste ervaring<strong>en</strong> die ik heb. Ik<br />
hoop dat het daarbij blijft.<br />
Interviewer: Ja <strong>en</strong> to<strong>en</strong> het gebeurd was, wat ging er door je he<strong>en</strong>?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Uhm... ik d<strong>en</strong>k dat ik misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje meer op<strong>en</strong> aan het word<strong>en</strong> was, naar<br />
de buit<strong>en</strong>wereld, <strong>en</strong> dat sloeg to<strong>en</strong> wel weer e<strong>en</strong> heel stuk terug, van kijk het is toch zo. Je moet<br />
toch e<strong>en</strong> beetje uitkijk<strong>en</strong> met wie je b<strong>en</strong>t.<br />
Uit dit citaat blijkt dat homonegativiteit tot gevolg kan hebb<strong>en</strong> dat homojonger<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>der<br />
word<strong>en</strong> om op<strong>en</strong>lijk homoseksueel te zijn.<br />
Ongeveer e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die ooit vervel<strong>en</strong>de ervaring<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> meegemaakt<br />
vanwege de seksuele voorkeur geeft aan dat dit ging om bedreiging of chantage; de<br />
homoseksuele jong<strong>en</strong>s rapporter<strong>en</strong> dit het vaakst. Vechtpartij<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor bij ongeveer<br />
7% van de homojonger<strong>en</strong> die negativiteit meemak<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is het alarmer<strong>en</strong>d<br />
dat ongew<strong>en</strong>ste seks vanwege hun seksuele voorkeur in dit onderzoek wordt g<strong>en</strong>oemd<br />
door 7% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 4% van de meisjes die wele<strong>en</strong>s iets homonegatiefs meemak<strong>en</strong>.<br />
6<br />
9.3.4 Daders<br />
Het zijn vooral m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van school, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de buurt of onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die aangewez<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> als schuldige(n) aan homonegativiteit (tabel 9.13). Heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> derde van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd als ‘dader’ van negativiteit, <strong>en</strong> zij word<strong>en</strong><br />
vaker aangewez<strong>en</strong> door de biseksuele dan door de homoseksuele jonger<strong>en</strong>. Ouders word<strong>en</strong><br />
in ongeveer e<strong>en</strong> kwart van de gevall<strong>en</strong> aangewez<strong>en</strong>, <strong>en</strong> meisjes hebb<strong>en</strong> hier vaker<br />
mee te mak<strong>en</strong> dan jong<strong>en</strong>s. Broers <strong>en</strong> zuss<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door ruim e<strong>en</strong> op de acht homojonger<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oemd als dader, terwijl overige familieled<strong>en</strong> bij 20% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
wele<strong>en</strong>s negatief uit de hoek kom<strong>en</strong>. Ongeveer 10% van de homojonger<strong>en</strong> wijst hun<br />
medesporters aan als dader, maar bij de biseksuele jong<strong>en</strong>s is dat 16%. Collega’s word<strong>en</strong><br />
door ongeveer e<strong>en</strong> op de vijf jonger<strong>en</strong> gerapporteerd als bron van de homonegativiteit.<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d bevind<strong>en</strong> de daders van homonegativiteit zich relatief vaak in de sfeer van<br />
de school of de publieke ruimte, <strong>en</strong> iets minder vaak in de privésfeer of op het werk. Dit<br />
onderstreept het belang van interv<strong>en</strong>ties om e<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijker klimaat op schol<strong>en</strong><br />
te creër<strong>en</strong> <strong>en</strong> om de op<strong>en</strong>bare ruimte tot e<strong>en</strong> veilige plek te mak<strong>en</strong> voor homo- <strong>en</strong> biseksuele<br />
jonger<strong>en</strong>.<br />
166
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Tabel 9.13<br />
Daders van homonegativiteit (alle<strong>en</strong> van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die ooit iets negatief meemaakt<strong>en</strong>), homojonger<strong>en</strong><br />
16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
meisjes<br />
(n = 682)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 364)<br />
buurtbewoner/onbek<strong>en</strong>de 62 64<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op school 45 56<br />
heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> 36 34<br />
ouder(s) 29 25<br />
familie (buit<strong>en</strong> het kerngezin) 20 16<br />
broer(s)/zus(s<strong>en</strong>) 16 18<br />
collega’s 20 22<br />
medesporters 9 11<br />
a Het gaat om daders van gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die in de afgelop<strong>en</strong> twaalf maand<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
plaatsgevond<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Tijd<strong>en</strong>s de gesprekk<strong>en</strong> met homojonger<strong>en</strong> ontstond e<strong>en</strong> beeld van de ernst van de negativiteit<br />
waar sommig<strong>en</strong> mee te mak<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> meisje van 19 vertelde over<br />
e<strong>en</strong> gewelddadig incid<strong>en</strong>t, e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t waarop zij in elkaar werd geslag<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />
groepje jong<strong>en</strong>s die zij vaag k<strong>en</strong>t uit haar buurt:<br />
Nou ja, ik had eig<strong>en</strong>lijk net mijn vri<strong>en</strong>din weggebracht <strong>en</strong> to<strong>en</strong> kwam ik weer terug. […] Ja, ik<br />
moest e<strong>en</strong> klein stukje in het donker aflegg<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk. [...] En to<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ik in de straat waar ik<br />
woon, in e<strong>en</strong> achterafsteegje in elkaar geslag<strong>en</strong>. […] Ja, geschopt <strong>en</strong> geslag<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk. Ik heb<br />
gelukkig niks gebrok<strong>en</strong>, maar heel erg veel blauwe plekk<strong>en</strong> gehad. [...]) Ja, of dat ze mij hebb<strong>en</strong><br />
staan opwacht<strong>en</strong> dat weet ik niet, maar ze herk<strong>en</strong>d<strong>en</strong> me natuurlijk gelijk... <strong>en</strong> to<strong>en</strong> heb ik heel<br />
hard geroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> mijn broer die had zijn raam op<strong>en</strong> staan, dus die heeft to<strong>en</strong> gelijk de politie<br />
gebeld. […] Dus uiteindelijk heeft de politie ingegrep<strong>en</strong>, maar we hebb<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> aanklacht<br />
ingedi<strong>en</strong>d, maar daar is <strong>nooit</strong> verder iets van gekom<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk. Omdat... ja ze hadd<strong>en</strong> zoiets<br />
van weet je zeker dat het discriminer<strong>en</strong>d geweld was[...]. Of heb je het niet <strong>gewoon</strong> uitgelokt?<br />
En we hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanklacht ingedi<strong>en</strong>d, maar uiteindelijk is dat in e<strong>en</strong> rechtszaak afgedaan als<br />
dat ik het heb uitgelokt. Provocer<strong>en</strong>d gedrag.<br />
Uit dit fragm<strong>en</strong>t blijkt dat homonegatieve reacties helaas niet altijd ev<strong>en</strong> serieus word<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de politie.<br />
Uit de gesprekk<strong>en</strong> die zijn gevoerd met homojonger<strong>en</strong> blijkt dat deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die door hun<br />
leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> niet sekseconform werd<strong>en</strong> bevond<strong>en</strong>, al vroeg met allerlei pesterij<strong>en</strong> te<br />
mak<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> omdat dit niet werd geaccepteerd. Zo vertelt e<strong>en</strong> jonge vrouw van<br />
23 jaar over pestgedrag op de basisschool <strong>en</strong> middelbare school omdat zij zich niet<br />
‘meisje achtig’ gedroeg:<br />
Maar daar b<strong>en</strong> ik to<strong>en</strong> op mijn eerste middelbare school heel erg mee gepest, eig<strong>en</strong>lijk vanaf<br />
dag 1, dat heb ik ook heel moeilijk gevond<strong>en</strong>. [...] Het was echt <strong>gewoon</strong> pest<strong>en</strong> met manwijf,<br />
167
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
168<br />
moet jij niet bij de jong<strong>en</strong>skleedkamer?... <strong>gewoon</strong> overal opmerking<strong>en</strong> bij zeg maar. En op<br />
dat mom<strong>en</strong>t was ik helemaal niet bezig met of ik nou op jong<strong>en</strong>s viel of op meisjes, ik was<br />
helemaal niet bezig met of je... zeg maar met mijn seksualiteit eig<strong>en</strong>lijk. [...] Dus ik vond het<br />
<strong>gewoon</strong> ook allemaal heel vervel<strong>en</strong>d.<br />
E<strong>en</strong> homojong<strong>en</strong> van 19 jaar vertelde in e<strong>en</strong> interview dat hij er erg veel last van had dat<br />
zijn klasg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> hem ‘e<strong>en</strong> meisje’ vond<strong>en</strong>. Voor deze jong<strong>en</strong> was het moeilijk te bevatt<strong>en</strong><br />
dat hij anders was <strong>en</strong> dat zijn voorkom<strong>en</strong> iets zou zegg<strong>en</strong> over zijn mannelijkheid <strong>en</strong><br />
seksuele voorkeur:<br />
Ja ik was <strong>gewoon</strong> <strong>nooit</strong> e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s-jong<strong>en</strong>. […] Ja, zo’n meisje die had e<strong>en</strong> klass<strong>en</strong>foto ingescand,<br />
die heeft mijn hoofd eruit gehaald, die heeft met paint heeft ze lange blonde har<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> strikje erin gemaakt <strong>en</strong> dat heeft ze achter in mijn laatje gestopt. En ja dat soort ding<strong>en</strong><br />
gebeurd<strong>en</strong> er in de klas. En ja dat was raar, vreemd. Onbegrijpelijk voor mij. Ik snapte er ook<br />
helemaal niks van. Ik had zelf het besef nog niet van ik b<strong>en</strong> anders. Ik had zoiets van ik b<strong>en</strong><br />
<strong>gewoon</strong> e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> [...]. Zelf zag ik het niet.<br />
9.4 De situatie op schol<strong>en</strong><br />
9.4.1 Acceptatie <strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijkheid op school<br />
‘Homo’ is e<strong>en</strong> veelgebruikt scheldwoord op de middelbare school. Veel homoseksuel<strong>en</strong><br />
gev<strong>en</strong> aan dat zij hun middelbareschoolperiode niet geschikt achtt<strong>en</strong> om uit de kast<br />
te kom<strong>en</strong> uit angst voor represailles. De schoolsituatie van homoseksuel<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong>t<br />
daarom alle aandacht. De homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek gev<strong>en</strong> aan dat gemiddeld e<strong>en</strong><br />
op de zes van hun medescholier<strong>en</strong> of medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> er <strong>en</strong>ige moeite mee heeft om hun<br />
seksuele voorkeur te accepter<strong>en</strong> (tabel 9.14). Daarbij is e<strong>en</strong> groot aantal van hun medescholier<strong>en</strong><br />
(29%) niet op de hoogte van de voorkeur van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Tabel 9.14<br />
Mate waarin medescholier<strong>en</strong>/medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de seksuele voorkeur van de respond<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong><br />
geaccepteerd, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes<br />
(n = 820)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 422)<br />
medescholier<strong>en</strong>/medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
wel acceptatie 46 47<br />
gedeeltelijk acceptatie 14 19<br />
ge<strong>en</strong> acceptatie 1 1<br />
weet niet 9 5<br />
medescholier<strong>en</strong> niet op de hoogte 30 28<br />
Bron: scp (Same’09)
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
De beoordeling van de homovri<strong>en</strong>delijkheid van het schoolklimaat pakt positiever uit<br />
voor de vervolgopleiding<strong>en</strong> dan voor de middelbareschoolopleiding<strong>en</strong> (tabel 9.15). Van<br />
deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die mom<strong>en</strong>teel e<strong>en</strong> middelbare school bezoek<strong>en</strong>, ervaart e<strong>en</strong> op de vier à vijf<br />
jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> homo-onvri<strong>en</strong>delijke sfeer, teg<strong>en</strong>over e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die bezig<br />
zijn met e<strong>en</strong> vervolgopleiding. De biseksuele jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die zich niet sekseconform<br />
gedrag<strong>en</strong>, ervar<strong>en</strong> vaker homo-onvri<strong>en</strong>delijkheid op zowel het middelbaar als<br />
het vervolgonderwijs.<br />
Deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die e<strong>en</strong> vervolgopleiding volg<strong>en</strong>, is ook gevraagd hoe homovri<strong>en</strong>delijk zij de<br />
middelbare school beoordeeld<strong>en</strong> waar zij vroeger op zat<strong>en</strong>. Dit levert opvall<strong>en</strong>de verschill<strong>en</strong><br />
op met de groep homojonger<strong>en</strong> die op dit mom<strong>en</strong>t nog op de middelbare school<br />
zitt<strong>en</strong>. De jonger<strong>en</strong> die rapporteerd<strong>en</strong> over vroeger gev<strong>en</strong> anderhalf keer zo vaak aan dat<br />
er sprake was van e<strong>en</strong> homo-onvri<strong>en</strong>delijk klimaat. Het zou kunn<strong>en</strong> dat er teg<strong>en</strong>woordig<br />
e<strong>en</strong> beter homoklimaat is op de middelbare school dan e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong>.<br />
Het is ook mogelijk dat het oordeel van jonger<strong>en</strong> negatiever wordt naarmate zij langer<br />
van school af zijn. Het kan ook zo zijn dat het oordeel van homojonger<strong>en</strong> wordt beïnvloed<br />
doordat zij op e<strong>en</strong> vervolgopleiding merk<strong>en</strong> dat het daar beter gesteld is met de<br />
homovri<strong>en</strong>delijkheid.<br />
Tabel 9.15<br />
Mate waarin de studieomgeving van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijk is, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar,<br />
2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
middelbare school: huidig a (n = 188) (n = 122)<br />
wel homovri<strong>en</strong>delijk 29 31<br />
soms homovri<strong>en</strong>delijk 43 40<br />
niet homovri<strong>en</strong>delijk 20 24<br />
weet niet 7 5<br />
middelbare school: vroeger (n = 202) (n = 115)<br />
wel homovri<strong>en</strong>delijk 16 16<br />
soms homovri<strong>en</strong>delijk 37 37<br />
niet homovri<strong>en</strong>delijk 31 38<br />
weet niet 16 9<br />
vervolg onderwijs: huidig (n = 615) (n = 294)<br />
wel homovri<strong>en</strong>delijk 51 54<br />
soms homovri<strong>en</strong>delijk 23 23<br />
niet homovri<strong>en</strong>delijk 10 11<br />
weet niet 16 12<br />
a Deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die op dit mom<strong>en</strong>t op de middelbare school zitt<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> de vraag beantwoord over<br />
hun huidige opleiding, deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die niet meer op de middelbare school zitt<strong>en</strong>, is gevraagd om in<br />
retroperspectief hun middelbare school te beoordel<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
169
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
In de interviews met homojonger<strong>en</strong> werd er verteld wat voor reacties jonger<strong>en</strong> zoal op<br />
school kreg<strong>en</strong>. Deze reacties zijn regelmatig negatief. Veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hier<br />
last van gehad, andere gav<strong>en</strong> aan dat zij zich er weinig van aan probeerd<strong>en</strong> te trekk<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> van 19 jaar vertelt hoe het er op zijn school aan toeging <strong>en</strong> hoe hij kalm reageerde<br />
hierop:<br />
Respond<strong>en</strong>t: Uhm... niet dat ik me echt negatieve ding<strong>en</strong> herinner of zo. Wel dat er geschold<strong>en</strong><br />
werd <strong>en</strong> dan werd er gezegd ja homo. En dan had ik zoiets van ja inderdaad. Ja, ik wist <strong>nooit</strong> zo<br />
goed wat ik daar dan mee moest do<strong>en</strong>. Ja, wat bedoel je nou, wat wil je nou? Ja, dat war<strong>en</strong> dan<br />
ook meestal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die ik niet zo goed k<strong>en</strong>de, dus dan had ik zoiets van oké, het zal wel.<br />
Interviewer: Wie war<strong>en</strong> dat, wat voor soort m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> war<strong>en</strong> dat?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja, dat war<strong>en</strong> meer de macho jong<strong>en</strong>s van school, iedere<strong>en</strong> leek het op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
mom<strong>en</strong>t ook te wet<strong>en</strong>. Dus dat was wel grappig. Maar ik heb er <strong>nooit</strong> echt problem<strong>en</strong> mee<br />
gehad zelf. Dus... ik trok me er <strong>nooit</strong> zoveel van aan. [...] Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t ging het me<br />
wel e<strong>en</strong> beetje irriter<strong>en</strong> van ja wat is je probleem? Je k<strong>en</strong>t me niet, je wilt me blijkbaar niet k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>,<br />
dus wat wil je met me, wat moet je? Maar voor de rest, het was voor mij niet echt moeilijk<br />
of zo, ik had er niet echt last van.<br />
9.4.2 Homonegativiteit op de verschill<strong>en</strong>de schooltyp<strong>en</strong><br />
Jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vmbo-niveau rapporter<strong>en</strong> het vaakst dat zij ooit te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
gehad met homonegativiteit, gevolgd door de mbo’ers, dan de havo/vwo’ers <strong>en</strong> tot slot<br />
de hbo- <strong>en</strong> universitaire stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De groep homojonger<strong>en</strong> die minst<strong>en</strong>s iedere week<br />
iets meemaakt, is echter iets groter onder h<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> havo/vwo-niveau dan bij de<br />
andere schooltyp<strong>en</strong>. Wanneer we de groep bestuder<strong>en</strong> die maandelijks iets negatiefs<br />
meemaakt, dan zijn het wel opnieuw de jonger<strong>en</strong> met vmbo-niveau die vaker rapporter<strong>en</strong><br />
dit mee te mak<strong>en</strong> dan de leerling<strong>en</strong>/stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met hogere opleidingniveaus. Het<br />
mbo scoort niet beter op homovri<strong>en</strong>delijkheid dan de middelbare schol<strong>en</strong>, zo blijkt<br />
uit onze gegev<strong>en</strong>s (zie tabel 9.16). Dit komt niet overe<strong>en</strong> met de studie van de Inspectie<br />
van het Onderwijs (2009b), die gebaseerd is op de m<strong>en</strong>ing van het schoolpersoneel<br />
<strong>en</strong> (voornamelijk hetero)leerling<strong>en</strong>, <strong>en</strong> waaruit bleek dat er minder homonegativiteit<br />
zou plaatsvind<strong>en</strong> op mbo-opleiding<strong>en</strong>. Het meemak<strong>en</strong> van vervel<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong><br />
vanwege de seksuele voorkeur komt het vaakst voor onder de homojonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
havo/vwo-niveau. Bedreig<strong>en</strong>, chanter<strong>en</strong> <strong>en</strong> vecht<strong>en</strong> komt vaker voor bij de jonger<strong>en</strong> met<br />
vmbo-niveau dan bij de andere opleidingsniveaus. Onder deg<strong>en</strong><strong>en</strong> met vmbo- <strong>en</strong> mboniveau<br />
komt het bedreig<strong>en</strong> ook vaker voor dan onder deg<strong>en</strong><strong>en</strong> op de havo <strong>en</strong> het vwo of<br />
dan onder homojonger<strong>en</strong> op het hbo <strong>en</strong> de universiteit. Jonger<strong>en</strong> die t<strong>en</strong> hoogste het<br />
opleidingstype vmbo of mbo hebb<strong>en</strong> afgemaakt of volg<strong>en</strong>, rapporter<strong>en</strong> iets vaker dat zij<br />
ongew<strong>en</strong>ste seks hebb<strong>en</strong> gehad vanwege hun voorkeur in vergelijking tot jonger<strong>en</strong> van<br />
de andere opleidingsniveaus.<br />
170
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Tabel 9.16<br />
Mate waarin respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> homonegatieve reacties krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> welk soort reacties dit zijn,<br />
homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
vmbo<br />
(n = 231)<br />
havo/vwo<br />
(n = 600)<br />
mbo<br />
(n = 589)<br />
hbo/universiteit<br />
(n = 212)<br />
ooit negatieve ervaring gehad<br />
ja 67 57 62 49<br />
nee 33 43 38 51<br />
frequ<strong>en</strong>tie negatieve ervaring a<br />
<strong>en</strong>kele keer 63 62 67 75<br />
paar keer per jaar 17 20 17 18<br />
minst<strong>en</strong>s e<strong>en</strong>s per maand 14 10 8 4<br />
minst<strong>en</strong>s iedere week 6 8 8 3<br />
soort negatieve ervaring a<br />
vervel<strong>en</strong>de opmerking 73 82 72 71<br />
roddel<strong>en</strong>, neger<strong>en</strong> 60 60 60 46<br />
bedreig<strong>en</strong>, chanter<strong>en</strong> 18 9 14 6<br />
vecht<strong>en</strong> 13 9 8 4<br />
ongew<strong>en</strong>ste seks 8 6 8 4<br />
a De vraag naar het type negatieve ervaring is alle<strong>en</strong> gesteld indi<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t ooit iets negatiefs<br />
had meegemaakt.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
9.5 De invloed van factor<strong>en</strong> bij homonegativiteit nader bekek<strong>en</strong><br />
Het ligt voor de hand dat e<strong>en</strong> aantal factor<strong>en</strong> die van invloed zijn op het meemak<strong>en</strong> van<br />
homonegatieve ervaring<strong>en</strong>, met elkaar sam<strong>en</strong>hangt. Daarom is nagegaan welke rol zij<br />
spel<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van elkaar. De aspect<strong>en</strong> demografische factor<strong>en</strong> (sociale klasse,<br />
geslacht, leeftijd <strong>en</strong> opleidingniveau van de jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ouders, religie), sekseconformiteit,<br />
<strong>en</strong> hoe lang m<strong>en</strong> al uit de kast is of weet van zichzelf dat hij of zij homo is,<br />
zijn gezam<strong>en</strong>lijk bestudeerd.<br />
Meisjes mak<strong>en</strong> significant minder vaak negatieve reacties mee dan jong<strong>en</strong>s (tabel 9.17).<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die zichzelf sekseconform vind<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> minder vaak te mak<strong>en</strong> met<br />
vervel<strong>en</strong>de reacties vanwege hun voorkeur. Ook werd duidelijk dat hoe langer het geled<strong>en</strong><br />
is dat homojonger<strong>en</strong> van zichzelf ontdekt<strong>en</strong> dat zij (ook) op dezelfde sekse vall<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> naarmate zij langer geled<strong>en</strong> hun comingout ded<strong>en</strong>, des te vaker zij te mak<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
met homonegativiteit in de laatste twaalf maand<strong>en</strong>. Dit kan zijn doordat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun<br />
omgeving inmiddels gew<strong>en</strong>d zijn aan de seksuele voorkeur van de jonger<strong>en</strong>, maar het is<br />
ook d<strong>en</strong>kbaar dat homojonger<strong>en</strong> zelf met de jar<strong>en</strong> selectiever word<strong>en</strong> bij de keuze voor<br />
activiteit<strong>en</strong> of omgeving<strong>en</strong> waarin zij will<strong>en</strong> participer<strong>en</strong>. Tot slot werd duidelijk dat<br />
wanneer homojonger<strong>en</strong> ouder zijn, <strong>en</strong> wanneer zij e<strong>en</strong> hoger onderwijsniveau volg<strong>en</strong> of<br />
171
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
hebb<strong>en</strong> afgerond (havo/vwo of hbo/universiteit), zij minder vaak ervaring<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met<br />
homonegativiteit.<br />
Tabel 9.17<br />
Factor<strong>en</strong> die mogelijk e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> bij homonegatieve reacties, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar,<br />
2009 (n = 1404) (in gestandaardiseerde regressiecoëfficiënt<strong>en</strong>)<br />
leeftijd<br />
opleidingsniveau<br />
vmbo (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
-0,143**<br />
mbo -0,023<br />
havo/vwo -0,076*<br />
hbo/universiteit<br />
geslacht (meisjes = refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
-0,095*<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
opleidingsniveau ouders<br />
laag (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
0,076**<br />
midd<strong>en</strong> -0,010<br />
hoog<br />
seksuele voorkeur<br />
homo (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
0,005<br />
overweg<strong>en</strong>d homo -0,007<br />
biseksueel -0,130**<br />
religieuze opvoeding 0,029<br />
mom<strong>en</strong>teel religieus 0,036<br />
meer sekseconform -0,147**<br />
coming-out (wel gedaan = refer<strong>en</strong>tiegroep) -0,174**<br />
langer bewust van voorkeur 0,163**<br />
R2 van het model 0,14<br />
* = significant op 5%-niveau.<br />
** = significant op 1%-niveau.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
9.6 Sam<strong>en</strong>vatting<br />
In dit hoofdstuk is de mate van acceptatie <strong>en</strong> negativiteit die homojonger<strong>en</strong> meemak<strong>en</strong><br />
aan de orde gekom<strong>en</strong>. De acceptatie door person<strong>en</strong> in de leefomgeving <strong>en</strong> de<br />
homovri<strong>en</strong>delijkheid in belangrijke lev<strong>en</strong>sdomein<strong>en</strong> is onderzocht. Positief was dat<br />
het aandeel homojonger<strong>en</strong> dat zich niet geaccepteerd voelt door de ouders tamelijk<br />
klein blijkt te zijn (4%). Hierbij moet wel word<strong>en</strong> bedacht dat ongeveer 30% van de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nog ge<strong>en</strong> coming-out naar de ouders toe heeft gedaan, wat misschi<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> te rooskleurig beeld oplevert. De meisjes voel<strong>en</strong> zich iets beter geaccepteerd door<br />
hun moeder als zij meisjesachtig zijn. Religie, <strong>en</strong> dan in het bijzonder het evangelische<br />
172
acceptatie <strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
geloof, is e<strong>en</strong> factor die de acceptatie bij de ouders bemoeilijkt. Verrass<strong>en</strong>d g<strong>en</strong>oeg bleek<br />
sociale klasse ge<strong>en</strong> belangrijke invloed te hebb<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> gebrek aan ervar<strong>en</strong> acceptatie<br />
door de ouders. Op school vindt 15% tot 20% van de homojonger<strong>en</strong> hun acceptatie niet<br />
optimaal, bij vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (9%), sport (9%) <strong>en</strong> het werk (8%) gaat dit iets beter. Wel di<strong>en</strong>t ook<br />
hier rek<strong>en</strong>ing te word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> met het gegev<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> derde van de jonger<strong>en</strong> niet<br />
uit de kast is bij sport <strong>en</strong> op het werk. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> geldt dat homojonger<strong>en</strong> op deze terrein<strong>en</strong><br />
vaker zelf kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> voor deelname. Jonger<strong>en</strong> in dit onderzoek die zichzelf<br />
weinig sekseconform vind<strong>en</strong>, voel<strong>en</strong> zich minder goed geaccepteerd door medeleerling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> collega’s. Jong<strong>en</strong>s die meisjesachtig zijn, mak<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> melding van e<strong>en</strong><br />
minder goede acceptatie door vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Bij het sport<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> meisjes die niet zo meisjesachtig<br />
zijn zich minder goed geaccepteerd.<br />
De biseksuele jonger<strong>en</strong> die deelnam<strong>en</strong> aan dit onderzoek vond<strong>en</strong> alle domein<strong>en</strong> in hun<br />
omgeving minder homovri<strong>en</strong>delijk dan homoseksuele jonger<strong>en</strong>. 7 Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s opvall<strong>en</strong>d<br />
was dat bijna de helft van de biseksuel<strong>en</strong> in sommige settings (bijvoorbeeld familie<br />
of sport) niet weet in welke mate zij geaccepteerd word<strong>en</strong>. Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hull<strong>en</strong> zich<br />
blijkbaar in zwijg<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van biseksualiteit. Voor biseksuele jonger<strong>en</strong> hoeft dat<br />
niet per se slecht te zijn, maar ze kunn<strong>en</strong> dan ook hun verhal<strong>en</strong> of problem<strong>en</strong> niet echt<br />
goed kwijt.<br />
Er werd ook uitgezocht hoe vaak homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek negatieve ervaring<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> gehad vanwege hun seksuele voorkeur, <strong>en</strong> waar deze negatieve ervaring<strong>en</strong> uit<br />
bestond<strong>en</strong>. Ongeveer driekwart van de homojonger<strong>en</strong> heeft dit meegemaakt, meisjes<br />
iets minder vaak dan jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> minder vaak dan homoseksuel<strong>en</strong><br />
(58%). Jonger<strong>en</strong> in dit onderzoek hebb<strong>en</strong> vooral last van verbaal geweld door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
op school, thuis of in de buurt, <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s treft dit iets vaker dan meisjes. Wanneer<br />
homojonger<strong>en</strong> ouder word<strong>en</strong> <strong>en</strong> naarmate het langer geled<strong>en</strong> is dat zij hun eerste<br />
coming-out ded<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> zij minder vaak te mak<strong>en</strong> met homonegatieve reacties.<br />
De homojonger<strong>en</strong> die zichzelf als weinig conform hun sekse beschouw<strong>en</strong>, zijn<br />
beduid<strong>en</strong>d vaker het mikpunt van pestgedrag.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Zie hoofdstuk 7 voor e<strong>en</strong> beschrijving van dit onderzoek.<br />
2 De islam kon niet word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> bij deze onderverdeling naar religies vanwege het geringe<br />
aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat met de islam is opgevoed.<br />
3 Voor de biseksuele jong<strong>en</strong>s in dit onderzoek kon de mate van acceptatie bij veel settings niet word<strong>en</strong><br />
berek<strong>en</strong>d, omdat slechts e<strong>en</strong> klein deel van h<strong>en</strong> uit de kast is.<br />
4 Het aantal jong<strong>en</strong>s dat niet sekseconform is <strong>en</strong> aan sport doet <strong>en</strong> ook uit de kast is, is te klein om te<br />
analyser<strong>en</strong>.<br />
5 Bij de biseksuele jong<strong>en</strong>s was het aantal te klein om dit nader te analyser<strong>en</strong>.<br />
6 Het voorkom<strong>en</strong> van ongew<strong>en</strong>ste seks vanwege de voorkeur is achterhaald via de stelling: ‘Iemand<br />
heeft teg<strong>en</strong> mijn zin met mij seksuele handeling<strong>en</strong> verricht, omdat ik op dezelfde sekse val.’<br />
7 Voor de biseksuele jong<strong>en</strong>s in dit onderzoek kon de mate van acceptatie bij veel settings niet word<strong>en</strong><br />
berek<strong>en</strong>d, omdat slechts e<strong>en</strong> klein deel van h<strong>en</strong> uit de kast is.<br />
173
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
10 Psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van<br />
homojonger<strong>en</strong><br />
174<br />
Diana van Berg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jantine van Lisdonk (scp)<br />
10.1 Minority stress: uitdaging<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
Uit internationaal <strong>en</strong> Nederlands onderzoek blijkt dat homoseksuel<strong>en</strong> kwetsbaar zijn<br />
voor e<strong>en</strong> lager psychisch welbevind<strong>en</strong> in vergelijking met de heteropopulatie (zie bv.<br />
Gilman et al. 2001 voor gegev<strong>en</strong>s over de vs; Sandfort et al. 2001 voor Nederland). Homomann<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> relatief veel angst- <strong>en</strong> stemmingstoorniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verhoogde preval<strong>en</strong>tie van alcohol- <strong>en</strong> drugsmisbruik. Ook werd duidelijk<br />
dat suïcidaliteit (zelfmoordgedacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfmoordpoging<strong>en</strong>) vaker voorkom<strong>en</strong><br />
bij homoseksuele dan bij heteroseksuele volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> (De Graaf et al. 2006). Hoe het<br />
precies is gesteld met de psychische gezondheid van Nederlandse homojonger<strong>en</strong> is<br />
onbek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> zal in dit hoofdstuk word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>.<br />
Op het welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geestelijke gezondheid van homojonger<strong>en</strong> zijn t<strong>en</strong> eerste<br />
algem<strong>en</strong>e risicofactor<strong>en</strong> van invloed (bv. stressvolle lev<strong>en</strong>sgebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> zoals echtscheiding<br />
van de ouders, e<strong>en</strong> rouw- of verlieservaring). Daarnaast bestaan er specifieke<br />
stressor<strong>en</strong> voor de homojeugd die ontstaan doordat homojonger<strong>en</strong> deel uitmak<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> minderheidsgroep in de sam<strong>en</strong>leving. Deze stressor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> minority stress<br />
g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hun wortels in het gegev<strong>en</strong> dat maatschappelijke verhouding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> structur<strong>en</strong> gefundeerd zijn op heteroseksualiteit (Meyer 2003). Doordat de seksuele<br />
voorkeur van homo- <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> afwijkt van de norm, kunn<strong>en</strong> zij zich ‘anders’ of<br />
minderwaardig voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> reacties in hun omgeving kunn<strong>en</strong> dergelijke gevoel<strong>en</strong>s bevestig<strong>en</strong>.<br />
Dit kan consequ<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong> voor het welbevind<strong>en</strong>. Minority stress kan t<strong>en</strong> eerste<br />
bestaan uit het meemak<strong>en</strong> van homonegatief gedrag <strong>en</strong> het gebrek aan acceptatie in de<br />
omgeving, dat zowel chronisch als kortdur<strong>en</strong>d van aard kan zijn. Daarnaast vormt het<br />
anticiper<strong>en</strong> op de negatieve houding<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> ondervindt of verwacht <strong>en</strong> de aanpassing<strong>en</strong><br />
die m<strong>en</strong> hiervoor maakt, zoals poging<strong>en</strong> om de seksuele voorkeur te verberg<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> mogelijke bron van stress. Tot slot kunn<strong>en</strong> negatieve houding<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
zoals die in sommige del<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>leving bestaan ertoe leid<strong>en</strong> dat<br />
deze attitud<strong>en</strong> door homoseksuel<strong>en</strong> (gedeeltelijk) word<strong>en</strong> verinnerlijkt. Homoseksuel<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> als gevolg hiervan zelf minder positief d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit <strong>en</strong> over<br />
zichzelf. Dit proces wordt geïnternaliseerde homonegativiteit g<strong>en</strong>oemd (Meyer 2003).<br />
Minority stress kan van invloed zijn op het psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> bijvoorbeeld uitmond<strong>en</strong><br />
in depressieve klacht<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> laag zelfbeeld of suïcidaliteit. In dit hoofdstuk wordt<br />
bekek<strong>en</strong> hoe het is gesteld met het psychisch welbevind<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong>. Om dit<br />
te bestuder<strong>en</strong> wordt achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s ingegaan op de volg<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong>: Welke mate van<br />
zelfacceptatie hebb<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van hun seksuele voorkeur? Welke individuele<br />
<strong>en</strong> sociale aspect<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> de zelfacceptatie? (§ 10.2). Zijn jonger<strong>en</strong> ermee op<br />
hun gemak om op<strong>en</strong>lijk homoseksueel te zijn of is dit juist lastig voor h<strong>en</strong>?
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
(§ 10.3). Vervolg<strong>en</strong>s komt het zelfbeeld van homojonger<strong>en</strong> aan bod (§ 10.4) <strong>en</strong> gaan we<br />
in op de vraag in hoeverre jonger<strong>en</strong> last hebb<strong>en</strong> van depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke rol<br />
sociaaldemografische factor<strong>en</strong>, <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e <strong>en</strong> homospecifieke stressor<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> bij<br />
het ontstaan van deze klacht<strong>en</strong> (§ 10.5). Daarna inv<strong>en</strong>tariser<strong>en</strong> we de mate van suïcidaliteit<br />
onder de homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek (§ 10.6). Hoe vaak komt dit voor <strong>en</strong> welke<br />
rol spel<strong>en</strong> sociaaldemografische, algem<strong>en</strong>e stressor<strong>en</strong> <strong>en</strong> homospecifieke risicofactor<strong>en</strong><br />
hierbij? Tot slot besprek<strong>en</strong> we de behoefte aan steun <strong>en</strong> hulp van homojonger<strong>en</strong> in dit<br />
onderzoek, aan wat voor soort hulp hebb<strong>en</strong> zij behoefte <strong>en</strong> op welke manier mak<strong>en</strong><br />
zij mom<strong>en</strong>teel gebruik van het bestaande hulpaanbod? (§ 10.7). Om inzicht te krijg<strong>en</strong><br />
in deze thema’s gebruik<strong>en</strong> we gegev<strong>en</strong>s uit het SameFeelings-onderzoek onder ruim<br />
1600 homojonger<strong>en</strong> in Nederland (zie ook hoofdstuk 7).<br />
Bij al deze vrag<strong>en</strong> wordt aandacht besteed aan verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes.<br />
Ook mak<strong>en</strong> we onderscheid naar verschill<strong>en</strong>de homoseksuele voorkeur<strong>en</strong>. Deelnemers<br />
zijn namelijk ook ingedeeld op basis van of zij zichzelf als exclusief homoseksueel,<br />
overweg<strong>en</strong>d homoseksueel of biseksueel zag<strong>en</strong> (zie voor e<strong>en</strong> toelichting op die indeling<br />
hoofdstuk 8). Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> we of er verschill<strong>en</strong> bestaan in sekseconformiteit,<br />
dus tuss<strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die zich ‘jong<strong>en</strong>sachtig’ of ‘meisjesachtig’ voel<strong>en</strong> (zie voor e<strong>en</strong> toelichting<br />
op die indeling hoofdstuk 9). In dit hoofdstuk kom<strong>en</strong> af <strong>en</strong> toe ook fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
voorbij uit interviews die we hield<strong>en</strong> met 30 jonger<strong>en</strong> die vaak homonegatieve reacties<br />
meemaakt<strong>en</strong>.<br />
10.2 Acceptatie van de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur<br />
Wanneer e<strong>en</strong> jongere zijn of haar seksuele aantrekking niet of moeizaam accepteert,<br />
leidt dit vaak tot ongelukkige gevoel<strong>en</strong>s. Daarom is de zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
onderzocht. Er is gevraagd of jonger<strong>en</strong> van seksuele voorkeur zoud<strong>en</strong> will<strong>en</strong> verander<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> heteroseksueel zoud<strong>en</strong> will<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als ze de keuze hadd<strong>en</strong>. Hoewel dit e<strong>en</strong> minderheid<br />
betreft, is het toch zorgwekk<strong>en</strong>d dat 16% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> liever niet op<br />
hetzelfde geslacht zou will<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> (tabel 10.1). Meer jong<strong>en</strong>s dan meisjes in het onderzoek<br />
ervar<strong>en</strong> dit. Van de jong<strong>en</strong>s geeft e<strong>en</strong> op de vijf dit aan, <strong>en</strong> dit is precies hetzelfde<br />
aandeel als de Schorer Monitor onder volwass<strong>en</strong> homomann<strong>en</strong> vond (zie hoofdstuk 4).<br />
Bij de meisjes wil ongeveer e<strong>en</strong> op de acht liever hetero zijn. Dit is e<strong>en</strong> hoger aandeel<br />
dan Bos <strong>en</strong> Ehrhardt in hoofdstuk 5 vaststeld<strong>en</strong> bij lesbische <strong>en</strong> biseksuele volwass<strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> hiervoor kan zijn dat de zelfacceptatie bij vrouw<strong>en</strong> wellicht<br />
meer to<strong>en</strong>eemt in verhouding tot mann<strong>en</strong> wanneer zij ouder word<strong>en</strong>. Deze sekseverschill<strong>en</strong><br />
zijn overig<strong>en</strong>s al eerder aangetoond in Amerikaans onderzoek (Herek 2007)<br />
<strong>en</strong> ook met Vlaams onderzoek (Dewaele 2007). Het zou kunn<strong>en</strong> dat deze verschill<strong>en</strong><br />
ontstaan doordat er onder de mannelijke heterobevolking negatiever wordt gedacht over<br />
mannelijke dan over vrouwelijke homoseksualiteit (Herek 2007).<br />
175
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 10.1<br />
Als ik kon kiez<strong>en</strong>, zou ik liever hetero zijn, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (n = 1632, in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
176<br />
(helemaal) e<strong>en</strong>s<br />
niet e<strong>en</strong>s/<br />
niet one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal)<br />
one<strong>en</strong>s<br />
meisjes 13 17 70<br />
jong<strong>en</strong>s 20 18 62<br />
totaal 16 18 66<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Uit de interviews werd duidelijk hoezeer sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geworsteld met<br />
het erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van hun seksuele voorkeur naar zichzelf <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> toe. Zo vertelde e<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong> van 22 jaar over zijn puberteit, waarin hij zijn voorkeur nog geheim hield:<br />
Respond<strong>en</strong>t: Het was <strong>gewoon</strong> één groot taboe voor mij. [...] Ik haatte op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
mom<strong>en</strong>t... ik ging er zelf grapjes over mak<strong>en</strong>, over homo's. Maar do<strong>en</strong> alsof ik het zelf ook raar<br />
vond.<br />
Interviewer: En weet je nog wat voor ding<strong>en</strong> je mee kwam?<br />
Respond<strong>en</strong>t: [...] ja de standaard opmerking<strong>en</strong> van gatver, of smerig, vies. Maar ja, <strong>gewoon</strong><br />
om mezelf meer vrij te pleit<strong>en</strong>. [...] Ik wilde het <strong>gewoon</strong> écht niet. Dus ik accepteerde het niet<br />
in mijzelf. [...] Ik dacht ik wil <strong>gewoon</strong> dat niemand het weet. [...] En ja, ik ga <strong>gewoon</strong> toneelspel<strong>en</strong>.<br />
[...] Ja, dus de periode van mijn 12e tot mijn 16e was <strong>gewoon</strong> e<strong>en</strong> soort van groot<br />
toneelspel, ja, e<strong>en</strong> worsteling met mijn seksualiteit.<br />
In e<strong>en</strong> ander interview vertelt e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> van 18 jaar dat juist zijn biseksuele voorkeur<br />
nog lastiger geaccepteerd wordt dan doorgaans het geval is met e<strong>en</strong> homoseksuele voorkeur:<br />
Respond<strong>en</strong>t: Kijk homo zijn is één ding, <strong>en</strong> dat valt op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t d<strong>en</strong>k ik ook wel te<br />
begrijp<strong>en</strong>, maar ik d<strong>en</strong>k... ik heb zelf altijd gedacht als ik kon kiez<strong>en</strong> wilde ik echt puur hetero<br />
zijn. Dat is makkelijker in deze sam<strong>en</strong>leving.<br />
Interviewer: Nog steeds zou jij dat het liefste zijn?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja. Maar dat b<strong>en</strong> ik niet <strong>en</strong> ik kan dat ook niet forcer<strong>en</strong>. Als ik alle<strong>en</strong> maar met<br />
meisjes omga dan krijg ik juist heel erg veel verlang<strong>en</strong>s naar... dat is <strong>gewoon</strong> zo, alles waar<br />
je vanaf probeert te houd<strong>en</strong> dat ga je leuk vind<strong>en</strong>. Ik bedoel dat is heel erg m<strong>en</strong>selijk. En zeker<br />
in deze sam<strong>en</strong>leving, nog steeds, is het <strong>gewoon</strong> veel makkelijker om hetero te zijn, dat is met<br />
alles zo. Qua hoe m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met je omgaan, qua gespreksonderwerp<strong>en</strong>, er zijn <strong>gewoon</strong> veel meer<br />
hetero’s…<br />
Net zoals deze jong<strong>en</strong> verwijz<strong>en</strong> veel geïnterviewde jonger<strong>en</strong> naar de heteroseksuele<br />
norm die h<strong>en</strong> in de weg staat bij e<strong>en</strong> volledige acceptatie. E<strong>en</strong> jonge vrouw van 25 jaar<br />
vertelde wat zij als e<strong>en</strong> gemis ervaart in vergelijking met heteroseksuele relaties:<br />
Interviewer: En als je e<strong>en</strong> keuze had, zou je dan liever hetero zijn?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Nee. Nee. Ik zou wel dat stukje wat zij voel<strong>en</strong> van... ik bedoel heel vaak legt e<strong>en</strong><br />
man of e<strong>en</strong> vrouw <strong>gewoon</strong> zo e<strong>en</strong> hand of e<strong>en</strong> arm op je be<strong>en</strong>, of... meer dat vrije gevoel, dat
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
zou ik wel will<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> wat zij <strong>gewoon</strong> kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Ja. Zonder dat je mete<strong>en</strong> e<strong>en</strong> scheef<br />
gezicht krijgt van iemand. Of ja, van o dat zijn die twee weer…<br />
10.2.1 Kinderw<strong>en</strong>s<br />
E<strong>en</strong> gezin met partner <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> is voor veel jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong> op termijn e<strong>en</strong> belangrijk<br />
lev<strong>en</strong>sdoel. Voor homoseksuel<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s moeilijker te verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong><br />
dan voor heteroseksuel<strong>en</strong>. Daarom zou e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> rol kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> bij de<br />
acceptatie van de seksuele voorkeur. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s voor twee mann<strong>en</strong><br />
moeilijker te realiser<strong>en</strong> dan voor twee vrouw<strong>en</strong>. Dit kan er ook toe bijdrag<strong>en</strong> dat jong<strong>en</strong>s<br />
hun voorkeur moeilijker accepter<strong>en</strong> dan meisjes. Veel homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s (figuur 10.1). Zes op de ti<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> vier op de ti<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s<br />
will<strong>en</strong> graag kinder<strong>en</strong>. Slechts 10% van de meisjes <strong>en</strong> 17% van de jong<strong>en</strong>s zegt ge<strong>en</strong><br />
kinder<strong>en</strong> te will<strong>en</strong>. De overige homojonger<strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong> dat zij ‘misschi<strong>en</strong>’ kinder<strong>en</strong><br />
will<strong>en</strong>.<br />
Figuur 10.1<br />
aandeel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s heeft, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (n = 1448, in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
ja nee misschi<strong>en</strong><br />
meisjes<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
In e<strong>en</strong> interview licht e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> (16 jaar) die religieus is opgevoed toe hoe zijn kinderw<strong>en</strong>s<br />
ertoe bijdraagt dat hij moeite heeft om zichzelf te accepter<strong>en</strong>:<br />
Interviewer: En heb je dat gevoel nog steeds dat je liever hetero zou zijn?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja. […] Ik vind het leuk om anders te zijn op zich, maar het heeft zo veel problem<strong>en</strong>...<br />
het veroorzaakt nog steeds heel veel problem<strong>en</strong>. Iedere<strong>en</strong> heeft eig<strong>en</strong>lijk e<strong>en</strong> drang om<br />
te zijn zoals de rest is. En het is <strong>gewoon</strong> heel erg hard om erbuit<strong>en</strong> geplaatst te word<strong>en</strong> voor iets<br />
waar je niks aan kan do<strong>en</strong>. En ja, ik b<strong>en</strong> heel erg voor voortplanting <strong>en</strong> man <strong>en</strong> vrouw, dat ik<br />
<strong>gewoon</strong> graag verliefd zou zijn op e<strong>en</strong> vrouw, liever. Maar ik heb me ook nu beseft dat dat niet<br />
kan.<br />
177
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
178<br />
Interviewer: Jij d<strong>en</strong>kt niet dat dat ooit gaat gebeur<strong>en</strong>?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Nee. Nou misschi<strong>en</strong> wel... Ik sluit niet uit dat ik ooit met e<strong>en</strong> vrouw zou zijn.<br />
10.2.2 Zelfacceptatie <strong>en</strong> homonegativiteit<br />
Het is d<strong>en</strong>kbeeldig dat het verlang<strong>en</strong> liever niet homoseksueel te zijn sterker is naarmate<br />
jonger<strong>en</strong> vaker het slachtoffer zijn geweest van homonegativiteit. Voor meisjes is dit<br />
inderdaad het geval; deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die maandelijks of wekelijks homonegativiteit meemak<strong>en</strong>,<br />
gev<strong>en</strong> vaker aan dat zij hun seksuele voorkeur will<strong>en</strong> verander<strong>en</strong> dan de meisjes die weinig<br />
of <strong>nooit</strong> hiermee te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> (tabel 10.2). Opvall<strong>en</strong>d is dat voor jong<strong>en</strong>s in dit<br />
onderzoek e<strong>en</strong> dergelijk verband tuss<strong>en</strong> negatieve reacties <strong>en</strong> ‘liever hetero zijn’ minder<br />
e<strong>en</strong>duidig is.<br />
Tabel 10.2<br />
Als ik kon kiez<strong>en</strong>, zou ik liever hetero zijn, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
meemak<strong>en</strong> homonegativiteit <strong>nooit</strong><br />
<strong>en</strong>kele<br />
keer<br />
paar keer<br />
per jaar<br />
minst<strong>en</strong>s<br />
iedere maand<br />
minst<strong>en</strong>s<br />
iedere week<br />
meisjes (n = 134)<br />
ja, voorkeur liever verander<strong>en</strong> 9 6 10 17 13<br />
jong<strong>en</strong>s (n = 109)<br />
ja, voorkeur liever verander<strong>en</strong> 26 21 11 13 32<br />
a Aandeel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat het (helemaal) e<strong>en</strong>s is met deze stelling, uitgesplitst naar frequ<strong>en</strong>tie van<br />
ervar<strong>en</strong> homonegativiteit.<br />
Leesvoorbeeld: 13% van de meisjes die minst<strong>en</strong>s iedere week e<strong>en</strong> homonegatieve reactie kreg<strong>en</strong>,<br />
wil de seksuele voorkeur verander<strong>en</strong> <strong>en</strong> hetero word<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
In e<strong>en</strong> interview legde e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> van 19 jaar uit hoe het pest<strong>en</strong> op school vanwege zijn<br />
homoseksuele voorkeur sam<strong>en</strong>hing met e<strong>en</strong> moeizame zelfacceptatie:<br />
Ik was 10 to<strong>en</strong> ik het wist. Ik heb het verborg<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> tot mijn 14e. Ik heb op zeer jonge<br />
leeftijd, tuss<strong>en</strong> mijn 10e <strong>en</strong> mijn 14e, expres gehad met twee meisjes. Gewoon puur om het<br />
gevoel te onderdrukk<strong>en</strong>. […] Ik werd zo veel gepest, ja vanaf groep 2 tot <strong>en</strong> met groep 8, dat is<br />
al ruim zes jaar. En to<strong>en</strong> had ik mijzelf <strong>gewoon</strong> afgeslot<strong>en</strong>, to<strong>en</strong> had ik gezegd nee dat wil ik<br />
niet. [...] Ik wil niet meer gepest word<strong>en</strong>, ik wil <strong>gewoon</strong> dat het de rest van mijn lev<strong>en</strong> ophoudt<br />
<strong>en</strong> ik word <strong>gewoon</strong> hetero <strong>en</strong> ik ga er <strong>gewoon</strong> zo mee door. En ja dat was <strong>gewoon</strong> puur mijn<br />
gedachtegang to<strong>en</strong>, ik wil niet meer gepest word<strong>en</strong>, ik wil niet de rest van mijn lev<strong>en</strong> vernederd<br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik stop ermee.<br />
10.2.3 Zelfacceptatie <strong>en</strong> religie<br />
We verwachtt<strong>en</strong> dat ook religie van invloed is op hoe jonger<strong>en</strong> zelf teg<strong>en</strong>over hun<br />
seksuele voorkeur staan. Het blijkt dat de jonger<strong>en</strong> die met e<strong>en</strong> geloof zijn opgevoed
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
inderdaad iets meer moeite hebb<strong>en</strong> om zichzelf te accepter<strong>en</strong> dan deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die niet<br />
gelovig zijn opgevoed (tabel 10.3). In lijn der verwachting is zelfacceptatie nog moeilijker<br />
voor de homojonger<strong>en</strong> die mom<strong>en</strong>teel gelovig zijn, <strong>en</strong> voor jong<strong>en</strong>s geldt dit meer dan<br />
voor meisjes. Uit e<strong>en</strong> nadere analyse van de diverse geloofstroming<strong>en</strong> blijkt dat vooral<br />
het evangelische geloof lastig sam<strong>en</strong>gaat met acceptatie van de seksuele voorkeur. Bijna<br />
de helft (43%) van de homojonger<strong>en</strong> die in het evangelische geloof is opgevoed, zou<br />
liever hetero zijn (niet in tabel).<br />
Tabel 10.3<br />
Als ik kon kiez<strong>en</strong>, zou ik liever hetero zijn, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (n = 1632, in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
niet religieus<br />
opgevoed<br />
wel religieus<br />
opgevoed<br />
mom<strong>en</strong>teel<br />
niet religieus<br />
mom<strong>en</strong>teel<br />
wel religieus<br />
meisjes<br />
ja, voorkeur liever verander<strong>en</strong> 11 14 10 18<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
ja, voorkeur liever verander<strong>en</strong> 18 24 17 31<br />
a Aandeel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat het (helemaal) e<strong>en</strong>s is met deze stelling, uitgesplitst naar mate van<br />
religiositeit.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Tijd<strong>en</strong>s de interviews heeft e<strong>en</strong> aantal jonger<strong>en</strong> die str<strong>en</strong>g religieus zijn opgevoed, verteld<br />
dat zij het lastig hebb<strong>en</strong> gehad met de bewustwording <strong>en</strong> het accepter<strong>en</strong> van hun<br />
seksuele voorkeur. E<strong>en</strong> meisje (19 jaar) vertelde dat zij daarom heeft geprobeerd om haar<br />
voorkeur met behulp van God te verander<strong>en</strong>:<br />
Interviewer: En wat zei je als je ging bidd<strong>en</strong>?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja echt letterlijk Heer als u wilt dat ik mij laat g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>, dat ik g<strong>en</strong>ees, ja doe het<br />
dan maar, want ik heb wel altijd zoiets van Gods wil geschiedde, dat is mij ook heel erg aangeleerd.<br />
Wat God wil, ja dat is goed. [...] Ik heb e<strong>en</strong> jaar lang zitt<strong>en</strong> bidd<strong>en</strong>, echt elke dag <strong>en</strong> elke<br />
nacht huil<strong>en</strong>d <strong>en</strong> al in slaap gevall<strong>en</strong> ermee. Nou ik d<strong>en</strong>k als Hij zoiets ziet dat ik het echt zo<br />
graag wil, al is het alle<strong>en</strong> maar om van het hele gedoe af te zijn, het hele probleem, <strong>en</strong> dat de<br />
rust weer wederkeert in huis, voor zover dat mogelijk was... Maar ja, het gebeurde niet.<br />
10.2.4 De invloed van verschill<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> op zelfacceptatie nader onderzocht<br />
Het is aannemelijk dat sommige aspect<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> bij de zelfacceptatie met<br />
elkaar sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>. Om duidelijk te krijg<strong>en</strong> welke factor<strong>en</strong> nu de belangrijkste zijn,<br />
werd e<strong>en</strong> aparte analyse gedaan. De invloed van homonegativiteit, op<strong>en</strong>heid over de<br />
seksuele voorkeur, zelfbeeld, sekseconformiteit, kinderw<strong>en</strong>s, seksuele voorkeur (homo,<br />
bi of overweg<strong>en</strong>d homo), e<strong>en</strong> aantal sociaaldemografische factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> religie op de<br />
mate van zelfacceptatie werd tegelijkertijd onderzocht in deze analyse. In tabel 10.4 is<br />
het model weergegev<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s die deelnam<strong>en</strong> aan dit onderzoek hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> minder<br />
179
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
goede zelfacceptatie dan meisjes. Opvall<strong>en</strong>d is dat homojonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hoog opleidingsniveau<br />
e<strong>en</strong> lagere zelfacceptatie hebb<strong>en</strong> dan de lager opgeleide homojonger<strong>en</strong>.<br />
Tabel 10.4<br />
Factor<strong>en</strong> die mogelijk e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> bij minder zelfacceptatie, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(logistisch regressiemodel) (n = 1404, in odds ratio's) a<br />
leeftijd 0,991<br />
opleidingsniveau<br />
vmbo (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
mbo 1,776<br />
havo/vwo 1,515<br />
hbo/universiteit 1,946*<br />
geslacht<br />
meisjes (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
jong<strong>en</strong>s 1,496*<br />
opleidingsniveau ouders<br />
laag (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
midd<strong>en</strong> 0,769<br />
hoog 1,411<br />
seksuele voorkeur<br />
homoseksueel (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
overweg<strong>en</strong>d homoseksueel 1,282<br />
biseksueel 0,469**<br />
religieuze opvoeding (niet religieus opgevoed = refer<strong>en</strong>tiegroep) 0,848<br />
religieus (niet religieus = refer<strong>en</strong>tiegroep) 1,518*<br />
meer homonegativiteit 1,227*<br />
meer sekseconform 1,181*<br />
lager zelfbeeld 1,263**<br />
kinderw<strong>en</strong>s<br />
ja (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
nee 0,677<br />
weet ik niet 0,855<br />
coming-out (niet gedaan = refer<strong>en</strong>tiegroep) 2,557**<br />
langer bewust van voorkeur 1,015<br />
meer op gemak op<strong>en</strong>lijk homo te zijn 0,387**<br />
R 2 van het model Nagelkerke 0,29<br />
a E<strong>en</strong> score bov<strong>en</strong> de 1 betek<strong>en</strong>t minder zelfacceptatie.<br />
* = significant op 5%-niveau.<br />
** = significant op 1%-niveau.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Zoals te verwacht<strong>en</strong> viel, accepter<strong>en</strong> de jonger<strong>en</strong> in het onderzoek die nog ge<strong>en</strong> comingout<br />
ded<strong>en</strong>, zichzelf minder goed dan deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die al uit de kast zijn. Wanneer jonger<strong>en</strong><br />
180
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
rapporter<strong>en</strong> dat ander<strong>en</strong> vaak negatief gereageerd hebb<strong>en</strong> op hun homoseksualiteit,<br />
hangt dit sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> verminderde zelfacceptatie. De jonger<strong>en</strong> in het onderzoek die<br />
zichzelf conform hun sekse voeld<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> meer moeite om hun seksuele voorkeur<br />
te accepter<strong>en</strong>. Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> laag zelfbeeld hebb<strong>en</strong> meer moeite met hun<br />
homoseksualiteit. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hangt e<strong>en</strong> religieuze overtuiging negatief sam<strong>en</strong> met de<br />
zelfacceptatie.<br />
10.3 Wak<strong>en</strong> over je id<strong>en</strong>titeit: het (on)gemak om op<strong>en</strong>lijk homo te zijn<br />
Homoseksuele jonger<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in de mate waarin zij zich in het dagelijks lev<strong>en</strong><br />
bewust zijn van hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> bewust omgaan met het feit dat zij behor<strong>en</strong> tot<br />
e<strong>en</strong> minderheidsgroep. Dit wordt wel stigmabewustzijn g<strong>en</strong>oemd (Pinel 1999). Homojonger<strong>en</strong><br />
die beseff<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> stigma bestaat t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van hun id<strong>en</strong>titeit, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
vaak ook negatiever over de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur doordat zij e<strong>en</strong> (verwachte) negatieve<br />
houding in de sociale omgeving hebb<strong>en</strong> verinnerlijkt (Szymanski <strong>en</strong> Carr 2008).<br />
De omgang met e<strong>en</strong> mogelijk stigma blijkt onder ander uit de mate waarin jonger<strong>en</strong><br />
publiekelijk homoseksueel will<strong>en</strong> of durv<strong>en</strong> te zijn. Dit wordt ook wel ‘zichtbaarheidmanagem<strong>en</strong>t’<br />
g<strong>en</strong>oemd (Dewaele 2007). De (verme<strong>en</strong>de) zichtbaarheid van seksuele<br />
voorkeur in de sociale omgeving <strong>en</strong> in de publieke ruimte kan e<strong>en</strong> bron van stress vorm<strong>en</strong><br />
(Meyer 2003). Dit zou vooral geld<strong>en</strong> voor individu<strong>en</strong> die homonegativiteit hebb<strong>en</strong><br />
meegemaakt <strong>en</strong> voor deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die zelf negatieve gevoel<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> over hun seksuele<br />
voorkeur (Meyer 2003).<br />
Homojonger<strong>en</strong> voor wie hun zichtbaarheid als homo e<strong>en</strong> gevoelige kwestie is, kunn<strong>en</strong><br />
dus kwetsbaar zijn voor e<strong>en</strong> verminderd psychisch welbevind<strong>en</strong>. Daarom is onderzocht<br />
in hoeverre respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zich ongemakkelijk voel<strong>en</strong> bij het idee om hun seksuele voorkeur<br />
op<strong>en</strong>lijk k<strong>en</strong>baar te mak<strong>en</strong>. Dit gebeurde aan de hand van acht stelling<strong>en</strong>, zoals<br />
‘Ik probeer ge<strong>en</strong> signal<strong>en</strong> af te gev<strong>en</strong> dat ik homo b<strong>en</strong>. Ik let daarom op de manier waarop<br />
ik mij kleed, <strong>en</strong> op de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> ding<strong>en</strong> waar ik over praat.’ (Andere stelling<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
o.a. ‘Ik maak me er zorg<strong>en</strong> over dat iemand erachter zou kom<strong>en</strong> dat ik homo b<strong>en</strong>’ <strong>en</strong><br />
‘Ik heb het gevoel dat ik op mijn hoede moet zijn, moet lieg<strong>en</strong> of verberg<strong>en</strong> voor ander<strong>en</strong><br />
dat ik homo b<strong>en</strong>.’) Het blijkt dat bijna e<strong>en</strong> op de vijf homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek het<br />
niet prettig vindt om op<strong>en</strong>lijk homo te zijn (figuur 10.2). Jong<strong>en</strong>s zijn hiermee beduid<strong>en</strong>d<br />
minder op hun gemak dan meisjes. Ongeveer e<strong>en</strong> op de vier jong<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> ongeveer e<strong>en</strong> op<br />
de acht meisjes spant zich in om niet als homo herk<strong>en</strong>d te word<strong>en</strong>.<br />
181
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Figuur 10.2<br />
het ongemak om op<strong>en</strong>lijk homoseksueel te zijn, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
182<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
(helemaal) e<strong>en</strong>s<br />
niet e<strong>en</strong>s, niet one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal) one<strong>en</strong>s<br />
In de gesprekk<strong>en</strong> met homojonger<strong>en</strong> werd bevestigd dat sommig<strong>en</strong> het moeilijk vind<strong>en</strong><br />
om op<strong>en</strong> te zijn over hun seksuele voorkeur. Angst voor de veroordeling door ander<strong>en</strong><br />
speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol bij het durv<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> merk<strong>en</strong> dat je ‘zo’ b<strong>en</strong>t. Uit e<strong>en</strong> interview<br />
met e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> van 23 bleek hoezeer hij vroeger had geled<strong>en</strong> vanwege e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de<br />
angst om ‘ontdekt’ te word<strong>en</strong> als homo:<br />
Het voelde <strong>gewoon</strong> heel erg... ja ik was <strong>gewoon</strong> constant bang. En dat was vooral vermoei<strong>en</strong>d.<br />
Constant op mijn hoede. [...] Vooral die constante stress van ik moet dit do<strong>en</strong>, dat do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan<br />
ook prober<strong>en</strong>... ja je te gaan interesser<strong>en</strong> voor ding<strong>en</strong> die je echt ge<strong>en</strong> reet.. weet je.. in voetbal<br />
was ik niet geïnteresseerd <strong>en</strong> dan ging ik ope<strong>en</strong>s prober<strong>en</strong> om toch maar voetbal te kijk<strong>en</strong> om<br />
erover mee te prat<strong>en</strong>. Het sloeg echt nerg<strong>en</strong>s op. Of over meisjes, natuurlijk gaat het veel over<br />
meisjes.. ik kon er <strong>gewoon</strong> niks mee. En ja, dat was wel vermoei<strong>en</strong>d.<br />
Het gegev<strong>en</strong> dat veel jonger<strong>en</strong> anticiper<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> veroordeling door ander<strong>en</strong> speelt e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol bij het ongemak om op<strong>en</strong>lijk homo te zijn. E<strong>en</strong> jonge vrouw van 25 jaar<br />
vertelde hierover:<br />
Want ik hou toch wel... merk ik, heel veel rek<strong>en</strong>ing met hoe andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe ze<br />
zich voel<strong>en</strong>. En... terwijl ik ook kan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van nou ja, dan vind<strong>en</strong> ze het maar raar of dan<br />
kijk<strong>en</strong> ze maar of dan roep<strong>en</strong> ze iets, maar dat vind ik dan ook niet leuk. Maar het liefst zou<br />
ik dan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van nou ja schijt, maar dat kan ik <strong>gewoon</strong> niet. Ik vind het wél belangrijk wat<br />
iemand anders vindt. [...] Het liefst wil je <strong>gewoon</strong> dat iedere<strong>en</strong> het accepteert <strong>en</strong> aardig is. En<br />
niet zo stom doet. [...] Ik heb ook e<strong>en</strong> periode gehad dat ik me e<strong>en</strong> beetje anders ging kled<strong>en</strong>, zo<br />
van dat ik vooral niet opval <strong>en</strong> to<strong>en</strong> dacht ik nou dan pas ik in ieder geval in dat plaatje, in dat<br />
beeld.
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
In de gesprekk<strong>en</strong> met homojonger<strong>en</strong> werd bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> duidelijk dat vooral sommige<br />
jong<strong>en</strong>s zich stoord<strong>en</strong> aan de reputatie van homomann<strong>en</strong> als overdrev<strong>en</strong> vrouwelijk.<br />
Waarschijnlijk heeft de ergernis die vrouwelijkheid bij mann<strong>en</strong> veroorzaakt in de heteroseksuele<br />
populatie (Herek 2000) hier ook mee te mak<strong>en</strong>. Als gevolg van deze reputatie<br />
deed e<strong>en</strong> aantal jong<strong>en</strong>s die geïnterviewd zijn moeite om dit beeld van de ‘nicht’ verre<br />
van zich te houd<strong>en</strong>. Sommig<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> hierin zelfs zo ver dat ze andere jong<strong>en</strong>s corrigeerd<strong>en</strong><br />
wanneer ze zich te ‘nichterig’ gedroeg<strong>en</strong>. Zo vertelde e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> van 19 jaar:<br />
Respond<strong>en</strong>t: M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die vrouwelijk zijn, die zo op de Gay Pride staan in e<strong>en</strong> travestiet<strong>en</strong>pak of<br />
zo [...]. En ik weet niet precies wat het is, maar het zijn ge<strong>en</strong> pure person<strong>en</strong> in mijn og<strong>en</strong> [...].<br />
Interviewer: Is het nep in jouw og<strong>en</strong>?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Ja heel nep. Ik kan er niet teg<strong>en</strong> zelfs, ik kan er heel boos om word<strong>en</strong> als ik het<br />
zie. [...] En het is al e<strong>en</strong> paar keer gebeurd dat ik e<strong>en</strong> paar jong<strong>en</strong>s daar op aangesprok<strong>en</strong> heb.<br />
Je hebt er e<strong>en</strong> paar tuss<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> die <strong>gewoon</strong> echt vrouwelijker zijn, <strong>en</strong> daarvan d<strong>en</strong>k ik ja dat<br />
b<strong>en</strong> jij. Maar ik had er ook e<strong>en</strong>tje die aan kwam lop<strong>en</strong>, die was 13, ‘ik heb e<strong>en</strong> Louis Vuittonhandtas’<br />
... maar zo overdrev<strong>en</strong>, bah, ik heb hem teruggeroep<strong>en</strong>, ik zeg jong<strong>en</strong>, dit b<strong>en</strong> jij niet,<br />
ga kijk<strong>en</strong> wie jij b<strong>en</strong>t, maar dit is [naam van de k<strong>en</strong>nis van de respond<strong>en</strong>t] niet. [...] Ik spreek<br />
wel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> erop aan, omdat het <strong>gewoon</strong> ge<strong>en</strong> echte person<strong>en</strong> war<strong>en</strong>.<br />
10.4 ‘Spiegel aan de wand.’ Hoe zi<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> zichzelf?<br />
Tijd<strong>en</strong>s de adolesc<strong>en</strong>tie staat de ontwikkeling van id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> persoonlijkheid c<strong>en</strong>traal.<br />
Uit onderzoek van Felt<strong>en</strong> et al. (2009) (zie hoofdstuk 3) <strong>en</strong> de Inspectie van het Onderwijs<br />
(2009b) kwam naar vor<strong>en</strong> dat het zeer belangrijk is voor jonger<strong>en</strong> om ‘zichzelf te<br />
zijn’. Deze doelstelling legt tegelijkertijd e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stelling bloot in de lev<strong>en</strong>sfase van<br />
adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, omdat hun id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> persoonlijkheid juist nog in beweging is. Door de<br />
bewustwording van hun seksuele voorkeur word<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong> voor vraagstukk<strong>en</strong><br />
geplaatst t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van hun zelfbeeld (Bohan 1996). E<strong>en</strong> van de belangrijkste manier<strong>en</strong><br />
waarop jonger<strong>en</strong> iets ler<strong>en</strong> over zichzelf <strong>en</strong> over wie zij zijn, is door zichzelf te vergelijk<strong>en</strong><br />
met ander<strong>en</strong> (Meyer 2003). Doordat de ontwikkeling van de seksuele voorkeur<br />
van homojonger<strong>en</strong> afwijkt van de norm t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van seksualiteit, ligg<strong>en</strong> hier voor<br />
homojonger<strong>en</strong> uitdaging<strong>en</strong> om hun id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling desondanks met positieve<br />
uitkomst<strong>en</strong> te doorlop<strong>en</strong>.<br />
Om te onderzoek<strong>en</strong> hoe homojonger<strong>en</strong> zichzelf waarder<strong>en</strong>, zijn h<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> stelling<strong>en</strong><br />
voorgelegd. Enkele voorbeeld<strong>en</strong> hiervan zijn: ‘Soms d<strong>en</strong>k ik dat ik nerg<strong>en</strong>s goed voor<br />
b<strong>en</strong>’, ‘Ik heb het gevoel dat ik e<strong>en</strong> aantal goede eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> heb’, ‘Ik heb niet veel om<br />
trots op te zijn’. Uitgaande van de norm zoals vastgesteld door Ros<strong>en</strong>berg (1979) heeft<br />
e<strong>en</strong> klein deel van de homojonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lage zelfwaardering, namelijk 5%. Meisjes hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> lager zelfbeeld dan jong<strong>en</strong>s. Deze sekseverschill<strong>en</strong> zijn ook gevond<strong>en</strong> in onderzoek<br />
onder heterojonger<strong>en</strong> (Van de Looij-Janss<strong>en</strong> 2003). Opvall<strong>en</strong>d veel homojonger<strong>en</strong><br />
(ongeveer 38%) zijn het e<strong>en</strong>s met de stelling dat zij meer zelfrespect zoud<strong>en</strong> will<strong>en</strong> (tabel<br />
10.5). Dit zou te mak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met de nadruk die jonger<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> op het jezelf<br />
‘moet<strong>en</strong>’ zijn, terwijl jonger<strong>en</strong> niet altijd (volledig) op<strong>en</strong> zijn over hun seksuele voorkeur<br />
naar ander<strong>en</strong> toe. Verder valt op dat tamelijk veel homojonger<strong>en</strong> zichzelf nutteloos<br />
voel<strong>en</strong> (ongeveer 36%). Relatief veel jonger<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> aan dat ze vind<strong>en</strong> dat ze<br />
183
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
nerg<strong>en</strong>s goed voor zijn, bijna e<strong>en</strong> op de drie vindt dat dat zo is. Hoewel de uitkomst<strong>en</strong><br />
niet bemoedig<strong>en</strong>d lijk<strong>en</strong>, is e<strong>en</strong> vergelijking met heterojonger<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel om vast te<br />
stell<strong>en</strong> of homojonger<strong>en</strong> in negatieve zin afwijk<strong>en</strong>.<br />
Wanneer het zelfbeeld van jonger<strong>en</strong> nader wordt geanalyseerd op basis van de seksuele<br />
voorkeur, dan blijkt dat jonger<strong>en</strong> die biseksueel zijn e<strong>en</strong> negatiever zelfbeeld hebb<strong>en</strong> (zie<br />
bijlage B10.1, te vind<strong>en</strong> via www.scp.nl bij het desbetreff<strong>en</strong>de rapport). Het lijkt erop dat<br />
e<strong>en</strong>duidigheid in de richting van aantrekking naar dezelfde sekse de minste problem<strong>en</strong><br />
oplevert voor de zelfwaardering van homojonger<strong>en</strong>.<br />
Tabel 10.5<br />
Aspect<strong>en</strong> van het zelfbeeld, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
184<br />
(helemaal)<br />
e<strong>en</strong>s<br />
meisjes (n = 1131) jong<strong>en</strong>s (n = 535)<br />
niet e<strong>en</strong>s/<br />
niet<br />
one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal)<br />
one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal)<br />
e<strong>en</strong>s<br />
niet e<strong>en</strong>s/<br />
niet<br />
one<strong>en</strong>s<br />
(helemaal)<br />
one<strong>en</strong>s<br />
ik b<strong>en</strong> tevred<strong>en</strong> over mezelf 72 18 10 80 13 7<br />
ik vind mezelf nerg<strong>en</strong>s goed voor 32 20 48 27 19 54<br />
ik heb goede eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> 91 7 2 94 4 2<br />
ik b<strong>en</strong> net zo goed als ander<strong>en</strong> 81 13 6 90 7 3<br />
ik heb niet veel om trots op te zijn 10 17 73 9 15 75<br />
ik voel me af <strong>en</strong> toe nutteloos 41 22 37 32 22 46<br />
ik b<strong>en</strong> de moeite waard 80 16 4 85 11 4<br />
ik zou meer zelfrespect will<strong>en</strong> 39 19 40 36 18 46<br />
ik vind mezelf e<strong>en</strong> mislukkeling 14 16 70 10 12 78<br />
ik heb e<strong>en</strong> positieve houding over mezelf 61 26 13 71 20 9<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
10.5 Het vóórkom<strong>en</strong> van depressieve klacht<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> van de psychische gezondheidsklacht<strong>en</strong> waar homojonger<strong>en</strong> mee te mak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong>, zijn stemmingsstoorniss<strong>en</strong>. Eerder onderzoek onder homojonger<strong>en</strong> in de vs <strong>en</strong><br />
België laat zi<strong>en</strong> dat zij kwetsbaarder zijn voor depressieve klacht<strong>en</strong> dan heterojonger<strong>en</strong><br />
(Williams et al. 2003; Almeida et al. 2009). E<strong>en</strong> studie onder Nederlandse lesbische <strong>en</strong><br />
biseksuele vrouw<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 5) bevestigt dat er sprake is van e<strong>en</strong> hoge kwetsbaarheid<br />
voor depressieve klacht<strong>en</strong>, met name onder de jonge vrouw<strong>en</strong>. In dit onderzoek<br />
hebb<strong>en</strong> we jonger<strong>en</strong> daarom gevraagd hoe vaak zij in de afgelop<strong>en</strong> vier wek<strong>en</strong> last<br />
hebb<strong>en</strong> gehad van gevoel<strong>en</strong>s van e<strong>en</strong>zaamheid, somberheid, hopeloosheid over de<br />
toekomst, <strong>en</strong> het gevoel ge<strong>en</strong> interesse te kunn<strong>en</strong> opbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> voor ding<strong>en</strong>. Voor de<br />
bespreking van de resultat<strong>en</strong> zijn deze klacht<strong>en</strong> bij elkaar opgeteld.<br />
Ongeveer e<strong>en</strong> op de zev<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> ongeveer e<strong>en</strong> op de acht jong<strong>en</strong>s in ons onderzoek<br />
zegg<strong>en</strong> dat ze vaak, of heel vaak last hebb<strong>en</strong> van depressieve klacht<strong>en</strong> (tabel<br />
10.6). Dit lijkt e<strong>en</strong> behoorlijk aantal, echter omdat wij ge<strong>en</strong> heteroseksuele jonger<strong>en</strong>
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> ondervraagd, kunn<strong>en</strong> wij niet met zekerheid vaststell<strong>en</strong> dat er sprake is van e<strong>en</strong><br />
verhoogde kwetsbaarheid voor depressieklacht<strong>en</strong> bij homojonger<strong>en</strong>. Uit onderzoek<br />
onder jonger<strong>en</strong> in de algem<strong>en</strong>e bevolking (Voll<strong>en</strong>bergh et al. 2003; Verhulst et al. 1997)<br />
blijkt dat bij 8% van de meisjes <strong>en</strong> 3% van de jong<strong>en</strong>s in de leeftijd van 18 tot <strong>en</strong> met<br />
24 jaar e<strong>en</strong> depressieve stoornis was vastgesteld. Omdat in ons onderzoek is gevraag naar<br />
depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet naar stoorniss<strong>en</strong>, is vergelijking met de totale bevolking<br />
lastig. De sekseverschill<strong>en</strong> onder homojonger<strong>en</strong> zijn iets kleiner dan werd gevond<strong>en</strong><br />
in volwass<strong>en</strong> heteropopulaties op basis van de normscores. Leeftijd lijkt voor homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong> niet veel uit te mak<strong>en</strong> voor wat betreft depressieve klacht<strong>en</strong>. De homojong<strong>en</strong>s<br />
die deelnam<strong>en</strong> aan dit onderzoek rapporter<strong>en</strong> namelijk ev<strong>en</strong> vaak depressieve<br />
klacht<strong>en</strong> als volwass<strong>en</strong> homomann<strong>en</strong> dat ded<strong>en</strong> in de Schorer Monitor (zie hoofdstuk<br />
4). De gemiddelde score op de depressieschaal van de jong<strong>en</strong>s is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vergelijkbaar<br />
met wat Nederlandse homojong<strong>en</strong>s in de studie van Franss<strong>en</strong>s et al. (2009) rapporter<strong>en</strong>.<br />
Tabel 10.6<br />
Aandeel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat depressieve klacht<strong>en</strong> rapporteert, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(n = 1443) (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
<strong>nooit</strong> zeld<strong>en</strong> af <strong>en</strong> toe vaak heel vaak<br />
meisjes<br />
totaal depressieve klacht<strong>en</strong> 31 43 12 8 6<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
totaal depressieve klacht<strong>en</strong> 34 42 12 8 4<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
10.5.1 ‘Zodra er e<strong>en</strong> messteek kwam, zo’n woord, dan kroop ik in mijn schulp.’<br />
Homonegativiteit <strong>en</strong> depressiviteit<br />
Het meemak<strong>en</strong> van negativiteit t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de seksuele voorkeur kan e<strong>en</strong> inbreuk<br />
vorm<strong>en</strong> op gevoel<strong>en</strong>s van veiligheid (Meyer 2003). Dergelijke ervaring<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaak<br />
consequ<strong>en</strong>ties voor de stemming van jonger<strong>en</strong>. Veel studies vond<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verband tuss<strong>en</strong><br />
depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> negatieve bejeg<strong>en</strong>ing vanwege de seksuele voorkeur (Williams<br />
et al. 2003; Almeida et al. 2009; Schoonacker et al. 2009). In Nederland is dit verband<br />
voor homojong<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> de 16 <strong>en</strong> 25 jaar rec<strong>en</strong>telijk aangetoond door Franss<strong>en</strong>s et al.<br />
(2009). Andersom is aangetoond in Amerikaans onderzoek dat op schol<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong><br />
positief klimaat heerst t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homoseksualiteit, minder depressieve klacht<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gerapporteerd door homojonger<strong>en</strong> (Birkett et al. 2009). Daarom is bij de jonger<strong>en</strong><br />
die deelnam<strong>en</strong> aan dit onderzoek bekek<strong>en</strong> of er inderdaad e<strong>en</strong> verband bestaat<br />
tuss<strong>en</strong> de frequ<strong>en</strong>tie in het meemak<strong>en</strong> van homonegatieve reacties <strong>en</strong> depressieve symptom<strong>en</strong>.<br />
De resultat<strong>en</strong> ondersteun<strong>en</strong> dit vermoed<strong>en</strong>. Zo meldt van de meisjes die <strong>nooit</strong><br />
e<strong>en</strong> negatieve reactie krijg<strong>en</strong> 15% depressieve klacht<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over 26% van de meisjes die<br />
minst<strong>en</strong>s iedere maand of vaker iets negatiefs meemak<strong>en</strong> (figuur 10.3). Ook de jong<strong>en</strong>s<br />
185
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
die iedere week blootstaan aan antihomogedrag rapporter<strong>en</strong> driemaal zo vaak depressieve<br />
klacht<strong>en</strong> dan de jong<strong>en</strong>s die <strong>nooit</strong> dit soort homonegatief gedrag meemak<strong>en</strong> (33%<br />
teg<strong>en</strong>over 11%).<br />
Figuur 10.3<br />
‘Ik heb tamelijk of heel veel last van depressieve klacht<strong>en</strong>’, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
186<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s<br />
totaal depressieklacht<strong>en</strong> totaal depressieklacht<strong>en</strong><br />
<strong>nooit</strong><br />
<strong>en</strong>kele keer<br />
paar keer per jaar<br />
minst<strong>en</strong>s iedere<br />
maand<br />
minst<strong>en</strong>s iedere<br />
week<br />
a Aandeel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat het e<strong>en</strong>s is met deze stelling, uitgesplitst naar frequ<strong>en</strong>tie van ervar<strong>en</strong><br />
homonegativiteit.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
10.5.2 Depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> sekseconformiteit<br />
In hoofdstuk 9 constateerd<strong>en</strong> we dat het meemak<strong>en</strong> van homonegativiteit voor e<strong>en</strong> deel<br />
bleek sam<strong>en</strong> te hang<strong>en</strong> met de mate waarin homojonger<strong>en</strong> zich sekseconform voel<strong>en</strong>.<br />
Daarom is onderzocht of er e<strong>en</strong> verband bestaat tuss<strong>en</strong> de mate waarin jonger<strong>en</strong> zich<br />
id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> met hun sekse <strong>en</strong> het ervar<strong>en</strong> van depressieve klacht<strong>en</strong>. Bij de meisjes zi<strong>en</strong><br />
we dat deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die zich niet meisjesachtig voel<strong>en</strong>, ongeveer drie keer zo vaak aangev<strong>en</strong><br />
tamelijk tot vaak last te hebb<strong>en</strong> van alle g<strong>en</strong>oemde depressieve klacht<strong>en</strong> dan de meisjesachtige<br />
meisjes (tabel 10.7). Bij de jong<strong>en</strong>s zi<strong>en</strong> we e<strong>en</strong>zelfde verband, zij het iets minder<br />
sterk dan bij de meisjes.
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
Tabel 10.7<br />
‘Ik heb tamelijk of veel last van depressieve klacht<strong>en</strong>’, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(n = 1441, in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) a<br />
weinig sekseconform <strong>en</strong>igszins sekseconform tamelijk sekseconform<br />
depressieve klacht<strong>en</strong><br />
meisjes 23 13 7<br />
jong<strong>en</strong>s 23 14 12<br />
a Aandeel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat het e<strong>en</strong>s is met deze stelling, uitgesplitst naar frequ<strong>en</strong>tie van ervar<strong>en</strong><br />
homonegativiteit.<br />
Leesvoorbeeld: 23% van de meisjes die zichzelf weinig sekseconform vind<strong>en</strong>, heeft tamelijk of heel<br />
vaak last van depressieve klacht<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
In e<strong>en</strong> vraaggesprek met e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> van 19 jaar bleek hoe pijnlijk het was geweest voor<br />
hem als middelbare scholier om gepest te word<strong>en</strong> vanwege ‘meisjesachtige interesses’:<br />
Respond<strong>en</strong>t: En dat begon met ‘meisje, meisje.. zangeres, zangeres’ <strong>en</strong> dat liep uit naar groep<br />
6. En to<strong>en</strong> werd het al snel homo of nog steeds meisje, <strong>en</strong> dat is doorgegaan tot de tweede middelbare<br />
school. Interviewer: Hoe was het voor jou dat ze op die manier met jou omging<strong>en</strong>?<br />
Respond<strong>en</strong>t: Echt super vervel<strong>en</strong>d. [...] Ja, dan werd<strong>en</strong> er <strong>gewoon</strong> opmerking<strong>en</strong> geplaatst <strong>en</strong><br />
dan... ik b<strong>en</strong> altijd e<strong>en</strong> heel op<strong>en</strong> persoon, die lekker babbelt [...] <strong>en</strong> dat b<strong>en</strong> ik altijd geweest.<br />
Maar zodra er e<strong>en</strong> messteek kwam, zo’n woord, dan kroop ik in mijn schulp <strong>en</strong> dan was ik stil<br />
voor de rest van de dag, dan zei ik niks meer. Dan deed ik nerg<strong>en</strong>s meer aan mee, dan voelde ik<br />
me rot. En dan... ja... verder deed ik er niks mee. Ik hield het bij mijzelf, ook <strong>gewoon</strong> puur qua<br />
schaamte teg<strong>en</strong>over mijn ouders, teg<strong>en</strong>over iedere<strong>en</strong>.<br />
10.5.3 Depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> coming-out: uit de kast, uit je dip?<br />
Nadat jonger<strong>en</strong> zich bewust word<strong>en</strong> van hun homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s, volgt vaak na<br />
<strong>en</strong>ige tijd e<strong>en</strong> eerste coming-out. Tijd<strong>en</strong>s dit proces staan jonger<strong>en</strong> voor de vraag hoe<br />
om te gaan met mogelijk negatieve beeld<strong>en</strong> van homoseksualiteit, ook omdat dat zij<br />
mogelijk deze beeld<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> verinnerlijkt (Herek 2007). Er wordt door Nederlandse<br />
jonger<strong>en</strong> veel waarde gehecht aan auth<strong>en</strong>ticiteit (zie hoofdstuk 3). Wanneer homojonger<strong>en</strong><br />
(nog) niet aan iemand hebb<strong>en</strong> verteld over hun seksuele voorkeur, dan zou dit e<strong>en</strong><br />
bron van stress kunn<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>, omdat dit op gespann<strong>en</strong> voet kan staan met het credo<br />
‘jezelf te (moet<strong>en</strong>) zijn’. Uit de interviews blijkt dat sommige homojonger<strong>en</strong> depressieve<br />
gevoel<strong>en</strong>s ontwikkeld<strong>en</strong> door de verwarr<strong>en</strong>de tijd die voorafging aan hun coming-out.<br />
Zo vertelde e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> van 17 jaar (niet-westers):<br />
Respond<strong>en</strong>t: Maar de maand daarvoor al was ik al zeker dat ik ge<strong>en</strong> meisjes meer leuk vond, <strong>en</strong><br />
ik durfde het mezelf niet toe te gev<strong>en</strong>. En helemaal niet teg<strong>en</strong> ander<strong>en</strong>. En ja dat heeft dus drie,<br />
vier maand<strong>en</strong> geduurd voordat ik het eindelijk echt teg<strong>en</strong> mijzelf kon toegev<strong>en</strong>.<br />
187
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
188<br />
Interviewer: En wat maakte die drie, vier maand<strong>en</strong> dat je het toch best wel moeilijk vond voor<br />
jezelf?<br />
R: Ja ik weet niet, omdat ik van mijzelf verwachting<strong>en</strong> had ook. En mijn vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
verwachting<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik had net e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din gehad [...]. En ja, ik wist <strong>gewoon</strong> eig<strong>en</strong>lijk niet meer<br />
zeker van wat zijn mijn gevoel<strong>en</strong>s nou eig<strong>en</strong>lijk ongeveer [...]. Heel verwarr<strong>en</strong>d wat dat betreft.<br />
[...] dat ik er uiteindelijk ook wel depressief van werd. Ja, ik wist helemaal niet meer wat ik<br />
moest do<strong>en</strong> [...] Maar heel veel meisjesding<strong>en</strong> die vond ik to<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong> echt heel leuk <strong>en</strong> ik ging<br />
lett<strong>en</strong> op hoe ik liep <strong>en</strong> hoe ik ding<strong>en</strong> deed <strong>en</strong> weet ik veel wat allemaal. Ik dacht van nou misschi<strong>en</strong><br />
toch wel, <strong>en</strong> ik heb ook gevoel<strong>en</strong>s voor jong<strong>en</strong>s. Ja, misschi<strong>en</strong> toch wel homo.<br />
Interviewer: En wat maakte dat jij er depressief van werd?<br />
R: Ja <strong>gewoon</strong> dat ik niet wist wat ik nou precies voelde, dat het allemaal door elkaar e<strong>en</strong> hele<br />
grote chaos was. En daar ging ik <strong>gewoon</strong> helemaal van overstuur <strong>en</strong> to<strong>en</strong> wist ik <strong>gewoon</strong> niet<br />
meer wat ik moest do<strong>en</strong>. En to<strong>en</strong> viel ik <strong>gewoon</strong> heel diep in de put. [...] Het was wel e<strong>en</strong> moeilijke<br />
tijd. Echt e<strong>en</strong> vreselijke tijd.<br />
Uit het voorgaande fragm<strong>en</strong>t wordt duidelijk dat de periode van bewustwording <strong>en</strong> de<br />
stap naar coming-out e<strong>en</strong> zeer onzekere <strong>en</strong> chaotische tijd kan zijn voor sommige jonger<strong>en</strong>.<br />
Desalniettemin blijkt uit de kwantitatieve analyse in de volg<strong>en</strong>de paragraaf (§ 10.5.4)<br />
dat het al dan niet e<strong>en</strong> coming-out hebb<strong>en</strong> gedaan niet doorslaggev<strong>en</strong>d is voor depressiviteit.<br />
10.5.4 De invloed van risicofactor<strong>en</strong> op depressieve klacht<strong>en</strong> nader onderzocht<br />
Welke van de in dit hoofdstuk g<strong>en</strong>oemde factor<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> nu de meeste invloed<br />
op depressieve klacht<strong>en</strong>? In tabel 10.8 wordt het verband duidelijk tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds<br />
depressieve klacht<strong>en</strong>, <strong>en</strong> anderzijds demografische factor<strong>en</strong> (sociale klasse, leeftijd,<br />
opleidingsniveau <strong>en</strong> religie), algem<strong>en</strong>e risicofactor<strong>en</strong> (laag zelfbeeld, sekseconformiteit)<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal homospecifieke factor<strong>en</strong> (het meemak<strong>en</strong> van homonegatieve reacties, zelfacceptatie,<br />
ongemak om op<strong>en</strong>lijk homo te zijn, het hebb<strong>en</strong> gedaan van e<strong>en</strong> coming-out).<br />
E<strong>en</strong> aantal variabel<strong>en</strong> zorgt ervoor dat jonger<strong>en</strong> vaker last hebb<strong>en</strong> van stemmingsklacht<strong>en</strong>.<br />
Meisjes zijn kwetsbaarder voor e<strong>en</strong> depressieve stemming dan jong<strong>en</strong>s.<br />
Voor heterojonger<strong>en</strong> geldt dit sekseverschil ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s (Ter Bogt et al. 2003). Hoe langer<br />
homojonger<strong>en</strong> zich bewust zijn van hun seksuele voorkeur, des te meer kans zij bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> op depressieve klacht<strong>en</strong>. De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die vaak te mak<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> met<br />
negatieve reacties, <strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die zichzelf niet sekseconform vind<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> vaker<br />
depressiegerelateerde klacht<strong>en</strong>. Het is overig<strong>en</strong>s de vraag in hoeverre e<strong>en</strong> homonegatieve<br />
ervaring depressieve klacht<strong>en</strong> veroorzaakt. Bijvoorbeeld, e<strong>en</strong> reactie teg<strong>en</strong> homojonger<strong>en</strong><br />
die niet goed in hun vel zitt<strong>en</strong>, zou door h<strong>en</strong> eerder als homonegatief kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met homojonger<strong>en</strong> die daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positieve stemming<br />
hebb<strong>en</strong>. Hiernaar zou e<strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>d onderzoek nodig zijn. Opvall<strong>en</strong>d was verder<br />
dat religie <strong>en</strong> sociale klasse ge<strong>en</strong> belangrijke rol blijk<strong>en</strong> te spel<strong>en</strong> in het bestaan van<br />
depressieve klacht<strong>en</strong> bij homojonger<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> blijkt het ook niet doorslaggev<strong>en</strong>d<br />
of homojonger<strong>en</strong> wel of niet e<strong>en</strong> coming-out hebb<strong>en</strong> gedaan voordat zij depressieve<br />
klacht<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong>.
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
Tabel 10.8<br />
Risicofactor<strong>en</strong> voor depressieklacht<strong>en</strong>, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (n = 1264, in gestandandaardiseerde<br />
regressiecoëfficiënt<strong>en</strong>)<br />
leeftijd -0,127**<br />
opleidingsniveau<br />
vmbo (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
havo/vwo -0,010<br />
mbo -0,081*<br />
hbo/universiteit -0,119**<br />
geslacht<br />
meisjes (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
jong<strong>en</strong>s -0,108**<br />
opleidingsniveau ouders<br />
laag (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
midd<strong>en</strong> -0,010<br />
hoog -0,020<br />
seksuele voorkeur<br />
homo (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
overweg<strong>en</strong>d homo 0,004<br />
biseksueel 0,045<br />
religieuze opvoeding (niet religieus opgevoed = refer<strong>en</strong>tiegroep) 0,042<br />
meer homonegativiteit 0,083**<br />
meer sekseconform -0,112**<br />
meer zelfacceptatie -0,087**<br />
kinderw<strong>en</strong>s<br />
ja (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
nee 0,075**<br />
weet ik niet 0,034<br />
coming-out (niet gedaan = refer<strong>en</strong>tiegroep) -0,009<br />
langer bewust van voorkeur 0,062*<br />
meer op gemak op<strong>en</strong>lijk homo te zijn -0,217**<br />
R 2 van het model 0.16<br />
* = significant op 5%-niveau.<br />
** = significant op 1%-niveau.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
10.6 Het vóórkom<strong>en</strong> van suïcidaliteit bij homojonger<strong>en</strong><br />
Uit Europese <strong>en</strong> Amerikaanse studies blijkt dat homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuele volwass<strong>en</strong><br />
vaker aan zelfmoord d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfmoordpoging<strong>en</strong> do<strong>en</strong> dan heteroseksuel<strong>en</strong><br />
(Hegna <strong>en</strong> Wichstrom 2007; Almeida et al. 2009; McBee-Strayer <strong>en</strong> Rogers 2002). Uit e<strong>en</strong><br />
metabeschouwing van 25 studies blijkt dat zelfmoordpoging<strong>en</strong> gemiddeld twee keer<br />
zo vaak voorkom<strong>en</strong> onder homoseksuel<strong>en</strong> als onder heteroseksuel<strong>en</strong> (King et al. 2008).<br />
189
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Uit grootschalig onderzoek onder de algem<strong>en</strong>e bevolking in Nederland blijkt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
dat gedacht<strong>en</strong> aan zelfmoord <strong>en</strong> ook het hebb<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zelfmoordpoging<br />
vaker voorkomt bij homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> (De Graaf et al. 2006). Homomann<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> vijfmaal vaker aan zelfmoord dan heteromann<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ondernam<strong>en</strong> zelfs<br />
twaalf keer vaker e<strong>en</strong> poging, zo blijkt uit de laatstg<strong>en</strong>oemde studie, terwijl lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong> tweemaal vaker aan zelfmoord d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> anderhalf maal zo vaak e<strong>en</strong> poging<br />
do<strong>en</strong> als heterovrouw<strong>en</strong>. Onder Nederlandse homojonger<strong>en</strong> werd nog niet eerder e<strong>en</strong><br />
meting gehoud<strong>en</strong>, daarom is h<strong>en</strong> in dit onderzoek de vraag voorgelegd of ze wele<strong>en</strong>s<br />
‘overwog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> om uit het lev<strong>en</strong> te stapp<strong>en</strong>, er e<strong>en</strong> einde aan te mak<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s<br />
of ze ‘ooit daadwerkelijk e<strong>en</strong> poging hebb<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong> om er e<strong>en</strong> einde aan te<br />
mak<strong>en</strong>, uit het lev<strong>en</strong> te stapp<strong>en</strong>’.<br />
De helft (50%) van alle homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek heeft wele<strong>en</strong>s suïcidegedacht<strong>en</strong><br />
gehad. Uit e<strong>en</strong> metabeschouwing van 124 studies wereldwijd onder adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
(Evans et al. 2005) blijkt dat onder heterojonger<strong>en</strong> gemiddeld 30% ooit zelfmoord heeft<br />
over wog<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> Nederlandse studie onder de 18- tot 25-jarig<strong>en</strong> in de heteroseksuele<br />
bevolking vond e<strong>en</strong> aandeel van 11% dat wele<strong>en</strong>s aan zelfmoord heeft gedacht (‘suïcide<br />
ideatie’) (T<strong>en</strong> Have et al. 2006). Voorts blijkt uit e<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatieve steekproef van de<br />
Utrechtse jeugd van 12 tot 18 jaar dat 18% van de jonger<strong>en</strong> er wele<strong>en</strong>s aan heeft gedacht<br />
om uit lev<strong>en</strong> te stapp<strong>en</strong> (Van Berg<strong>en</strong> et al. 2008). Hoewel er ge<strong>en</strong> Nederlandse studie is<br />
gevond<strong>en</strong> die dezelfde leeftijdscategorie hanteerde als ons onderzoek (16 tot <strong>en</strong> met<br />
25 jaar), duid<strong>en</strong> de huidige bevinding<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> verhoogde kwetsbaarheid voor suïcidegedacht<strong>en</strong><br />
onder homojonger<strong>en</strong>. Opvall<strong>en</strong>d is dat in teg<strong>en</strong>stelling tot in heteropopulaties<br />
er ge<strong>en</strong> sekseverschill<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> in suïcide ideatie (tabel 10.9), terwijl<br />
heteroseksuele meisjes hier doorgaans minst<strong>en</strong>s anderhalf keer vaker last van hebb<strong>en</strong><br />
gehad. Deze bevinding is echter wel in lijn met wat eerder in buit<strong>en</strong>lands onderzoek<br />
onder homojonger<strong>en</strong> werd gevond<strong>en</strong> (Hegna <strong>en</strong> Wichstrom 2007).<br />
Verder blijkt dat 9% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 16% van de meisjes onder de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
zelfmoordpoging achter de rug heeft. E<strong>en</strong> grootschalige steekproef onder de Nederlandse<br />
heteroseksuele bevolking liet zi<strong>en</strong> dat 3% van de 18- tot 25-jarig<strong>en</strong> ooit e<strong>en</strong> poging<br />
heeft ondernom<strong>en</strong> (mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>) (T<strong>en</strong> Have et al. 2006). E<strong>en</strong> steekproef<br />
van scholier<strong>en</strong> uit Rotterdam van 14 tot <strong>en</strong> met 16 jaar liet zi<strong>en</strong> dat 9% van de meisjes<br />
aangaf e<strong>en</strong> zelfmoordpoging te hebb<strong>en</strong> gedaan. Uit e<strong>en</strong> meta-analyse die Evans et al.<br />
(2005) hebb<strong>en</strong> gemaakt van circa 60 Europese studies naar zelfmoordpoging<strong>en</strong> onder<br />
adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> blijkt dat 9% van de meisjes <strong>en</strong> 5% van de jong<strong>en</strong>s rapporteert ooit e<strong>en</strong><br />
zelfmoordpoging te hebb<strong>en</strong> gedaan. Zelfmoordpoging<strong>en</strong> onder homojonger<strong>en</strong> in ons<br />
onderzoek lijk<strong>en</strong> dus vaker voor te kom<strong>en</strong> dan onder heterojonger<strong>en</strong>.<br />
190
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
Tabel 10.9<br />
Aandeel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> zelfmoordpoging heeft overwog<strong>en</strong> of gedaan, homojonger<strong>en</strong> 16-25<br />
jaar, 2009 (n = 1441, in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
meisjes jong<strong>en</strong>s totaal<br />
suïcidegedacht<strong>en</strong> gehad 50 51 50<br />
e<strong>en</strong> of meer suïcidepoging gedaan 16 9 12<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
10.6.1 Homonegatief gedrag <strong>en</strong> suïcidaliteit<br />
Uit eerder onderzoek blijkt dat de kwetsbaarheid voor suïcidaliteit bij homojonger<strong>en</strong> niet<br />
kan word<strong>en</strong> verklaard door de aanwezigheid van e<strong>en</strong> groter aantal risicofactor<strong>en</strong>, maar<br />
dat er sprake is van e<strong>en</strong> homospecifieke kwetsbaarheid (McBee-Strayer <strong>en</strong> Rogers 2002).<br />
E<strong>en</strong> specifiek probleem bijvoorbeeld is negatief gedrag of geweld vanwege de seksuele<br />
voorkeur. Uit Nederlands suïcideonderzoek onder volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> is bek<strong>en</strong>d dat negatieve<br />
reacties vanwege de seksuele voorkeur de kans kunn<strong>en</strong> verhog<strong>en</strong> op suïcidaliteit bij<br />
homomann<strong>en</strong> (De Graaf et al. 2006). Onderzoek in België <strong>en</strong> Noorweg<strong>en</strong> toonde aan dat<br />
homonegativiteit ook jonger<strong>en</strong> kwetsbaar maakt voor suïcidaliteit (Van Heering<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Vincke 2000; Hegna <strong>en</strong> Wichstrom 2007). Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> blijkt uit Amerikaans onderzoek dat<br />
op schol<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong> positief klimaat heerst t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homoseksualiteit, minder<br />
vaak suïcide ideatie voorkomt onder homojonger<strong>en</strong> (Birkett et al. 2009). Homonegatief<br />
gedrag kan dus e<strong>en</strong> belangrijke impact hebb<strong>en</strong> op suïcidaliteit.<br />
Tabel 10.10<br />
Aandeel jonger<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> zelfmoordpoging heeft gedaan of dit heeft overwog<strong>en</strong>, uitgesplitst naar<br />
frequ<strong>en</strong>tie van ervar<strong>en</strong> homonegativiteit, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (n = 1441, in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
<strong>nooit</strong> <strong>en</strong>kele keer paar keer jaar elke maand elke week<br />
meisjes<br />
wel suïcidegedacht<strong>en</strong> 46 52 56 59 60<br />
e<strong>en</strong> of meer suïcidepoging<strong>en</strong> gedaan 10 16 27 30 27<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
wel suïcidegedacht<strong>en</strong> 42 47 67 65 72<br />
e<strong>en</strong> of meer suïcidepoging<strong>en</strong> gedaan 6 7 13 15 25<br />
Leesvoorbeeld: 46% van de homo/bi-meisjes die <strong>nooit</strong> e<strong>en</strong> negatieve reactie kreg<strong>en</strong> over hun seksuele<br />
voorkeur, heeft aan zelfmoord gedacht.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
191
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
De resultat<strong>en</strong> van ons onderzoek ton<strong>en</strong> aan dat de jonger<strong>en</strong> die vaak te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
met homonegatief gedrag inderdaad vaker aan suïcide d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> zelfmoordpoging<br />
do<strong>en</strong>. Hoe meer homonegativiteit de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> meemak<strong>en</strong>, hoe vaker zij aangev<strong>en</strong><br />
dat zij suïcidaal zijn geweest (tabel 10.10). De verhoogde kwetsbaarheid treedt al op wanneer<br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar keer per jaar iets negatiefs meemak<strong>en</strong>. Alarmer<strong>en</strong>d is dat<br />
onder de deelnemers die elke week homonegatieve reacties krijg<strong>en</strong>, zelfs e<strong>en</strong> op de vier<br />
e<strong>en</strong> zelfmoordpoging heeft gedaan.<br />
10.6.2 De invloed van risicofactor<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> zelfmoordpoging nader onderzocht<br />
Om duidelijk te krijg<strong>en</strong> welke van de eerderg<strong>en</strong>oemde factor<strong>en</strong> de meeste invloed hebb<strong>en</strong><br />
op het do<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zelfmoordpoging, werd e<strong>en</strong> aparte analyse gedaan. Hierdoor<br />
wet<strong>en</strong> we hoe belangrijk de eerderg<strong>en</strong>oemde factor<strong>en</strong> (homonegativiteit, zelfacceptatie,<br />
op<strong>en</strong>lijk homo zijn, al dan niet e<strong>en</strong> coming-out hebb<strong>en</strong> gedaan, zelfbeeld, depressieve<br />
klacht<strong>en</strong>, sociaaldemografische factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> religie) gezam<strong>en</strong>lijk zijn in het kader van<br />
e<strong>en</strong> zelfmoordpoging.<br />
In tabel 10.11 zijn de resultat<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong>. De volg<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> significant<br />
van invloed op e<strong>en</strong> zelfmoordpoging: leeftijd, opleidingsniveau, homonegativiteit,<br />
zelfbeeld, e<strong>en</strong> religieuze opvoeding, seksuele voorkeur <strong>en</strong> tot slot de kinderw<strong>en</strong>s. Het is<br />
opvall<strong>en</strong>d dat hoe jonger de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn, hoe meer kans er bestaat dat zij rapporter<strong>en</strong><br />
ooit e<strong>en</strong> zelfmoordpoging te hebb<strong>en</strong> gedaan. Het is nog onduidelijk hoe dit kan. In<br />
de lijn der verwachting hebb<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die vaak homonegatieve reacties kreg<strong>en</strong><br />
ook vaker e<strong>en</strong> zelfmoordpoging gedaan. E<strong>en</strong> laag zelfbeeld <strong>en</strong> e<strong>en</strong> religieuze opvoeding<br />
mak<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s meer kwetsbaar voor suïcidepoging<strong>en</strong> <strong>en</strong> biseksuele<br />
jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaker e<strong>en</strong> dergelijke poging achter de rug dan de (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele<br />
jonger<strong>en</strong>. Deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die géén kinderw<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaker e<strong>en</strong><br />
zelfmoordpoging gedaan dan de homojonger<strong>en</strong> die wel e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong>. Het<br />
verlang<strong>en</strong> om ooit kinder<strong>en</strong> op te voed<strong>en</strong> is dus e<strong>en</strong> belangrijke red<strong>en</strong> om door te will<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong>. Het is teg<strong>en</strong> de verwachting in dat depressieve klacht<strong>en</strong> niet significant van belang<br />
zijn voor het do<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zelfmoordpoging. Misschi<strong>en</strong> komt dit deels doordat er alle<strong>en</strong><br />
naar actuele depressieve klacht<strong>en</strong> is gevraagd terwijl de vraag naar de zelfmoordpoging<br />
over het hele lev<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t ging. Ook is het mogelijk dat depressieve klacht<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> directe rol spel<strong>en</strong> bij het do<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zelfmoordpoging, maar indirect invloed<br />
hebb<strong>en</strong> via het hebb<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> laag zelfbeeld.<br />
192
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
Tabel 10.11<br />
Risicofactor<strong>en</strong> voor zelfmoordpoging van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(logistisch regressiemodel) (n = 1264, in odds ratios) a<br />
leeftijd 0.911*<br />
opleidingsniveau<br />
vmbo (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
mbo 0.695<br />
havo/vwo 0.302**<br />
hbo/universiteit 0.533**<br />
geslacht<br />
meisjes (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
jong<strong>en</strong>s 0.524**<br />
opleidingsniveau ouders<br />
laag (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
midd<strong>en</strong> 0.942<br />
hoog 0.796<br />
seksuele voorkeur<br />
homoseksueel (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
overweg<strong>en</strong>d homoseksueel 1.056<br />
biseksueel 2.101**<br />
religieuze opvoeding (niet religieus opgevoed = refer<strong>en</strong>tiegroep) 1.662**<br />
meer homonegativiteit 1.471**<br />
lager zelfbeeld 1.592**<br />
meer depressieve klacht<strong>en</strong> 1.136<br />
meer zelfacceptatie 1.067<br />
kinderw<strong>en</strong>s<br />
ja (refer<strong>en</strong>tiegroep)<br />
nee 1.654*<br />
weet ik niet 0.891<br />
coming-out (wel gedaan = refer<strong>en</strong>tiegroep) 0.783<br />
langer bewust van voorkeur 1.033<br />
meer op gemak op<strong>en</strong>lijk homo te zijn 1.193<br />
R 2 van het model Nagelkerke 0.23<br />
a E<strong>en</strong> score bov<strong>en</strong> de 1 betek<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> verhoogde kwetsbaarheid voor het do<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zelfmoordpoging.<br />
* = significant op 5%-niveau.<br />
** = significant op 1%-niveau.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
10.7 Steun <strong>en</strong> hulp<br />
Homojonger<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> in onze sam<strong>en</strong>leving e<strong>en</strong> uitzonderingspositie in. Specifieke<br />
thema’s waar zij mee te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, zijn bijvoorbeeld zelfacceptatie van de voorkeur,<br />
193
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
coming-out, het aandurv<strong>en</strong> om op<strong>en</strong>lijk homo te zijn. Er kan dan ook bij homojonger<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> behoefte ontstaan aan steun <strong>en</strong> hulp. In het onderzoek is daarom gevraagd wat<br />
precies de steun- <strong>en</strong> hulpbehoeft<strong>en</strong> zijn van homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> of zij gebruikmak<strong>en</strong> van<br />
het bestaande aanbod <strong>en</strong> zo ja, op welke manier.<br />
E<strong>en</strong> meerderheid van de homojonger<strong>en</strong> (66%) heeft behoefte gehad aan hulp vanwege<br />
de seksuele voorkeur (tabel 10.12). Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met name behoefte aan steun<br />
bij de coming-out <strong>en</strong> bij het in contact kom<strong>en</strong> met andere homojonger<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
hebb<strong>en</strong> zij in iets mindere mate ook vrag<strong>en</strong> over seks, alsmede hulpvrag<strong>en</strong> over hoe zij<br />
moet<strong>en</strong> omgaan met homonegativiteit.<br />
Tabel 10.12<br />
Aandeel jonger<strong>en</strong> dat ooit behoefte had aan steun bij e<strong>en</strong> homoseksueel thema, homojonger<strong>en</strong> 16-25<br />
jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
194<br />
meisjes<br />
(n = 1101)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
(n = 535)<br />
behoefte aan hulp/steun bij minimaal één van de onderstaande thema’s 64 68<br />
behoefte gehad aan steun/hulp bij a<br />
coming-out 39 47<br />
hoe homojonger<strong>en</strong> te ontmoet<strong>en</strong> 42 39<br />
seks 17 18<br />
omgaan met negativiteit 18 24<br />
geloof <strong>en</strong> homoseksualiteit 8 11<br />
ander onderwerp 3 3<br />
a Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> meerdere hulpthema’s aankruis<strong>en</strong>.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft 45% daadwerkelijk gebruikgemaakt van steun of hulp vanwege<br />
e<strong>en</strong> vraag over hun seksuele voorkeur (niet in tabel). Aan h<strong>en</strong> is ook gevraagd op<br />
welke manier zij hulp hebb<strong>en</strong> gezocht. De meest populaire manier om steun te zoek<strong>en</strong> is<br />
bij e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d of vri<strong>en</strong>din (24%) (zie figuur 10.4). Verder heeft 16% van de homojonger<strong>en</strong><br />
hulp gezocht via e<strong>en</strong> forum of chat op het internet. Hierbij moet wel word<strong>en</strong> bedacht<br />
dat de deelnemers ook grot<strong>en</strong>deels via het internet zijn geworv<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus goed bek<strong>en</strong>d<br />
zijn met dit medium. Het blijkt dat homojonger<strong>en</strong> verder in ongeveer gelijke mate steun<br />
hebb<strong>en</strong> gezocht via de e<strong>en</strong> gespreksgroep, huisarts, vertrouw<strong>en</strong>spersoon of ‘anders’<br />
(ongeveer 4% tot 8%). De jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> iets vaker daadwerkelijk gebruikgemaakt van<br />
steun dan de meisjes, <strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die (overweg<strong>en</strong>d) homoseksueel zijn driemaal vaker<br />
dan de biseksuel<strong>en</strong> (zie bijlage B10.2). Daar staat teg<strong>en</strong>over dat de biseksuele meisjes <strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong>s ook veel minder vaak aangev<strong>en</strong> dat zij behoefte hebb<strong>en</strong> aan steun of hulp (zie<br />
bijlage B10.2). Wanneer we deze resultat<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong> met het psychisch welbevind<strong>en</strong><br />
dan hadd<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> grotere behoefte verwacht bij de biseksuele jonger<strong>en</strong>. Het is onduidelijk<br />
waarom hun lagere psychisch welbevind<strong>en</strong> zich niet vertaalt in e<strong>en</strong> grotere<br />
behoefte aan steun <strong>en</strong> hulp.
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfacceptatie van homojonger<strong>en</strong><br />
Figuur 10.4<br />
Gebruik van steun <strong>en</strong> hulp voor e<strong>en</strong> homoseksueel thema, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
gespreksgroep<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
10.8 Sam<strong>en</strong>vatting<br />
forum/chat vertrouw<strong>en</strong>spersoon<br />
huisarts vri<strong>en</strong>d(in) andere<br />
manier<br />
meisjes n=1101<br />
jong<strong>en</strong>s n= 535<br />
In dit hoofdstuk is de zelfacceptatie <strong>en</strong> het psychisch welbevind<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong><br />
aan de orde gesteld. Hoewel het e<strong>en</strong> minderheid van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> betreft, is het<br />
toch zorgwekk<strong>en</strong>d dat 16% van de jonger<strong>en</strong> liever hetero zou zijn als dat kon. Voor jong<strong>en</strong>s<br />
speelt dit meer dan voor meisjes. Gelovig zijn maakt de zelfacceptatie bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
moeilijker, 25% van de religieuze homojonger<strong>en</strong> accepteert zichzelf niet. Naarmate<br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ouder zijn, neemt hun zelfacceptatie toe. Ongeveer e<strong>en</strong> op de vijf<br />
homojonger<strong>en</strong> vindt het ongemakkelijk om op<strong>en</strong>lijk te ton<strong>en</strong> dat hij of zij homo is. In<br />
de gesprekk<strong>en</strong> die gevoerd zijn met homojonger<strong>en</strong> die veel negatieve reacties kreg<strong>en</strong>,<br />
b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> vooral de jong<strong>en</strong>s dat zij normaal zijn <strong>en</strong> zo behandeld will<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Sommig<strong>en</strong> erger<strong>en</strong> zich aan homo’s die overdrev<strong>en</strong> ‘nichterig’ voor de dag kom<strong>en</strong>.<br />
Verder werd geconstateerd dat circa 5% van de homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek e<strong>en</strong><br />
negatief zelfbeeld heeft. Homoseksuele meisjes hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> minder positief zelfbeeld<br />
dan homoseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> het zelfbeeld van biseksuel<strong>en</strong> is minder goed dan dat van<br />
homoseksuel<strong>en</strong>.<br />
Ongeveer e<strong>en</strong> op de acht homojonger<strong>en</strong> heeft (vaak) last van depressieve klacht<strong>en</strong>.<br />
Homojonger<strong>en</strong> die zichzelf minder sekseconform vind<strong>en</strong>, zitt<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> minder goed<br />
in hun vel. Homonegativiteit heeft e<strong>en</strong> verband met het aantal depressieklacht<strong>en</strong>, deze<br />
kom<strong>en</strong> namelijk vaker voor naarmate er vaker negatieve reacties plaatsvind<strong>en</strong>. Verder<br />
hebb<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die moeite hebb<strong>en</strong> om hun seksuele voorkeur te accepter<strong>en</strong>,<br />
vaker last van stemmingsklacht<strong>en</strong>. Wanneer de jonger<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s hadd<strong>en</strong>,<br />
war<strong>en</strong> zij ook kwetsbaarder voor depressieverschijnsel<strong>en</strong>. Verrass<strong>en</strong>d was dat de helft van<br />
de homojonger<strong>en</strong> die deelnam<strong>en</strong> aan ons onderzoek e<strong>en</strong> uitgesprok<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s heeft.<br />
195
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Er zijn sterke aanwijzing<strong>en</strong> dat zelfmoordpoging<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfmoordgedacht<strong>en</strong> vaker voorkom<strong>en</strong><br />
bij homojonger<strong>en</strong> dan bij heterojonger<strong>en</strong>. Maar liefst 12% van de homojonger<strong>en</strong><br />
in het onderzoek heeft ooit e<strong>en</strong> zelfmoordpoging gedaan. Onder andere homonegativiteit,<br />
biseksualiteit, e<strong>en</strong> religieuze opvoeding, <strong>en</strong> het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s<br />
verhog<strong>en</strong> de kans op e<strong>en</strong> zelfmoordpoging. Het is echter nog e<strong>en</strong> vraag voor toekomstig<br />
onderzoek hoe het verband verloopt tuss<strong>en</strong> homospecifieke stressor<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> laag zelfbeeld,<br />
depressie of suïcidaliteit. E<strong>en</strong> verminderd psychisch welbevind<strong>en</strong> kan immers ook<br />
word<strong>en</strong> veroorzaakt door risicofactor<strong>en</strong> die niets met homoseksualiteit te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>,<br />
maar die ertoe leid<strong>en</strong> dat homojonger<strong>en</strong> niet stevig g<strong>en</strong>oeg in hun scho<strong>en</strong><strong>en</strong> staan<br />
om goed te kunn<strong>en</strong> omgaan met homonegativiteit.<br />
Tot slot is gekek<strong>en</strong> naar hulp <strong>en</strong> steun. E<strong>en</strong> meerderheid (66%) van de homojonger<strong>en</strong> zou<br />
wel steun of hulp will<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong> bij zak<strong>en</strong> die te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met zijn of haar seksuele<br />
voorkeur, terwijl ongeveer e<strong>en</strong> derde ook daadwerkelijk hulp heeft gezocht hiervoor.<br />
Homojonger<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> het vaakst naar hulp via vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> via het internet. De<br />
populariteit van het hulp zoek<strong>en</strong> via internet komt echter ook doordat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
voornamelijk via het internet zijn geworv<strong>en</strong>.<br />
196
e<strong>en</strong> blik op homojonger<strong>en</strong>: huidig beeld <strong>en</strong> de toekomst<br />
11 E<strong>en</strong> blik op homojonger<strong>en</strong>: huidig beeld <strong>en</strong> de<br />
toekomst<br />
Diana van Berg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jantine van Lisdonk (scp)<br />
11.1 Hoe vergaat het homojonger<strong>en</strong> in Nederland?<br />
SameFeelings, het eerste grootschalige onderzoek onder 1636 homoseksuele, lesbische<br />
<strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> (homojonger<strong>en</strong>) in Nederland, geeft e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> beeld van<br />
de ervaring<strong>en</strong> die zij hebb<strong>en</strong> met hun seksuele voorkeur, coming-out, acceptatie <strong>en</strong><br />
negatieve reacties van ander<strong>en</strong>, zelfacceptatie <strong>en</strong> psychisch welbevind<strong>en</strong>. Het onderzoek<br />
vond plaats door middel van e<strong>en</strong> online vrag<strong>en</strong>lijst onder meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong><br />
16 <strong>en</strong> 25 jaar die zich (ook) tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>. Vervolg<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> we<br />
diepte-interviews gehoud<strong>en</strong> met 30 jonger<strong>en</strong> die veel met homonegativiteit te mak<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong>. In dit hoofdstuk word<strong>en</strong> de belangrijkste bevinding<strong>en</strong> uit hoofdstuk 8 tot <strong>en</strong><br />
met 10 met elkaar verbond<strong>en</strong> <strong>en</strong> vertaald naar aanbeveling<strong>en</strong> voor overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
maatschappelijk midd<strong>en</strong>veld. Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> belicht,<br />
ev<strong>en</strong>als <strong>en</strong>kele kwetsbare subgroep<strong>en</strong> (§ 11.2). Graag will<strong>en</strong> we ook homojonger<strong>en</strong> zelf<br />
aan het woord lat<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> aan h<strong>en</strong> gevraagd wat er nodig is om emancipatie<br />
<strong>en</strong> acceptatie van homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>. In<br />
paragraaf 11.3 kom<strong>en</strong> hun reacties <strong>en</strong> adviez<strong>en</strong> aan de minister van lesbisch <strong>en</strong> homoemancipatiebeleid<br />
aan bod.<br />
Algeme<strong>en</strong> beeld<br />
De jonger<strong>en</strong> in het onderzoek ontdekk<strong>en</strong> gemiddeld rond hun 13e dat ze zich (ook)<br />
aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. De meeste jong<strong>en</strong>s rapporteerd<strong>en</strong> dat ze zich uitsluit<strong>en</strong>d<br />
tot jong<strong>en</strong>s aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> driekwart noemt zichzelf homo(seksueel).<br />
Bij de meisjes is het beeld iets diffuser. Meer dan de helft van h<strong>en</strong> voelt zich in meerdere<br />
of mindere mate tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong>. Iets meer dan de helft noemt zichzelf<br />
‘gay’, e<strong>en</strong> derde ‘biseksueel’ <strong>en</strong> slechts 13% ‘lesbisch’. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> de ervaring<strong>en</strong><br />
met seksuele aantrekking, seksueel gedrag <strong>en</strong> zelfb<strong>en</strong>oeming bij meisjes minder strikt<br />
overe<strong>en</strong> dan bij de jong<strong>en</strong>s. Van de jonger<strong>en</strong> die zich ‘homo’, ‘gay’ of ‘lesbisch’ noem<strong>en</strong>,<br />
voel<strong>en</strong> meisjes zich vaker dan jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong>igszins tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
ze vaker seks gehad met iemand van de andere sekse. Discrepantie in ervaring<strong>en</strong><br />
met aantrekking, verliefd zijn, seksueel gedrag <strong>en</strong> relaties is gedeeltelijk toe te schrijv<strong>en</strong><br />
aan hun lev<strong>en</strong>sfase, waarin het ontdekk<strong>en</strong> van seksualiteit nog in volle gang kan zijn.<br />
Daarnaast wijz<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te onderzoek<strong>en</strong> uit dat vrouw<strong>en</strong> seksuele voorkeur als meer fluide<br />
(flexibel <strong>en</strong> veranderlijk) <strong>en</strong> dus minder statisch ervar<strong>en</strong> dan mann<strong>en</strong> (Kuyper 2006;<br />
Diamond 2003).<br />
In de interviews merk<strong>en</strong> sommige jonger<strong>en</strong> op dat de omgeving duidelijkheid verwacht<br />
rondom de seksuele voorkeur <strong>en</strong> dat zij zichzelf in één hokje geplaatst voel<strong>en</strong>. Deze<br />
verwachting van ander<strong>en</strong> komt niet altijd overe<strong>en</strong> met de beleving van de jonger<strong>en</strong> zelf,<br />
197
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
want van de deelnemers aan de vrag<strong>en</strong>lijst b<strong>en</strong>oemt e<strong>en</strong> vijfde de seksuele voorkeur niet<br />
met e<strong>en</strong> duidelijk label; e<strong>en</strong> derde hanteert zelfs meer dan één label voor zichzelf. Dat<br />
e<strong>en</strong> deel van de jonger<strong>en</strong> weinig uitgesprok<strong>en</strong> of e<strong>en</strong>duidig lijkt in het b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> van<br />
hun seksuele id<strong>en</strong>titeit kan diverse red<strong>en</strong><strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Vanwege hun lev<strong>en</strong>sfase zijn sommige<br />
jonger<strong>en</strong> waarschijnlijk nog zoek<strong>en</strong>de. Ook kan de ambiguïteit rondom labeling<br />
gerelateerd zijn aan e<strong>en</strong> verlang<strong>en</strong> als ‘normaal’ te word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>. Vanuit dit laatste perspectief<br />
is het begrijpelijk dat zij liever niet op<strong>en</strong>lijk e<strong>en</strong> seksueel label hanter<strong>en</strong>, aangezi<strong>en</strong><br />
dit juist het ‘anders zijn’ b<strong>en</strong>adrukt. Vanuit maatschappelijk <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
perspectief is het interessant om meer inzicht te krijg<strong>en</strong> in de motiev<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> bij<br />
hun keuze voor e<strong>en</strong> seksueel label <strong>en</strong> te bezi<strong>en</strong> hoe die keuze sam<strong>en</strong>hangt met opvatting<strong>en</strong><br />
over seksualiteit, seksuele voorkeur <strong>en</strong> (verwachte) homonegativiteit. Wanneer de<br />
overheid <strong>en</strong> het maatschappelijk midd<strong>en</strong>veld jonger<strong>en</strong> met gevoel<strong>en</strong>s voor sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
will<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong> dan is het zinvol om er rek<strong>en</strong>ing mee te houd<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> deel van de jonger<strong>en</strong><br />
zich niet herk<strong>en</strong>t in traditionele labels als ‘homoseksueel’, ‘biseksueel’ <strong>en</strong> vooral<br />
‘lesbisch’.<br />
Veel jonger<strong>en</strong> die aan het onderzoek deelnam<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> ooit e<strong>en</strong> coming-out meegemaakt<br />
(91%). Met name biseksuele jonger<strong>en</strong> (<strong>en</strong> vooral de jong<strong>en</strong>s), de jongste groep<br />
deelnemers (16-18 jaar) <strong>en</strong> religieuz<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> relatief vaak in de kast. De gemiddelde<br />
periode tuss<strong>en</strong> bewustwording van de niet-heteroseksuele voorkeur <strong>en</strong> coming-out is<br />
ruim drie jaar. Veel jonger<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> zich k<strong>en</strong>nelijk niet voldo<strong>en</strong>de op hun gemak om<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders al in hun zoektocht naar hun seksuele voorkeur in vertrouw<strong>en</strong> te<br />
nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ervaring<strong>en</strong> te besprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> te del<strong>en</strong>. Juist voor jonger<strong>en</strong> die hun id<strong>en</strong>titeit<br />
aan het vormgev<strong>en</strong> zijn, kan het individueel belev<strong>en</strong> van dit proces e<strong>en</strong>zaam, verwarr<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> zwaar zijn, zoals uit sommige interviews bleek.<br />
Wel blijkt e<strong>en</strong> groot deel van de ouders <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (ongeveer 70%) op de hoogte te zijn<br />
van de seksuele voorkeur van de jonger<strong>en</strong> in het onderzoek. Slechts weinig jonger<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong> zich niet geaccepteerd door hun ouders. Maar er zijn uitzondering<strong>en</strong> (zie § 11.2).<br />
Non-acceptatie <strong>en</strong> homonegatieve reacties van ander<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> nog regelmatig voor.<br />
Ongeveer twee derde van de homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek heeft ooit te mak<strong>en</strong> gehad<br />
met negatieve reacties. Het betreft vooral verbaal geweld. De meeste homonegatieve<br />
reacties vind<strong>en</strong> plaats in op<strong>en</strong>bare ruimt<strong>en</strong> zoals in de buurt <strong>en</strong> op school. De minste<br />
acceptatie ervar<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> op school. Ongeveer 17% van h<strong>en</strong> rapporteert dat medeleerling<strong>en</strong><br />
hun seksuele voorkeur niet of deels accepter<strong>en</strong>. Negatieve reacties in de persoonlijke<br />
omgeving kom<strong>en</strong> in mindere mate voor, maar zijn niet uitzonderlijk. E<strong>en</strong> derde van<br />
de jonger<strong>en</strong> rapporteert homonegatieve reacties door vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> kwart door ouders<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vijfde door familie.<br />
E<strong>en</strong> deel van de jonger<strong>en</strong> heeft moeite met de eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur. Bijna e<strong>en</strong> vijfde<br />
van h<strong>en</strong> zou liever heteroseksueel zijn <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vijfde vindt het ongemakkelijk<br />
om op<strong>en</strong>lijk te ton<strong>en</strong> dat hij of zij homo is. In de interviews die we hield<strong>en</strong> met homojonger<strong>en</strong><br />
die veel homonegatieve reacties kreg<strong>en</strong>, gav<strong>en</strong> met name de jong<strong>en</strong>s aan<br />
dat zij normaal behandeld will<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat sommig<strong>en</strong> zich daarom stoord<strong>en</strong> aan<br />
jong<strong>en</strong>s die zich ‘niet normaal’, namelijk ‘nichterig’ gedrag<strong>en</strong>. In paragraaf 11.3 gaan we<br />
dieper in op de kwestie van ‘normaal will<strong>en</strong> zijn’. Verder steld<strong>en</strong> wij vast dat 5% van de<br />
homo jonger<strong>en</strong> in het onderzoek e<strong>en</strong> zelfbeeld heeft dat negatief is. Zorgwekk<strong>en</strong>d is dat<br />
198
e<strong>en</strong> blik op homojonger<strong>en</strong>: huidig beeld <strong>en</strong> de toekomst<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> bijna de helft ooit suïcidale gedacht<strong>en</strong> heeft gehad, 12% ooit e<strong>en</strong> zelfmoordpoging<br />
heeft ondernom<strong>en</strong> <strong>en</strong> 13% vaak last heeft van depressieve klacht<strong>en</strong>. Factor<strong>en</strong> als<br />
het regelmatig ervar<strong>en</strong> van homonegatieve reacties, e<strong>en</strong> religieuze opvoeding <strong>en</strong> het<br />
ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s, verhog<strong>en</strong> de kans op depressieve klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> het do<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> zelfmoordpoging. Dit zijn k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> waar jonger<strong>en</strong> zelf weinig invloed op hebb<strong>en</strong>.<br />
Hoewel steun- <strong>en</strong> hulpverl<strong>en</strong>ing voor vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> rond de seksuele voorkeur<br />
waardevol kan zijn voor jonger<strong>en</strong> zelf (<strong>en</strong> 45% hier ervaring mee heeft), di<strong>en</strong>t e<strong>en</strong><br />
structurele oplossing vooral gezocht te word<strong>en</strong> in het verbeter<strong>en</strong> van de sociale acceptatie<br />
van niet-heteroseksualiteit <strong>en</strong> het afwijk<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong>.<br />
Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes<br />
Iets meer jong<strong>en</strong>s dan meisjes hebb<strong>en</strong> gerapporteerd dat ze homonegatieve reacties<br />
krijg<strong>en</strong>. Het aandeel van de homojonger<strong>en</strong> dat hier (zeer) regelmatig mee te mak<strong>en</strong><br />
krijgt, ligt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s hoger bij jong<strong>en</strong>s dan bij meisjes. Vooral op school ontvang<strong>en</strong> de<br />
jong<strong>en</strong>s meer homonegatieve reacties dan de meisjes. E<strong>en</strong> kanttek<strong>en</strong>ing hierbij is dat in<br />
de schoolomgeving de meisjes minder vaak dan de jong<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> op<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong><br />
vaker selectiever uit de kast zijn. Het is opvall<strong>en</strong>d dat ev<strong>en</strong>veel meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s aangev<strong>en</strong><br />
dat ze van buurtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> of onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> homonegatieve reacties hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>,<br />
aangezi<strong>en</strong> in de media de aandacht vooral lijkt uit te gaan naar homodiscriminatie van<br />
mann<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> verklaring, die ondersteund wordt door de data, kan zijn dat jong<strong>en</strong>s vaker<br />
te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met ‘zwaardere’ vorm<strong>en</strong> van homonegatieve reacties of in e<strong>en</strong> grotere<br />
frequ<strong>en</strong>tie dit soort reacties ontvang<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> iets vaker moeite met hun<br />
seksuele voorkeur dan meisjes. Anderzijds hebb<strong>en</strong> meisjes vaker last van depressieve<br />
klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze vaker e<strong>en</strong> zelfmoordpoging gedaan.<br />
11.2 Aandacht voor kwetsbare groep<strong>en</strong><br />
In het onderzoek onder homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele groep<strong>en</strong> aan het<br />
licht die wij graag expliciet onder de aandacht br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Het gaat om biseksuele, niet<br />
sekseconforme, jonge <strong>en</strong> religieuze jonger<strong>en</strong>. Helaas is het niet mogelijk geblek<strong>en</strong> om<br />
specifiek naar migrant<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong>, maar deze groep verdi<strong>en</strong>t zeker aandacht aangezi<strong>en</strong><br />
homoseksualiteit in diverse migrant<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> gevoelig ligt <strong>en</strong> acceptatie niet<br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>d is (zie deel 4).<br />
Biseksuele jonger<strong>en</strong><br />
In veel onderzoek<strong>en</strong> onder niet-heteroseksuel<strong>en</strong> wordt er nauwelijks onderscheid<br />
gemaakt tuss<strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong>. Deze studie laat zi<strong>en</strong> dat het belangrijk<br />
is om dit wel te do<strong>en</strong>, omdat biseksuele jonger<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur anders belev<strong>en</strong><br />
dan homoseksuele jonger<strong>en</strong>, <strong>en</strong> omdat biseksuele jonger<strong>en</strong> het bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> aantal<br />
opzicht<strong>en</strong> lastiger hebb<strong>en</strong> dan homoseksuele jonger<strong>en</strong>.<br />
Ook komt biseksualiteit, zeker onder meisjes, relatief veel voor.<br />
In vergelijking met homoseksuele jonger<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> hun seksuele<br />
voorkeur vaker onbelangrijk <strong>en</strong> zijn ze er minder vaak op<strong>en</strong> over naar ander<strong>en</strong> toe. Dit<br />
geldt sterker voor de biseksuele jong<strong>en</strong>s dan voor de biseksuele meisjes. Ook will<strong>en</strong><br />
199
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> minder vaak contact met andere homo- <strong>en</strong> biseksuele<br />
jonger<strong>en</strong>. Deze verschill<strong>en</strong> in beleving kunn<strong>en</strong> toe te wijz<strong>en</strong> zijn aan de veronderstelling<br />
dat hun seksuele id<strong>en</strong>titeit e<strong>en</strong> minder belangrijk onderdeel van hun gehele id<strong>en</strong>titeit<br />
uitmaakt. Echter, het is goed d<strong>en</strong>kbaar dat ‘biseksueel zijn’ juist ingewikkelder <strong>en</strong> problematischer<br />
ligt voor jonger<strong>en</strong> zelf <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun omgeving, <strong>en</strong> ook hiervoor zijn<br />
aanwijzing<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> in dit onderzoek.<br />
Veel biseksuele jonger<strong>en</strong> zijn relatief geslot<strong>en</strong> over hun seksuele voorkeur. Slechts e<strong>en</strong><br />
op de acht biseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> e<strong>en</strong> op de vier biseksuele meisjes is hierover op<strong>en</strong> naar<br />
hun ouders toe. De biseksuele meisjes ervar<strong>en</strong> in vergelijking met homoseksuele meisjes<br />
niet minder acceptatie van hun moeder, familie, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, medescholier<strong>en</strong> <strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
collega’s <strong>en</strong> medesporters. De groep biseksuele jong<strong>en</strong>s die op<strong>en</strong> zijn over hun seksuele<br />
voorkeur is te klein om te onderzoek<strong>en</strong> of zij meer of minder acceptatie ervar<strong>en</strong> dan<br />
(overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele jong<strong>en</strong>s. Wel is het duidelijk geword<strong>en</strong> dat de biseksuele<br />
meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s, in vergelijking met (overweg<strong>en</strong>d) homoseksuele jonger<strong>en</strong>, hun<br />
familie, werkomgeving <strong>en</strong> schoolomgeving minder homovri<strong>en</strong>delijk vond<strong>en</strong>. Tegelijkertijd<br />
hebb<strong>en</strong> de biseksuele jonger<strong>en</strong> minder vaak te mak<strong>en</strong> gehad met negatieve reacties<br />
vanwege hun seksuele voorkeur. Dit heeft ongetwijfeld te mak<strong>en</strong> met het feit dat ze vaker<br />
in de kast zitt<strong>en</strong> <strong>en</strong> minder vaak e<strong>en</strong> relatie met e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor<br />
onzichtbaarder zijn. Het minder meemak<strong>en</strong> van homonegativiteit is op zichzelf positief,<br />
maar dat betek<strong>en</strong>t niet dat biseksuele jonger<strong>en</strong> qua psychisch welbevind<strong>en</strong> beter af zijn<br />
dan homoseksuele jonger<strong>en</strong>. Het blijkt juist dat de biseksuele jonger<strong>en</strong> als groep e<strong>en</strong><br />
lager zelfbeeld hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer suïcidaal gedrag verton<strong>en</strong> dan homoseksuele jonger<strong>en</strong>.<br />
In sommige opzicht<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> de biseksuele jong<strong>en</strong>s van de biseksuele meisjes.<br />
Ze zijn overduidelijk vaker geslot<strong>en</strong> over hun seksuele voorkeur. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong><br />
ze vaker dan homoseksuele jong<strong>en</strong>s dat ze liever hetero zoud<strong>en</strong> zijn, terwijl biseksuele<br />
<strong>en</strong> lesbische meisjes hierin niet verschill<strong>en</strong> van elkaar. Het lijkt dus alsof biseksualiteit<br />
anders ligt voor meisjes dan voor jong<strong>en</strong>s. In onze deelnemersgroep bevond<strong>en</strong> zich relatief<br />
weinig biseksuele jong<strong>en</strong>s. Het is aannemelijk dat er minder jong<strong>en</strong>s dan meisjes zijn<br />
die zich tot beide seks<strong>en</strong> aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> (De Graaf et al. 2005). Toch is het ook goed<br />
mogelijk dat er in wez<strong>en</strong> in verhouding meer jong<strong>en</strong>s biseksueel zijn dan deze studie laat<br />
zi<strong>en</strong>, maar dat biseksualiteit voor jong<strong>en</strong>s dermate lastig ligt dat ze of minder deelnem<strong>en</strong><br />
aan het onderzoek of minder vaak de positie van biseksueel innem<strong>en</strong>. Dit laatste is niet<br />
uit te sluit<strong>en</strong>. Op basis van de interviews zijn er aanwijzing<strong>en</strong> dat de jong<strong>en</strong>s minder<br />
ruimte ervar<strong>en</strong> voor biseksualiteit dan voor homoseksualiteit. Er wordt sterker van h<strong>en</strong><br />
verwacht dat ze e<strong>en</strong> keuze mak<strong>en</strong> voor ‘hetero’ of ‘homo’. Meisjes hebb<strong>en</strong> meer ruimte<br />
om te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> met hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> om biseksueel te zijn.<br />
Terwijl biseksuele jonger<strong>en</strong> meer problem<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> op het gebied van hun acceptatie<br />
<strong>en</strong> meer suïcidaliteit rapporter<strong>en</strong> dan homoseksuele jonger<strong>en</strong>, ervar<strong>en</strong> ze juist<br />
minder vaak de behoefte om steun of hulp te krijg<strong>en</strong> vanwege hun seksuele voorkeur.<br />
Dit is opvall<strong>en</strong>d. Het is belangrijk dat er meer zichtbaarheid <strong>en</strong> aandacht komt voor<br />
biseksuel<strong>en</strong> in beleid <strong>en</strong> hulpverl<strong>en</strong>ing. Tev<strong>en</strong>s is het interessant om in opinieonderzoek<br />
onder de Nederlandse bevolking expliciet te vrag<strong>en</strong> naar de houding teg<strong>en</strong>over biseksualiteit.<br />
Dit kan bijdrag<strong>en</strong> aan inzicht in de kwestie of biseksualiteit in de sam<strong>en</strong>leving<br />
gevoeliger of problematischer ligt dan homoseksualiteit.<br />
200
e<strong>en</strong> blik op homojonger<strong>en</strong>: huidig beeld <strong>en</strong> de toekomst<br />
Jong<strong>en</strong>sachtige meisjes <strong>en</strong> meisjesachtige jong<strong>en</strong>s<br />
In het algeme<strong>en</strong> wordt verondersteld dat de houding teg<strong>en</strong>over homoseksuel<strong>en</strong> positiever<br />
is wanneer homoseksuel<strong>en</strong> sekseconform zijn: wanneer lesbische meisjes vrouwelijk<br />
zijn <strong>en</strong> homojong<strong>en</strong>s mannelijk. De resultat<strong>en</strong> in dit onderzoek zijn grot<strong>en</strong>deels in lijn<br />
met deze verwachting. Het blijkt inderdaad dat jong<strong>en</strong>sachtige meisjes zich, in vergelijking<br />
met meisjesachtige meisjes, minder geaccepteerd voel<strong>en</strong> door de moeder <strong>en</strong><br />
medesporters. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> zowel de meisjesachtige jong<strong>en</strong>s als de jong<strong>en</strong>sachtige<br />
meisjes in vergelijking met de sekseconforme jonger<strong>en</strong> in het onderzoek minder<br />
acceptatie door collega’s <strong>en</strong> medeleerling<strong>en</strong>, meer ervaring met homonegativiteit <strong>en</strong><br />
meer depressieve klacht<strong>en</strong>. Voor de meisjes maakt de mate van jong<strong>en</strong>sachtig zijn echter<br />
niet uit voor de mate van acceptatie door vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Dit in teg<strong>en</strong>stelling tot de jong<strong>en</strong>s.<br />
Jong<strong>en</strong>s die meisjesachtig zijn ervar<strong>en</strong> namelijk dat ze minder goed geaccepteerd word<strong>en</strong><br />
door hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Dit komt overe<strong>en</strong> met de waarneming dat het vooral onder<br />
groep<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s belangrijk is om je mannelijkheid te ton<strong>en</strong> (Buijs et al. 2008).<br />
Ti<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> middelbare scholier<strong>en</strong><br />
De homojonger<strong>en</strong> in het onderzoek die nog op de middelbare school (vmbo, havo/vwo)<br />
zitt<strong>en</strong>, staan er wat betreft acceptatie, homonegativiteit <strong>en</strong> welbevind<strong>en</strong> slechter voor<br />
dan deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die al in het vervolgonderwijs (mbo, hbo/universiteit) zitt<strong>en</strong>. De ti<strong>en</strong>ers<br />
rapporter<strong>en</strong> meer homonegatieve ervaring<strong>en</strong> dan twintigers. Dit kan verschill<strong>en</strong>de oorzak<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, die bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> met elkaar sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>. Vanwege hun lev<strong>en</strong>sfase kunn<strong>en</strong><br />
ti<strong>en</strong>ers onzekerder overkom<strong>en</strong> dan twintigers <strong>en</strong> dit maakt h<strong>en</strong> wellicht e<strong>en</strong> aantrekkelijker<br />
doelwit voor pesterij<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere negatieve reacties. Ook is het d<strong>en</strong>kbaar dat<br />
twintigers als gevolg van homonegatieve reacties in het verled<strong>en</strong> inmiddels in het op<strong>en</strong>baar<br />
voorzichtiger <strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>der zijn in hun gedrag, waardoor ze minder risico<br />
lop<strong>en</strong> op negatieve reacties. Dit was niet vast te stell<strong>en</strong> in dit onderzoek. T<strong>en</strong> slotte is het<br />
mogelijk dat ti<strong>en</strong>ers meer homonegatieve reacties ontvang<strong>en</strong> dan twintigers, omdat hun<br />
leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> zich sterker negatief uit<strong>en</strong> over homoseksualiteit. E<strong>en</strong> Amerikaanse<br />
studie heeft aangetoond dat jonger<strong>en</strong> op relatief homovri<strong>en</strong>delijke schol<strong>en</strong> naarmate<br />
ze ouder word<strong>en</strong> minder vaak op<strong>en</strong>lijk afkeur<strong>en</strong>d zijn naar homoseksuele <strong>en</strong> lesbische<br />
peers, terwijl hun opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit niet wez<strong>en</strong>lijk verander<strong>en</strong> als ze<br />
ouder word<strong>en</strong> (Horn 2006). In educatieve programma’s die zich richt<strong>en</strong> op het creër<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijker klimaat op middelbare schol<strong>en</strong> zou met deze bevinding rek<strong>en</strong>ing<br />
gehoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door aandacht te vestig<strong>en</strong> op zowel de opvatting<strong>en</strong> als<br />
de sociale reactie teg<strong>en</strong>over jonger<strong>en</strong> die afwijk<strong>en</strong> van dominante seksuele <strong>en</strong> g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong>.<br />
Er zijn ook verschill<strong>en</strong> in ervaring<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> in het middelbaar- <strong>en</strong> vervolgonderwijs.<br />
De middelbare scholier<strong>en</strong> (vmbo, havo/vwo) zijn negatiever over de homovri<strong>en</strong>delijkheid<br />
van hun school dan de stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het vervolgonderwijs (mbo, hbo/<br />
universiteit). Bijna e<strong>en</strong> kwart van de scholier<strong>en</strong> vindt het schoolklimaat homo-onvri<strong>en</strong>delijk,<br />
teg<strong>en</strong>over e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het vervolgonderwijs. Voor de relatief jonge<br />
groep die nog op de middelbare school zit, kunn<strong>en</strong> negatieve reacties <strong>en</strong> non-acceptatie<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> relatief zwaar aankom<strong>en</strong>, omdat ze meestal sterker afhankelijk zijn van<br />
ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich meer spiegel<strong>en</strong> aan hun peers dan de twintigers, die verder in het proces<br />
201
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
van id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling <strong>en</strong> verzelfstandiging zijn. Ook is het aannemelijk dat hun<br />
psycho-emotionele vaardighed<strong>en</strong> voor het omgaan met negatieve reacties minder goed<br />
ontwikkeld zijn dan bij twintigers. Dit onderzoek laat ook zi<strong>en</strong> dat homoscholier<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hoger onderwijsniveau (havo/vwo <strong>en</strong> hbo/universiteit) lager scor<strong>en</strong><br />
op depressie klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> suïcidaliteit dan de homojonger<strong>en</strong> die op praktijk gericht<br />
onderwijs studer<strong>en</strong> (vmbo <strong>en</strong> mbo). Alhoewel niet vastgesteld kan word<strong>en</strong> dat deze lagere<br />
psychische gezondheid e<strong>en</strong> gevolg is van e<strong>en</strong> homo-onvri<strong>en</strong>delijker schoolklimaat,<br />
hebb<strong>en</strong> we wel aangetoond dat de jonger<strong>en</strong> die regelmatig met negatieve reacties te<br />
mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, vaker kamp<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lagere zelfacceptatie, depressie klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaker<br />
e<strong>en</strong> zelfmoordpoging hebb<strong>en</strong> gedaan.<br />
Contact met andere homojonger<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> goede buffer vorm<strong>en</strong> om steun <strong>en</strong> informatie<br />
te vind<strong>en</strong> over het omgaan met non-acceptatie <strong>en</strong> homonegativiteit. Aangezi<strong>en</strong><br />
de jongste groep jonger<strong>en</strong> nog vaker in de kast zit, met meer homonegativiteit te mak<strong>en</strong><br />
krijgt <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> het schoolklimaat vaker omschrijv<strong>en</strong> als homo-onvri<strong>en</strong>delijk, is<br />
het niet verwonderlijk dat de jongste groep (16-18 jaar) meer behoefte heeft aan contact<br />
met andere homojonger<strong>en</strong> dan de groep van 19-25 jaar. Tegelijkertijd heeft de jongste<br />
groep hier het minst ervaring mee. Deze uitkomst is begrijpelijk vanwege het feit dat ze<br />
minder mobiel zijn <strong>en</strong> vaak nog bij hun ouders won<strong>en</strong>, maar tegelijkertijd ook zorgelijk.<br />
Vanuit de overheid <strong>en</strong> het midd<strong>en</strong>veld is er reeds aandacht voor de jongste groep <strong>en</strong> dit<br />
di<strong>en</strong>t vooral zo te blijv<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> de juridische beperking<strong>en</strong> is het in dit onderzoek niet<br />
mogelijk geblek<strong>en</strong> om de ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> onder 16 jaar in kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Het zou interessant zijn om naar deze groep e<strong>en</strong> aparte studie te verricht<strong>en</strong>, aangezi<strong>en</strong><br />
te verwacht<strong>en</strong> valt dat deze groep nog meer problem<strong>en</strong> ervaart dan de 16-plussers.<br />
Religieuze jonger<strong>en</strong><br />
Het religieus zijn of e<strong>en</strong> religieuze achtergrond hebb<strong>en</strong>, speelt e<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>de rol van<br />
betek<strong>en</strong>is in ervaring<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong>. Religieuze jonger<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> vaker dan nietreligieuze<br />
jonger<strong>en</strong> in de kast. Van de jonger<strong>en</strong> die uit de kast zijn, hebb<strong>en</strong> de religieuze er<br />
vergelek<strong>en</strong> met de niet-religieuze langer over gedaan voordat ze e<strong>en</strong> hun coming-out<br />
meemaakt<strong>en</strong>. De acceptatie van ouders is minder goed onder de religieuze homojonger<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> vooral de evangelische jonger<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> hieraan e<strong>en</strong> gebrek. Deze uitkomst is in<br />
lijn met de bevinding<strong>en</strong> van hoofdstuk 13, waar uitgebreid wordt ingegaan op de opvatting<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> beeldvorming over homoseksualiteit vanuit orthodox-protestantse kring<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> waaruit blijkt dat vooral de evangelische geme<strong>en</strong>schap nog sterk afwijz<strong>en</strong>d teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit staat. T<strong>en</strong> slotte blijkt dat de jonger<strong>en</strong> die religieus zijn opgevoed vaker<br />
e<strong>en</strong> zelfmoordpoging hebb<strong>en</strong> gedaan.<br />
11.3 Adviez<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> voor de positieverbetering van homoseksuel<strong>en</strong><br />
Wat helpt homojonger<strong>en</strong> verder?<br />
De homojonger<strong>en</strong> in dit onderzoek is e<strong>en</strong> aantal zak<strong>en</strong> voorgelegd met de vraag of deze<br />
inspanning<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> help<strong>en</strong> om de positie van homoseksuele, biseksuele<br />
<strong>en</strong> lesbische m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in Nederland te verbeter<strong>en</strong>. Ze kond<strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> variër<strong>en</strong>d<br />
van ‘helpt veel’ tot ‘helpt weinig’ (zie tabel 11.1).<br />
202
e<strong>en</strong> blik op homojonger<strong>en</strong>: huidig beeld <strong>en</strong> de toekomst<br />
Tabel 11.1<br />
Wat helpt om de positie van homoseksuel<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong>, homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009<br />
(in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
helpt<br />
veel<br />
helpt<br />
(beetje)<br />
helpt<br />
weinig<br />
meer informatie <strong>en</strong> voorlichting over homo- <strong>en</strong> biseksualiteit 24 57 18<br />
meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die op<strong>en</strong>lijk uitkom<strong>en</strong> voor hun homoseksualiteit/biseksualiteit 37 39 24<br />
meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die homoseksueel, lesbisch of biseksueel zijn <strong>en</strong> die ‘<strong>gewoon</strong>’ zijn 41 34 25<br />
dat de media lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat er veel verschill<strong>en</strong>de homoseksuele, lesbische <strong>en</strong><br />
biseksuele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn 41 34 25<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
De jonger<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> niet sterk van m<strong>en</strong>ing over de vier voorgestelde activiteit<strong>en</strong><br />
ter bevordering van de positie van homoseksuele, lesbische <strong>en</strong> biseksuele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Het werkt volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> het beste wanneer veel homoseksuel<strong>en</strong> er op<strong>en</strong>lijk over zijn <strong>en</strong><br />
‘ <strong>gewoon</strong> zijn’. Ook helpt het volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> wanneer de media e<strong>en</strong> gevarieerder beeld gev<strong>en</strong><br />
van homoseksuel<strong>en</strong>. Daarnaast verwacht e<strong>en</strong> kwart van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> veel van het<br />
informer<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorlicht<strong>en</strong> over homoseksualiteit. De vraag naar positieverbetering van<br />
homoseksuel<strong>en</strong> is ook nog op e<strong>en</strong> andere manier gesteld, namelijk met de op<strong>en</strong> vraag<br />
‘wat d<strong>en</strong>k jij dat de minister van homoacceptatie het beste kan do<strong>en</strong> om de positie te verbeter<strong>en</strong><br />
van jonger<strong>en</strong> die (ook) vall<strong>en</strong> op iemand van hetzelfde geslacht?’ Ongeveer 750<br />
jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hier (kort) iets over geschrev<strong>en</strong>. Zij gev<strong>en</strong> het vaakst suggesties voor<br />
voorlichting op school, ongeveer e<strong>en</strong> kwart van de antwoord<strong>en</strong> gaat hierover. Opvall<strong>en</strong>d<br />
is dat ongeveer e<strong>en</strong> op de zes respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de w<strong>en</strong>s uitspreekt dat welk initiatief voor<br />
emancipatie er ook wordt ondernom<strong>en</strong>, dit in ieder geval ertoe moet leid<strong>en</strong> dat homojonger<strong>en</strong><br />
als ‘normaal’ word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> niet als ‘bijzonder’ of ‘vreemd’. Verder word<strong>en</strong><br />
media-interv<strong>en</strong>ties geschikt geacht door ongeveer e<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die iets invuld<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast wil 10% van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die hun m<strong>en</strong>ing gav<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> uitbreiding of<br />
verbetering van de voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> voor homojonger<strong>en</strong> zelf. Slechts e<strong>en</strong><br />
kleine groep (4% van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die iets invuld<strong>en</strong>) vindt dat er op juridisch gebied maatregel<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hoewel uit de <strong>en</strong>quête bleek dat veel jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
dat het helpt als er meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uitkom<strong>en</strong> als homo, wordt dit in de op<strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong><br />
niet zo vaak g<strong>en</strong>oemd, ongeveer 3% van h<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemt dit. Hieronder word<strong>en</strong> de suggesties<br />
van de homojonger<strong>en</strong> meer gedetailleerd besprok<strong>en</strong>.<br />
De homovri<strong>en</strong>delijkheid op school<br />
De homovri<strong>en</strong>delijkheid op school is voor verbetering vatbaar volg<strong>en</strong>s veel homojonger<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> antwoord invuld<strong>en</strong>. Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> daarom voor om<br />
homoseksualiteit beter bespreekbaar te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> veiliger schoolklimaat te<br />
schepp<strong>en</strong>. Omdat wij b<strong>en</strong>ieuwd war<strong>en</strong> in hoeverre schol<strong>en</strong> zich al bezig houd<strong>en</strong> met<br />
het thema homoseksualiteit, is ook aan alle jonger<strong>en</strong> die deelnam<strong>en</strong> aan het onderzoek<br />
gevraagd of er op hun middelbare school binn<strong>en</strong> het lesprogramma ooit aandacht is<br />
203
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
geweest voor homoseksualiteit of biseksualiteit? De meerderheid, namelijk 60% van<br />
deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die hun middelbare schoolopleiding hebb<strong>en</strong> afgerond, geeft aan dat er voorlichting<br />
is geweest op school. De vmbo-leerling<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> hierbij in negatieve zin op, van<br />
h<strong>en</strong> heeft 55% géén voorlichting gekreg<strong>en</strong>.<br />
De aandacht voor homoseksualiteit op school vindt het vaakst plaats bij biologieles of<br />
verzorging (tabel 11.1). Dit betek<strong>en</strong>t waarschijnlijk dat homoseksualiteit voornamelijk in<br />
e<strong>en</strong> kader van seksualiteit, het lichaam <strong>en</strong> gezondheid wordt geplaatst. Om emancipatie<br />
van homoseksuel<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong> <strong>en</strong> homodiscriminatie teg<strong>en</strong> te gaan, is het echter van<br />
belang dat de maatschappelijke kant van seksuele diversiteit ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s wordt belicht.<br />
Tabel 11.2<br />
Is er op de middelbare school aandacht geweest voor homo- <strong>en</strong> biseksualiteit?, homojonger<strong>en</strong> 16-25<br />
jaar, 2009 (in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
204<br />
vmbo/speciaal<br />
onderwijs<br />
hoogste<br />
opleiding<br />
volgt afgerond<br />
(n = 47) (n = 238)<br />
volgt<br />
(n = 88)<br />
havo vwo<br />
hoogste<br />
opleiding<br />
afgerond<br />
(n = 241)<br />
volgt<br />
(n = 88)<br />
hoogste<br />
opleiding<br />
afgerond<br />
(n = 322)<br />
nee 60 49 36 41 26 41<br />
bij biologieles of verzorging 23 33 53 43 62 48<br />
bij maatschappijoriëntatie, godsdi<strong>en</strong>st/lev<strong>en</strong>sbeschouwing,<br />
geschied<strong>en</strong>is of Nederlands; 15 20 33 30 36 22<br />
bij e<strong>en</strong> ander vak 11 9 8 4 8 3<br />
tijd<strong>en</strong>s voorlichting door iemand van buit<strong>en</strong>af 6 7 13 10 15 7<br />
op e<strong>en</strong> andere manier 2 3 2 2 3 4<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
Voorlichting wordt gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> belangrijk middel om de acceptatie van homoseksualiteit<br />
op school te stimuler<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> originele suggestie voor voorlichting bestond uit e<strong>en</strong><br />
plan om naast verhal<strong>en</strong> van homo’s zelf, verhal<strong>en</strong> van heterojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> volwass<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
aan bod te lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> over hoe zij met hun homovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of -familie omgaan; good<br />
practices van heteroseksuel<strong>en</strong>. Sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat deze voorlichting<br />
het beste onderdeel kan vorm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> diversiteitsbeleid op school, maar de meeste<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die voorlichting aanrad<strong>en</strong>, m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat dit e<strong>en</strong> speciaal onderdeel in het<br />
lesprogramma moet zijn, <strong>en</strong> dat hiervoor bijvoorbeeld e<strong>en</strong> lespakket ontwikkeld zou<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Ook word<strong>en</strong> er creatieve vorm<strong>en</strong> van voorlichting gesuggereerd door<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling, zoals het bekijk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> toneelstuk of e<strong>en</strong> performance waarin de artiest<br />
het thema homoseksualiteit heeft opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Daarbij vindt e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling dat er<br />
niet gewacht zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tot de middelbare school, maar dat de voorlichting al<br />
in groep 7 of 8 van basisschool zou moet<strong>en</strong> start<strong>en</strong>. Ook d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> veel homojonger<strong>en</strong> dat<br />
het goed zou zijn om schoolboek<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesmethodes te gebruik<strong>en</strong>, waarin bij opgav<strong>en</strong>
e<strong>en</strong> blik op homojonger<strong>en</strong>: huidig beeld <strong>en</strong> de toekomst<br />
<strong>en</strong> somm<strong>en</strong> voorbeeld<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt van homostell<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling doet de suggestie<br />
om doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te train<strong>en</strong> hoe om te gaan met homonegatief gedrag van leerling<strong>en</strong>.<br />
Ook ziet e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele respond<strong>en</strong>t graag dat meer doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de kast kom<strong>en</strong>, zodat zij e<strong>en</strong><br />
rolmodel kunn<strong>en</strong> zijn voor jonger<strong>en</strong> met homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s op school. Tot slot<br />
wordt bij schoolinterv<strong>en</strong>ties ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s gedacht aan het uitbreid<strong>en</strong> van de Gay-Straight<br />
Alliances, waarbij homo- <strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> voor acceptatie strijd<strong>en</strong>.<br />
Voorlichting, maar dan niet e<strong>en</strong> uurtje e<strong>en</strong> homo voor de klas lat<strong>en</strong> staan, maar met elkaar<br />
prat<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> groepje aan e<strong>en</strong> tafel te gaan zitt<strong>en</strong>, of <strong>gewoon</strong> erg<strong>en</strong>s he<strong>en</strong> gaan waar je<br />
normaal kan prat<strong>en</strong>, dat het niet van één kant komt. (respond<strong>en</strong>t SameFeelings)<br />
‘Homo’s zijn hele normale m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>!’<br />
In het oog springt dat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> door al de adviez<strong>en</strong> he<strong>en</strong> vaak b<strong>en</strong>adrukt<strong>en</strong><br />
wordt dat homo’s normaal zijn (‘homo’s do<strong>en</strong> ook <strong>gewoon</strong> boodschapp<strong>en</strong>, volg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
opleiding of will<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong>’, zo schrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong>). De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong><br />
dat zij ervar<strong>en</strong> dat homoseksualiteit maar e<strong>en</strong> deel van de persoonlijkheid is. In het verl<strong>en</strong>gde<br />
hiervan stoort deze groep respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zich aan de stereotyp<strong>en</strong> die bestaan over<br />
homoseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> will<strong>en</strong> deze doorbrek<strong>en</strong> <strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> normaal of e<strong>en</strong> divers<br />
beeld van de homopopulatie.<br />
De vooroordel<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> weg te hal<strong>en</strong>, zoals: biseksueel zijn om stoer te do<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> maar<br />
vrouwelijke of overdrev<strong>en</strong> homo’s, alle<strong>en</strong> maar mannelijke of minder aantrekkelijke lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong>. (respond<strong>en</strong>t SameFeelings)<br />
Deze groep wil liever e<strong>en</strong> wij-gevoel creër<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> hetero’s <strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong><br />
dat het karakter <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s belangrijker zijn dan de seksuele voorkeur. De adviez<strong>en</strong> van<br />
deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die er zo over d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, variër<strong>en</strong> van de hiervoor g<strong>en</strong>oemde interv<strong>en</strong>ties (voorlichting<br />
of lespakkett<strong>en</strong>) waarbij homo’s overig<strong>en</strong>s wel als ‘normaal’ moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gepres<strong>en</strong>teerd, tot de m<strong>en</strong>ing dat er überhaupt ge<strong>en</strong> aandacht moet kom<strong>en</strong> voor homoseksualiteit.<br />
M<strong>en</strong> wil namelijk niet de indruk wekk<strong>en</strong> dat de homo e<strong>en</strong> aparte groep of<br />
diersoort is die ‘abnormaal’, ‘bijzonder’ of ‘extreem’ is of e<strong>en</strong> ‘probleem’ vormt.<br />
Het homo-zijn <strong>gewoon</strong> mak<strong>en</strong>. Lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het niet absurd is of dat je dan plots in e<strong>en</strong> roze<br />
ber<strong>en</strong>vel langs de gracht<strong>en</strong> r<strong>en</strong>t… nee, dat het iets is dat in de persoon zit. Ik val op mann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
niet meer dan dat. (respond<strong>en</strong>t SameFeelings)<br />
Spot de homo! Positieverbetering via media-interv<strong>en</strong>ties<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die mediakanal<strong>en</strong> geschikt acht<strong>en</strong> voor positieverbetering d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
hierbij vooral aan het zichtbaar mak<strong>en</strong> van homoseksualiteit of het vergrot<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis<br />
over homoseksualiteit.<br />
Maak homoseksualiteit zichtbaar! Ik heb nu het idee dat de homo’s zich verstopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is<br />
deels omdat e<strong>en</strong> groot deel van de bevolking zich er toch nog op zijn minst lacherig over doet.<br />
(respond<strong>en</strong>t SameFeelings)<br />
Daarnaast doet e<strong>en</strong> aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het voorstel om de zichtbaarheid van homoseksualiteit<br />
te vergrot<strong>en</strong> door homofigur<strong>en</strong> toe te voeg<strong>en</strong> in kinderboek<strong>en</strong>, tek<strong>en</strong>films<br />
of kinderfilms, soaps <strong>en</strong> reclames. Ook e<strong>en</strong> nationale campagne zou kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong><br />
205
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
bij de zichtbaarheid. E<strong>en</strong> Postbus 51- of Sire-spot wordt hiervoor e<strong>en</strong> aantal ker<strong>en</strong> als optie<br />
g<strong>en</strong>oemd. Eén respond<strong>en</strong>t stelt voor om e<strong>en</strong> slogan te kiez<strong>en</strong> vergelijkbaar met de<br />
hiv-campagneslogan ‘Zou je me niet meer aankijk<strong>en</strong> als ik zou vertell<strong>en</strong> dat ik ook op<br />
vrouw<strong>en</strong> val?’ Ofwel volg<strong>en</strong>s buit<strong>en</strong>lands voorbeeld: ‘discrimination hurts’. Ook d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele homojonger<strong>en</strong> dat het inzett<strong>en</strong> van boegbeeld<strong>en</strong> hierbij kan help<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />
Bek<strong>en</strong>de Nederlanders, die al dan niet zelf homoseksueel zijn.<br />
Het zou leuk zijn voor e<strong>en</strong> kindje met twee papa’s om e<strong>en</strong> reclame te zi<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> nieuwe<br />
camper waar twee vaders <strong>en</strong> twee kinder<strong>en</strong> in zitt<strong>en</strong> om op vakantie te gaan. (respond<strong>en</strong>t<br />
SameFeelings)<br />
Enkele deelnemers vrag<strong>en</strong> om aandacht voor de zichtbaarheid van homoseksuele<br />
meisjes <strong>en</strong> voor biseksualiteit. Voor wat betreft de k<strong>en</strong>nisuitbreiding zi<strong>en</strong> sommige<br />
deelnemers graag dat er positieve verhal<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> over homoseksualiteit in de media,<br />
met veel aandacht voor emoties. C<strong>en</strong>traal moet volg<strong>en</strong>s deze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dan staan dat<br />
homojonger<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met verliefdheid <strong>en</strong> relatievorming, dus zak<strong>en</strong> waar veel<br />
heterojonger<strong>en</strong> ook mee te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Ook zoud<strong>en</strong> oorzak<strong>en</strong> van homoseksualiteit<br />
hierbij b<strong>en</strong>adrukt moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, dus dat het niet gaat om e<strong>en</strong> zelfgekoz<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sstijl,<br />
maar om iets wat aangebor<strong>en</strong> is. Suggesties voor de vorm waarin deze boodschap kan<br />
word<strong>en</strong> gebracht, zijn het uitz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van docum<strong>en</strong>taires over homojonger<strong>en</strong>, over hun<br />
coming-out <strong>en</strong> over hoe hun omgeving reageert. Ook wordt e<strong>en</strong> voorstel gedaan om miniboekjes<br />
te publicer<strong>en</strong> waarin dergelijke verhal<strong>en</strong> te lez<strong>en</strong> zijn, <strong>en</strong> die dan bij te voeg<strong>en</strong><br />
bij populaire tijdschrift<strong>en</strong>.<br />
Activiteit<strong>en</strong> voor de doelgroep van homojonger<strong>en</strong><br />
Veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> dat er ook interv<strong>en</strong>ties nodig zijn gericht op homojonger<strong>en</strong><br />
zelf. Enkele voorbeeld<strong>en</strong> die g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong> zijn: het subsidiër<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong>organisaties<br />
<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> voor homojonger<strong>en</strong> zoals week<strong>en</strong>dkamp<strong>en</strong>. Hierbij wordt<br />
af <strong>en</strong> toe de suggestie gedaan om deze activiteit<strong>en</strong> ook vooral e<strong>en</strong> ontmoeting tuss<strong>en</strong><br />
homoseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> heteroseksuel<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> zijn.<br />
Gratis ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met muziek voor jonger<strong>en</strong> in de naam van de liefde, dus niet homoseksualiteit<br />
of heteroseksualiteit maar <strong>gewoon</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>.<br />
(respond<strong>en</strong>t SameFeelings)<br />
Overig<strong>en</strong>s wordt er door e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling opgemerkt dat er in het noord<strong>en</strong> van Nederland<br />
erg weinig aanbod is voor homojonger<strong>en</strong> om elkaar te ontmoet<strong>en</strong>. Ook vindt e<strong>en</strong> aantal<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat er inspanning<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gedaan om deze activiteit<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>d te mak<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het onderzoek zoud<strong>en</strong> graag e<strong>en</strong><br />
uitbreiding van het aantal gay-viering<strong>en</strong> (zoals Roze Zaterdag, Roze Maandag, <strong>en</strong>z.) zi<strong>en</strong>,<br />
maar ook kom<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met nieuwe initiatiev<strong>en</strong> zoals de homojonger<strong>en</strong>dag, of e<strong>en</strong><br />
landelijke debatt<strong>en</strong>reeks over homoseksualiteit.<br />
Ik vind Nederland al heel ver met de homo-emancipatie, Roze Zaterdag was e<strong>en</strong> prachtige dag<br />
om te zi<strong>en</strong> hoe iedere<strong>en</strong> vrij kon lop<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor zijn geaardheid kon uitkom<strong>en</strong> zonder ruzies of<br />
moeilijkhed<strong>en</strong>. (respond<strong>en</strong>t SameFeelings)<br />
206
e<strong>en</strong> blik op homojonger<strong>en</strong>: huidig beeld <strong>en</strong> de toekomst<br />
Daarnaast wordt er aandacht gevraagd voor de groep homojonger<strong>en</strong> die hulp nodig<br />
hebb<strong>en</strong>: met hun coming-out of om opgevang<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> wanneer de situatie thuis<br />
vanwege de voorkeur onhoudbaar dreigt te word<strong>en</strong>.<br />
Ge<strong>en</strong> tolerantie voor homonegativiteit<br />
De aanbeveling<strong>en</strong> voor interv<strong>en</strong>ties gericht op het aanpakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> van homonegatief<br />
gedrag bestaan voornamelijk uit opmerking<strong>en</strong> dat homonegativiteit zwaarder<br />
moet word<strong>en</strong> bestraft. Daarnaast word<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele voorstell<strong>en</strong> gedaan zoals het lancer<strong>en</strong><br />
van taakstraff<strong>en</strong> voor daders van homonegativiteit, of het instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> landelijk<br />
meldpunt voor homodiscriminatie. Ook d<strong>en</strong>kt e<strong>en</strong> deelnemer eraan om opvoedingsondersteuning<br />
te bied<strong>en</strong> aan ouders van kinder<strong>en</strong> die zich schuldig hebb<strong>en</strong> gemaakt<br />
aan homonegatief gedrag. Om de veiligheid voor homojonger<strong>en</strong> op straat te verbeter<strong>en</strong>,<br />
vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele deelnemers om meer politie <strong>en</strong> beveiligers in homo-uitgaansgebied<strong>en</strong>.<br />
Bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> organiser<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> hekel hebb<strong>en</strong> aan homo’s <strong>en</strong> lesbi’s <strong>en</strong> met<br />
hun daarover gaan prat<strong>en</strong>.’ (respond<strong>en</strong>t SameFeelings)<br />
Homoseksualiteit bespreekbaar mak<strong>en</strong> in religieuze kring<br />
Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> ook graag de relatie tuss<strong>en</strong> homoseksualiteit <strong>en</strong> religie verbeterd<br />
zi<strong>en</strong>; zij will<strong>en</strong> het onbegrip wegnem<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksualiteit bespreekbaar mak<strong>en</strong> in<br />
religieuze kring<strong>en</strong>. Dat zou volg<strong>en</strong>s hun kunn<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong> aan de hand van programma’s<br />
<strong>en</strong> voorlichting over homoseksualiteit in kerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> moskeeën. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> klimaatverbetering voor homoseksuel<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
religieuze grondslag. Als voorbeeld wordt vaak g<strong>en</strong>oemd dat het uitsluit<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
op basis van hun seksuele voorkeur niet meer mogelijk zou moet<strong>en</strong> zijn, want dit straalt<br />
nog steeds het beeld uit dat homoseksualiteit ‘slecht’ is.<br />
207
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 11.3<br />
Antwoord op de op<strong>en</strong> vraag ‘Wat d<strong>en</strong>k jij dat de minister van homoacceptatie het beste kan do<strong>en</strong><br />
om de positie te verbeter<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die (ook) vall<strong>en</strong> op iemand van hetzelfde geslacht?’,<br />
homojonger<strong>en</strong> 16-25 jaar, 2009 (n = 727a , in absolute aantall<strong>en</strong>)<br />
homovri<strong>en</strong>delijkheid op school<br />
specifieke voorlichting 174<br />
voorlichting als deel van diversiteitsbeleid 35<br />
rolmodell<strong>en</strong> op school (bv. doc<strong>en</strong>t)<br />
media-interv<strong>en</strong>ties<br />
16<br />
meer homoseksuele roll<strong>en</strong>/karakters 24<br />
nationale campagnes 38<br />
bn’ers als boegbeeld<br />
docum<strong>en</strong>taires, miniboekjes<br />
aanpak van homonegatief gedrag<br />
activiteit<strong>en</strong> van homojonger<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong><br />
discours over homoseksualiteit normaliser<strong>en</strong><br />
stereotyp<strong>en</strong> doorbrek<strong>en</strong><br />
208<br />
5<br />
35<br />
71<br />
82<br />
115<br />
49<br />
verbetering van relatie tuss<strong>en</strong> religie <strong>en</strong> homoseksualiteit 47<br />
interv<strong>en</strong>ties gericht op allochton<strong>en</strong> 16<br />
juridische maatregel<strong>en</strong> 20<br />
a Dit is e<strong>en</strong> schatting.<br />
Bron: scp (Same’09)<br />
11.4 Tot slot<br />
Dit eerste grootschalige onderzoek onder zowel meisjes als jong<strong>en</strong>s die zich aangetrokk<strong>en</strong>voel<strong>en</strong><br />
tot sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> was erop gericht om e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> beeld te krijg<strong>en</strong> over<br />
hun ervaring<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> breed scala van onderwerp<strong>en</strong>. De animo om deel te nem<strong>en</strong> aan<br />
e<strong>en</strong> dergelijk onderzoek was groot. Veel jonger<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ook organisaties dit zich op homojonger<strong>en</strong><br />
richt<strong>en</strong>, reageerd<strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiast op het feit dat dit onderzoek plaatsvond. Het is<br />
uiteraard onmogelijk geweest om diepgaand op alle relevante thema’s in te gaan, terwijl<br />
<strong>en</strong>kele kwesties nog duidelijk meer inzicht behoev<strong>en</strong>. Daarnaast is het zinvol om, net<br />
zoals reeds gangbaar is voor homoseksuele mann<strong>en</strong> (Schorer Monitor), e<strong>en</strong> monitor te<br />
ontwikkel<strong>en</strong> om tr<strong>en</strong>ds te kunn<strong>en</strong> waarnem<strong>en</strong> in de ervaring<strong>en</strong> van homoseksuele <strong>en</strong><br />
biseksuele jonger<strong>en</strong> in Nederland.
deel 4<br />
Ontwikkeling<strong>en</strong> in omgang<br />
met homoseksualiteit in <strong>en</strong>kele<br />
minderheidsgroep<strong>en</strong>
12 Minderhed<strong>en</strong> over minderhed<strong>en</strong><br />
Gert Hekma, Jan Willem Duyv<strong>en</strong>dak <strong>en</strong> David Bos (UvA)<br />
12.1 Achtergrond<br />
In de hoofdstukk<strong>en</strong> 13 tot <strong>en</strong> met 18 beschrijv<strong>en</strong> we de verandering<strong>en</strong> die zich sinds het<br />
begin van de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig in Nederland hebb<strong>en</strong> voltrokk<strong>en</strong> in de omgang met homoseksualiteit<br />
<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong>. We conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong> ons op vijf minderheidsgroep<strong>en</strong>:<br />
Surinaamse, Marokkaanse, Turkse, Chinese <strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>d protestantse Nederlanders.<br />
Alvor<strong>en</strong>s we aan die casestudies beginn<strong>en</strong>, schets<strong>en</strong> we in dit hoofdstuk e<strong>en</strong> beeld van de<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> inzake homoseksualiteit in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving in haar geheel,<br />
<strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>hang met andere sociale verandering<strong>en</strong>.<br />
In de geschied<strong>en</strong>is van homoseksualiteit in Nederland (zie Hekma 2004) is het begin van<br />
de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig e<strong>en</strong> keerpunt: de overheid schrapte artikel 248bis, erk<strong>en</strong>de het coc,<br />
<strong>en</strong> liet homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> toe tot de krijgsmacht (zie hoofdstuk 1). Deze<br />
politieke besluit<strong>en</strong> war<strong>en</strong> voorafgegaan door verandering<strong>en</strong> onder professionals: jurist<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> psychiaters beschouwd<strong>en</strong> homoseksualiteit niet langer als e<strong>en</strong> maatschappelijk<br />
gevaar of e<strong>en</strong> stoornis, maar als e<strong>en</strong> variatie, <strong>en</strong> zowel rooms-katholieke als protestantse<br />
pastors kweekt<strong>en</strong> begrip voor ‘de homofiele naaste’. Homoseksualiteit gold niet langer<br />
als e<strong>en</strong> zonde, misdrijf of afwijking. Homo’s <strong>en</strong> lesbo’s war<strong>en</strong> ook zélf anders over homoseksualiteit<br />
gaan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>; ze beschouwd<strong>en</strong> zichzelf niet langer als seksueel geïnverteerd<strong>en</strong><br />
(‘nicht<strong>en</strong>’, ‘pott<strong>en</strong>’ e.d.). Deze omslag in het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit maakte<br />
deel uit van e<strong>en</strong> ‘seksuele revolutie’, waardoor omstreeks 1970 al veel veranderd was in de<br />
omgang tuss<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>. Lang niet alle Nederlanders kond<strong>en</strong> zich echter in<br />
die verandering<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>: behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong>, bijvoorbeeld, verzett<strong>en</strong> zich uitdrukkelijk<br />
teg<strong>en</strong> de nieuwe seksuele moraal.<br />
Zulke stormachtige verandering<strong>en</strong> war<strong>en</strong> voorbijgegaan aan de land<strong>en</strong> waaruit<br />
omstreeks 1970 grote aantall<strong>en</strong> migrant<strong>en</strong> naar Nederland kwam<strong>en</strong>. Tot het begin van de<br />
jar<strong>en</strong> zestig had m<strong>en</strong> hier te lande niet veel gunstiger gedacht over seks tuss<strong>en</strong> geslachtsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
dan in land<strong>en</strong> als Suriname, Turkije, Marokko of China. Maar in ti<strong>en</strong> jaar tijd<br />
was de publieke opinie over homoseksualiteit grondig veranderd.<br />
12.2 Doorbraak van homo-emancipatie<br />
De omslag in het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit maakte deel uit van e<strong>en</strong> bredere seksuele<br />
revolutie, die ook tot uitdrukking kwam in de omgang met voor- <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>echtelijke<br />
seks, voorbehoedsmiddel<strong>en</strong>, abortus, pornografie, prostitutie, echtscheiding <strong>en</strong> seksuele<br />
variaties. De seksuele revolutie op haar beurt hangt sam<strong>en</strong> met grootschalige<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> die door historici <strong>en</strong> sociolog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geduid als individualisering,<br />
ontkerkelijking <strong>en</strong> democratisering. Met individualisering wordt dan gedoeld op de<br />
ontwikkeling dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> minder afhankelijk werd<strong>en</strong> van knell<strong>en</strong>de sociale band<strong>en</strong>, in<br />
211
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
het bijzonder van hun familie – e<strong>en</strong> ontwikkeling die voor vrouw<strong>en</strong>, jonger<strong>en</strong>, homo’s<br />
<strong>en</strong> lesbo’s van groot belang is geweest. Met ontkerkelijking wordt niet alle<strong>en</strong> gedoeld<br />
op kerkverlating: ook vel<strong>en</strong> die, voorlopig, lid blev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kerk ging<strong>en</strong> daar minder<br />
vaak he<strong>en</strong> of trokk<strong>en</strong> zich minder aan van wat er werd verkondigd. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schappelijke d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere invloed binn<strong>en</strong> de kerk<strong>en</strong>. Met democratisering<br />
doelt m<strong>en</strong> op de ontwikkeling dat burgers zich minder liet<strong>en</strong> voorschijv<strong>en</strong><br />
door autoriteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> die gew<strong>en</strong>d war<strong>en</strong> de eerste viool te spel<strong>en</strong>. Vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong>, met name stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, kwam<strong>en</strong> sterker op voor hun belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> verlang<strong>en</strong>s.<br />
In Nederland betek<strong>en</strong>de democratisering ook e<strong>en</strong> uitbraak uit het verzuilde systeem<br />
waarin de meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zeer loyaal war<strong>en</strong> aan hun zuil, van krant<strong>en</strong>keuze <strong>en</strong> sportclub<br />
tot dagelijkse boodschapp<strong>en</strong>.<br />
Deze emancipatie van vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> biedt – naast individualisering <strong>en</strong> ontkerkelijking<br />
– e<strong>en</strong> belangrijke achtergrond voor de verbeterde situatie van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s.<br />
Met het verdwijn<strong>en</strong> van starre g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> langzamerhand meer<br />
gelijke recht<strong>en</strong>. Zo kond<strong>en</strong> gehuwde vrouw<strong>en</strong> vanaf 1955 in overheidsdi<strong>en</strong>st werk<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> ze vanaf 1956 handelingsbekwaam. Door de Bijstandswet van 1965 kond<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong><br />
scheid<strong>en</strong> zonder te hoev<strong>en</strong> terugvall<strong>en</strong> op hun familie. Dankzij verruiming van het<br />
woningaanbod kond<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> eerder op zichzelf gaan won<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich aldus onttrekk<strong>en</strong><br />
aan het ouderlijke gezag. Ook homo’s <strong>en</strong> lesbo’s profiteerd<strong>en</strong> hiervan.<br />
Speelruimte voor sociaal <strong>en</strong> seksueel verkeer was voortaan ook buit<strong>en</strong> de deur ruimer<br />
voorhand<strong>en</strong>, althans in de grote sted<strong>en</strong>. Al in de jar<strong>en</strong> vijftig had de hoofdstedelijke<br />
politie beslot<strong>en</strong> dat het beter was dat homo’s elkaar ontmoett<strong>en</strong> in de kroeg dan dat ze<br />
elkaar opzocht<strong>en</strong> in urinoirs <strong>en</strong> park<strong>en</strong>. In Amsterdam ontstond zo e<strong>en</strong> ruim, elders in<br />
Europa lang ongeëv<strong>en</strong>aard aanbod van cafés, disco’s <strong>en</strong> sauna’s.<br />
De seksuele revolutie werd ook gestimuleerd door technische <strong>en</strong> organisatorische<br />
ontwikkeling<strong>en</strong>. Zo koppelde ‘de pil’, die in 1963 op de markt kwam, seksualiteit los<br />
van voortplanting: vrij<strong>en</strong> voor het huwelijk werd minder riskant. Dit leidde tot e<strong>en</strong><br />
‘algem<strong>en</strong>e tolerantie t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van alle op basis van wederzijdse liefde aangegane<br />
relatievorm<strong>en</strong>; dat heeft e<strong>en</strong> positieve invloed op de acceptatie van homoseksuele <strong>en</strong><br />
voorechtelijke relaties’ (Schnabel 1973: 201). Het coc vond in de jar<strong>en</strong> van de seksuele<br />
revolutie e<strong>en</strong> natuurlijke bondg<strong>en</strong>oot in de Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging voor Sexuele Hervorming<br />
(nvsh), die groeide naar 200.000 led<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> invloedrijk tijdschrift, Sekstant, uitgaf.<br />
De nvsh streed, aldus voorzitster Mary Zeld<strong>en</strong>rust-Noordanus in haar jaarrede van 1967,<br />
teg<strong>en</strong> seksuele <strong>en</strong> g<strong>en</strong>derdichotomie <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> alle strafwett<strong>en</strong> <strong>en</strong> regels die e<strong>en</strong> vrijere<br />
seksuele omgang bemoeilijkt<strong>en</strong>. De meeste wett<strong>en</strong> <strong>en</strong> regels die volg<strong>en</strong>s de nvsh in<br />
de prull<strong>en</strong>bak kond<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> inderdaad – <strong>en</strong> zelfs sneller dan verwacht –<br />
afgeschaft of bijgesteld (Schnabel 1980; Hekma et al. 1990).<br />
Niet alle<strong>en</strong> de context veranderde, maar ook de betek<strong>en</strong>is die aan seks <strong>en</strong> sekse werd<br />
gegev<strong>en</strong>. In de tweede helft van de twintigste eeuw voltrok zich e<strong>en</strong> revolutie in g<strong>en</strong>der-<br />
<strong>en</strong> seksueel gedrag. Heteroseksuele relaties voor <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het huwelijk werd<strong>en</strong><br />
algem<strong>en</strong>er aanvaard <strong>en</strong> de ongelijkheid tuss<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> verminderde. Dit<br />
had ook gevolg<strong>en</strong> voor homo- <strong>en</strong> lesborelaties. De nicht<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> eerder tijdperk die<br />
voor onmannelijk werd<strong>en</strong> verslet<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor ‘tule’ (heteromann<strong>en</strong>) ging<strong>en</strong> <strong>en</strong> de pott<strong>en</strong><br />
die onvrouwelijk gedrag vertoond<strong>en</strong> <strong>en</strong> het met ‘femmes’ ded<strong>en</strong>, ruimd<strong>en</strong> het veld voor<br />
212
minderhed<strong>en</strong> over minderhed<strong>en</strong><br />
homomann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> die relaties met elkaar aanging<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun g<strong>en</strong>dergedrag<br />
aanpast<strong>en</strong>. Homo’s ging<strong>en</strong> zich meer mannelijk voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>, <strong>en</strong> lesbo’s<br />
meer vrouwelijk, terwijl hun zelfbewustzijn groeide. Het seksuele gr<strong>en</strong>sverkeer dat tuss<strong>en</strong><br />
nicht<strong>en</strong> <strong>en</strong> heteromann<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> pott<strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘femmes’ bestond, verdwe<strong>en</strong> (zie voor<br />
de traditionele g<strong>en</strong>dertypering<strong>en</strong> de autobiografieën die Stokvis in 1939 verzamelde).<br />
Mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die voor hun eig<strong>en</strong> sekse koz<strong>en</strong>, gav<strong>en</strong> voortaan vaak te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat<br />
ze ‘<strong>gewoon</strong> hetzelfde’ wild<strong>en</strong> zijn. Gelijkwaardigheid in zowel hetero- als homoseksuele<br />
relaties werd vertaald naar seksuele gelijkheid, ook in de zin van meer op<strong>en</strong> of uitwisselbare<br />
seksuele roll<strong>en</strong>, waar die voorhe<strong>en</strong> erg vast hadd<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>: traditioneel war<strong>en</strong><br />
mann<strong>en</strong> actieve subject<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> passieve object<strong>en</strong> geweest.<br />
Zoals we zull<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, hield<strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> <strong>en</strong> etnische minderhed<strong>en</strong>,<br />
anders dan de meeste Nederlanders, vast aan seksuele ongelijkheid <strong>en</strong> absolute g<strong>en</strong>derverschill<strong>en</strong>.<br />
Daardoor ontstond er e<strong>en</strong> cultuurkloof op die terrein<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong><br />
van de seksuele revolutie <strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die daar niets in zag<strong>en</strong>, die homoseks als abject<br />
blev<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> van meisjes eist<strong>en</strong> dat ze maagd blev<strong>en</strong> tot het huwelijk.<br />
E<strong>en</strong> andere relevante ontwikkeling was de groei<strong>en</strong>de professionele belangstelling voor<br />
homoseksualiteit. Naast politie <strong>en</strong> jurist<strong>en</strong> ging het vooral om psychiaters <strong>en</strong> andere<br />
arts<strong>en</strong>, zielzorgers <strong>en</strong> psycholog<strong>en</strong>. Laatstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> vanaf de jar<strong>en</strong> vijftig<br />
(in het voetspoor van maatschappelijk werkers) werk te mak<strong>en</strong> van ‘lev<strong>en</strong>smoeilijkhed<strong>en</strong>’.<br />
Hun methode van ‘counseling’ bestond uit het aandachtig <strong>en</strong> empathisch luister<strong>en</strong><br />
naar wat de ‘cliënt’ bewoog. Zo ontstond er ruimte <strong>en</strong> begrip voor de beleving van homo’s<br />
<strong>en</strong> lesbo’s. Ook psychiaters <strong>en</strong> zielzorgers leerd<strong>en</strong> zich die luister<strong>en</strong>de houding aan<br />
<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> homoseksualiteit ‘hoorbaar’ – eerst alle<strong>en</strong> in de beslot<strong>en</strong>heid van de spreekkamer,<br />
maar spoedig ook daarbuit<strong>en</strong> (Bos 2005a).<br />
In 1969 promoveerde psychiater Wijnand S<strong>en</strong>gers op het proefschrift Homoseksualiteit als<br />
klacht, waarin hij betoogde dat niet homoseksualiteit het probleem was maar de maatschappelijke<br />
reactie daarop. Alle<strong>en</strong> als homoseksuel<strong>en</strong> psychische klacht<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, verdi<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
ze psychiatrische aandacht. Meestal was het doorverwijz<strong>en</strong> naar homoclubs het<br />
beste advies dat e<strong>en</strong> psychiater kon gev<strong>en</strong> (Houweling et al. 2004). Dat klonk radicaal,<br />
maar het was ge<strong>en</strong> geheel nieuwe stelling. Zes jaar eerder, in 1963, had de gereformeerde<br />
psychiater F.J. Tolsma iets soortgelijks geschrev<strong>en</strong>, in de tweede druk van e<strong>en</strong> veelgelez<strong>en</strong><br />
boek over homoseksualiteit. Hij verkondigde daarin ideeën die soms lijnrecht in<br />
teg<strong>en</strong>spraak war<strong>en</strong> met wat hij had gesteld in de eerste druk, versch<strong>en</strong><strong>en</strong> in 1948 (Bos<br />
1994). Ook zijn katholieke collega Kees Trimbos maakte e<strong>en</strong> radicale ommekeer. Terwijl<br />
hij in 1953 het ‘homoseksuele verschijnsel’ nog had getypeerd als iets waarvoor e<strong>en</strong><br />
normaal m<strong>en</strong>s alle<strong>en</strong> maar walging kon voel<strong>en</strong>, net als voor excrem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, stelde hij in<br />
1961 voor om ‘de homofiele vri<strong>en</strong>dschap positief te waarder<strong>en</strong> <strong>en</strong> seksueel contact in e<strong>en</strong><br />
vaste verhouding te tolerer<strong>en</strong>’ (Oosterhuis 1992: 123, 209).<br />
Homoseksualiteit werd omstreeks 1960 hoorbaar <strong>en</strong> zichtbaar. Homo’s werd<strong>en</strong> eind<br />
jar<strong>en</strong> vijftig hoorbaar op de radio <strong>en</strong> vanaf de eerste helft van de jar<strong>en</strong> zestig werd<strong>en</strong> ze<br />
zichtbaar op de televisie. In het culturele lev<strong>en</strong>, zoals in het theater <strong>en</strong> bij het ballet,<br />
kwam het thema op de plank<strong>en</strong>. De optred<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de boek<strong>en</strong> van Gerard Reve bracht<strong>en</strong><br />
homoseksualiteit voor vel<strong>en</strong> dichterbij.<br />
213
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
De hier geschetste brede maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> van individualisering,<br />
ontkerkelijking <strong>en</strong> democratisering voltrokk<strong>en</strong> zich in Nederland sneller <strong>en</strong> radicaler<br />
dan elders. Deze drie process<strong>en</strong> zijn in toegespitste vorm ook voor de Nederlandse<br />
homo-emancipatie van groot belang geweest <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mede verklar<strong>en</strong> waarom de<br />
homo-emancipatie zich in Nederland relatief snel voltrok: het fundam<strong>en</strong>teel nieuwe<br />
idee van seksuele gelijkheid werd d<strong>en</strong>kbaar to<strong>en</strong> verhouding<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gedemocratiseerd<br />
én geïndividualiseerd: mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gelijkwaardig geword<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontwikkeld<strong>en</strong><br />
zich tot zelfstandige individu<strong>en</strong>.<br />
Niettemin lijkt zeker de acc<strong>en</strong>tuering van ontkerkelijking in alle verklaring<strong>en</strong> van homoemancipatie<br />
e<strong>en</strong> belangrijk specifiek elem<strong>en</strong>t te miss<strong>en</strong>, namelijk de rol van katholieke<br />
<strong>en</strong> protestantse zielzorgers, psycholog<strong>en</strong> <strong>en</strong> psychiaters (zoals Trimbos <strong>en</strong> Tolsma). To<strong>en</strong><br />
gereformeerd<strong>en</strong>, hervormd<strong>en</strong> <strong>en</strong> katholiek<strong>en</strong> vanaf 1960 meer accepter<strong>en</strong>d teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit kwam<strong>en</strong> te staan, ontstond de verrass<strong>en</strong>de situatie dat deze kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong><br />
liberal<strong>en</strong> <strong>en</strong> socialist<strong>en</strong> in tolerantie bijbe<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Socialist<strong>en</strong> <strong>en</strong> liberal<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> zich in 1911 verzet teg<strong>en</strong> artikel 248bis <strong>en</strong> het daarna in wissel<strong>en</strong>de mate opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
voor homorecht<strong>en</strong>, maar na de oorlog hadd<strong>en</strong> ze er vooral het zwijg<strong>en</strong> toe gedaan.<br />
Ook democratisering biedt ge<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de verklaring voor de verandering<strong>en</strong> die zich in<br />
de jar<strong>en</strong> zestig voltrokk<strong>en</strong> inzake homoseksualiteit. De homo-emancipatie lijkt immers<br />
sterk te hebb<strong>en</strong> geprofiteerd van de in verzuild Nederland gebruikelijke hiërarchische<br />
verhouding<strong>en</strong>: Nederlandse burgers war<strong>en</strong> gew<strong>en</strong>d om te luister<strong>en</strong> naar predikant<strong>en</strong>,<br />
pastoors, huisarts<strong>en</strong>, lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere gezagdragers <strong>en</strong> to<strong>en</strong> dez<strong>en</strong> relatief progressieve<br />
opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit begonn<strong>en</strong> te huldig<strong>en</strong> had dat e<strong>en</strong> grote invloed op<br />
hun achterban. Het was echter zeker niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beweging van bov<strong>en</strong> naar b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>,<br />
want zoals we eerder constateerd<strong>en</strong>, veranderd<strong>en</strong> professionals ook van m<strong>en</strong>ing doordat<br />
hun parochian<strong>en</strong>, geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong>, patiënt<strong>en</strong> <strong>en</strong> cliënt<strong>en</strong> zich uitsprak<strong>en</strong> over hun problem<strong>en</strong>.<br />
En al voordat Nederlanders van m<strong>en</strong>ing veranderd<strong>en</strong> over seksualiteit veranderde<br />
hun seksuele <strong>en</strong> g<strong>en</strong>dergedrag: ze ‘knep<strong>en</strong> de kat in het donker’ – zoals de groep<strong>en</strong><br />
die in de hoofdstukk<strong>en</strong> 13-18 aan het woord kom<strong>en</strong> vaak nog steeds do<strong>en</strong>.<br />
De verlichte opstelling die pastors omstreeks 1960 aannam<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
is interessant voor ons onderzoek want religie is evid<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> kernthema in de moeizame<br />
omgang van de hier te besprek<strong>en</strong> minderhed<strong>en</strong> met homoseksualiteit. Intolerantie<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homoseksualiteit wordt <strong>en</strong>erzijds vaak toegeschrev<strong>en</strong> aan religieuze<br />
overtuiging<strong>en</strong>, maar anderzijds – of juist daarom – zoud<strong>en</strong> religieuze voormann<strong>en</strong> (<strong>en</strong><br />
wellicht ook e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele voorvrouw) e<strong>en</strong> belangrijke rol kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in het vergrot<strong>en</strong><br />
van de acceptatie van homoseksualiteit.<br />
12.3 Opleving van antihomos<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
De groei<strong>en</strong>de acceptatie van homoseksualiteit bleek bij de bestrijding van de aidsepidemie<br />
in de jar<strong>en</strong> tachtig, de invoering van de Wet Gelijke Behandeling (1994) <strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
slotte de op<strong>en</strong>stelling van het huwelijk voor par<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht (2001). Dat<br />
laatste was voor veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het symbolische eindpunt van de strijd voor homo-emancipatie.<br />
Toch nam<strong>en</strong> rond 2000 bericht<strong>en</strong> toe over homoseksuele lerar<strong>en</strong> die op hun<br />
school niet (meer) uitkwam<strong>en</strong> voor hun voorkeur, of vroegtijdig in de wao verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
214
minderhed<strong>en</strong> over minderhed<strong>en</strong><br />
over jonger<strong>en</strong> uit migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> voorlichting over homoseksualiteit op<br />
school accepteerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> over homomann<strong>en</strong> die in elkaar werd<strong>en</strong> geslag<strong>en</strong> of lesbopar<strong>en</strong><br />
die hun woning uit war<strong>en</strong> gepest – bericht<strong>en</strong> waarin migrant<strong>en</strong>jong<strong>en</strong>s vaak als daders<br />
werd<strong>en</strong> aangewez<strong>en</strong>. Zo ontstond de indruk dat de homo-emancipatie allerminst voltooid,<br />
<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> wel op haar retour was.<br />
Deze thematiek werd nationaal nieuws in mei 2001, to<strong>en</strong> nova e<strong>en</strong> interview uitzond<br />
met de Marokkaanse imam Khalil El Moumni. Zijn uitsprak<strong>en</strong> over homoseksualiteit<br />
wekt<strong>en</strong> veel maatschappelijke commotie. Hij noemde homoseksualiteit niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
zonde, maar ook ‘e<strong>en</strong> besmettelijke ziekte’, die ‘schadelijk is voor de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving’<br />
aangezi<strong>en</strong> ‘iedere<strong>en</strong> ermee besmet kan rak<strong>en</strong>’. Ook had hij in e<strong>en</strong> preek gezegd<br />
dat European<strong>en</strong> lager stond<strong>en</strong> dan hond<strong>en</strong> <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s want die beest<strong>en</strong> k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> het<br />
homohuwelijk niet. Premier Kok, minister Van Boxtel (grotested<strong>en</strong>- <strong>en</strong> integratie beleid)<br />
<strong>en</strong> vele ander<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> zich scherp uit teg<strong>en</strong> de imam <strong>en</strong> Kamerled<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> voor<br />
hem uit te wijz<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s bleek na de uitz<strong>en</strong>ding dat hij zich in het interview ook had<br />
gekeerd teg<strong>en</strong> antihomogeweld, maar dat gedeelte was niet uitgezond<strong>en</strong> (Hekma 2002).<br />
Door deze <strong>en</strong> andere gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> won de gedachte snel grond dat homoseksualiteit<br />
vooral problematisch ligt bij str<strong>en</strong>g religieuze groep<strong>en</strong>, wier aantal <strong>en</strong> macht zou to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>:<br />
naast de orthodoxe christ<strong>en</strong><strong>en</strong> van eig<strong>en</strong> bodem, kwam vooral de islam sterk in de<br />
aandacht te staan. De opkomst van Pim Fortuyn speelde hierin e<strong>en</strong> katalyser<strong>en</strong>de rol. In<br />
e<strong>en</strong> sterk gepolariseerd politiek klimaat rees zijn ster snel. Als op<strong>en</strong>lijk homoseksueel<br />
profileerde hij zich met e<strong>en</strong> anti-immigratieprogramma waarin thema’s als vrouw<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
homo-emancipatie e<strong>en</strong> belangrijke rol speeld<strong>en</strong>. Fortuyn claimde e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stelling<br />
tuss<strong>en</strong> verlichte Nederlanders <strong>en</strong> achterlijke moslims, tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> linkse kerk die het<br />
multiculturalisme verdedigde <strong>en</strong> rechtse realist<strong>en</strong> die pal voor de Nederlandse cultuur<br />
stond<strong>en</strong>. In zijn voetspoor volgd<strong>en</strong> ander<strong>en</strong> zoals Ayaan Hirsi Ali, Rita Verdonk, Marco<br />
Pastors <strong>en</strong> Geert Wilders. In het debat kwam<strong>en</strong> moslims <strong>en</strong> homo’s teg<strong>en</strong>over elkaar<br />
te staan als symbol<strong>en</strong> van respectievelijk religieus conservatisme <strong>en</strong> liberale vrijheid.<br />
Homoseksualiteit groeide uit tot e<strong>en</strong> van de ijkpunt<strong>en</strong> van integratie van moslims in<br />
Nederland – <strong>en</strong> moslimhomo’s kwam<strong>en</strong> klem te zitt<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> ‘eig<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> ‘Nederlandse’<br />
cultuur. Homo’s <strong>en</strong> lesbo’s met wortels in Noord-Afrika of het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> in<br />
mei 2001 e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> plaats in de Arabische homobar Habibi Ana, die dat jaar ook met e<strong>en</strong><br />
oriëntaalse boot meevoer in de Canal Parade.<br />
Naar aanleiding van de El Moumni-affaire begonn<strong>en</strong> coc, Humanistisch Verbond, de<br />
stichting<strong>en</strong> Islam <strong>en</strong> Burgerschap <strong>en</strong> Yoesuf (c<strong>en</strong>trum voor Islam <strong>en</strong> seksuele diversiteit)<br />
e<strong>en</strong> organisatie, De Dialoog, die door het hele land bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> organiseerde. Katholiek<strong>en</strong>,<br />
protestant<strong>en</strong>, humanist<strong>en</strong>, moslims <strong>en</strong> soms jod<strong>en</strong> legd<strong>en</strong> daarin aan elkaar uit<br />
hoe ze binn<strong>en</strong> hun geloof aankek<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homoseksualiteit. Sommige Marokkaans- <strong>en</strong><br />
Turks-Nederlandse leiders als Mohammed Sini, Ahmed Aboutaleb, Haci Karacaer <strong>en</strong><br />
vooral Ahmed Marcouch speeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol in dit debat. Zij sprak<strong>en</strong> zich herhaaldelijk<br />
<strong>en</strong> duidelijk uit teg<strong>en</strong> homodiscriminatie <strong>en</strong> antihomogeweld. Teg<strong>en</strong>woordig<br />
word<strong>en</strong> de bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> dichterbij de doelgroep<strong>en</strong> georganiseerd, in de hoop dat ze zo<br />
meer effect hebb<strong>en</strong>. In de bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> van De Dialoog bracht<strong>en</strong> moslims nieuwe verwijt<strong>en</strong><br />
naar vor<strong>en</strong>: homo’s zoud<strong>en</strong> islamofoob zijn <strong>en</strong> ze zoud<strong>en</strong> Marokkaanse jong<strong>en</strong>s<br />
misbruik<strong>en</strong>. 1<br />
215
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
De relatie tuss<strong>en</strong> homoseksualiteit <strong>en</strong> islam bleef op de ag<strong>en</strong>da staan door nieuwe<br />
incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Eind 2001 zei de Surinaamse geestelijk verzorger Abdullah Haselhoef bijvoorbeeld<br />
dat homoseks volg<strong>en</strong>s de islamitische traditie de doodstraf verdi<strong>en</strong>t, <strong>en</strong> in 2004<br />
bleek dat de Amsterdamse El Tawheed-moskee e<strong>en</strong> boekje verkocht waarin moslims<br />
werd<strong>en</strong> opgeroep<strong>en</strong> om homo’s van e<strong>en</strong> flatgebouw te gooi<strong>en</strong>. Ook war<strong>en</strong> er geregeld<br />
bericht<strong>en</strong> over Marokkaanse jong<strong>en</strong>s die ‘pot<strong>en</strong>ramd<strong>en</strong>’.<br />
In de rec<strong>en</strong>te discussies over homoseksualiteit draait het overig<strong>en</strong>s niet alle<strong>en</strong> om<br />
moslims. Ook rooms-katholiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>d protestant<strong>en</strong> worstel<strong>en</strong> met hun<br />
houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Zo ontbrandde in de Christ<strong>en</strong>Unie in 2007 (kort<br />
na de toetreding tot het kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de iv) e<strong>en</strong> discussie over de vraag of homoseksuele<br />
led<strong>en</strong> (zoals Sander Chan) e<strong>en</strong> officiële functie mog<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong> in de partij.<br />
Daarnaast was er nog altijd de kwestie van ‘weigerambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>’, die vanwege morele<br />
bezwar<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> ‘homohuwelijk<strong>en</strong>’ wild<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong>. Homoseksuele lerar<strong>en</strong> op christelijke<br />
schol<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de wet nog steeds word<strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong> vanwege ‘het <strong>en</strong>kele feit’<br />
van hun seksuele oriëntatie, maar wat betek<strong>en</strong>de dat <strong>en</strong>kele feit nu eig<strong>en</strong>lijk? Niet alle<strong>en</strong><br />
in de nationale media leidd<strong>en</strong> deze zak<strong>en</strong> tot lev<strong>en</strong>dige discussies, maar ook –<strong>en</strong><br />
meer nog – in de blad<strong>en</strong> van de behoud<strong>en</strong>d protestantse zuil. Ook stond<strong>en</strong> er homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s uit eig<strong>en</strong> kring op die homoseksualiteit e<strong>en</strong> gezicht gav<strong>en</strong> met organisaties als<br />
ContrariO <strong>en</strong> RefoAnders.<br />
12.4 Enkele cijfers<br />
In Nederland is sinds het midd<strong>en</strong> van de twintigste eeuw veel veranderd <strong>en</strong> vaak ook<br />
verbeterd in de omgang met g<strong>en</strong>der <strong>en</strong> seksualiteit. Het zou echter onjuist zijn om de<br />
suggestie te wekk<strong>en</strong> dat er alle<strong>en</strong> nog maar werk aan de winkel is bij e<strong>en</strong> paar ‘achtergeblev<strong>en</strong>’<br />
groep<strong>en</strong>. Uit eerder onderzoek (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006; Buijs et al. 2008) is<br />
geblek<strong>en</strong> dat er ook onder autochtone, seculiere Nederlanders s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, opvatting<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong> bestaan die weinig ruimte lat<strong>en</strong> aan mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die zich aangetrokk<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong> tot hun eig<strong>en</strong> sekse. In dit deel van het rapport richt<strong>en</strong> we de aandacht<br />
echter specifiek op <strong>en</strong>kele minderheidsgroep<strong>en</strong>, waar sprake is van e<strong>en</strong> relatief sterke<br />
afkeuring van homoseksualiteit.<br />
Alvor<strong>en</strong>s we duik<strong>en</strong> in de concrete gevalstudies, gev<strong>en</strong> we eerst cijfers, omschrijving<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> uitgangspunt<strong>en</strong>. Begin 2008 telde Nederland 3,2 miljo<strong>en</strong> migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun<br />
nakomeling<strong>en</strong>: ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> van wie minst<strong>en</strong>s één ouder buit<strong>en</strong> Nederland werd gebor<strong>en</strong>.<br />
Tezam<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> zij bijna e<strong>en</strong> vijfde van de totale bevolking uit. Iets meer dan de<br />
helft van h<strong>en</strong> (dus ruwweg e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>de van de Nederlandse bevolking) is afkomstig uit<br />
‘niet-westerse’ land<strong>en</strong>. In dit onderzoek conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong> we ons op ontwikkeling<strong>en</strong> in de<br />
grootste drie ‘niet-westerse’ etnische minderhed<strong>en</strong> in Nederland: Turkse, Marokkaanse<br />
<strong>en</strong> Surinaamse Nederlanders. Arubaanse <strong>en</strong> andere Antilliaanse Nederlanders blijv<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> beschouwing; niet omdat homoseksualiteit onder h<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> aanvaard zou<br />
zijn, maar omdat we ons moest<strong>en</strong> beperk<strong>en</strong>. Wel bested<strong>en</strong> we aandacht aan de op vier<br />
na grootste etnische minderheid, met e<strong>en</strong> vrij lange migratiegeschied<strong>en</strong>is in Nederland:<br />
216
minderhed<strong>en</strong> over minderhed<strong>en</strong><br />
de Chinese geme<strong>en</strong>schap, juist omdat over h<strong>en</strong> zo opvall<strong>en</strong>d weinig bek<strong>en</strong>d is. Tabel 12.1<br />
geeft e<strong>en</strong> beeld van de omvang van deze groep<strong>en</strong>.<br />
Tabel 12.1<br />
Niet-westerse migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun nakomeling<strong>en</strong> in Nederland, 1 januari 2009 (in absolute aantall<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
aantal person<strong>en</strong><br />
x 1000<br />
aandeel in de<br />
bevolking (%)<br />
to<strong>en</strong>ame sinds<br />
1-1-2000 (%)<br />
aandeel tweede<br />
g<strong>en</strong>eratie<br />
Turkse Nederlanders 378,3 2,3 23 48,4<br />
Marokkaanse Nederlanders 341,5 2,1 30 51,2<br />
Surinaamse Nederlanders 338,7 2,1 12 45,4<br />
Antilliaanse <strong>en</strong> Arubaanse<br />
Nederlanders 134,8 0,8 26 40,8<br />
Chinese Nederlanders 50,4 0,3 69 30,6<br />
Bron: Agtmaal-Wobma <strong>en</strong> Nicolaas 2009, tabel 2.1<br />
De vijfde minderheid die we onder de loep nem<strong>en</strong>, is die van de behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong>.<br />
Uit eerder onderzoek is bek<strong>en</strong>d dat ook in deze, wat vaag omlijnde, groep veel<br />
weerstand leeft teg<strong>en</strong> homoseksualiteit. De omvang van deze groep is niet zo e<strong>en</strong>voudig<br />
vast te stell<strong>en</strong>.<br />
In de eerste plaats is niet duidelijk wat er moet word<strong>en</strong> verstaan onder ‘lidmaatschap’<br />
van e<strong>en</strong> religieuze groep. In sommige onderzoek<strong>en</strong> gaat m<strong>en</strong> uit van e<strong>en</strong> subjectief<br />
criterium: tot welke religieuze stroming rek<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zichzelf? In andere legt m<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> objectief criterium aan, namelijk of iemand geregistreerd staat als lid, bijvoorbeeld<br />
omdat hij of zij als kind is gedoopt (<strong>en</strong> zich niet heeft lat<strong>en</strong> uitschrijv<strong>en</strong>).<br />
In de tweede plaats is niet precies duidelijk wat er moet word<strong>en</strong> verstaan onder ‘behoud<strong>en</strong>d<br />
protestants’. Bernts et al. (2006) onderscheid<strong>en</strong> naast de Protestantse Kerk in<br />
Nederland vier stroming<strong>en</strong>: vrijzinnig protestant<strong>en</strong>, bevindelijk gereformeerd<strong>en</strong>,<br />
orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> evangelische protestant<strong>en</strong> (inclusief Pinkstergelovig<strong>en</strong>).<br />
Deze indeling is niet waterdicht, want ook in de Protestantse Kerk in Nederland (pkn,<br />
het grootste protestantse kerkg<strong>en</strong>ootschap) vindt m<strong>en</strong> vrijzinnig<strong>en</strong>, evangelisch<strong>en</strong>,<br />
bevindelijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> orthodox<strong>en</strong>, <strong>en</strong> laatstg<strong>en</strong>oemde twee groepering<strong>en</strong> overlapp<strong>en</strong> elkaar<br />
t<strong>en</strong> dele. In hoofdstuk 13 gaan we nader in op deze classificatie <strong>en</strong> op de stijlverschill<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de g<strong>en</strong>oemde groep<strong>en</strong>; hier volstaan we met het gev<strong>en</strong> van wat cijfers (tabel 12.2).<br />
217
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tabel 12.2<br />
Religieuze gezindt<strong>en</strong> in Nederland, 2006 (in absolute aantall<strong>en</strong>)<br />
d<strong>en</strong>ominatie led<strong>en</strong> x 1000 geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> voorgangers<br />
Rooms-katholieke Kerk<br />
Protestantse Kerk in nl (incl. Geref.<br />
4406 1450 1908<br />
Bond i/d pkn)<br />
orthodox-gereformeerd (gkv, cgk <strong>en</strong><br />
1944 1832 2173<br />
ngk)<br />
bevindelijk gereformeerd (excl. Geref.<br />
238 566 541<br />
Bond i/d pkn) 221 390 117<br />
evangelisch (o.a. pinkstergelovig<strong>en</strong>)<br />
vrijzinnig protestants (doopsgezind,<br />
148<br />
(wv. 88 pinkstergeme<strong>en</strong>te)<br />
890 ?<br />
remonstrants, npb) 19 225 177<br />
overig christelijk 156 ? ?<br />
totaal christelijk 7132 ? ?<br />
Bron: Bernts et al. (2006), tabel 4.1<br />
12.5 Vraagstelling <strong>en</strong> methode<br />
In dit onderzoek gaan we na welke verandering<strong>en</strong> zich sinds 1970 hebb<strong>en</strong> voltrokk<strong>en</strong> in<br />
de manier waarop er in vijf etnische of religieuze minderheidsgroep<strong>en</strong> wordt omgegaan<br />
met homoseksualiteit. We will<strong>en</strong> daarmee achterhal<strong>en</strong> welke condities bevorderlijk zijn<br />
voor emancipatoire ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke deze belemmer<strong>en</strong>. We lett<strong>en</strong> zowel op<br />
condities binn<strong>en</strong> de betreff<strong>en</strong>de minderheidsgroep als op de bredere maatschappelijke<br />
context. Ons onderzoek betreft dus ontwikkeling<strong>en</strong> rond de acceptatie of, algem<strong>en</strong>er,<br />
het omgaan met homoseksualiteit in de vijf g<strong>en</strong>oemde minderhed<strong>en</strong>. We beantwoord<strong>en</strong><br />
de volg<strong>en</strong>de onderzoeksvrag<strong>en</strong>:<br />
- Wat is er de afgelop<strong>en</strong> dertig à veertig jaar in deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> veranderd (of hetzelfde geblev<strong>en</strong>)<br />
in de manier van omgaan met homoseksualiteit <strong>en</strong> met homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>?<br />
- Wat zijn keerpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> mijlpal<strong>en</strong> geweest in deze ontwikkeling<strong>en</strong>?<br />
- Waaruit kom<strong>en</strong> deze verandering<strong>en</strong> voort?<br />
- Hoe zijn deze b<strong>en</strong>ut?<br />
- Wat hield of houdt (verdere) ontwikkeling teg<strong>en</strong>?<br />
Om deze vrag<strong>en</strong> te beantwoord<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we literatuuronderzoek gedaan naar wat uit<br />
media <strong>en</strong> eerdere onderzoek<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d is over homoseksualiteit <strong>en</strong> homo-emancipatie<br />
in de vijf groep<strong>en</strong>. Daarnaast hebb<strong>en</strong> we sleutelfigur<strong>en</strong> geïnterviewd, 2 ongeveer ti<strong>en</strong><br />
person<strong>en</strong> per groep. Het belang van de <strong>en</strong>e of de andere methode verschilde sterk<br />
per groep. Zo is over behoud<strong>en</strong>d protestant<strong>en</strong> veel literatuur <strong>en</strong> schriftelijk bronn<strong>en</strong>materiaal<br />
beschikbaar maar over de Chinez<strong>en</strong> vrijwel niet. Bij het selecter<strong>en</strong> van de<br />
sleutelfigur<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we in de eerste plaats gelet op de mate waarin zij bek<strong>en</strong>d zoud<strong>en</strong><br />
218
minderhed<strong>en</strong> over minderhed<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> zijn met homoseksualiteit, homo-emancipatie <strong>en</strong> de verandering<strong>en</strong> die zich<br />
wat dat betreft hebb<strong>en</strong> voltrokk<strong>en</strong> in hun geme<strong>en</strong>schap. We hebb<strong>en</strong> geprobeerd e<strong>en</strong><br />
substantieel aantal vrouw<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> maar dat is slechts t<strong>en</strong> dele gelukt, doordat in<br />
deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> sleutelfigur<strong>en</strong> vaak per definitie mann<strong>en</strong> zijn.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Dit was naar aanleiding van de affaire in 2003 rond de to<strong>en</strong>malige directeur van psv, die beschuldigd<br />
werd van het seksueel misbruik<strong>en</strong> van minderjarige jong<strong>en</strong>s in het Eindhov<strong>en</strong>se Anne Frank-plantso<strong>en</strong>.<br />
Oebele Kooistra schreef later Jong<strong>en</strong>s huil<strong>en</strong> niet (2006), waarin het vooral ging over seksueel<br />
misbruik van Marokkaans- <strong>en</strong> Turks-Nederlandse jong<strong>en</strong>s door familieled<strong>en</strong> <strong>en</strong> sugar daddies (oudere<br />
homoseksuele mann<strong>en</strong>). E<strong>en</strong> op de ti<strong>en</strong> van deze jong<strong>en</strong>s zou te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad met seksueel<br />
misbruik. Het onderzoek is omstred<strong>en</strong> omdat het vooral is gebaseerd op informatie uit de derde<br />
hand. De media besteedd<strong>en</strong> meer aandacht aan de sugar daddies dan aan de incest hoewel onduidelijk<br />
was hoe beide vorm<strong>en</strong> zich getalsmatig tot elkaar verhield<strong>en</strong> <strong>en</strong> of die jong<strong>en</strong>s niet zelf dat ‘seksueel<br />
misbruik’ hadd<strong>en</strong> opgezocht, door rond te hang<strong>en</strong> in cruisinggebied<strong>en</strong> zoals het g<strong>en</strong>oemde plantso<strong>en</strong>.<br />
2 In elk van de vijf groep<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> we gebruik van hetzelfde interviewprotocol: zie voor de bijlage<br />
www.scp.nl, bij het desbetreff<strong>en</strong>de rapport.<br />
219
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
13 Naast<strong>en</strong>. Verandering<strong>en</strong> in de omgang met<br />
homoseksualiteit onder behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong><br />
in Nederland<br />
220<br />
David Bos, m.m.v. Karlijn Volke (UvA)<br />
13.1 Nederlandse protestant<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksualiteit<br />
De mate waarin Nederlanders homoseksualiteit accepter<strong>en</strong>, hangt in hoge mate sam<strong>en</strong><br />
met religiositeit. Bijna acht op de ti<strong>en</strong> die religie ‘zeer belangrijk’ vind<strong>en</strong>, staan er negatief<br />
teg<strong>en</strong>over (Adolfs<strong>en</strong> <strong>en</strong> Keuz<strong>en</strong>kamp 2006: 44). Zulke burgers moet<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gezocht in islamitische, maar ook in christelijke kring (Peters <strong>en</strong> Vell<strong>en</strong>ga 2007).<br />
Dit hoofdstuk schetst e<strong>en</strong> beeld van de ontwikkeling<strong>en</strong> in de omgang met homoseksualiteit<br />
onder protestant<strong>en</strong>, met name in behoud<strong>en</strong>de protestantse kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong>. 1<br />
Daaronder verstaan we d<strong>en</strong>ominaties ter ‘rechterzijde’ van de Protestantse Kerk in<br />
Nederland (de grootste d<strong>en</strong>ominatie na de rooms-katholieke kerk), maar ook de<br />
‘rechterflank’ van diezelfde pkn. De ‘bezinning’ op homoseksualiteit in deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
(althans, sommige daarvan) kwam op gang omstreeks 1970. Maar zoals we in<br />
hoofdstuk 12 zag<strong>en</strong>, was onder mainline protestant<strong>en</strong> (én katholiek<strong>en</strong>) zo’n herbezinning<br />
al begonn<strong>en</strong> rond 1960. 2 Deze lange, veelzijdige geschied<strong>en</strong>is wordt in detail beschrev<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> afzonderlijke publicatie (Bos 2010). Hier beperk<strong>en</strong> we ons tot het schets<strong>en</strong> van de<br />
voornaamste ontwikkeling<strong>en</strong>, <strong>en</strong> (in § 13.7) van de manier waarop deze word<strong>en</strong> gepercipieerd<br />
<strong>en</strong> geduid door sleutelfigur<strong>en</strong> <strong>en</strong> deskundig<strong>en</strong> op het gebied van behoud<strong>en</strong>d<br />
protestantisme in Nederland.<br />
‘Behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong>’ vorm<strong>en</strong> bepaald ge<strong>en</strong> homog<strong>en</strong>e categorie. Voor e<strong>en</strong> goed<br />
begrip beginn<strong>en</strong> we daarom met e<strong>en</strong> kort overzicht.<br />
13.2 Protestants Nederland<br />
13.2.1 Gereformeerd<strong>en</strong><br />
Tweehonderd jaar geled<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er in Nederland vier protestantse kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> 3<br />
van <strong>en</strong>ige omvang: de Evangelisch 4 Lutherse Kerk, de Doopsgezinde Broederschap, de Remonstrantse<br />
Broederschap <strong>en</strong>, veel groter, de Nederlandse Hervormde Kerk. Laatstg<strong>en</strong>oemde had<br />
tot het einde van de achtti<strong>en</strong>de eeuw bek<strong>en</strong>d gestaan als de Gereformeerde Kerk. ‘Hervormd’<br />
was bedoeld als e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijds, inheems synoniem van ‘gereformeerd’, maar die<br />
laatste term zou in de loop van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> twintigste eeuw word<strong>en</strong> toegeëig<strong>en</strong>d<br />
door groep<strong>en</strong> die zich niet kond<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> in de koers van de Nederlandse Hervormde<br />
Kerk. Sommige scheidd<strong>en</strong> zich daarom van deze kerk af, <strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> kerkverband<strong>en</strong>.<br />
De grootste daarvan war<strong>en</strong> de Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> in Nederland (die in 2004,<br />
met de Nederlandse Hervormde Kerk <strong>en</strong> de Evangelisch Lutherse Kerk, zou opgaan in<br />
de pkn). Daarnaast war<strong>en</strong> er behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> die hervormd blev<strong>en</strong>, met name
na ast<strong>en</strong><br />
de Gereformeerde Bond. Maar in 2004 scheidde e<strong>en</strong> deel van die rechterflank zich af, <strong>en</strong><br />
vormde de Hersteld Hervormde Kerk.<br />
Vandaag de dag zijn er in Nederland grofweg vier soort<strong>en</strong> gereformeerd<strong>en</strong>. Twee zijn niet<br />
meer dan bloedgroep<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de pkn: de ‘hervormd-gereformeerd<strong>en</strong>’ (de Gereformeerde<br />
Bond) <strong>en</strong> de voormalige ‘synodaal gereformeerd<strong>en</strong>’ (de vroegere Gereformeerde<br />
Kerk<strong>en</strong> in Nederland). Twee andere bevind<strong>en</strong> zich buit<strong>en</strong> de pkn: <strong>en</strong>erzijds de ‘bevindelijke’<br />
(Oud) Gereformeerde Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (in Nederland) 5 <strong>en</strong> de Hersteld Hervormde Kerk<br />
<strong>en</strong>, anderzijds, de ‘orthodox-gereformeerd<strong>en</strong>’ (de Christelijke Gereformeerde Kerk<strong>en</strong>, de<br />
Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> Vrijgemaakt <strong>en</strong> de Nederlands Gereformeerde Kerk<strong>en</strong>). De categorieën<br />
‘bevindelijk-gereformeerd’ <strong>en</strong> ‘hervormd-gereformeerd’ overlapp<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins.<br />
Beide tezam<strong>en</strong> word<strong>en</strong> soms aangeduid als ‘reformatorisch’ – al is die naam eig<strong>en</strong>lijk van<br />
toepassing op al de tot nu toe besprok<strong>en</strong> protestant<strong>en</strong>: ze ontl<strong>en</strong><strong>en</strong> hun id<strong>en</strong>titeit aan de<br />
zesti<strong>en</strong>de-eeuwse Reformatie.<br />
13.2.2 Evangelisch<strong>en</strong><br />
Daarnaast zijn er in Nederland sinds de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw ook protestant<strong>en</strong> die m<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
dat het in de gevestigde kerk<strong>en</strong> niet zozeer ontbreekt aan instemming met de rechte leer<br />
als wel aan het belev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> persoonlijke band met Jezus Christus, het blijmoedig<br />
del<strong>en</strong> van die ‘lev<strong>en</strong>sverander<strong>en</strong>de’ ervaring, <strong>en</strong> het uitdrag<strong>en</strong> ervan aan h<strong>en</strong> die niet,<br />
of slechts op e<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>tionele manier christ<strong>en</strong> zijn. Tot deze categorie rek<strong>en</strong><strong>en</strong> we<br />
onder meer baptist<strong>en</strong> (niet te verwarr<strong>en</strong> met doopsgezind<strong>en</strong> 6 ), het Leger des Heils, de<br />
pinkster- <strong>en</strong> (volle) evangeliegeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vele migrant<strong>en</strong>kerk<strong>en</strong>. Tuss<strong>en</strong> deze geloofsgeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
bestaan talloze verschill<strong>en</strong>, maar er zijn duidelijke ‘familietrekk<strong>en</strong>’ (zie<br />
Bos 2010).<br />
De evangelische beweging heeft ook invloed in kerk<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de familiekring. Zo<br />
bestaat er binn<strong>en</strong> de pkn sinds 1995 e<strong>en</strong> Evangelisch Werkverband. Invloedrijk zijn echter<br />
vooral jonger<strong>en</strong>organisaties als Youth for Christ. Het grootste, bek<strong>en</strong>dste <strong>en</strong> meest<br />
invloedrijke familielid is de Evangelische Omroep, maar deze k<strong>en</strong>t sinds zijn oprichting<br />
e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gd evangelisch-reformatorisch karakter (Vermaat 2007) <strong>en</strong> zijn ontwikkeling<br />
gaat e<strong>en</strong> deel van de familie veel te ver.<br />
13.2.3 Behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong><br />
Sociologisch beschouwd zijn de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> in Nederland<br />
niet zozeer geleg<strong>en</strong> in hun geloofsleer als wel in de plaats die zij hun geloof will<strong>en</strong><br />
gev<strong>en</strong>. Wat dat betreft, zi<strong>en</strong> we bij h<strong>en</strong> grofweg drie oriëntatiepunt<strong>en</strong> of bak<strong>en</strong>s: de kerk<br />
<strong>en</strong> haar geloofsleer (sam<strong>en</strong>gevat, met e<strong>en</strong> knipoog naar Calvijn, als Institutie), het gelovig<br />
innerlijk, <strong>en</strong> de ongelovige buit<strong>en</strong>wereld (zie figuur 13.1). Die laatste twee staan voorop<br />
bij evangelische protestant<strong>en</strong>, met name pinkstergelovig<strong>en</strong>: zij legg<strong>en</strong> de nadruk op<br />
de individuele religieuze ervaring (‘e<strong>en</strong> persoonlijke band met Jezus’) <strong>en</strong> het uitdrag<strong>en</strong><br />
daarvan, met moderne middel<strong>en</strong>, aan buit<strong>en</strong>staanders. De details van de traditionele<br />
geloofsleer <strong>en</strong> andere religieuze instituties vind<strong>en</strong> ze minder belangrijk. Voor zowel<br />
bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong> als orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> is juist die geloofsleer (<strong>en</strong><br />
221
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
de kerk die haar bewaart) echter hoogst belangrijk. Maar terwijl laatstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong>, met<br />
name vrijgemaakt<strong>en</strong>, dat par<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> sterke gerichtheid op de buit<strong>en</strong>wereld (bijvoorbeeld<br />
politiek <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>t), richt<strong>en</strong> bevindelijk<strong>en</strong> (met name de Gereformeerde<br />
Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) hun aandacht veeleer op het (gelovig) innerlijk, <strong>en</strong> neig<strong>en</strong> ze tot ‘wereldmijding’.<br />
Zoals we zull<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> deze stijlverschill<strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong> voor de omgang<br />
met homoseksualiteit.<br />
Figuur 13.1<br />
Typologie van behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> in Nederland<br />
orthodoxgereformeerd<br />
222<br />
Vrijgem. Ger.<br />
'institutie'<br />
Chr. Ger.<br />
Ned. Ger.<br />
buit<strong>en</strong>wereld<br />
Ger. Bond<br />
Baptist<strong>en</strong><br />
Leger des Heils<br />
bevindelijk<br />
Ger. Gem.<br />
reformatorisch<br />
Pinkstergeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
evangelisch<br />
innerlijk<br />
13.3 Opinie- <strong>en</strong> besluitvorming in de mainline protestantse kerk<strong>en</strong><br />
In e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t versch<strong>en</strong><strong>en</strong>, vuistdik handboek over de geschied<strong>en</strong>is van het Nederlandse<br />
christ<strong>en</strong>dom in de twintigste eeuw (Meijering 2007) komt het woord homoseksualiteit<br />
niet voor. 7 Wat de eerste helft van die eeuw betreft, is dat ge<strong>en</strong> wonder. Alle kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong><br />
stond<strong>en</strong> to<strong>en</strong> heel afwijz<strong>en</strong>d teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Christelijke<br />
d<strong>en</strong>ominaties onderscheidd<strong>en</strong> zich van elkaar door hun opvatting<strong>en</strong> over ‘kerkorde’ <strong>en</strong><br />
geloofsleer, maar nauwelijks door e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> seksuele moraal. Zoals we zag<strong>en</strong> in hoofdstuk<br />
12, ontwikkelde de Nederlandse Hervormde Kerk in 1952 echter e<strong>en</strong> nieuwe visie op<br />
seksualiteit, waarmee ze zich profileerde t<strong>en</strong> opzichte van haar grote rivaal, ‘Rome’ (Bos<br />
2009). In de dec<strong>en</strong>nia daarna werd seksuele ethiek e<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>stige id<strong>en</strong>tity marker, ook<br />
voor protestant<strong>en</strong> onderling.<br />
Teg<strong>en</strong> het einde van de twintigste eeuw hadd<strong>en</strong> de drie protestantse kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong><br />
die vanouds naast de Nederlandse Hervormde Kerk bestond<strong>en</strong> – de doopsgezind<strong>en</strong>,<br />
lutheran<strong>en</strong> <strong>en</strong> remonstrant<strong>en</strong> – homoseksualiteit zo goed als volledig aanvaard. Elk van
na ast<strong>en</strong><br />
de drie k<strong>en</strong>de inmiddels op<strong>en</strong>lijk homoseksuele predikant<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vanaf 1986, lang voor<br />
het burgerlijk ‘homohuwelijk’, bood de Remonstrantse Broederschap de mogelijkheid<br />
van e<strong>en</strong> ‘zeg<strong>en</strong>bede’ over niet-huwelijkse, dus ook homoseksuele relaties (Geurts<strong>en</strong> et<br />
al. 1991). De doopsgezind<strong>en</strong> volgd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ook de lutheran<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> in 1995 deze mogelijkheid<br />
hebb<strong>en</strong> vastgelegd, als ze to<strong>en</strong> niet al ver ‘sam<strong>en</strong> op weg’ war<strong>en</strong> geweest met de<br />
Nederlandse Hervormde Kerk <strong>en</strong> Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> in Nederland. Acceptatie van<br />
homoseksualiteit in deze kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> werd vergemakkelijkt door hun vrijzinnige,<br />
moderne signatuur, die eerder was geblek<strong>en</strong> uit de toelating van vrouw<strong>en</strong> tot het<br />
predikambt. 8<br />
De besluitvorming in de Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> in Nederland <strong>en</strong> vooral de (veel pluriformere)<br />
Nederlandse Hervormde Kerk verliep minder snel, <strong>en</strong> ging gepaard met forse conflict<strong>en</strong>.<br />
We vatt<strong>en</strong> deze geschied<strong>en</strong>is sam<strong>en</strong> in zo algeme<strong>en</strong> mogelijke term<strong>en</strong>, die m<strong>en</strong><br />
kan opvatt<strong>en</strong> als stadia, zij het niet noodzakelijkerwijs in deze volgorde:<br />
a. Erk<strong>en</strong>ning dat homoseksuel<strong>en</strong> ook in de eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap voorkom<strong>en</strong>;<br />
b. Pastorale zorg aan individuele homoseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> die hun nastaan; pleidooi voor<br />
begrip <strong>en</strong> medelev<strong>en</strong> van heteroseksuel<strong>en</strong>;<br />
c. Herijk<strong>en</strong> van de theologische opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit op contemporaine<br />
psychiatrische <strong>en</strong> vooral psychologische opvatting<strong>en</strong>, leid<strong>en</strong> tot de conclusie dat deze<br />
‘geaardheid’ zeld<strong>en</strong> te verhelp<strong>en</strong> is, dat het aangaan van e<strong>en</strong> heteroseksueel huwelijk<br />
daarom moet word<strong>en</strong> ontrad<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat ontk<strong>en</strong>ning of onderdrukking schadelijk kan<br />
zijn; onderscheid tuss<strong>en</strong> 'aard' <strong>en</strong> 'daad'.<br />
d. Erk<strong>en</strong>ning van het eig<strong>en</strong> tekortschiet<strong>en</strong>, van de bijdrage die het afkeur<strong>en</strong> van homoseksualiteit<br />
heeft geleverd aan afkeer, uitsluiting, discriminatie, <strong>en</strong>zovoort;<br />
e. Hoorbaar mak<strong>en</strong> van homoseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> die hun nastaan, door h<strong>en</strong> (anoniem)<br />
aan het woord te lat<strong>en</strong> in eig<strong>en</strong> media;<br />
f. Bespreekbaar mak<strong>en</strong> van homoseksualiteit buit<strong>en</strong> de individuele pastorale zorg; oproep<br />
aan homoseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> die hun nastaan om deel te nem<strong>en</strong> aan zo’n dialoog<br />
(<strong>en</strong> zich dus k<strong>en</strong>baar te mak<strong>en</strong>);<br />
g. Zelforganisatie door ouders van homoseksuel<strong>en</strong>, vervolg<strong>en</strong>s door h<strong>en</strong>zelf;<br />
h. Herbezinning op de heilige geschrift<strong>en</strong> (i.c. de bijbel), leid<strong>en</strong>d tot de conclusie dat<br />
homoseksualiteit zoals die nu wordt opgevat (‘homofilie’) niet bek<strong>en</strong>d is geweest bij<br />
h<strong>en</strong> die deze geschrift<strong>en</strong> te boek steld<strong>en</strong>, zodat de afkeuring van geslachtsverkeer<br />
tuss<strong>en</strong> geslachtsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> niet zonder meer op van toepassing is; relativering van het<br />
onderscheid tuss<strong>en</strong> ‘aard’ <strong>en</strong> ‘daad’;<br />
i. Officiële toelating van op<strong>en</strong>lijk homoseksuele ('praktiser<strong>en</strong>de') led<strong>en</strong> tot geme<strong>en</strong>schapsrituel<strong>en</strong><br />
(i.c. het Avondmaal);<br />
j. Officiële toelating van op<strong>en</strong>lijk homoseksuele ('praktiser<strong>en</strong>de') led<strong>en</strong> tot leid<strong>en</strong>de,<br />
eervolle posities in de geme<strong>en</strong>schap (als religieus gezagsdrager, i.c. ‘ambtsdrager’);<br />
k. Op<strong>en</strong>stelling van overgangsrituel<strong>en</strong> (i.c. doop <strong>en</strong> huwelijk) voor homoseksuele stell<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong>.<br />
Al voordat de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> in Nederland <strong>en</strong><br />
de Evangelisch Lutherse Kerk opging<strong>en</strong> in de pkn, hield<strong>en</strong> ze triosynodes. E<strong>en</strong> daarvan<br />
besloot op 24 november 2001 om in de nieuwe kerkorde de mogelijkheid te schepp<strong>en</strong><br />
223
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
voor het ‘zeg<strong>en</strong><strong>en</strong>’ van niet-huwelijkse relaties. Dit was e<strong>en</strong> van de aanleiding<strong>en</strong> van het<br />
eerderg<strong>en</strong>oemde schisma in de rechterflank van de pkn, dat leidde tot de vorming van<br />
de Hersteld Hervormde Kerk. 9 Naast de hervormd-gereformeerd<strong>en</strong> protesteerde ook het<br />
Evangelisch Werkverband: eind 2001 stuurde het aan alle kerk<strong>en</strong>rad<strong>en</strong> e<strong>en</strong> themanummer<br />
van zijn tijdschrift, ew Actueel, waarin homoseksualiteit onder meer werd aangeduid<br />
als ‘e<strong>en</strong> uitvinding van de duivel?’ <strong>en</strong> ‘e<strong>en</strong> uiting van diabolische anti-liefde, e<strong>en</strong> perversiteit<br />
in de meest letterlijke zin des woords’. Andere verband<strong>en</strong> in de pkn (<strong>en</strong> het coc)<br />
protesteerd<strong>en</strong> daar krachtig teg<strong>en</strong>.<br />
13.4 Opinievorming onder orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> in evangelische<br />
organisaties<br />
De ontwikkeling<strong>en</strong> onder orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> evangelisch<strong>en</strong> zijn voor e<strong>en</strong><br />
groot deel te begrijp<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> reactie op ontwikkeling<strong>en</strong> in het mainline protestantisme<br />
(met name de Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> in Nederland <strong>en</strong> de Nederlandse Hervormde Kerk)<br />
<strong>en</strong> in de wijdere sam<strong>en</strong>leving. Maar orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> (vooral de vrijgemaakt<strong>en</strong>)<br />
reageerd<strong>en</strong> ook op evangelisch<strong>en</strong>.<br />
In 1973 publiceerde dr. J. Douma, de vrijgemaakt-gereformeerde hoogleraar ethiek, e<strong>en</strong><br />
boekje getiteld Homofilie, dat vaak zou word<strong>en</strong> herdrukt. De auteur maakte e<strong>en</strong> scherp<br />
onderscheid tuss<strong>en</strong> homoseksualiteit <strong>en</strong> homofilie: het eerste was onaanvaardbaar,<br />
maar ‘homofilie’ mocht word<strong>en</strong> geaccepteerd, al was het e<strong>en</strong> gevolg van de zondeval.<br />
Aan die ‘gebrok<strong>en</strong>heid van de schepping’ hadd<strong>en</strong> echter alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> schuld <strong>en</strong> deel. Zo<br />
ontstond er in de kerk ruimte voor ‘homofiele’ geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong>: ze mocht<strong>en</strong> er zijn, al<br />
mocht<strong>en</strong> ze het niet do<strong>en</strong> (Douma 1973; zie ook Hutt<strong>en</strong>ga 2003). Nog ge<strong>en</strong> jaar later versch<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
er in het ‘vrijgemaakte’ Nederlands Dagblad twee paginagrote artikel<strong>en</strong>, waarin<br />
e<strong>en</strong> anonieme ‘homofiel’ zijn gevoelsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> opriep om zich te lat<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
De aanleiding voor deze artikel<strong>en</strong> was niet alle<strong>en</strong> Douma’s boekje, maar ook e<strong>en</strong><br />
reeks uitz<strong>en</strong>ding<strong>en</strong> van de Evangelische Omroep, waarin bekering, g<strong>en</strong>ezing <strong>en</strong><br />
huwelijk war<strong>en</strong> voorgesteld als remedie. 10 Dat was ook de strekking van e<strong>en</strong> boekje van<br />
eo-voorzitter ds. W. Glashouwer (1970) <strong>en</strong> van Getuig<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong> homosexueel (Bos<br />
1969). De door Bos geciteerde ex-homoseksueel, Johan van de Sluis, stichtte in 1975 de<br />
Evangelische Hulp Aan Homofiel<strong>en</strong> (ehah, nu Differ<strong>en</strong>t) (Dubois <strong>en</strong> De Jonge 2005: 242).<br />
Daarnaast kwam Stichting E<strong>en</strong> Nieuwe Schepping, die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s therapie aanbood –<br />
totdat de directeur moest erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat hijzelf nog steeds homo was (Koolhaas <strong>en</strong> Maris<br />
1992: 85-102; Creemers 2006).<br />
In evangelisch Nederland werd de ehah e<strong>en</strong> begrip. Maar ze ondervond veel weerstand<br />
van de homobeweging: het gebouw werd <strong>en</strong>kele ker<strong>en</strong> beklad, <strong>en</strong> in 1983 viel<strong>en</strong> activist<strong>en</strong><br />
zelfs het pand binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontvreemdd<strong>en</strong> er docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (Dubois <strong>en</strong> De Jong 2005:<br />
243). Ook orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> weinig hebb<strong>en</strong> van de evangelische aanpak:<br />
met hun stelling dat de homofiele ‘aard’ moest word<strong>en</strong> aanvaard kwam<strong>en</strong> zij niet<br />
alle<strong>en</strong> tegemoet aan de progressieve buit<strong>en</strong>wacht, maar distantieerd<strong>en</strong> zij zich ook van<br />
de evangelisch<strong>en</strong> (zie o.a. Cavier 1979; Nederlands Dagblad, 19 januari 1980).<br />
Begin jar<strong>en</strong> tachtig begonn<strong>en</strong> vrijgemaakte ouders van homofiele kinder<strong>en</strong> zich te organiser<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> dat ded<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s ook die jonger<strong>en</strong> zelf: in 1990 stichtt<strong>en</strong> zij ContrariO.<br />
224
na ast<strong>en</strong><br />
To<strong>en</strong> ontbrandde in vrijgemaakte kring e<strong>en</strong> discussie over de houdbaarheid van Douma’s<br />
onderscheid. ContrariO kreeg steun van predikant<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere opinieleiders, trok veel<br />
led<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontwikkelde grote naamsbek<strong>en</strong>dheid. 11<br />
Mede onder invloed van ContrariO veranderde de eo haar opstelling. Vanaf 2002 maakte<br />
ze homoseksualiteit bespreekbaar, onder meer met e<strong>en</strong> zeer uitgebreid webdossier,<br />
waarin uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> naast elkaar staan: hetero word<strong>en</strong> is nog<br />
maar één mogelijkheid. Ook de ehah matigde haar therapeutische pret<strong>en</strong>ties: in plaats<br />
van ‘g<strong>en</strong>ezing’ of ‘bevrijding’, spreekt Differ<strong>en</strong>t (zoals ehah sinds 2004 heet) slechts van<br />
‘verandering’ – het ‘verminder<strong>en</strong> of verblek<strong>en</strong>’ van homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s. 12 Differ<strong>en</strong>t<br />
publiceerde in 2006 met overheidssubsidie e<strong>en</strong> lespakket. Dat stimuleerde ContrariO om<br />
hetzelfde te do<strong>en</strong>. Naast ContrariO was in 2006 e<strong>en</strong> tweede zelforganisatie gekom<strong>en</strong>:<br />
RefoAnders. Deze richt zich vooral op reformatorisch<strong>en</strong> of bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> raadt onthouding aan.<br />
In de orthodox-gereformeerde kerk<strong>en</strong> bleef het officiële standpunt ongewijzigd, maar<br />
vanaf het einde van de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig war<strong>en</strong> er veel incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die duid<strong>en</strong> op verandering.<br />
In de Nederlands Gereformeerde Kerk verle<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te onlangs homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s gelijke recht<strong>en</strong>, terwijl e<strong>en</strong> andere haar predikant ontsloeg, omdat hij sam<strong>en</strong>woonde.<br />
In de Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> Vrijgemaakt veroorzaakte historicus prof. George<br />
Harinck in 2008 opschudding met e<strong>en</strong> interview waarin hij onder meer zei: ‘Mann<strong>en</strong>vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong>:<br />
prima. [...] Relaties? Ge<strong>en</strong> probleem.’ (Nederlands Dagblad, 26 januari<br />
2008; zie ook 5 februari 2008). Maar ‘verontrust<strong>en</strong>’ dwong<strong>en</strong> hem e<strong>en</strong> deel van zijn<br />
woord<strong>en</strong> in te slikk<strong>en</strong> (Nederlands Dagblad, 8 februari 2008). De hardste botsing<strong>en</strong> vond<strong>en</strong><br />
plaats in de Christelijk Gereformeerde Kerk. Zo publiceerde theoloog <strong>en</strong> psycholoog<br />
dr. Bert Loonstra Hij heeft e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d (2005), waarin hij betoogde dat er de kerk ruimte<br />
moest zijn voor ‘homoseksuele relaties in liefde <strong>en</strong> trouw’ – <strong>en</strong> zelfs voor het ‘opdrag<strong>en</strong>’<br />
daarvan (zie Van d<strong>en</strong> Berg 2008). Behoud<strong>en</strong>de medepredikant<strong>en</strong> <strong>en</strong> led<strong>en</strong> dreigd<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> scheuring, waarop Loonstra zijn boek uit de handel nam.<br />
13.5 Opinievorming onder bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong><br />
Onder hervormd-gereformeerd<strong>en</strong> was de herbezinning op homoseksualiteit al rond<br />
1990 op gang gekom<strong>en</strong>. Onder (andere) bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we weinig verandering,<br />
maar in 2007-2008 versche<strong>en</strong> e<strong>en</strong> reeks artikel<strong>en</strong> in De Saambinder, het orgaan<br />
van de Gereformeerde Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (Van Aalst 2007-2008; zie ook Ravve 2009). De auteur,<br />
e<strong>en</strong> predikant, pleitte voor het erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> bespreekbaar mak<strong>en</strong> van homoseksualiteit.<br />
Anderzijds riep hij zijn lezers op om niet toe te gev<strong>en</strong> aan de maatschappelijke druk om<br />
‘de homoseksuele lev<strong>en</strong>swijze’ te aanvaard<strong>en</strong>. Ook ander<strong>en</strong> beklag<strong>en</strong> zich over deze druk<br />
<strong>en</strong> noem<strong>en</strong> hem in één adem met nazisme, decad<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> de eindtijd. 13<br />
Het gevoel dat hun iets ‘door de strot wordt geduwd’ is wijd verbreid onder reformatorisch<strong>en</strong>,<br />
zo blijkt uit e<strong>en</strong> grootschalig onderzoek waaraan vooral sgp-stemmers deelnam<strong>en</strong><br />
(Oom<strong>en</strong> et al. 2009). Slechts e<strong>en</strong> kleine minderheid zei ‘homoseksuele praktijk<strong>en</strong>’<br />
te accepter<strong>en</strong>, maar e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijke minderheid accepteert wel ‘gevoel<strong>en</strong>s’. E<strong>en</strong> ev<strong>en</strong><br />
grote minderheid (26,3%) zei dat ze zulke gevoel<strong>en</strong>s in de afgelop<strong>en</strong> vijf jaar meer war<strong>en</strong><br />
gaan accepter<strong>en</strong> – al hadd<strong>en</strong> ze moeite met ‘de uiting<strong>en</strong> daarvan’. 14 In hun omgeving<br />
225
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
zag<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nog meer verandering: 52% bespeurt daar e<strong>en</strong> beetje, <strong>en</strong> 11% zelfs<br />
e<strong>en</strong> sterke to<strong>en</strong>ame van acceptatie.<br />
Waardoor war<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>ing veranderd? Naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> niet door<br />
ContrariO <strong>en</strong> RefoAnders, laat staan door het overheidsbeleid, maar wel door ‘gesprekk<strong>en</strong><br />
met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om mij he<strong>en</strong>’, gevolgd door discussie in de krant, de kerk <strong>en</strong> daarbuit<strong>en</strong>.<br />
Homoseksualiteit is in deze kring<strong>en</strong> de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sief besprok<strong>en</strong>: 55% van<br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zei dat ze de publieke discussie over homoseksualiteit geheel hadd<strong>en</strong><br />
gevolgd (Oom<strong>en</strong> et al. 2009: 74).<br />
13.6 Opinievorming in evangelische kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> sinds 1980<br />
Over verandering<strong>en</strong> in de omgang met homoseksualiteit onder de derde groep behoud<strong>en</strong>de<br />
protestant<strong>en</strong>, de evangelisch<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> we weinig met zekerheid zegg<strong>en</strong>:<br />
daarvoor is deze wereld te veelvormig <strong>en</strong> te vaag omlijnd. Eraan voorbijgaan mog<strong>en</strong> we<br />
echter niet, want evangelische christ<strong>en</strong><strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> vaak sterk afwijz<strong>en</strong>d te staan teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit. In 1980 publiceerde het coc e<strong>en</strong> rapport over Youth for Christ (Van<br />
Door<strong>en</strong> et al. 1980). Later in de jar<strong>en</strong> tachtig verkondigde het evangelist<strong>en</strong>echtpaar Lucas<br />
<strong>en</strong> J<strong>en</strong>ny Goeree dat aids e<strong>en</strong> straf van God was.<br />
Repres<strong>en</strong>tatiever voor de evangelische wereld zijn de baptist<strong>en</strong>. Wat homoseksualiteit<br />
betreft schaart e<strong>en</strong> deel van h<strong>en</strong> zich achter Differ<strong>en</strong>t. Dat geldt vooral voor ‘vrije<br />
bapstist<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>’, die niet zijn aangeslot<strong>en</strong> bij de Unie van Baptist<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Homoseksualiteit was e<strong>en</strong> van de twistpunt<strong>en</strong> die ertoe leidd<strong>en</strong> dat sommige geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zich losmaakt<strong>en</strong> van de Unie (zie Hoekstra <strong>en</strong> Ip<strong>en</strong>burg 2008: 322). Ook was het e<strong>en</strong><br />
directe aanleiding voor het opstapp<strong>en</strong>, in 1986, van op één na alle doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het<br />
baptist<strong>en</strong>seminarie. 15 Dergelijke crises ded<strong>en</strong> zich ook daarna voor: homoseksualiteit<br />
werd e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> z<strong>en</strong>uw. De Unie, beducht voor polarisatie, lijkt het onderwerp uit de weg<br />
te gaan.<br />
Dat geldt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s voor het Leger de Heils, dat in 1983 in opspraak kwam weg<strong>en</strong>s verme<strong>en</strong>de<br />
homodiscriminatie. De oproep van e<strong>en</strong> piepkleine ‘roze brigade’ (1992) bleef<br />
onbeantwoord. Majoor Bosshardt verle<strong>en</strong>de steun, maar behoud<strong>en</strong>de heilssoldat<strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> daarteg<strong>en</strong> in het geweer. Het hoofdkwartier hult zich in stilzwijg<strong>en</strong>.<br />
Ook in de pinkstergeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> drong<strong>en</strong> (in 1991) <strong>en</strong>kele homoseksuele gelovig<strong>en</strong> aan op<br />
acceptatie, maar zonder resultaat. Ze ging<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> weg, met Evangelisch Charismatische<br />
Viering<strong>en</strong>, thans Evangelische Roze Viering<strong>en</strong> gehet<strong>en</strong>. pinkstergeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong><br />
in opspraak in 2008, to<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d werd dat sommige van hun voorgangers (onder<br />
wie de voormalige Christ<strong>en</strong>Unie-politica Yvette Laclé, gebor<strong>en</strong> Lont) healings hield<strong>en</strong> om<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> af te help<strong>en</strong> van homoseksualiteit <strong>en</strong> zelfs hiv. Het gerucht dat ook legerpredikant<strong>en</strong><br />
zulke ‘homohealings’ zoud<strong>en</strong> praktiser<strong>en</strong>, werd met klem weersprok<strong>en</strong> door de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Pinkster- <strong>en</strong> Evangeliegeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (vpe). 16 In veel pinkstergeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wordt<br />
homoseksualiteit echter afgekeurd – e<strong>en</strong> afkeuring die niet altijd duidelijk wordt onderscheid<strong>en</strong><br />
van afkeer. Zo schreef de H<strong>en</strong>gelose voorganger E.S. Herbig in 1998 over ‘vieze<br />
<strong>en</strong> vuile zond<strong>en</strong>’. Herbig werd aangeklaagd weg<strong>en</strong>s opzettelijke belediging (art. 137c<br />
WvS) maar vrijgesprok<strong>en</strong> – net als rpf-leider Le<strong>en</strong> van Dijke, kardinaal Simonis <strong>en</strong>, later,<br />
imam El Moumni. 17<br />
226
na ast<strong>en</strong><br />
Om e<strong>en</strong> beeld te krijg<strong>en</strong> van mogelijke verandering<strong>en</strong> richtt<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> schriftelijk verzoek<br />
om informatie aan zev<strong>en</strong> landelijke kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong>, aangeslot<strong>en</strong> bij het<br />
Landelijk Platform Pinksterbeweging. 18 Het oudste <strong>en</strong> grootste liet wet<strong>en</strong>: ‘Als vpe <strong>en</strong><br />
aangeslot<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn wij ons intern aan het bezinn<strong>en</strong> op het onderwerp homoseksualiteit<br />
<strong>en</strong> zijn derhalve mom<strong>en</strong>teel nog niet in staat daar extern uitsprak<strong>en</strong> over<br />
te do<strong>en</strong>.’ 19 Rafaël Nederland schreef: ‘Rafaël Nederland is als organisatie nog maar 20<br />
jaar oud. In die 20 jaar is ons standpunt niet gewijzigd. Dat standpunt is (veel te) kort<br />
geformuleerd dat we de m<strong>en</strong>s, dus ook de hs m<strong>en</strong>s aanvaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> will<strong>en</strong> help<strong>en</strong>, maar<br />
dat we gelov<strong>en</strong> dat de Bijbel ge<strong>en</strong> ruimte geeft voor praktiser<strong>en</strong>de hs.’ 20 De overige vijf<br />
kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong>, die alle veel kleiner zijn, reageerd<strong>en</strong> niet of liet<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> tijd<br />
te hebb<strong>en</strong>.<br />
13.7 Perceptie <strong>en</strong> duiding van de ontwikkeling<strong>en</strong> onder behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong><br />
13.7.1 Verdere opzet van dit onderzoek<br />
In het voorgaande hebb<strong>en</strong> we (voornamelijk op basis van literatuur <strong>en</strong> schriftelijke bronn<strong>en</strong>)<br />
e<strong>en</strong> overzicht gegev<strong>en</strong> van verandering<strong>en</strong> in de manier waarop zowel mainline als<br />
behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> omgaan met homoseksualiteit. We hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> dat sinds<br />
<strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> ook onder orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong>, in veel mindere mate, bevindelijkgereformeerd<strong>en</strong><br />
sprake is van herbezinning <strong>en</strong> discussie – die dikwijls gepaard gaat<br />
met heftige conflict<strong>en</strong>. Om daar meer zicht op te krijg<strong>en</strong>, besprek<strong>en</strong> we de uitkomst<strong>en</strong><br />
van diepte-interviews (afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door Karlijn Volke) met sleutelfigur<strong>en</strong> <strong>en</strong> (ervarings)<br />
deskundig<strong>en</strong> (zie de lijst aan het eind van dit hoofdstuk). Aan de hand van dit materiaal<br />
(in totaal meer dan 125.000 woord<strong>en</strong> transcriptie) will<strong>en</strong> we niet zozeer lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat er<br />
zoal veranderd of aan het verander<strong>en</strong> is – de literatuur <strong>en</strong> schriftelijke bronn<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong><br />
daarover duidelijke taal – als wel hoe die verandering<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> die daarin<br />
aanwijsbaar zijn, word<strong>en</strong> gepercipieerd <strong>en</strong> geduid.<br />
Vanwege het karakter van de discussie hebb<strong>en</strong> we veel sleutelfigur<strong>en</strong> ondervraagd die<br />
deskundig zijn op het gebied van godsdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> godgeleerdheid: de helft van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
heeft theologie gestudeerd. Vier van h<strong>en</strong> zijn persoonlijk thuis in de evangelische<br />
geme<strong>en</strong>schap; zes zijn dat in de orthodox-gereformeerde kerk<strong>en</strong>; de overig<strong>en</strong> zijn<br />
hervormd-gereformeerd of bevindelijk-gereformeerd, of zijn <strong>en</strong>kel beroepshalve bek<strong>en</strong>d<br />
met behoud<strong>en</strong>d protestantisme (hs). Vrouw<strong>en</strong> zijn onder de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zeer zwak<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd – dit is e<strong>en</strong> mann<strong>en</strong>wereld – <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s, maar dat laatste<br />
is e<strong>en</strong> bewuste keuze: we wild<strong>en</strong> inzicht krijg<strong>en</strong> in langetermijnontwikkeling<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
van de interviews was met e<strong>en</strong> echtpaar, dat we als uit e<strong>en</strong> mond lat<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> (jah).<br />
Eén respond<strong>en</strong>t wilde anoniem blijv<strong>en</strong>, omdat hij beducht is voor de reacties van de<br />
homobeweging <strong>en</strong> consort<strong>en</strong>. Vijf respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn homoseksueel, ‘hebb<strong>en</strong> homogevoel<strong>en</strong>s’,<br />
of hebb<strong>en</strong> die gehad. Van deze vijf zijn niet minder dan vier veranderd van<br />
kerkg<strong>en</strong>ootschap. Dat alle<strong>en</strong> al bevestigt de relevantie van dit onderzoek.<br />
227
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
13.7.2 Manier<strong>en</strong> van sprek<strong>en</strong> (<strong>en</strong> zwijg<strong>en</strong>)<br />
‘Het gaat niet meer over “homoseksualiteit”, maar over “homo’s”‘, zegt gh. ‘Dat woord<br />
“homoseksualiteit” is ook zo expliciet; “homo” is wat luchtiger, wat speelser.’ Vroeger<br />
werd ‘homo’ in gezelschap nauwelijks gebezigd: ‘Je vermeed het, omdat het niet beschaafd<br />
was. [...] Je zegt ook niet “kut” of iets anders dat met seks te mak<strong>en</strong> te heeft. [...]<br />
En “homo” heeft natuurlijk altijd met seks te mak<strong>en</strong> – onmiddellijk.’ (gh)<br />
Voordat het begrip ‘homoseksualiteit’ of ‘homofilie’ in zwang raakte, war<strong>en</strong> er andere,<br />
bedekte term<strong>en</strong> in zwang: zowel jah als kb vertelt dat in de jar<strong>en</strong> vijftig mann<strong>en</strong> die niet<br />
warmliep<strong>en</strong> voor het andere geslacht werd<strong>en</strong> aangeduid met de uitdrukking ‘die heeft<br />
ge<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>vlees’.<br />
E<strong>en</strong> veelg<strong>en</strong>oemde verschuiving is de opkomst <strong>en</strong> ondergang van de term ‘homofilie’.<br />
Tot voor <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia was deze gangbaar in (behoud<strong>en</strong>d) protestantse kring. ‘To<strong>en</strong><br />
sprak<strong>en</strong> we ook over “negers”, bijvoorbeeld; dat klinkt nu misschi<strong>en</strong> heel d<strong>en</strong>igrer<strong>en</strong>d.’<br />
(hs) In de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig was ‘homofilie’ progressief, maar ‘[...] geleidelijk aan<br />
zag je dat homofilie alle<strong>en</strong> gebruikt werd door de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die daar teg<strong>en</strong> war<strong>en</strong>.’ (rg)<br />
Het stijlboek van de Volkskrant schrijft hierover: ‘Als bijvoeglijk naamwoord schrijv<strong>en</strong><br />
we liever homoseksueel dan “homofiel”, omdat dit laatste woord e<strong>en</strong> eo-achtige bijklank<br />
heeft gekreg<strong>en</strong>.’ (Van Gessel et al. 1997: 84). Vandaag de dag gebruikt ook de eo echter<br />
in haar (zeer uitvoerige) webdossier de term homoseksualiteit. Deze verschuiving heeft<br />
zich ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s voltrokk<strong>en</strong> in het Nederlands Dagblad: ‘Je wilt verstaan word<strong>en</strong>, dus als e<strong>en</strong><br />
term als badiner<strong>en</strong>d wordt ervar<strong>en</strong>, dan gebruik je hem niet meer.’ (kb) Maar niet overal<br />
is ‘homofilie’ verled<strong>en</strong> tijd: ‘In pastoraal taalgebruik in orthodox-gereformeerde kring<br />
wordt gezegd “onze homofiele broeders <strong>en</strong> zusters” of “onze homofiele naast<strong>en</strong>”.’ (jah)<br />
Ook de term ‘geaardheid’, die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s opgang maakte in de jar<strong>en</strong> zestig, blijkt omstred<strong>en</strong>,<br />
vooral in evangelische kring:<br />
Differ<strong>en</strong>t [voorhe<strong>en</strong>: de ehah] heeft zich altijd verzet teg<strong>en</strong> de term geaardheid. [...] Wij<br />
zijn er ook niet helemaal gelukkig mee, maar echt veel betere term<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we niet. [...] Bij<br />
RefoAnders sprek<strong>en</strong> wij van ‘m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met homogevoel<strong>en</strong>s’. (jah)<br />
Vroeger noemde het coc het ‘geaardheid’, later ging<strong>en</strong> ze over ‘gerichtheid’ sprek<strong>en</strong>, omdat<br />
wij [ehah/Differ<strong>en</strong>t] dat ook ded<strong>en</strong>. Maar dan bedoeld<strong>en</strong> ze met gerichtheid ook je lev<strong>en</strong>sstijl.<br />
[...] En nu noem<strong>en</strong> ze het e<strong>en</strong> onveranderbare id<strong>en</strong>titeit...’ (js)<br />
De toon van het sprek<strong>en</strong> over homoseksualiteit (of homofilie) is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s veranderd:<br />
volg<strong>en</strong>s gh is ze luchtiger geword<strong>en</strong> – zo kun je nu iemand terloops vrag<strong>en</strong> of hij of zij<br />
misschi<strong>en</strong> homo of lesbisch is. En volg<strong>en</strong>s jq is de toon nu ‘meer integer <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>derwijs’.<br />
Gevraagd naar de manier waarop er ‘vroeger’ werd gesprok<strong>en</strong> over homoseksualiteit<br />
noem<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> trefwoord<strong>en</strong> als ‘zonde’ <strong>en</strong> ‘taboe’, maar ook ‘onkunde <strong>en</strong><br />
geheimzinnigheid’ <strong>en</strong> term<strong>en</strong> die eerder duid<strong>en</strong> of afkeer dan op morele afkeuring:<br />
‘vreemd’, ‘vieze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>’, ‘schuttingtaal’. ‘Vroeger dacht m<strong>en</strong>: iemand moet <strong>gewoon</strong> niet<br />
zo raar do<strong>en</strong>.’ (jah) Vóór de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig werd volg<strong>en</strong>s js in de kerk (i.c. de Christelijk<br />
Gereformeerde Kerk) eig<strong>en</strong>lijk niet anders over homoseksualiteit gedacht dan in de<br />
buit<strong>en</strong>wereld. E<strong>en</strong> onbedoeld gevolg van dat taboe <strong>en</strong> die onwet<strong>en</strong>dheid was e<strong>en</strong> zekere<br />
228
na ast<strong>en</strong><br />
speelruimte: ‘M<strong>en</strong> liet het oogluik<strong>en</strong>d toe, want de predikant<strong>en</strong> [...] wist<strong>en</strong> er ook ge<strong>en</strong><br />
raad mee.’ (js) Enkele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> van bedekte liefdesrelaties:<br />
Mijn vader deed eind jar<strong>en</strong> vijftig belijd<strong>en</strong>is, nadat hij catechisatie had gehad van e<strong>en</strong> dominee,<br />
van wie je achteraf zegt: dat was waarschijnlijk <strong>gewoon</strong> e<strong>en</strong> homo. [...] Maar dat werd<br />
niet in de op<strong>en</strong>baarheid gebracht. En op die manier werd<strong>en</strong> er ook wel relaties getolereerd. [...]<br />
De kerk<strong>en</strong>raad was daar heus wel van op de hoogte, maar die praatte daar <strong>gewoon</strong> niet over.<br />
(kb)<br />
Vooral relaties tuss<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> vaak onb<strong>en</strong>oemd:<br />
In de kerk waarin ik opgroeide [in de jar<strong>en</strong> zestig] war<strong>en</strong> twee oudere dames, twee wijkverpleegkundig<strong>en</strong>.<br />
Terugkijk<strong>en</strong>d [...] zegt m<strong>en</strong>: ‘O ja, die war<strong>en</strong> lesbisch!’ En alles wijst daar<br />
dan op. Maar daar dacht niemand over. [...] Pas met de opkomst van het feminisme zie je [...]<br />
dat er ook aandacht komt voor vrouwelijke seksualiteit <strong>en</strong> dus ook voor lesbische voorkeur<strong>en</strong>.<br />
(rg)<br />
Voor de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig gold homoseksualiteit als iets dat ver af stond van de leef wereld<br />
van behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong>: ‘“Dat hoort bij hoer<strong>en</strong>, dat hoort bij zeelui <strong>en</strong> bij zwart<strong>en</strong>egers-die-<br />
jazzmuziek-mak<strong>en</strong>…” Die hoek. Kortom: “Daar kom<strong>en</strong> wij <strong>nooit</strong> mee in<br />
aanraking.”‘ (gh) In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig drong het besef door – alle<strong>en</strong> doordat er op school<br />
aandacht aan werd besteed – dat homoseksualiteit ook in eig<strong>en</strong> kring voorkwam.<br />
Volg<strong>en</strong>s pw is dat besef in de Gereformeerde Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> pas sinds kort doorgedrong<strong>en</strong>,<br />
door de activiteit<strong>en</strong> van ContrariO <strong>en</strong> RefoAnders: ‘Gangbaar was dat homo’s dat war<strong>en</strong><br />
die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die in Amsterdam vieze ding<strong>en</strong> met elkaar ded<strong>en</strong>. [...] Maar dat ze <strong>gewoon</strong> in<br />
de kerk zat<strong>en</strong>, ja dat was wel ev<strong>en</strong> schokk<strong>en</strong>d.’ 21 In de Gereformeerde Bond is er volg<strong>en</strong>s<br />
pah inmiddels ook e<strong>en</strong> predikant van wie ‘iedere<strong>en</strong>’ weet dat hij homo is; net als e<strong>en</strong><br />
stafmedewerker van de Hervormd- Gereformeerde Jeugdbond. ‘En dat zijn ding<strong>en</strong> die<br />
vijfti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> niet zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gekund.’ (jah) Ook in die tijd kwam het echter<br />
zelfs in heel behoud<strong>en</strong>de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wel voor dat bek<strong>en</strong>d was dat iemand homo was:<br />
Wij hadd<strong>en</strong> in onze eerste geme<strong>en</strong>te [1975-1979] [...] e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>paar, twee mann<strong>en</strong> die elke<br />
zondag bij ons in de kerk kwam<strong>en</strong>. Iedere<strong>en</strong> wist eig<strong>en</strong>lijk wel dat ze homo war<strong>en</strong>. Zij deeld<strong>en</strong><br />
ook de overtuiging van de geme<strong>en</strong>te dat je dan in onthouding hoorde te lev<strong>en</strong>, maar ze trokk<strong>en</strong><br />
wel heel veel sam<strong>en</strong> op. [...] Ze zat<strong>en</strong> naast elkaar in de kerk <strong>en</strong> dat vond iedere<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong>. Dat<br />
werd volledig geaccepteerd. [...] Terwijl het e<strong>en</strong> heel zware geme<strong>en</strong>te was. [...] En die <strong>en</strong>e knul<br />
die paste ook heel vaak op onze kinder<strong>en</strong>. (jah)<br />
Zo’n bedekte, discrete manier van omgaan met homoseksualiteit was niet de stijl van<br />
evangelische jonger<strong>en</strong> in die jar<strong>en</strong>. In vergelijking met vooral bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong><br />
maakt<strong>en</strong> zij homoseksualiteit veel eerder ‘bespreekbaar’, al wilde dat niet zegg<strong>en</strong> dat<br />
er te prat<strong>en</strong> viel over het toestaan van vrij<strong>en</strong> of relaties:<br />
Ook binn<strong>en</strong> Youth for Christ [...] hadd<strong>en</strong> wij wel degelijk allerlei m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die... [stilte] [...]. Dat<br />
wist je ook van elkaar, dat werd ook geaccepteerd, maar het werd niet geaccepteerd als je dat<br />
zou praktiser<strong>en</strong>...’ (ds)<br />
229
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
13.7.3 Pers <strong>en</strong> omroep: hoorbaarheid <strong>en</strong> zichtbaarheid<br />
Nieuw aan de manier waarop er teg<strong>en</strong>woordig in orthodox- (<strong>en</strong> bevindelijk-)gereformeerde<br />
kring wordt gesprok<strong>en</strong> over homoseksualiteit is dat homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> daarin zelf e<strong>en</strong> belangrijke stem hebb<strong>en</strong>. ‘Het is niet meer zo dat er over h<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> voor h<strong>en</strong> wordt beslist. [...] Als ander<strong>en</strong> dat al zoud<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, dan zul je altijd zi<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> homo reageert <strong>en</strong> zich dan ook als zodanig k<strong>en</strong>baar maakt.’ (gh) De redactie van het<br />
Nederlands Dagblad geeft al sinds het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig veel ruimte voor zo’n<br />
binn<strong>en</strong>perspectief: ‘Er is e<strong>en</strong> sterke behoefte om homo’s zelf aan het woord te lat<strong>en</strong>. [...]<br />
Dat is ook bij de opinieredactie echt beleid...’ (kb) E<strong>en</strong> moeilijkheid voor de nd-redactie<br />
is dat homo’s die kiez<strong>en</strong> voor onthouding vaak niet geheel uit de kast zijn, <strong>en</strong> daarom<br />
ook niet zo snel bereid zijn om in de krant hun verhaal te do<strong>en</strong>. Ook vrouw<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong><br />
daar vaak niet voor te porr<strong>en</strong>:<br />
Heb je eindelijk e<strong>en</strong> christelijke lesbische vrouw gevond<strong>en</strong>, zegt ze: 'Nee, ik wil toch niet geïnterviewd<br />
word<strong>en</strong>.' Dat is prima, maar voor het publieke debat is het jammer. (kb)<br />
De redactie van het nd hecht aan e<strong>en</strong> goede verstandhouding met christelijke homoorganisaties,<br />
voor het geval homoseksualiteit in het nieuws is: ‘Onze lezers will<strong>en</strong> dan<br />
wet<strong>en</strong> hoe de christelijke homo’s reager<strong>en</strong>.’ (kb) Anderzijds wil de redactie ook bezwaard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verontrust<strong>en</strong> aan het woord lat<strong>en</strong>:<br />
Ons beleid is: je moet lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat speelt. [...] Dus je kiest m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zegg<strong>en</strong> ‘O, wat verschrikkelijk!’<br />
maar ook e<strong>en</strong> homo of e<strong>en</strong> moeder die schrijft ‘Eindelijk wordt er e<strong>en</strong>s wat over<br />
gezegd, <strong>en</strong> deze kant moet<strong>en</strong> we op.’ Dat plaats je allebei, <strong>en</strong> alles wat er tuss<strong>en</strong>in zit. (kb)<br />
Wat de eig<strong>en</strong>lijke opinievorming betreft – waar ook de hoofdredactie zelf, door middel<br />
van comm<strong>en</strong>tar<strong>en</strong>, aan deelneemt – is er sinds de invoering van de Wet Gelijke<br />
Behandeling (wgb) volg<strong>en</strong>s kb weinig veranderd:<br />
Sinds 1994-95 is ons beleid eig<strong>en</strong>lijk steeds dit geweest: <strong>en</strong>erzijds prober<strong>en</strong> we homohaat <strong>en</strong><br />
geweld teg<strong>en</strong> homo’s teg<strong>en</strong> te gaan – <strong>en</strong> ondersteun<strong>en</strong> we ook dat daar vanuit de overheid initiatiev<strong>en</strong><br />
voor word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> – maar anderzijds claim<strong>en</strong> wij altijd ruimte voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
zegg<strong>en</strong> dat volg<strong>en</strong>s de bijbel homoseksuele relaties niet geoorloofd zijn. [...] Wij hebb<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk<br />
continu als boodschap afgegev<strong>en</strong>: ‘Trek daar niet e<strong>en</strong> uniforme lijn in. [...] Geef m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de<br />
ruimte om daar e<strong>en</strong> weg in te vind<strong>en</strong>.’ [...] In interne beleidsstukk<strong>en</strong> van rond 1995-96 wordt<br />
gezegd: ‘Over ti<strong>en</strong> jaar is dat allemaal heel anders.’ Maar [...] het spectrum aan standpunt<strong>en</strong> is<br />
eig<strong>en</strong>lijk niet veranderd. (kb)<br />
Naast krant<strong>en</strong> als het Nederlands Dagblad <strong>en</strong> het Reformatorisch Dagblad speelt ook de eo e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol in de m<strong>en</strong>ingsvorming over homoseksualiteit: ‘Die invloed is <strong>en</strong>orm,’<br />
zegt gh, <strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> inzake dit onderwerp. Hij bespeurt e<strong>en</strong> ‘democratisering van<br />
opinievorming’: naast of zelfs in plaats van theolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere deskundig<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
ook lek<strong>en</strong> aan het woord: ‘E<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tator als Andries Knevel stelt ervaring voorop.’ (gh)<br />
In 1982 liep hs, als stud<strong>en</strong>t theologie, e<strong>en</strong> maand lang stage bij de eo, die to<strong>en</strong> nog fel<br />
strijd voerde teg<strong>en</strong> de moderne cultuur <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> andere, progressieve christ<strong>en</strong><strong>en</strong>:<br />
230
na ast<strong>en</strong><br />
Enerzijds ‘Wij hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> Woord voor de wereld’ <strong>en</strong> anderzijds ‘Ze moet<strong>en</strong> ons ook altijd<br />
hebb<strong>en</strong>.’ Dus slachtoffer <strong>en</strong> elite tegelijk... [...] Knevel <strong>en</strong> Van d<strong>en</strong> Brink lat<strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> vrolijk<br />
kwekk<strong>en</strong> zonder dat ze daar direct e<strong>en</strong> morele reactie op hebb<strong>en</strong>; dat zou to<strong>en</strong> ond<strong>en</strong>kbaar zijn<br />
geweest.’ (hs)<br />
Sinds de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig is die spanning tuss<strong>en</strong> gelovige <strong>en</strong> ‘moderne cultuur’ verminderd.<br />
De eo is salonfähiger <strong>en</strong> machtiger geword<strong>en</strong>, zegt hs:<br />
Het is daarnaast ook het medium dat dwingt tot concessies. Gewoon de eis<strong>en</strong> die aan e<strong>en</strong><br />
publieke omroep gesteld word<strong>en</strong>, inclusief de professionaliteit – van programmamakers die de<br />
beroepseer belangrijker gaan vind<strong>en</strong>. [...] De kijkcijfers [...] war<strong>en</strong> minder belangrijk dan nu.<br />
(hs)<br />
Wat homoseksualiteit betreft heeft de eo volg<strong>en</strong>s hs e<strong>en</strong> w<strong>en</strong>ding gemaakt ‘van veroordeling<br />
naar pastoraat’. Die w<strong>en</strong>ding hangt volg<strong>en</strong>s kb sam<strong>en</strong> met het behal<strong>en</strong> van de<br />
A-status, in 1992: ‘To<strong>en</strong> [...] hebb<strong>en</strong> ze heel veel personeel binn<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
ze ook van binn<strong>en</strong>uit meer de druk om homoseksualiteit te accepter<strong>en</strong>.’ Van de nieuwe<br />
medewerkers, zo suggereert kb, war<strong>en</strong> sommig<strong>en</strong> zelf homoseksueel: ‘In bepaalde beroep<strong>en</strong><br />
(vooral creatieve beroep<strong>en</strong>, maar ook onder predikant<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in de journalistiek)<br />
werk<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong> meer homo’s dan in andere. [...] Dus daar heb je <strong>gewoon</strong> met elkaar te<br />
mak<strong>en</strong>...’ Ook js noemt dat als e<strong>en</strong> verklaring: ‘De eo die heeft behoorlijk wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong> die zelf homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong>, die ik ook k<strong>en</strong>; die ook bij Differ<strong>en</strong>t<br />
zijn geweest.’ Volg<strong>en</strong>s hem is de eo gezwicht voor ‘de volksm<strong>en</strong>ing’ dat homoseksualiteit<br />
e<strong>en</strong> onveranderbaar gegev<strong>en</strong> is. ‘Het is niet op wet<strong>en</strong>schappelijke gegev<strong>en</strong>s dat m<strong>en</strong><br />
er anders over is gaan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>; het is meer e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>taliteitsverandering...’ (js) Ook het<br />
(oogluik<strong>en</strong>d) toestaan van e<strong>en</strong> homoseksuele lev<strong>en</strong>sstijl is volg<strong>en</strong>s hem ‘erin geslop<strong>en</strong>’..<br />
E<strong>en</strong> ontwikkeling die de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet noem<strong>en</strong>, is dat omroep<strong>en</strong> meer aandacht<br />
zijn gaan bested<strong>en</strong> aan homoseksualiteit. Ook wat dat betreft heeft zich e<strong>en</strong> belangrijke<br />
verandering voltrokk<strong>en</strong>, zo concluder<strong>en</strong> we uit e<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong> peiling (zie tabel 13.1). In<br />
de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig kwam homoseksualiteit aan de orde in pakweg honderd programma’s:<br />
twee promille van het totale radio- <strong>en</strong> tv-aanbod. Van die uitz<strong>en</strong>ding<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> vijfde à<br />
e<strong>en</strong> zesde verzorgd door protestantse z<strong>en</strong>dgemachtigd<strong>en</strong>, met name de ikon (alias: het<br />
ikor). Zij produceerde in 1978 bijvoorbeeld Hoera, e<strong>en</strong> homo!?: e<strong>en</strong> dramaserie over e<strong>en</strong><br />
onderwijzer die e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d heeft, <strong>en</strong> daarom zijn vaste aanstelling dreigt te verliez<strong>en</strong>. 22<br />
Eerder vertoonde ze e<strong>en</strong> uitvoerige discussie tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrijzinnige <strong>en</strong> e<strong>en</strong> rechtzinnige<br />
theoloog over de aard van de bijbel – gedemonstreerd aan de hand van Sodom (zie Deurloo<br />
<strong>en</strong> Graafland 1976). Wie van de twee de voorkeur van de makers had, was ge<strong>en</strong> vraag.<br />
Ev<strong>en</strong>als andere progressieve omroep<strong>en</strong> (met name de vpro) distantieerde de ikon zich<br />
krachtig van de opvatting<strong>en</strong> van de eo. Homoseksualiteit werd zo e<strong>en</strong> onderwerp waarmee<br />
beide omroep<strong>en</strong> duidelijk maakt<strong>en</strong> waar ze stond<strong>en</strong> – de <strong>en</strong>e links, de andere rechts<br />
van de ncrv.<br />
Laatstg<strong>en</strong>oemde had veel meer z<strong>en</strong>dtijd dan de ikon <strong>en</strong> de eo, maar besteedde aanvankelijk<br />
veel minder aandacht aan homoseksualiteit; misschi<strong>en</strong> omdat ze de kerk in het<br />
midd<strong>en</strong> wilde houd<strong>en</strong>. Maar in de late jar<strong>en</strong> tachtig nam ze de leiding, met e<strong>en</strong> twaalfdelige<br />
radioleergang over theologie <strong>en</strong> homoseksualiteit (1989). Ook de eo besteedde<br />
231
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
daar to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tijdlang meer aandacht aan, onder meer naar aanleiding van aids <strong>en</strong> het<br />
Wetsvoorstel Gelijke Behandeling. De laatste jar<strong>en</strong> had ze het er bijna ev<strong>en</strong> vaak over<br />
als de ncrv, hoewel die er telk<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> schepje bov<strong>en</strong>op deed. Doordat ook andere,<br />
niet-protestantse omroep<strong>en</strong> hetzelfde ded<strong>en</strong>, kwam homoseksualiteit in het afgelop<strong>en</strong><br />
dec<strong>en</strong>nium zo’n vijf à zes keer vaker aan de orde dan in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig (0,8% à 0,9% in<br />
plaats van 0,1% à 0,2% van de programma’s). Voor m<strong>en</strong> dit bestempelt tot e<strong>en</strong> blijk van<br />
‘seksualisering’, di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> ook op andere onderwerp<strong>en</strong> te scor<strong>en</strong>. Dan blijkt dat ook<br />
het aandeel van programma’s over ‘godsdi<strong>en</strong>st’, ‘God’ of ‘god<strong>en</strong>’ sinds de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig<br />
meer dan verdubbeld is.<br />
Tabel 13.1<br />
Aantal radio <strong>en</strong> tv-uitz<strong>en</strong>ding<strong>en</strong> over ‘homoseksualiteit’, ‘homofilie’ <strong>en</strong> dergelijke, totaal <strong>en</strong> per<br />
protestantse z<strong>en</strong>dgemachtigde, 1970-2009<br />
232<br />
aantal uitz<strong>en</strong>ding<strong>en</strong>,<br />
over alle<br />
onderwerp<strong>en</strong><br />
aantal<br />
uitz<strong>en</strong>ding<strong>en</strong><br />
over homo*<br />
idem, per protestantse z<strong>en</strong>dgemachtigde<br />
ikon ncrv eo<br />
ikon+<br />
ncrv+<br />
eo<br />
idem, als perc<strong>en</strong>-<br />
tage van alle uitz.<br />
over homo*<br />
1970-74 31.390 44 5 1 2 8 18<br />
1975-79 34.322 61 6 3 1 10 16<br />
1980-84 44.984 130 11 2 4 17 13<br />
1985-89 73.114 340 11 20 10 41 12<br />
1990-94 114.499 743 19 22 12 53 7<br />
1995-99 115.226 814 19 59 7 85 10<br />
2000-04 131.813 1.094 25 70 36 131 12<br />
2005-09 191.922 1.707 29 82 72 183 11<br />
De bron (http://zoek<strong>en</strong>.beeld<strong>en</strong>geluid.nl) is geraadpleegd door te zoek<strong>en</strong> op ‘homo*’. Het aantal<br />
uitz<strong>en</strong>ding<strong>en</strong> is ietwat vervuild, daar niet is gecontroleerd op het voorkom<strong>en</strong> ´homo sapi<strong>en</strong>s´,<br />
´homoge<strong>en</strong>´ e.d. Ook is niet gecontroleerd op dubbele records. Verder is het d<strong>en</strong>kbaar dat<br />
uitz<strong>en</strong>ding<strong>en</strong> niet zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de database van het Instituut voor Beeld <strong>en</strong> Geluid.<br />
13.7.4 Coming-out<br />
Volg<strong>en</strong>s vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> de verandering<strong>en</strong> in de omgang met homoseksualiteit<br />
voor e<strong>en</strong> belangrijk deel sam<strong>en</strong> met het uitkom<strong>en</strong> van homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> in de eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap. Hoewel er <strong>en</strong>ige discussie is over de<br />
manier waarop dat het beste kan geschied<strong>en</strong> (zo pleit RefoAnders voor coming true in<br />
plaats van coming-out), blijkt dat onder (behoud<strong>en</strong>de) protestant<strong>en</strong> – anders dan in veel<br />
etnische minderhed<strong>en</strong> – eerlijkheid hoger wordt gewaardeerd dan discretie. Comingout<br />
dwingt respect af, zegt gh, <strong>en</strong> hetero’s ontdekk<strong>en</strong> daardoor ‘[...] dat homo’s gewone<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn met normale verlang<strong>en</strong>s die iedere<strong>en</strong> heeft.’ Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> noopt het de<br />
omgeving om zich te lat<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>:<br />
Zo’n coming-out dwingt ook de geme<strong>en</strong>schap tot e<strong>en</strong> coming-out: ‘Nou moet ik ton<strong>en</strong> wat<br />
ik waard b<strong>en</strong>!’ [...] Zo’n homo die zich k<strong>en</strong>baar maakt, wordt door iedere<strong>en</strong> op de koffie ge-
na ast<strong>en</strong><br />
vraagd. Niet omdat ze voor homoseksualiteit zijn, maar omdat ze met hem te do<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
dat niet omdat-ie ziek is, maar omdat dat lastig is – christ<strong>en</strong> <strong>en</strong> homo. Terwijl zo’n homo dat<br />
misschi<strong>en</strong> helemaal niet zo ziet. Die zegt: ‘Ja maar, hoor e<strong>en</strong>s: hetero <strong>en</strong> christ<strong>en</strong> is ook best<br />
lastig.’ Zo. (gh)<br />
Uitkom<strong>en</strong> wordt dus verwelkomd, maar niet als het op e<strong>en</strong> demonstratieve manier gebeurt:<br />
In mijn geme<strong>en</strong>te [...] is er ook e<strong>en</strong> man binn<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong> die getrouwd was geweest [...] <strong>en</strong><br />
hij zei ook: ‘Ik b<strong>en</strong> homo.’ Dat werd ook goed opgepikt. [...] E<strong>en</strong> paar wek<strong>en</strong> later had-ie e<strong>en</strong><br />
vri<strong>en</strong>d <strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> ze hand in hand de kerk in. Ja, <strong>en</strong> dat vind<strong>en</strong> vooral oudere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dan<br />
provocer<strong>en</strong>d. (gh)<br />
Publieke manifestaties als, met name, de jaarlijkse bot<strong>en</strong>parade hebb<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s vel<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> negatief effect op de acceptatie van homoseksualiteit. E<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
geeft blijk van de afkeer die manifestaties bij hem oproep<strong>en</strong>:<br />
Kijk als ik zo’n Gay Pride in Amsterdam [zie], dan ga ik drie keer over mijn nek. Afschuwelijk.<br />
Wat dat vind ik dus demonstratief. En dan d<strong>en</strong>k ik: ‘Jong<strong>en</strong>s, doe je broek nou e<strong>en</strong>s naar b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kijk of het past? Het past <strong>gewoon</strong> helemaal niet!’ [lacht] Excuseer me [lacht]. Doe<br />
toch normaal. Daar heb ik wel ev<strong>en</strong> moeite mee. Tegelijkertijd zie ik de strijd in de lev<strong>en</strong>s van<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Ik bedoel: alsjeblieft, God houdt van je; je mag er zijn. (ds)<br />
Hoewel het op prijs wordt gesteld als homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zichzelf k<strong>en</strong>baar mak<strong>en</strong>, verkiest<br />
m<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nelijk hoorbaarheid bov<strong>en</strong> zichtbaarheid. Ook wordt er heel negatief gereageerd<br />
op vrouw<strong>en</strong> (met name moeders) die na e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> huwelijk erachter kom<strong>en</strong> dat ze<br />
lesbisch zijn, <strong>en</strong> dan scheid<strong>en</strong>:<br />
Want als je getrouwd b<strong>en</strong>t (<strong>en</strong> je hebt nota b<strong>en</strong>e kinder<strong>en</strong>), dan kan dat helemaal niet. [...]<br />
Kijk, er wordt niet gered<strong>en</strong>eerd van: ‘Ze heeft nu haar ware id<strong>en</strong>titeit ontdekt.’ [...] Nee, er<br />
wordt veeleer gezegd: ‘Als het dan al zo is [...] dan zou ze toch [...] <strong>gewoon</strong> moet<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> waar<br />
ze is, <strong>en</strong> er het beste van zi<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>.’ Ik d<strong>en</strong>k dat dat wel e<strong>en</strong> heel zwaarweg<strong>en</strong>d punt is:<br />
breking van het huwelijksverbond. (jah)<br />
T<strong>en</strong> grondslag aan zulke afwijz<strong>en</strong>de reacties van sommige orthodoxe, traditionele gelovig<strong>en</strong><br />
ligt volg<strong>en</strong>s rg e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>teel andere manier van ethisch red<strong>en</strong>er<strong>en</strong>:<br />
Het gaat niet e<strong>en</strong>s zozeer teg<strong>en</strong> homoseksueel zijn, maar [teg<strong>en</strong>] de onderligg<strong>en</strong>de gedachte<br />
dat je trouw moet zijn aan jezelf. [...] Nee, vindt m<strong>en</strong>, je moet je lev<strong>en</strong> niet vormgev<strong>en</strong> naar je<br />
innerlijke gevoel<strong>en</strong>s, je moet het vormgev<strong>en</strong> naar externe regels. (rg)<br />
In dat opzicht is er volg<strong>en</strong>s hem e<strong>en</strong> belangrijk verschil tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds orthodox- <strong>en</strong><br />
bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> anderzijds evangelisch<strong>en</strong>. Eerstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong> als verantwoordelijkheid <strong>en</strong> gehoorzaamheid (aan Gods Wet of Woord),<br />
laatstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong> onderstrep<strong>en</strong> het belang van tamelijk subjectieve waard<strong>en</strong> als echtheid<br />
<strong>en</strong> (emotionele) auth<strong>en</strong>ticiteit. Ook hs bespeurt dat onder evangelisch<strong>en</strong>: ‘Gevoel<strong>en</strong>s<br />
word<strong>en</strong> veel belangrijker dan dogma’s. [...] Muziek is e<strong>en</strong> middel geword<strong>en</strong> waarmee<br />
m<strong>en</strong> communiceert <strong>en</strong> niet zozeer het gesprok<strong>en</strong> woord.’<br />
233
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Ook de twee meest uitgesprok<strong>en</strong> evangelische respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bespeur<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
door de k<strong>en</strong>nismaking met homo´s van vlees <strong>en</strong> bloed van m<strong>en</strong>ing verander<strong>en</strong>, maar<br />
zij waarder<strong>en</strong> dat heel anders. Volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> leidt het ertoe dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun omgeving<br />
slappe knieën krijg<strong>en</strong>:<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gaan om, als het dichtbij komt. [...] Dan b<strong>en</strong> je g<strong>en</strong>eigd het goed te prat<strong>en</strong>. (js)<br />
Zodra iemand in zijn persoonlijke lev<strong>en</strong>ssfeer iemand k<strong>en</strong>t die homo is, verandert zijn m<strong>en</strong>ing.<br />
[...] Aan de <strong>en</strong>e kant is dat lov<strong>en</strong>swaardig, want het gaat altijd om gezicht<strong>en</strong>, om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
[...] Maar aan de andere kant d<strong>en</strong>k ik: als jij als christ<strong>en</strong> echt gelooft dat de bijbel Gods Woord<br />
is, wil je dan buig<strong>en</strong> voor God of voor de publieke opinie? Wat is nou belangrijker? De eerste<br />
christ<strong>en</strong><strong>en</strong> war<strong>en</strong> erg teg<strong>en</strong>draads, die ging<strong>en</strong> voor de leeuw<strong>en</strong>. Durv<strong>en</strong> we dat überhaupt nog<br />
[...]? [Interviewer: Wat gebeurt er dan, als je voor de leeuw<strong>en</strong> gaat?] Nou, dan staan er in de<br />
krant allemaal heel lelijke ding<strong>en</strong> over je geschrev<strong>en</strong>. (ds)<br />
13.7.5 Invloed van binn<strong>en</strong>uit of van buit<strong>en</strong>af?<br />
Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> lov<strong>en</strong> unaniem de bijdrage van christelijke homo-organisaties als Refo-<br />
Anders <strong>en</strong>, vooral, ContrariO – al vind<strong>en</strong> evangelisch<strong>en</strong> het bed<strong>en</strong>kelijk dat de laatste<br />
ver<strong>en</strong>iging zich niet uitspreekt teg<strong>en</strong> vrij<strong>en</strong> (‘praktiser<strong>en</strong>’). Veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn<br />
echter negatief over het overheidsbeleid, dat te weinig rek<strong>en</strong>ing zou houd<strong>en</strong> met gewet<strong>en</strong>sbezwar<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> over de seculiere homobeweging, i.c. het coc. Dat zou namelijk e<strong>en</strong><br />
karikaturaal beeld schets<strong>en</strong> van behoud<strong>en</strong>de christ<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> hun te weinig ruimte gev<strong>en</strong><br />
om op hun eig<strong>en</strong> manier om te gaan met homoseksualiteit:<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niet gelovig zijn, interesseert het ge<strong>en</strong> bal of wij nou gelov<strong>en</strong> in de wederopstanding<br />
van Christus. [...] Maar voor seksualiteit ligt dat natuurlijk anders. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niet<br />
gelovig zijn, wet<strong>en</strong> dat het <strong>gewoon</strong> e<strong>en</strong> hot item voor ons is, <strong>en</strong> dan probeert m<strong>en</strong> maar om het<br />
toch aan ons op te legg<strong>en</strong>. [...] Dat is net als met Asterix <strong>en</strong> Obelix: er was nog één klein dorpje<br />
in Frankrijk dat niet voor de Romein<strong>en</strong> had gebog<strong>en</strong>... (jah)<br />
Het emancipatiestrev<strong>en</strong> van de (seculiere) homobeweging (<strong>en</strong> van de overheid) wordt<br />
k<strong>en</strong>nelijk ervar<strong>en</strong> als inm<strong>en</strong>ging van e<strong>en</strong> vreemde mog<strong>en</strong>dheid in binn<strong>en</strong>landse aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>,<br />
dus als gr<strong>en</strong>soverschrijding. Dat zet wele<strong>en</strong>s kwaad bloed:<br />
Als niet-religieuze organisaties zich gaan bemoei<strong>en</strong> met wat er in de kerk gebeurt, kunn<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van de kerk zoiets hebb<strong>en</strong> van: ‘Waar bemoei<strong>en</strong> jullie je mee?’ En dat is de naam die<br />
het coc nogal heeft gekreg<strong>en</strong>. (md)<br />
Het coc begrijpt niet wat er speelt binn<strong>en</strong> de christelijke geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Het beeld dat zij van<br />
homo-emancipatie hebb<strong>en</strong>, werkt juist averechts onder christ<strong>en</strong><strong>en</strong>. [...] Het coc is uitgesprok<strong>en</strong><br />
antichristelijk. Ze hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> slechte reputatie binn<strong>en</strong> de christelijke geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. (sc)<br />
Dus het nadeel van coc is hun agressie <strong>en</strong> hun oorlog teg<strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> die anders d<strong>en</strong>kt. [...]<br />
Terwijl ik nog steeds d<strong>en</strong>k dat het niet echt Gods bedoeling kan zijn. Het is ook ingewikkeld met<br />
de voortplanting <strong>en</strong> al dat soort ding<strong>en</strong> meer. Ik b<strong>en</strong> toch blij dat niet iedere<strong>en</strong> zo is, anders zou<br />
het e<strong>en</strong> soort puzzel word<strong>en</strong>. (ds)<br />
234
na ast<strong>en</strong><br />
Volg<strong>en</strong>s sommige behoud<strong>en</strong>de christ<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn zij inmiddels e<strong>en</strong> verdrukte minderheid:<br />
Er wordt ook binn<strong>en</strong> de homowereld ontzett<strong>en</strong>d geaasd, om te kijk<strong>en</strong> waar behoud<strong>en</strong>de<br />
christ<strong>en</strong><strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gepakt. [...] Ja, wie discrimineert wie, hé? Wij zijn vaak heel zachtmoedig<br />
<strong>en</strong> dit [homo-zijn] wordt eig<strong>en</strong>lijk al heel lang door ons geaccepteerd. (jah)<br />
In de beleving van deze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (met name de evangelisch<strong>en</strong> onder h<strong>en</strong>) is de homobeweging<br />
buit<strong>en</strong><strong>gewoon</strong> machtig:<br />
Wat ik van het coc in de loop van de tijd gezi<strong>en</strong> heb, is dat zij strategisch gewerkt hebb<strong>en</strong> [...]<br />
door groep<strong>en</strong> die teg<strong>en</strong> zijn één voor één aan te pakk<strong>en</strong>. En daarmee monddood te mak<strong>en</strong>. [...]<br />
Youth for Christ is na die tijd [1980] zeer voorzichtig geword<strong>en</strong>. Ze sprek<strong>en</strong> zich er niet meer<br />
over uit. [...] Angst voor de agressie van de homobeweging. [...] Op het mom<strong>en</strong>t dat ik in publiek<br />
debat zou zegg<strong>en</strong> 'Homoseksualiteit is teg<strong>en</strong> Gods bedoeling, <strong>en</strong> dus zonde.' moet je e<strong>en</strong>s<br />
oplett<strong>en</strong> wat er dan met mij gebeurt. Hoe ik dan word aangevall<strong>en</strong>. [...] Dan krijg ik de stront<br />
over me he<strong>en</strong>. [...] Ook in de kerk is daar agressie over. [...][fluistert:] Ik d<strong>en</strong>k alle<strong>en</strong>: Wat is dat<br />
voor kracht? Wat zit daarachter? En dat vind ik zo beangstig<strong>en</strong>d. (ds)<br />
Deze respond<strong>en</strong>t plaatst de druk die hij <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> vanuit de homobeweging <strong>en</strong><br />
de overheid (‘e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme intolerantie van de tolerant<strong>en</strong>’) in apocalyptisch perspectief:<br />
De bijbel belooft ons dat dat heel erg gaat word<strong>en</strong>. In de Op<strong>en</strong>baring van Johannes staat dat<br />
we op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t allemaal e<strong>en</strong> chip hebb<strong>en</strong> in onze hand<strong>en</strong> <strong>en</strong> in ons voorhoofd. En<br />
dat niemand kan kop<strong>en</strong> of verkop<strong>en</strong> die niet zo’n chip heeft <strong>en</strong> dat we daarmee onder e<strong>en</strong> soort<br />
totalitair systeem e<strong>en</strong> machtcontrole komt, van e<strong>en</strong> macht die de Antichrist heet. 23 (ds)<br />
Eig<strong>en</strong>er beweging komt ds (die als <strong>en</strong>ige anoniem wil blijv<strong>en</strong>) terug op de commotie<br />
die eind 2001 ontstond over de eerderg<strong>en</strong>oemde publicatie van het Evangelisch<br />
Werkverband:<br />
Hier hebb<strong>en</strong> ze ons gepakt, op dit stukje. [...] Daar gaan we inderdaad te kort door de bocht: ‘Is<br />
homofilie e<strong>en</strong> uitvinding de duivel?’ [...] En dan krijg je gigantische agressie teg<strong>en</strong> je, waarvan<br />
ik dan op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t d<strong>en</strong>k [...]: daar zit wel degelijk e<strong>en</strong> andere kracht achter – van<br />
agressie, <strong>en</strong> iets wat niet van God is. Is het dan niet juist e<strong>en</strong> bevestiging dat het hier gaat om<br />
e<strong>en</strong> uitvinding van de duivel? [...] Er staat e<strong>en</strong> tekst in de bijbel dat je niet hebt te strijd<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
vlees <strong>en</strong> bloed, maar de macht<strong>en</strong> <strong>en</strong> de overhed<strong>en</strong>. 24 Dat wil zegg<strong>en</strong>: het gaat niet om strijd<br />
teg<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, maar er zit e<strong>en</strong> soort geestelijk kracht achter. (ds)<br />
Naar deze respond<strong>en</strong>t me<strong>en</strong>t, maakt de controverse over homoseksualiteit dus deel uit<br />
van e<strong>en</strong> kosmische, apocalyptische krachtmeting van Goed <strong>en</strong> Kwaad.<br />
13.7.6 Invloed van het overheidsbeleid<br />
Zoals we in paragraaf 13.5 zag<strong>en</strong>, zijn de (bevindelijk-gereformeerde) respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van<br />
Oom<strong>en</strong> et al. (2009) er veelal van overtuigd dat de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> acceptatie van homoseksuel<strong>en</strong><br />
niet te dank<strong>en</strong> is aan de overheid, noch aan de christelijke homo-organisaties.<br />
Onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> daar heel anders over:<br />
235
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
236<br />
Eig<strong>en</strong>lijk bepaalt in zekere zin Plasterk nu het tempo waarin die aanvaarding verder gaat. [...]<br />
En je moet onderschatt<strong>en</strong> wat e<strong>en</strong> effect dat heeft op die kring<strong>en</strong>. Er is nu wel verzet, maar m<strong>en</strong><br />
heeft nu ook in het achterhoofd: ‘We moet<strong>en</strong> er iets mee.’ (gh)<br />
Wat ik ook wel merk is dat door de houding van de overheid (minister Plasterk) <strong>en</strong> de subsidie<br />
die met name ContrariO ontving, er ook in de orthodoxere kerk<strong>en</strong> veel aan het verander<strong>en</strong> is.<br />
(eg)<br />
Vooral de beleidsnota Gewoon homo zijn heeft e<strong>en</strong> belangrijke omkeer gegev<strong>en</strong> in onze kring.<br />
M<strong>en</strong> werd zich hierdoor bewust dat er nu echt e<strong>en</strong> visie moet kom<strong>en</strong>. (jq)<br />
Zelfs js, repres<strong>en</strong>tant van e<strong>en</strong> organisatie die zeer kritisch staat teg<strong>en</strong>over het strev<strong>en</strong><br />
om homoseksualiteit te aanvaard<strong>en</strong>, bespeurt gunstige effect<strong>en</strong> van het huidige overheidsbeleid:<br />
[...] bij de aanvraag van subsidie hadd<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> gesprek met Plasterk, waarbij al deze organisaties<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd war<strong>en</strong>. En dan zie je dat die andere organisaties ons niet alle<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
als vijand, maar meer als gelijkwaardig. (js)<br />
In de jar<strong>en</strong> tachtig <strong>en</strong> vroege jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig liep<strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> (<strong>en</strong><br />
rooms-katholiek<strong>en</strong>) te hoop teg<strong>en</strong> de Wet Gelijke Behandeling (wgb), maar nu die wet er<br />
e<strong>en</strong>maal is, zo constateert hs, legg<strong>en</strong> ze zich erbij neer. In de praktijk valt het namelijk<br />
wel mee: de wgb gaat niet of nauwelijks t<strong>en</strong> koste van de godsdi<strong>en</strong>stvrijheid <strong>en</strong> ze biedt<br />
gelovig<strong>en</strong> ook de mogelijkheid om te protester<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de discriminatie die zijzelf m<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
te ondergaan. Toch heeft de wgb volg<strong>en</strong>s de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke bijdrage<br />
geleverd aan de homo-emancipatie – zij het niet zozeer waar het leerkracht<strong>en</strong> als wel<br />
waar het leerling<strong>en</strong> betreft: ‘Via die weg word<strong>en</strong> christelijke organisaties gedwong<strong>en</strong><br />
om beleid aan te pass<strong>en</strong>.’ (md) Ook de toez<strong>en</strong>ding 25 , in 2004, van e<strong>en</strong> exemplaar van<br />
het homojonger<strong>en</strong>blad Expreszo (dat door veel behoud<strong>en</strong>d-protestantse schol<strong>en</strong> werd<br />
weggegooid of geretourneerd), heeft volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> uiteindelijk e<strong>en</strong> positief effect<br />
gehad: ‘[...] dat heeft schol<strong>en</strong> wel aan het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> gezet: Dit niet, maar wat dan wel? To<strong>en</strong><br />
is Differ<strong>en</strong>t vrij snel met e<strong>en</strong> lespakket gekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> to<strong>en</strong> heeft ContrariO gedacht: Nu<br />
moet<strong>en</strong> wij als de sodemieter aan de slag gaan...’ (md)<br />
13.7.7 Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ominaties <strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />
‘Globaal kun je zegg<strong>en</strong>: hoe orthodoxer, hoe moeilijker [homoseksualiteit ligt]’, stelt rg,<br />
maar hij constateert ook dat de m<strong>en</strong>ingsvorming onder orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> de<br />
laatste jar<strong>en</strong> sterk in beweging is:<br />
In de vrijgemaakte kerk<strong>en</strong>, daar rommelt het heel erg op dit mom<strong>en</strong>t. En afgezi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> aantal<br />
hardliners is die kerk in zijn geheel <strong>gewoon</strong> aan het liberaliser<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> deel omdat de<br />
basism<strong>en</strong>taliteit van onze sam<strong>en</strong>leving, onze cultuur doordringt: ‘Er zijn nu e<strong>en</strong>maal <strong>gewoon</strong><br />
homo’s. Mag je van h<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> dat zij alle<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>?’ (rg)<br />
De ontwikkeling in de Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> Vrijgemaakt lijkt iets minder snel te<br />
gaan dan in de Nederlands Gereformeerde Kerk, maar sneller dan in de Christelijk<br />
Gereformeerde Kerk <strong>en</strong> dan onder ‘reformatorisch<strong>en</strong>’ (met name bevindelijk-gerefor-
na ast<strong>en</strong><br />
meerde kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> als de Gereformeerde Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>). gh verklaart dat laatste<br />
uit e<strong>en</strong> kerkhistorisch gegroeid verschil:<br />
Vrijgemaakt<strong>en</strong> zijn – <strong>en</strong> dat heeft te mak<strong>en</strong> met het feit dat het Kuyperian<strong>en</strong> zijn – op de<br />
sam<strong>en</strong>leving gericht. Ze hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bezwaar teg<strong>en</strong> tv, ze hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bezwaar teg<strong>en</strong> meisjes<br />
in broek<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze gaan mee met de laatste mode. Ze zijn op<strong>en</strong>er naar de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> ondergaan<br />
dus ook meer invloed. (gh)<br />
Alle gereformeerd<strong>en</strong> tezam<strong>en</strong>, zo b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, verschill<strong>en</strong> echter<br />
van evangelisch<strong>en</strong>. Dat verschil bestaat volg<strong>en</strong>s gh, md, rg <strong>en</strong> ook js onder meer hierin<br />
dat m<strong>en</strong> in gereformeerde kring weinig geloof hecht aan de mogelijkheid om homoseksualiteit<br />
te ‘g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>’ – of hoe dat teg<strong>en</strong>woordig ook g<strong>en</strong>oemd wordt. Volg<strong>en</strong>s gh <strong>en</strong><br />
md komt dat gebrekkige geloof niet zozeer voort uit andere psychologische, als wel uit<br />
andere theologische overtuiging<strong>en</strong>. Gereformeerd<strong>en</strong> zijn dieper doordrong<strong>en</strong> van ‘de<br />
gebrok<strong>en</strong>heid van de schepping’ <strong>en</strong> van de beperking<strong>en</strong> die deze met zich meebr<strong>en</strong>gt<br />
voor de ‘lev<strong>en</strong>sheiliging’ – de mogelijkheid om als christ<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ‘rein’ <strong>en</strong> deugdzaam<br />
lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong>:<br />
In die evangelische beweging ligt dat veel strikter [...]: ‘Jouw christelijkheid blijkt in hoe heilig<br />
jij leeft.’ [...] E<strong>en</strong> gereformeerde zegt: ‘Dat kan niet. Jij zult struikel<strong>en</strong>, elke dag <strong>en</strong> altijd weer.’<br />
[...] Als je leeft vanuit dat [evangelicale] Amerikaanse heiligingsidee dan leef je <strong>en</strong>orm op<br />
har<strong>en</strong> <strong>en</strong> snar<strong>en</strong>. Als jij dan toch in zonde valt, zoals bij die televisiedominees, ja dan moet je<br />
snikk<strong>en</strong>d op de televisie. Waarvan e<strong>en</strong> gereformeerde zegt: ‘Dan kun je elke dag wel snikk<strong>en</strong>d<br />
op de televisie.’ (gh)<br />
Zelfs orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> (van divers kaliber) zijn sceptischer over het vermog<strong>en</strong><br />
van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om zich lev<strong>en</strong>slang te onthoud<strong>en</strong> van seks.<br />
Als gevolg van hun strev<strong>en</strong> naar lev<strong>en</strong>sheiliging zijn evangelische christ<strong>en</strong><strong>en</strong> (met name<br />
pinkstergelovig<strong>en</strong> van migrant<strong>en</strong>kerk<strong>en</strong>) volg<strong>en</strong>s rg <strong>en</strong> hs g<strong>en</strong>eigd om homoseksualiteit<br />
te vere<strong>en</strong>zelvig<strong>en</strong> met het kwaad (dat overwonn<strong>en</strong> moet <strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>), ja zelfs met<br />
de Boze:<br />
Er wordt heel snel gedemoniseerd. [..] Ofwel je wordt aangestuurd door God, Jezus, de Heilige<br />
Geest, óf door demon<strong>en</strong> – <strong>en</strong> dat is niet best. (hs)<br />
Het wordt soms ook heel direct gekoppeld aan duivelse macht<strong>en</strong> die moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgedrev<strong>en</strong>.<br />
[...] En daarbij is de basisgedachte: we lev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> kosmische strijd tuss<strong>en</strong> God <strong>en</strong> de<br />
duivel, waarin wij niet alle<strong>en</strong> strijders zijn, maar ook het terrein waarop die strijd zich afspeelt.<br />
[...] En eig<strong>en</strong>lijk maakt het dan niet zo heel veel uit of homoseksualiteit nu e<strong>en</strong> zonde of<br />
ziekte is, want het is allemaal iets van de duivel <strong>en</strong> het moet allemaal verdwijn<strong>en</strong>. (rg)<br />
Zulke ideeën kunn<strong>en</strong> ook gedij<strong>en</strong> doordat e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel van de evangelische <strong>en</strong><br />
pinkstervoorgangers ge<strong>en</strong> academische opleiding heeft g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich richt op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> lage sociaaleconomische status.<br />
E<strong>en</strong> ander verschil tuss<strong>en</strong> gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> evangelisch<strong>en</strong> is volg<strong>en</strong>s gh dat eerstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong><br />
niet strev<strong>en</strong> naar het aantrekk<strong>en</strong> van nieuwe led<strong>en</strong>. Daardoor bestaan plaatselijke<br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong>lijk uit hele gezinn<strong>en</strong> of zelfs families <strong>en</strong> valt het hun zwaar<br />
om led<strong>en</strong> uit te stot<strong>en</strong> of van zich te vervreemd<strong>en</strong>. Evangelische geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dat<br />
237
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
gemakkelijker, doordat daar toetreding plaatsvindt op basis van e<strong>en</strong> individuele, vrijwillige<br />
keuze – <strong>en</strong> het led<strong>en</strong>verloop sowieso vaak groot is (De Bruijne et al. 2009). Dat is<br />
gunstig voor individuele homoseksuele geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong> (ze kunn<strong>en</strong> er desgew<strong>en</strong>st snel<br />
uit), maar ongunstig voor het bevorder<strong>en</strong> van sociale acceptatie in deze kring: van binn<strong>en</strong>uit<br />
wordt daar nauwelijks op aangedrong<strong>en</strong>. Dat laatste verklaart misschi<strong>en</strong> waarom<br />
deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> homo-emancipatie zozeer associër<strong>en</strong> met de strek<strong>en</strong> van vijandige<br />
buit<strong>en</strong>staanders, de grill<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> verdorv<strong>en</strong> overheid, of zelfs de list<strong>en</strong> van de<br />
Vorst der Duisternis.<br />
13.8 Prakkiser<strong>en</strong> over praktiser<strong>en</strong><br />
In het voorgaande hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> overzicht gegev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> lange, complexe ontwikkeling,<br />
die onvoltooid is. De herbezinning op homoseksualiteit onder protestant<strong>en</strong> in<br />
Nederland begon e<strong>en</strong> halve eeuw geled<strong>en</strong>, in e<strong>en</strong> tijd waarin het overgrote deel van de<br />
Nederlandse bevolking weinig wist, maar niets moest hebb<strong>en</strong> van homoseksualiteit,<br />
<strong>en</strong> seksuele ethiek nog maar nauwelijks e<strong>en</strong> rol speelde in de manier waarop kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong><br />
zich t<strong>en</strong> opzichte van elkaar profileerd<strong>en</strong>. De verandering onder mainline<br />
protestant<strong>en</strong> verliep opmerkelijk snel, <strong>en</strong> lijkt veel te hebb<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong> tot de acceptatie<br />
van homoseksualiteit in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving in haar geheel. In de eerste fase<br />
werd e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>te rol gespeeld door predikant<strong>en</strong>. Dez<strong>en</strong> war<strong>en</strong> zonder uitzondering<br />
academisch gevormd <strong>en</strong> war<strong>en</strong> het dus aan hun stand verplicht om nieuwe medische,<br />
psychologische <strong>en</strong> sociologische inzicht<strong>en</strong> serieus te nem<strong>en</strong>. Ze trad<strong>en</strong> echter minder op<br />
als theolog<strong>en</strong> dan als ‘pastors’: de opkomst van ‘de homofiele naaste’ hangt nauw sam<strong>en</strong><br />
met de beroepsontwikkeling van predikant<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere zielzorgers in die jar<strong>en</strong> – in het<br />
bijzonder met hun to<strong>en</strong>adering tot de geestelijke gezondheidszorg (Bos 2005a).<br />
Pastors maakt<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong> hoorbaar op e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t dat dez<strong>en</strong> nog maar weinig<br />
zichtbaar war<strong>en</strong>; ze pleitt<strong>en</strong> voor naast<strong>en</strong>liefde op e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t dat er nog ge<strong>en</strong> sprake<br />
was van gelijke recht<strong>en</strong>, <strong>en</strong> trad<strong>en</strong> op als zaakwaarnemers voor de homobeweging, die<br />
to<strong>en</strong> nog maar weinig gewicht had. Ze vestigd<strong>en</strong> de aandacht op ‘de aard’ in plaats van<br />
op ‘de daad’ <strong>en</strong> verschaft<strong>en</strong> ‘homofiel<strong>en</strong>’ daarmee e<strong>en</strong> fatso<strong>en</strong>lijk voorkom<strong>en</strong>. Dankzij<br />
de verzuilde infrastructuur raakte deze visie op (homo)seksualiteit snel <strong>en</strong> wijd verbreid<br />
– ook buit<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> zuil. Anderzijds hing de emancipatoire ontwikkeling sam<strong>en</strong> met<br />
ontzuiling <strong>en</strong> ontkerkelijking: synodaal-gereformeerd<strong>en</strong> (de Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> in<br />
Nederland) begonn<strong>en</strong> zich in deze jar<strong>en</strong>, net als rooms-katholiek<strong>en</strong>, te ontworstel<strong>en</strong> aan<br />
hun subculturele isolem<strong>en</strong>t (H<strong>en</strong>driks 1971; Dekker 1992). Die tr<strong>en</strong>d overtuigde kerkelijke<br />
gezagsdragers ervan dat ze zich op e<strong>en</strong> andere, minder autoritaire manier moest<strong>en</strong> verhoud<strong>en</strong><br />
tot geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong> (of parochian<strong>en</strong>). De emancipatie van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s hing<br />
dus sam<strong>en</strong> met die van religieuze minderhed<strong>en</strong>.<br />
De ontwikkeling die zich in de jar<strong>en</strong> zestig onder mainline protestant<strong>en</strong> heeft afgespeeld,<br />
heeft zich daarna gedeeltelijk herhaald in behoud<strong>en</strong>d protestantse geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
– eerst onder vrijgemaakt<strong>en</strong> <strong>en</strong> sinds kort onder bevindelijk<strong>en</strong>. In deze ontwikkeling<strong>en</strong><br />
herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we zes à zev<strong>en</strong> van de elf stadia van acceptatie die we onderscheidd<strong>en</strong><br />
in paragraaf 13.3: van de ‘Erk<strong>en</strong>ning dat homoseksuel<strong>en</strong> ook in de eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap<br />
238
na ast<strong>en</strong><br />
voorkom<strong>en</strong>’ tot of tot <strong>en</strong> met ‘Zelforganisatie door ouders van homoseksuel<strong>en</strong>, vervolg<strong>en</strong>s<br />
door h<strong>en</strong>zelf’.<br />
Maar daar houdt het meestal op: deze kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> (behoud<strong>en</strong>s de Nederlands<br />
Gereformeerde Kerk<strong>en</strong>) hebb<strong>en</strong> in hun officiële besluitvorming nog vrijwel niets<br />
afgedaan van hun officiële afkeuring van homoseksueel vrij<strong>en</strong> <strong>en</strong> verker<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> daarvoor lijkt de angst dat m<strong>en</strong>, door daaraan te morrel<strong>en</strong>, ‘de synodal<strong>en</strong> achterna<br />
gaat’, <strong>en</strong> dus t<strong>en</strong> prooi valt aan id<strong>en</strong>titeitsverlies – of scheuring. Dat duidt op e<strong>en</strong><br />
belangrijk verschil tuss<strong>en</strong> de huidige situatie <strong>en</strong> die van vijftig jaar geled<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> vond<br />
de herbezinning op homoseksualiteit plaats op e<strong>en</strong> vrijwel onverk<strong>en</strong>d terrein <strong>en</strong> was<br />
seksuele ethiek nog ge<strong>en</strong> belangrijke id<strong>en</strong>tity marker. Nu echter zijn alle coördinat<strong>en</strong> van<br />
dat veld bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de spelers niet meer beweg<strong>en</strong> zonder de verd<strong>en</strong>king te wekk<strong>en</strong><br />
dat ze ‘overlop<strong>en</strong>’, ‘doordrav<strong>en</strong>’, of juist ‘terugkrabbel<strong>en</strong>’, ‘afglijd<strong>en</strong>’, ‘schuiv<strong>en</strong>’ of<br />
‘draai<strong>en</strong>’. Dat wil zegg<strong>en</strong> dat de manoeuvreerruimte van gezagsdragers of opinieleiders<br />
in deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> beperkt is. Homoseksualiteit is inmiddels e<strong>en</strong> onderwerp<br />
waartoe ze zich moet<strong>en</strong> verhoud<strong>en</strong>, maar waarover ze eig<strong>en</strong>lijk maar weinig kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong><br />
zonder zich onmogelijk te mak<strong>en</strong> bij achterban of buit<strong>en</strong>wacht, links of rechts. Dat<br />
is lastig voor h<strong>en</strong>, maar niet per se ongunstig voor de emancipatie: het vergroot de kans<br />
dat deze gezagsdragers, uit verleg<strong>en</strong>heid, het aan ervaringsdeskundig<strong>en</strong> (<strong>en</strong> andere<br />
experts) overlat<strong>en</strong> om zich uit te sprek<strong>en</strong>. Zoals we hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, is het (zich) hoorbaar<br />
mak<strong>en</strong> van homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke factor van emancipatie:<br />
protestantse aanvaarding van homoseksualiteit is veelal 'uit het hor<strong>en</strong>'.<br />
De verrass<strong>en</strong>dste bevinding van dit onderzoek, zo m<strong>en</strong><strong>en</strong> we, is dat gedur<strong>en</strong>de de afgelop<strong>en</strong><br />
25, ja zelfs de afgelop<strong>en</strong> 5 jaar, de opinie- <strong>en</strong> besluitvorming over homoseksualiteit<br />
heeft geleid tot zo veel <strong>en</strong> zo hoog oplop<strong>en</strong>de conflict<strong>en</strong> onder (behoud<strong>en</strong>de) protestant<strong>en</strong><br />
in Nederland. Homoseksualiteit zit hun klaarblijkelijk hoog – wellicht vanwege<br />
de aard van de zaak, maar waarschijnlijk ook omdat het geassocieerd wordt met andere<br />
strijdpunt<strong>en</strong>. Het overzicht van stadia van aanvaarding (zie § 13.3) kan dat verhelder<strong>en</strong>: de<br />
volg<strong>en</strong>de stap (na 'zelforganisatie door [ouders van] homoseksuel<strong>en</strong>') is het met andere<br />
og<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong> van althans <strong>en</strong>kele bijbeltekst<strong>en</strong>. Daar moet<strong>en</strong> sommig<strong>en</strong> niet aan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
Homoseksualiteit is daarmee e<strong>en</strong> schoolvoorbeeld <strong>en</strong> lakmoestest geword<strong>en</strong> (zie Deurloo<br />
<strong>en</strong> Graafland 1976; Houtman <strong>en</strong> Weiskerke 2003a, 2003b, 2003c; Van Bekkum 2003);<br />
het ligt in de vuurlinie tuss<strong>en</strong> progressieve <strong>en</strong> conservatieve christ<strong>en</strong><strong>en</strong>. E<strong>en</strong> typisch<br />
twintigste-eeuws maatschappelijk verschijnsel (seksualiteit als expressie van auth<strong>en</strong>ticiteit)<br />
wordt aangegrep<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> typisch neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwse kwestie uit te vecht<strong>en</strong>:<br />
het recht van het historisch-kritisch lez<strong>en</strong> van de bijbel. Jonge wijn in oude zakk<strong>en</strong> is<br />
explosief – vandaar dat het zo vaak knalt in de kerk<strong>en</strong>. Voor de homoseksuele led<strong>en</strong> van<br />
deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> is het e<strong>en</strong> twijfelachtige eer dat over hun hoofd<strong>en</strong> he<strong>en</strong> e<strong>en</strong> strijd<br />
wordt uitgevocht<strong>en</strong> over de koers <strong>en</strong> toekomst van kerk, geloof, geme<strong>en</strong>schap of partij.<br />
E<strong>en</strong> groot verschil met vijftig jaar geled<strong>en</strong> is dat homoseksualiteit zich to<strong>en</strong> nog nauwelijks<br />
voordeed in de buit<strong>en</strong>wereld. Vandaag de dag kan m<strong>en</strong> daar niet meer omhe<strong>en</strong><br />
– <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min om het overheidsbeleid in dez<strong>en</strong>. De klacht van behoud<strong>en</strong>de, met name<br />
bevindelijke protestant<strong>en</strong> over ‘intolerantie van de tolerant<strong>en</strong>’ moet ernstig word<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, maar ook in historisch perspectief word<strong>en</strong> geplaatst. Dit verwijt is namelijk<br />
al zo oud als Isaäc da Costa’s Bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> d<strong>en</strong> geest der eeuw (1823) of zelfs nog e<strong>en</strong> halve<br />
239
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
eeuw ouder. In del<strong>en</strong> van de Republiek, met name Walcher<strong>en</strong>, was het huis te klein to<strong>en</strong><br />
de Stat<strong>en</strong>-G<strong>en</strong>eraal in 1773 e<strong>en</strong> nieuwe psalmberijming invoerd<strong>en</strong>. Ergernis over zulke<br />
overheidsbemoei<strong>en</strong>is lijkt veel te hebb<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong> tot het ontstaan van kerkelijke<br />
afscheiding<strong>en</strong> in de vroege neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw – de opkomst van nieuwe gereformeerd<strong>en</strong>.<br />
De hed<strong>en</strong>daagse wrevel over het overheidsbeleid inzake homoseksualiteit is dus<br />
stevig geworteld in e<strong>en</strong> oude grief, e<strong>en</strong> onbehag<strong>en</strong> in de Verlichting.<br />
Uitgerek<strong>en</strong>d in die zin zijn ook de meest behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> echter erg<strong>en</strong>s<br />
modern. ‘Wh<strong>en</strong> traditional cultures no longer feel left alone,’ merkte de Amerikaanse<br />
antropoloog Clifford Geertz ooit op, ‘tradition ceases to be tradition in the traditional<br />
s<strong>en</strong>se of the word.’ (geciteerd in Ruthv<strong>en</strong> 2007: 33). In allerlei opzicht<strong>en</strong> zijn bevindelijkgereformeerd<strong>en</strong><br />
andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dan ze e<strong>en</strong> eeuw of twee geled<strong>en</strong> war<strong>en</strong> – niet in de<br />
laatste plaats omdat hun opleidings- <strong>en</strong> vooral hun welstandsniveau <strong>en</strong>orm is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
terwijl hun kindertal is gedaald. Ook in de Gereformeerde Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is seks ge<strong>en</strong><br />
patriarchale voortplantingsdaad meer, maar e<strong>en</strong> expressie van intimiteit, id<strong>en</strong>titeit,<br />
verbond<strong>en</strong>heid, <strong>en</strong>zovoort. En ook hier vindt de psychologie ingang als hulpwet<strong>en</strong>schap<br />
van de theologie (zie Van Aalst 2007-2008: deel 4). Dat belooft wat, maar het garandeert<br />
ge<strong>en</strong> vooruitgang. ‘Traditionele’ protestant<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> op dit punt de hakk<strong>en</strong> in het zand<br />
kunn<strong>en</strong> zett<strong>en</strong>, om zichzelf ervan te overtuig<strong>en</strong> dat ze onveranderd zijn. ‘Verlichte’ buit<strong>en</strong>staanders<br />
zull<strong>en</strong> h<strong>en</strong> gewillig bevestig<strong>en</strong> in die illusie – <strong>en</strong> daar word<strong>en</strong> ze dan allebei<br />
beter van.<br />
Hoewel evangelisch<strong>en</strong> veel meer op<strong>en</strong>staan voor de buit<strong>en</strong>wereld dan bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> veel meer oog hebb<strong>en</strong> voor het innerlijk dan orthodox-gereformeerd<strong>en</strong>,<br />
hebb<strong>en</strong> juist zij de grootste moeite met homoseksualiteit. Opmerkelijk is vooral hun<br />
weigering om seksuele voorkeur te aanvaard<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>. Daar voer<strong>en</strong> ze wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor aan, maar hun weigering lijkt veeleer sam<strong>en</strong> te hang<strong>en</strong><br />
met religieuze ‘familietrekk<strong>en</strong>’ (zie Bos 2010), met name hun voluntarisme, dualisme,<br />
Amerikanisme, wantrouw<strong>en</strong> jeg<strong>en</strong>s wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> nadruk op lev<strong>en</strong>sheiliging. 26<br />
Hier is het zinvol om terug te ker<strong>en</strong> naar onze typologie van soort<strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong><br />
(zie § 13.2.3). De mate waarin behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> homoseksualiteit<br />
accepter<strong>en</strong>, blijkt weinig te mak<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> met de mate waarin zij belang hecht<strong>en</strong> aan<br />
de traditionele geloofsleer of de kerkorde die deze bewaakt (Institutie). ‘Laagkerkelijke’,<br />
‘ondogmatische’ pinkstergelovig<strong>en</strong>, bijvoorbeeld, hebb<strong>en</strong> immers minst<strong>en</strong>s zo veel<br />
moeite met homo’s <strong>en</strong> lesbo’s als vrijgemaakt<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gereformeerde Bonders. Zelfs de<br />
mate waarin ze zich oriënter<strong>en</strong> op de ongelovige buit<strong>en</strong>wereld (bevindelijk<strong>en</strong> versus vrijgemaakt<strong>en</strong><br />
én evangelisch<strong>en</strong>) blijkt ge<strong>en</strong> goede voorspeller. Van meer belang is de mate<br />
waarin ze gericht zijn op het gelovig innerlijk. Doordat evangelisch<strong>en</strong> (met name pinkstergelovig<strong>en</strong>)<br />
<strong>en</strong> bevindelijk<strong>en</strong> het innerlijk beschouw<strong>en</strong> als de eerstaangewez<strong>en</strong> plaats<br />
waar godsdi<strong>en</strong>st zijn beslag moet krijg<strong>en</strong>, is daar weinig ruimte voor profane zak<strong>en</strong> als<br />
seksuele gevoel<strong>en</strong>s of id<strong>en</strong>titeit. Voor vrijgemaakt<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> is het innerlijk religieus<br />
vrij indiffer<strong>en</strong>t. Dat is alweer e<strong>en</strong> aanwijzing dat acceptatie van homoseksualiteit<br />
niet afhangt van de mate, maar van de vorm van ‘op<strong>en</strong>heid’ of ‘moderniteit’.<br />
Evangelische (<strong>en</strong> bevindelijke) protestant<strong>en</strong> zijn dus g<strong>en</strong>eigd vraagtek<strong>en</strong>s te plaats<strong>en</strong> bij<br />
e<strong>en</strong> van de eerste stadia van acceptatie van homoseksualiteit: de vaststelling dat deze<br />
‘geaardheid’ zeld<strong>en</strong> te verhelp<strong>en</strong> is (zie § 13.3). Zelfs als het aanstur<strong>en</strong> op ‘verandering’<br />
240
na ast<strong>en</strong><br />
niet leidt tot ‘exorcisme’, healings of ‘bevrijdingspastoraat’ heeft het belangrijke gevolg<strong>en</strong>,<br />
want ‘m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met homogevoel<strong>en</strong>s’ hebb<strong>en</strong>, zo beschouwd, eig<strong>en</strong>lijk pas recht van<br />
sprek<strong>en</strong> zodra die gevoel<strong>en</strong>s zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> of ‘verbleekt’. In evangelische <strong>en</strong> pinksterkerk<strong>en</strong>,<br />
waar in vele tong<strong>en</strong> wordt gesprok<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> homoseksuele gelovig<strong>en</strong> moeilijk<br />
aan het woord. De <strong>en</strong>ige goede homo’s of lesbo’s zijn de beschaamde <strong>en</strong> berouwvolle,<br />
die bereid zijn te ‘verblek<strong>en</strong>’. Dat is niet wat je verwacht in e<strong>en</strong> kleurrijke geme<strong>en</strong>schap,<br />
waar de led<strong>en</strong> vaak niet wit, <strong>en</strong> hun kous<strong>en</strong> zeld<strong>en</strong> zwart zijn.<br />
Zorgelijk is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat sommige bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> evangelisch<strong>en</strong> (zelfs<br />
in de pkn) homoseksualiteit <strong>en</strong> homo-emancipatie rechtstreeks in verband br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met<br />
de duivel <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s trawant<strong>en</strong>. Dat beperkt de mogelijkhed<strong>en</strong> van de overheid (laat staan<br />
de homobeweging) om verandering te bevorder<strong>en</strong>: in de og<strong>en</strong> van sommige gelovig<strong>en</strong><br />
kan zij ge<strong>en</strong> goed meer do<strong>en</strong>. Dat wil niet zegg<strong>en</strong> dat ze het dan maar moet lat<strong>en</strong>, maar<br />
dat haar inspanning<strong>en</strong> gericht moet<strong>en</strong> zijn op het faciliter<strong>en</strong> van aandrang van binn<strong>en</strong>uit.<br />
Nu reeds leidt dat tot verandering, al erk<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> dat niet. Zoals we zag<strong>en</strong>, zegt e<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong>lijk deel van de bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong> de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>ing te<br />
zijn veranderd, maar naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel als gevolg van gesprekk<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />
hun omgeving. Zoud<strong>en</strong> die gesprekk<strong>en</strong> niet iets te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad met het overheidsbeleid<br />
– <strong>en</strong> met de manier waarop ContrariO, RefoAnders of Differ<strong>en</strong>t (met steun<br />
van de overheid) homoseksualiteit hoorbaar <strong>en</strong> zichtbaar hebb<strong>en</strong> gemaakt? 27<br />
In vergelijking met hun soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> in (andere) etnische minderhed<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> homo’s<br />
<strong>en</strong> lesbo’s in behoud<strong>en</strong>d-protestantse kring e<strong>en</strong> belangrijk voordeel: in hun geme<strong>en</strong>schap<br />
wordt eerlijkheid hoger gewaardeerd dan discretie. Van dat gegev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
ze gebruikmak<strong>en</strong>, door zich zichtbaar of althans hoorbaar te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee van<br />
binn<strong>en</strong>uit aan te dring<strong>en</strong> op verdere aanvaarding.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 De Rooms-katholieke Kerk lat<strong>en</strong> we geheel buit<strong>en</strong> beschouwing, ev<strong>en</strong>als Jehova’s getuig<strong>en</strong>, mormon<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dergelijke. Met ‘behoud<strong>en</strong>d’ <strong>en</strong> ‘rechts’ bedoel<strong>en</strong> we geloofsopvatting<strong>en</strong>, met name over de<br />
historiciteit <strong>en</strong> het gezag van de bijbel <strong>en</strong> de belijd<strong>en</strong>isgeschrift<strong>en</strong>.<br />
2 Mainline protestant is e<strong>en</strong> in de vs gebruikelijke aanduiding van protestantse kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong><br />
naast de fundam<strong>en</strong>talist/evangelical <strong>en</strong> de historically black churches.<br />
3 De term ‘kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong>’, die rond 1800 werd gemunt, wordt door sommige protestant<strong>en</strong><br />
als kr<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d ervar<strong>en</strong> (Bos 1999: 101-103). Hij wordt hier gebruikt ter aanduiding van landelijke (of<br />
althans: bov<strong>en</strong>lokale) kerkverband<strong>en</strong>. De term ‘Kerk’ is daartoe minder geschikt, daar hij ook wordt<br />
gebruikt ter aanduiding van de plaatselijke geloofsgeme<strong>en</strong>schap, oftewel ‘geme<strong>en</strong>te’. In dit hoofdstuk<br />
(alsook in Bos 2010) gaan we voorbij aan de discussie over homoseksualiteit in het (behoud<strong>en</strong>d)<br />
protestantse onderwijs. Zie daarover onder meer de Visi<strong>en</strong>ota (homo)seksualiteit (2008) van de Ver<strong>en</strong>iging<br />
voor Gereformeerd Schoolonderwijs.<br />
4 In deze naam betek<strong>en</strong>t ‘evangelisch’, net als in het Duits, zoveel als ‘protestants’.<br />
5 In het vervolg sprek<strong>en</strong> we van ‘GerGem’: e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e, losse aanduiding van alle Gereformeerde Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
al dan niet ‘Oud’, ‘in Nederland’ dan wel ‘in Nederland <strong>en</strong> Noord-Amerika’, <strong>en</strong> al dan niet ‘buit<strong>en</strong><br />
verband’. De verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> deze d<strong>en</strong>ominaties lat<strong>en</strong> we rust<strong>en</strong>, al zijn er aanwijzing<strong>en</strong> (Oom<strong>en</strong> et<br />
al. 2009) dat vooral in de Oud-Gereformeerde Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> homoseksualiteit heel moeilijk ligt.<br />
241
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
6 Baptist<strong>en</strong> zijn in de verte verwant aan de eerderg<strong>en</strong>oemde doopsgezind<strong>en</strong> (alias m<strong>en</strong>noniet<strong>en</strong>), die<br />
al sinds de zesti<strong>en</strong>de eeuw de volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>- of belijd<strong>en</strong>isdoop praktiser<strong>en</strong> (De Vries 2009). Laatstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong><br />
evangeliser<strong>en</strong> echter niet <strong>en</strong> zijn uitgesprok<strong>en</strong> vrijzinnig. Ook do<strong>en</strong> ze niet aan ‘overdop<strong>en</strong>’,<br />
<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dopeling<strong>en</strong> niet geheel ondergedompeld.<br />
7 Ook Gerard Reve, Kees Trimbos <strong>en</strong> Alje Klamer (radiopastor van ikor/ikon, <strong>en</strong> pionier van homopastoraat)<br />
word<strong>en</strong> niet g<strong>en</strong>oemd.<br />
8 Doopsgezind<strong>en</strong> in 1905, remonstrant<strong>en</strong> in 1921, lutheran<strong>en</strong> in 1931. In de Nederlandse Hervormde<br />
Kerk ging het stapje voor stapje, van 1951 tot 1967. De Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> in Nederland volgd<strong>en</strong> in<br />
1969 (Van Lieburg 1997: 17).<br />
9 ‘Het is juist dat de kerkordelijke mogelijkheid tot het inzeg<strong>en</strong><strong>en</strong> van niet-huwelijkse lev<strong>en</strong>sverbint<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
één van de aanleiding<strong>en</strong> voor de breuk van 2004 geweest is, waaruit de hhk [Herstelde<br />
Hervormde Kerk] voortgekom<strong>en</strong> is. [...] Bij alternatieve lev<strong>en</strong>sverbint<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> moet immers vooral<br />
gedacht word<strong>en</strong> aan homoseksuele relaties. De Heere noemt dat in Zijn Woord e<strong>en</strong> gruwel [...]. Overig<strong>en</strong>s<br />
verwerp<strong>en</strong> wij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> homoseksuele gerichtheid niet. Wij will<strong>en</strong> h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> pastorale<br />
hand reik<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> volwaardige plaats gev<strong>en</strong> in de geme<strong>en</strong>te. Maar de homoseksuele praxis wijz<strong>en</strong><br />
wij af.’ (Schriftelijke mededeling, op 22 december 2009, van ouderling W. de Kloe, lid van het Breed<br />
Moderam<strong>en</strong> van de hhk. Zie ook Hoekstra <strong>en</strong> Ip<strong>en</strong>burg 2008: 204).<br />
10 ‘Kerk <strong>en</strong> theologie: homofilie’; deel 2 <strong>en</strong> 3 werd<strong>en</strong> op tv uitgezond<strong>en</strong> op 9 november 1972 <strong>en</strong> 11 januari<br />
1973. De kro-televisie reageerde op 20 november 1973 met e<strong>en</strong> uitz<strong>en</strong>ding getiteld ‘Misbruik van de<br />
bijbel’ (www.beeld<strong>en</strong>geluid.nl, geraadpleegd april 2010; zie ook Glashouwer 1970; De Vries et al. 1973).<br />
11 In het Nederlands Dagblad kwam ContrariO alle<strong>en</strong> al vanaf begin 2002 niet minder dan 77 keer ter<br />
sprake (www.nd.nl, geraadpleegd december 2009).<br />
12 Voor de minister van Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap was dat echter red<strong>en</strong> om op 8 januari 2009 de<br />
subsidie aan Stichting Onze Weg stop te zett<strong>en</strong>.<br />
13 R. Seld<strong>en</strong>rijk, Als je je anders voelt (2004), geciteerd in Nederlands Dagblad, 13 november 2004. Over de<br />
boze reactie van reformatorische schol<strong>en</strong> op toez<strong>en</strong>ding van het homojonger<strong>en</strong>blad Expreszo, schreef<br />
Seld<strong>en</strong>rijk: ‘Het is hun door de strot geduwd, kun je het hun dan kwalijk nem<strong>en</strong> dat ze kots<strong>en</strong>?’<br />
14 Onduidelijk is wat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zich voorsteld<strong>en</strong> bij ‘uiting<strong>en</strong>’: monogame homoseksuele<br />
liefdesrelaties of manifestaties als de jaarlijkse bot<strong>en</strong>parade?<br />
15 Schriftelijke mededeling (op 23 december 2009) van prof. dr. O.H. de Vries.<br />
16 ‘Persverklaring over verme<strong>en</strong>de homohealings in Krijgsmacht’, wo<strong>en</strong>sdag 29 juli 2009; zie www.vpe.<br />
nl, geraadpleegd december 2009.<br />
17 ljn ab2294, Gerechtshof Arnhem, 21-000117-00. In e<strong>en</strong> interview met Nieuwe Revu, in 1996, had<br />
rpf-leider Le<strong>en</strong> van Dijke homoseksualiteit vergelek<strong>en</strong> met diefstal. De Reformatorische Politieke<br />
Federatie (1975) ging met het (vrijgemaakte) Gereformeerd Politiek Verbond op in de Christ<strong>en</strong>Unie<br />
(2001).<br />
18 Deze g<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> zijn te vind<strong>en</strong> op www.pinksterbeweging.nl onder de link Deelnemers (website<br />
geraadpleegd december 2009).<br />
19 Schriftelijke mededeling (op 3 december 2009) van algeme<strong>en</strong> secretaris Sebastiaan van Wessem.<br />
20 Schriftelijke mededeling (op 17 december 2009) van office manager Jacqueline P<strong>en</strong>so.<br />
21 In 1990 organiseerde de instelling waar pw to<strong>en</strong> werkzaam was (het Gliagg, e<strong>en</strong> voorloper van Eleos),<br />
e<strong>en</strong> symposium over homoseksualiteit. ‘To<strong>en</strong> werd er gezegd: “Nou Piet, dat zou jij wel kunn<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>, want jij hebt e<strong>en</strong> patiënt in behandeling die homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s heeft.” Dus daarmee was<br />
ik deskundige.’(pw)<br />
242
na ast<strong>en</strong><br />
22 Het vraagtek<strong>en</strong> in de titel was toegevoegd met het oog op de kerkelijke achterban (Wiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van d<strong>en</strong><br />
Oetelaar 1996: 306).<br />
23 ds zinspeelt op de volg<strong>en</strong>de bijbeltekst: ‘To<strong>en</strong> zag ik e<strong>en</strong> tweede beest [...] Het dwong de aarde <strong>en</strong><br />
alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die erop leefd<strong>en</strong> het eerste beest [...] te aanbidd<strong>en</strong>. [...] Verder liet het bij alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> [...]<br />
e<strong>en</strong> merktek<strong>en</strong> zett<strong>en</strong> op hun rechterhand of op hun voorhoofd. Alle<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met dat tek<strong>en</strong> – dat<br />
wil zegg<strong>en</strong> de naam van het beest of het getal van die naam – kond<strong>en</strong> iets kop<strong>en</strong> of verkop<strong>en</strong>. [...] Het<br />
getal is zeshonderdzes<strong>en</strong>zestig.’ (Op<strong>en</strong>baring 13:11-12, 16-18, Nieuwe Bijbelvertaling).<br />
Deze tekst heeft dikwijls als inspiratiebron gedi<strong>en</strong>d voor apocalyptische sc<strong>en</strong>ario’s, gepopulariseerd<br />
door Hal Lindsey’s bestseller The Late, Great Planet Earth (1970, in 1975 vertaald als De planeet die aarde<br />
heette), door films als A Thief in the Night (1972) <strong>en</strong> A Distant Thunder (1978) <strong>en</strong> door de zesti<strong>en</strong>delige reeks<br />
romans (deels verfilmd) van Tim LaHaye <strong>en</strong> Jerry B. J<strong>en</strong>kins: Left Behind (1995-2007, vertaald als De<br />
laatste bazuin). Zie ook Harding 1994.<br />
24 ds zinspeelt op de volg<strong>en</strong>de bijbeltekst: ‘Trek de wap<strong>en</strong>rusting van God aan om stand te kunn<strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de list<strong>en</strong> van de duivel. Onze strijd is niet gericht teg<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> maar teg<strong>en</strong> hemelse<br />
vorst<strong>en</strong>, de heersers <strong>en</strong> de machthebbers van de duisternis, teg<strong>en</strong> de kwade geest<strong>en</strong> in de hemelsfer<strong>en</strong>.’<br />
(Efesiërs 6:11, Nieuwe Bijbelvertaling).<br />
25 Gefinancierd door het ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap.<br />
26 Voluntarisme is de gedachte dat – anders dan calvinist<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> – het afhangt van de individuele,<br />
vrije keuze van de gelovig<strong>en</strong> of zij ‘gered’ zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dualisme: de overtuiging dat zowel in<br />
ieder m<strong>en</strong>s als in de buit<strong>en</strong>wereld slag wordt geleverd tuss<strong>en</strong> God <strong>en</strong> de duivel, wi<strong>en</strong>s werkzaamheid<br />
soms zo reëel wordt geacht dat sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ‘exorcisme’ of ‘bevrijdingspastoraat’ zoud<strong>en</strong><br />
behoev<strong>en</strong>. Lev<strong>en</strong>sheiliging: het kracht<strong>en</strong>s de ‘wedergeboorte’ of bijkom<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>adegav<strong>en</strong> overwin-<br />
n<strong>en</strong> (in plaats van <strong>en</strong>kel beheers<strong>en</strong>) van zondige neiging<strong>en</strong>. Amerikanisme: oriëntatie op religieuze<br />
groep<strong>en</strong>, organisaties <strong>en</strong> publicaties in de vs. Van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> boek<strong>en</strong> die Stichting Onze Weg<br />
– nauw verwant aan Differ<strong>en</strong>t – op haar website aanbeveelt, zijn slechts twee oorspronkelijk Nederlands,<br />
de rest is Amerikaans (www.onzeweg.nl, geraadpleegd december 2009).<br />
27 ‘Als er ge<strong>en</strong> homobeweging was geweest,’ schreef Herman van Wijngaard<strong>en</strong> van de Hervormd<br />
Gereformeerde Jeugdbond, ‘had ik nu niet als christ<strong>en</strong>-homo mijn verhaal gedaan. Want dan<br />
had de kerk het onderwerp nog steeds doodgezweg<strong>en</strong>.’ (Nederlands Dagblad, 17 april 2009). Met de<br />
manier waarop de homobeweging homoseksualiteit op de ag<strong>en</strong>da heeft gezet, was de auteur niet zo<br />
gelukkig.<br />
243
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Bijlage bij hoofdstuk 13 Geïnterviewde sleutelfigur<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
(ervarings)deskundig<strong>en</strong><br />
244<br />
naam geb. kerkg<strong>en</strong>.<br />
bl Bert Loonstra<br />
(schriftelijk, gedeeltelijk)<br />
1956 cgk Theoloog /<br />
psycholoog<br />
beroep /<br />
discipline functie/deskundigheid<br />
Predikant cgk Emmeloord. Was tev<strong>en</strong>s<br />
behandelaar Eleos. Auteur van<br />
Hij heeft e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d (2005; uit de handel<br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>)<br />
ds Anonieme predikant 1948 pkn (Evangel.) Theoloog Geme<strong>en</strong>tepredikant. Werkte in de<br />
jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig bij Youth for Christ.<br />
eg Emmy Ganzevoort- 1937 pkn Verpleegkun- Vrijwilliger van Caritas, praatgroep<br />
Van Duin<br />
dige van christelijke ouders van homo-<br />
(schriftelijk, gedeeltelijk)<br />
seksuel<strong>en</strong><br />
gh George Harinck 1958 gkv Historicus Hgl. vu <strong>en</strong> tuk; dir. Hist. Doc. c<strong>en</strong>tr.<br />
Ned. Prot. (vu) <strong>en</strong> van Archief- <strong>en</strong><br />
doc. c<strong>en</strong>tr. gkv<br />
hs Hijme Stoffels 1952 (gkn); deskund. Theoloog / Hgl. Godsdi<strong>en</strong>stsoc. vu; auteur van<br />
orth. & ev. socioloog o.a. Wandel<strong>en</strong> in het licht (1990) <strong>en</strong> Als<br />
e<strong>en</strong> bries<strong>en</strong>de leeuw (1995)<br />
jah Jan Hoek 1950 pkn (gb) Theoloog Bgw. hgl. aan PThU (Kamp<strong>en</strong>) <strong>en</strong> Ev.<br />
Theol. Fac. Leuv<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t ch Ede.<br />
Bestuurslid RefoAnders<br />
Alie Hoek-Van Koot<strong>en</strong> 1949 pkn (gb) Arts Arts bij Eleos. Was werkzaam bij<br />
Refoweb <strong>en</strong> de ch Ede, <strong>en</strong> lid van<br />
Cie.-Cnoss<strong>en</strong>. Auteur van o.a. Trouw<br />
<strong>en</strong> teder (2009)<br />
jq Johan Quist<br />
1961 pkn (gb) Ondernemer Oprichter <strong>en</strong> voorzitter van Refo-<br />
(schriftelijk, gedeeltelijk)<br />
(ict) Anders (2006)<br />
js Johan van der Sluis 1939 Evangel. (cama Verpleegkun- Hoofdpersoon van Ik b<strong>en</strong> niet meer ‘zo’.<br />
Parousia) dige / hulpver- (1969); oprichter <strong>en</strong> ex-directeur van<br />
(ex-cgk) l<strong>en</strong>er (gep<strong>en</strong>s.) ehah, thans Differ<strong>en</strong>t, <strong>en</strong> Stichting<br />
Onze Weg<br />
kh Klaas Hoorn<br />
1959 ex-cgk Doc<strong>en</strong>t aan Oprichter van Caritas (2006), praat-<br />
(schriftelijk, gedeeltelijk)<br />
christelijke groep van christelijke ouders van<br />
Pabo homoseksuel<strong>en</strong>. Geportretteerd in<br />
eo docum<strong>en</strong>taire Uit de schaduw<br />
kb Koert van Bekkum 1970 gkv Theoloog, Adjunct-hoofdredacteur Nederlands<br />
journalist Dagblad sinds 2002<br />
md Marco Derks 1980 ex-gkv Theoloog Doc<strong>en</strong>t, onderzoeker, essayist; lid<br />
ContrariO; projectcoördinator voor<br />
lkp, chjc, ContrariO<br />
ov Olof de Vries<br />
#### Baptist (Unie) Theoloog Emeritus-hoogleraar vanwege de<br />
(schriftelijk, gedeeltelijk)<br />
Unie van Baptist<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan<br />
de Universiteit Utrecht
na ast<strong>en</strong><br />
naam geb. kerkg<strong>en</strong>.<br />
pw Piet Wag<strong>en</strong>aar 1957 GerGem Psycholoog,<br />
seksuoloog<br />
beroep /<br />
discipline functie/deskundigheid<br />
Hulpverl<strong>en</strong>er bij Eleos <strong>en</strong> vrijgevestigd<br />
psychotherapeut / seksuoloog;<br />
auteur van Sam<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> (2007)<br />
rg Ruard Ganzevoort 1965 (ex) ngk Theoloog Hgl. Praktische theologie aan de<br />
vu; was ook lector ch Windesheim<br />
(Zwolle) <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>tepredikant. Was<br />
in de jar<strong>en</strong> tachtig actief bij Youth for<br />
Christ.<br />
sc Sander Chan 1979 Evangel. Politicoloog Promov<strong>en</strong>dus vu, voormalig bestuurslid<br />
Christ<strong>en</strong>Unie<br />
Leg<strong>en</strong>da: cgk = Christelijke Gereformeerde Kerk<strong>en</strong>; ch = Christelijke Hogeschool; chjc = Christelijk Homo<br />
Jonger<strong>en</strong> Contact; gb = Gereformeerde Bond in de pkn; GerGem = Gereformeerde Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>; gkn =<br />
Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> in Nederland (opgegaan in pkn); gkv = Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> Vrijgemaakt; lkp =<br />
Landelijk Koördinatie Punt groep<strong>en</strong> kerk <strong>en</strong> homoseksualiteit; ngk = Nederlandse Gereformeerde Kerk<strong>en</strong>;<br />
pkn = Protestantse Kerk in Nederland; pthU = Protestantse Theologische Universiteit (gelieerd aan pkn);<br />
tuk = Theologische Universiteit der Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> (vrijgemaakt) te Kamp<strong>en</strong>; veg = Volle Evangelie<br />
Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>; vu = Vrije Universiteit Amsterdam<br />
245
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
14 Lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>; Surinaamse Nederlanders over<br />
homoseksualiteit<br />
246<br />
Gert Hekma, m.m.v. Dartanjan Anderson (UvA)<br />
14.1 De Surinaamse geme<strong>en</strong>schap<br />
Surinamers zijn al lang in Nederland maar tot 1960 gaat het om e<strong>en</strong> kleine groep van<br />
vooral mann<strong>en</strong>: stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zeelui, muzikant<strong>en</strong>, soldat<strong>en</strong>. Daarna komt de migratie op<br />
gang, die omvangrijk wordt vlak voor de onafhankelijkheid van Suriname in 1975 <strong>en</strong><br />
opnieuw kort voor 1980 – vanaf dat jaar kond<strong>en</strong> Surinamers niet langer vrijelijk naar<br />
Nederland emigrer<strong>en</strong>. Kleine golfjes zijn er na de decembermoord<strong>en</strong> van 1982 <strong>en</strong> de<br />
economische crisis begin jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig wanneer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> huis <strong>en</strong> haard verlat<strong>en</strong> om<br />
politieke <strong>en</strong> economische red<strong>en</strong><strong>en</strong>. In Nederland won<strong>en</strong> bijna ev<strong>en</strong>veel Surinamers als<br />
in Suriname, 360.000 teg<strong>en</strong> 440.000. De Surinaamse bevolking is divers sam<strong>en</strong>gesteld:<br />
ruim e<strong>en</strong> kwart is Hindostaan 1 , e<strong>en</strong> zesde Creool, e<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>de Marron <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> groot<br />
aantal Javaan; e<strong>en</strong> achtste tot slot is van gem<strong>en</strong>gde afkomst. In Nederland is twee vijfde<br />
Creool, e<strong>en</strong> derde Hindostaan, e<strong>en</strong> achtste Javaan <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>de Marron. Er zijn dus aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
meer Creol<strong>en</strong> <strong>en</strong> iets meer Hindostan<strong>en</strong> in Nederland dan in Suriname (Cho<strong>en</strong>ni<br />
<strong>en</strong> Harms<strong>en</strong> 2007). De Creol<strong>en</strong> zijn meest christelijk (Evangelische Broedergeme<strong>en</strong>te,<br />
rooms-katholiek). De Hindostan<strong>en</strong> zijn meest Hindoe, maar e<strong>en</strong> derde is, net als vrijwel<br />
alle Javan<strong>en</strong>, moslim. De Surinaamse bevolking vormt e<strong>en</strong> interessante lapp<strong>en</strong>dek<strong>en</strong>.<br />
Enkele informant<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> op de tolerantie in Suriname, waar de verschill<strong>en</strong>de etnische<br />
groep<strong>en</strong> relatief vreedzaam zoud<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de synagoge naast de moskee staat.<br />
Diversiteit is in Suriname de norm (ar 2 ).<br />
Suriname is de beste melting pot die ik k<strong>en</strong>. Daar won<strong>en</strong> de meeste soort<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bij<br />
elkaar, in vrede. E<strong>en</strong> synagoge <strong>en</strong> e<strong>en</strong> moskee op één terrein met dezelfde tuinman, dat kan<br />
daar. Dat kan doordat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich niet zo uitsprek<strong>en</strong> over ding<strong>en</strong>. Doordat ze e<strong>en</strong> beetje<br />
afstand van elkaar houd<strong>en</strong> in hun privélev<strong>en</strong>. (ah)<br />
Die tolerantie is e<strong>en</strong> Surinaams geloofsartikel. Ze strekt zich echter niet altijd uit tot<br />
homoseksuel<strong>en</strong>. Dit hoofdstuk bespreekt hoe onder Surinaamse Nederlanders over<br />
homoseksualiteit wordt gedacht <strong>en</strong> welke ontwikkeling<strong>en</strong> zich onder h<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voorgedaan<br />
sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. Het onderzoek is gebaseerd op literatuurstudie <strong>en</strong> op<br />
interviews met sleutelfigur<strong>en</strong> (zie de lijst aan het eind van dit hoofdstuk).<br />
14.2 Ervaring<strong>en</strong> met homoseksualiteit in Suriname<br />
Tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de bevolkingsgroep<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in de manier waarop<br />
homoseksueel gedrag werd beleefd <strong>en</strong> geaccepteerd. Onder Creoolse volksvrouw<strong>en</strong><br />
bestond e<strong>en</strong> traditie van matiwerk: vrouw<strong>en</strong> die vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> war<strong>en</strong>, woond<strong>en</strong> soms<br />
sam<strong>en</strong> <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ook seks met elkaar (mati staat voor vri<strong>en</strong>d(in) of makker <strong>en</strong> matiwerk
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
voor lesbische seks; ook homomann<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> het woord mati soms voor zichzelf <strong>en</strong><br />
onder heterojong<strong>en</strong>s in Nederland is het e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e term voor vri<strong>en</strong>d). Deze relaties<br />
war<strong>en</strong> niet exclusief, de meeste vrouw<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> daarnaast contact<strong>en</strong> met mann<strong>en</strong>, van<br />
wie ze vaak financieel afhankelijk war<strong>en</strong>. Ze war<strong>en</strong> hun echtg<strong>en</strong>otes of buit<strong>en</strong>vrouw<strong>en</strong><br />
(buit<strong>en</strong>echtelijke partners). Deze vrouw<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong> heteroseksuele<br />
id<strong>en</strong>titeit. In e<strong>en</strong> matrifocale wereld van moeders die hun kinder<strong>en</strong> alle<strong>en</strong><br />
of met e<strong>en</strong> andere vrouw opvoedd<strong>en</strong>, nam<strong>en</strong> deze vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale positie in.<br />
Veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verwijz<strong>en</strong> naar deze traditie die ze uit hun jeugd k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> met tantes<br />
die sam<strong>en</strong>woond<strong>en</strong> met andere vrouw<strong>en</strong>. Het seksuele aspect werd <strong>nooit</strong> heel direct<br />
besprok<strong>en</strong>. Deze traditie bestond zeker sinds 1900 <strong>en</strong> vindt volg<strong>en</strong>s Gloria Wekker haar<br />
oorsprong in Afrika, want ze bestaat ook elders in het Caribische gebied (zie Wekker<br />
1994b, 2006). Uit de literatuur valt op hoe ongedwong<strong>en</strong> erover wordt gesprok<strong>en</strong>: ‘Mijn<br />
tante wou me ook [het matiwerk] ler<strong>en</strong>, ze is e<strong>en</strong> zusje van m’n moeder. Ik zei haar van<br />
het hoeft niet...’ Het zou e<strong>en</strong> geval van interg<strong>en</strong>erationele incest zijn geweest (Terborg<br />
2002: 131). Het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> is algeme<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d onder onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. lj vertelt van<br />
vrouw<strong>en</strong>ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> waar in 1968 ‘elke zondag e<strong>en</strong> feest was met et<strong>en</strong> <strong>en</strong> dans. Mativer<strong>en</strong>iging<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> ze g<strong>en</strong>oemd. De vrouw<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> seksueel met elkaar dans<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> veel plezier.’ Het was volg<strong>en</strong>s hem vooral iets Creools dat ‘e<strong>en</strong> beetje dubbel<br />
bekek<strong>en</strong> werd’. Die vrouw<strong>en</strong> gold<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s dm als gevaarlijk; je kon beter niet bij h<strong>en</strong> in<br />
de buurt kom<strong>en</strong>. Jaloezie onder de mati leidde soms tot stevige vechtpartij<strong>en</strong>. dm had in<br />
zijn jeugd e<strong>en</strong> Hindostaanse buurvrouw die mati was <strong>en</strong> stelde daarover vrag<strong>en</strong> aan zijn<br />
moeder, die zulke nieuwsgierigheid niet op prijs stelde. Die buurvrouw zelf zei op<strong>en</strong>lijk<br />
dat ze niet van mann<strong>en</strong> hield. De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> niet over vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
lesbische id<strong>en</strong>titeit, waarschijnlijk omdat van zo’n id<strong>en</strong>titeit ge<strong>en</strong> sprake was in het to<strong>en</strong>malige<br />
Suriname; zulke vrouw<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> hun weg waarschijnlijk in de matiwereld.<br />
gw maakte met deze traditie k<strong>en</strong>nis in de Bijlmer in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> deed er vervolg<strong>en</strong>s<br />
onderzoek naar in Suriname. Ze ziet de Surinaamse sam<strong>en</strong>leving als transnationaal<br />
– er bestaan sterke overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> beide cultur<strong>en</strong> aan weerszijd<strong>en</strong> van de oceaan,<br />
ook door het int<strong>en</strong>sieve reisgedrag. Zij b<strong>en</strong>adrukt dat matiwerk sterk verschilt van<br />
lesbisch zijn: het gaat om e<strong>en</strong> seksuele praktijk <strong>en</strong> niet om e<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit, de mati zijn<br />
goed geïntegreerd in de Surinaamse sam<strong>en</strong>leving, hun seksuele relaties zijn met zowel<br />
mann<strong>en</strong> als vrouw<strong>en</strong>, hun kinder<strong>en</strong> voed<strong>en</strong> ze meestal met vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> op <strong>en</strong> hun feest<strong>en</strong><br />
zijn niet naar sekse, klasse <strong>en</strong> leeftijd georganiseerd zoals in de Nederlandse lesbische<br />
geme<strong>en</strong>schap, maar daar kom<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> van alle klass<strong>en</strong> <strong>en</strong> leeftijd<strong>en</strong>:<br />
‘daar zie je twee vrouw<strong>en</strong> heel innig dans<strong>en</strong>, hun mann<strong>en</strong> staan aan de kant biertjes te<br />
drink<strong>en</strong>.’ gw gebruikte voor de titel van haar boek e<strong>en</strong> zegswijze van Creoolse vrouw<strong>en</strong><br />
‘ik b<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goud<strong>en</strong> munt, ik ga door vele hand<strong>en</strong>, maar verlies mijn waarde niet’, anders<br />
gezegd, ze hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> promiscue leefstijl <strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat niet als negatief. Deze vrouw<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatief vrije seksualiteitsbeleving waarbij lesbische seks niet wordt uitgeslot<strong>en</strong>.<br />
Over homomann<strong>en</strong> dacht<strong>en</strong> alle groep<strong>en</strong> negatiever. lj herinnerde zich van zijn jeugd in<br />
Paramaribo:<br />
Wat ik in Suriname k<strong>en</strong>de over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die homo war<strong>en</strong>, dat was heel negatief. Er zat<strong>en</strong><br />
hele zware sancties op. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> het gekk<strong>en</strong>huis in. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij e<strong>en</strong><br />
247
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
248<br />
bek<strong>en</strong>de figuur in Suriname. Dat was Chini Bleij. Als hij op straat liep werd hij bekogeld <strong>en</strong><br />
hond<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op hem af gestuurd.<br />
ar ontdekte op zijn neg<strong>en</strong>de in 1962<br />
[...] dat de gevoel<strong>en</strong>s die ik had viel<strong>en</strong> onder homoseksualiteit. Dat was per toeval; omdat ik<br />
altijd neusde in boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de <strong>en</strong>cyclopedie van mijn vader kwam ik toevallig op het woord<br />
homoseksualiteit. Maar dat was heel negatief, want in die <strong>en</strong>cyclopedie stond dat homoseksualiteit<br />
e<strong>en</strong> ziekte was. [Op school werd hij bespot <strong>en</strong> belachelijk gemaakt.] E<strong>en</strong> tijdje noemd<strong>en</strong><br />
ze me Beverly op school, omdat ze vond<strong>en</strong> dat ik deed als e<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tatrice van de televisie<br />
to<strong>en</strong>. Dat vond ik echt verschrikkelijk, dus ik leed er echt onder. Op mijn 18e overwoog ik zelfs<br />
om zelfmoord te pleg<strong>en</strong>.<br />
Zijn vader, e<strong>en</strong> alcoholist, was e<strong>en</strong> ‘homohater’ die vond dat ze zulke m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ‘dood moet<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong>’. To<strong>en</strong> dm, heteroseksueel, 7 of 8 jaar was,<br />
[...] woonde er e<strong>en</strong> man e<strong>en</strong> paar huiz<strong>en</strong> verderop bij ons in de straat. Hij was e<strong>en</strong> zeer knappe<br />
zwarte man. Hij stond er bek<strong>en</strong>d om dat hij van jong<strong>en</strong>s hield. Ik weet nog heel goed dat mijn<br />
moeder ons waarschuwde dat ‘als jij naar school gaat, mag jij niet langs zijn voordeur.’ Je<br />
moest overstek<strong>en</strong>. En dat was niet omdat hij onaardig was. Het was e<strong>en</strong> uiterst vri<strong>en</strong>delijke<br />
man. [..] Maar mijn moeder was altijd bang dat er e<strong>en</strong> soort van bacterie over zou kunn<strong>en</strong><br />
vlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat je ook homo zou word<strong>en</strong>. Dat het besmettelijk was.<br />
Uit nieuwsgierigheid ging hij met vri<strong>en</strong>djes door de spleetjes van zijn huis naar binn<strong>en</strong><br />
glur<strong>en</strong> maar ze werd<strong>en</strong> betrapt <strong>en</strong> de kier<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> dichtgesmeerd. Daarna boord<strong>en</strong> ze<br />
gaatjes <strong>en</strong> ook dat werd ontdekt zodat het e<strong>en</strong> mysterie bleef wat er in dat huis gebeurde.<br />
De zoon van dm’s tante was homo maar met zijn neef was het niet besmettelijk <strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
hem koesterde zijn moeder ge<strong>en</strong> overweg<strong>en</strong>de bezwar<strong>en</strong>: ‘Net als jij mijn kind b<strong>en</strong>t, is<br />
hij ook mijn kind. Het kind van mijn zus is ook mijn kind. En e<strong>en</strong> kind gooi je niet weg.<br />
Met welke gebrek<strong>en</strong> je kind ook zit.’ Op homoseksualiteit rustte e<strong>en</strong> zwaar taboe maar in<br />
de familie werd het vaak toch geaccepteerd, zij het met moeite. Voorwaarde was wel dat<br />
er ge<strong>en</strong> ruchtbaarheid aan werd gegev<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s lj was het<br />
[...] in de jar<strong>en</strong> zestig, ‘wat niet weet, wat niet deert’. Je kon rustig je gang gaan, maar niet in<br />
het op<strong>en</strong>baar. Ze praatt<strong>en</strong> er niet over <strong>en</strong> liet<strong>en</strong> het zo min mogelijk, of helemaal niet wet<strong>en</strong>.<br />
En dan kun je bijna alle kant<strong>en</strong> op, dus ook op seksueel gebied. Er is heel veel mogelijk als je het<br />
maar niet erover hebt.<br />
Ook ah zegt dat het ge<strong>en</strong> gespreksonderwerp was in Suriname. Maar er werd wel over<br />
gesmoesd <strong>en</strong> dat klonk heel spann<strong>en</strong>d. Zij wijst erop dat geheimhouding niet alle<strong>en</strong><br />
gold voor mann<strong>en</strong> die op mann<strong>en</strong> viel<strong>en</strong>, maar ook voor buit<strong>en</strong>vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> heleboel<br />
andere ding<strong>en</strong>. Bek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> als homo of lesbo was e<strong>en</strong> groot risico in e<strong>en</strong> klein land<br />
als Suriname, waar het geroddel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het lev<strong>en</strong> erg lastig kon mak<strong>en</strong> vanwege reputatieschade.<br />
Het was ge<strong>en</strong> lolletje e<strong>en</strong> Chini Bleij te zijn.
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
14.3 Term<strong>en</strong> <strong>en</strong> theorieën<br />
Er zijn allerlei term<strong>en</strong> voor homo’s <strong>en</strong> lesbo’s in Suriname. Naast mati vermeldt Terborg<br />
(2002: 131), zonder verdere uitleg, de term griti meid in Sranan. Volg<strong>en</strong>s Wekker (2006: 184)<br />
betek<strong>en</strong>t griti wrijv<strong>en</strong>. Schuurvrouw of -meid is e<strong>en</strong> ander, sprek<strong>en</strong>d woord voor lesbi<strong>en</strong>nes.<br />
Plata preti in Sranan of platte bord<strong>en</strong> in Surinaams Nederlands is e<strong>en</strong> ander woord voor<br />
mati. Deze woord<strong>en</strong> die de mati zelf gebruik<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> ook gebruikt door derd<strong>en</strong> maar<br />
in d<strong>en</strong>igrer<strong>en</strong>de zin. Terwijl matiwerk voor lesbische seks niet heel lelijk klinkt, hebb<strong>en</strong><br />
de woord<strong>en</strong> voor mannelijke homoseksualiteit meestal e<strong>en</strong> negatieve lading. ar noemt<br />
boeler <strong>en</strong> gomman (letterlijk reetkerel). Boeler zou e<strong>en</strong> variatie zijn op bougre of bugger,<br />
Franse <strong>en</strong> Engelse equival<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van sodomiet, <strong>en</strong> boeler<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> oud Nederlands woord<br />
voor ontucht pleg<strong>en</strong>. Deze term<strong>en</strong> verwijz<strong>en</strong> naar middeleeuwse ketters die vanwege<br />
hun herkomst Bulgar<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. Erg bek<strong>en</strong>d zijn deze woord<strong>en</strong> niet. Caïro (1948-<br />
2000), bij lev<strong>en</strong> de bek<strong>en</strong>dste Surinaamse schrijver, schreef e<strong>en</strong> boelgedicht (Breuniss<strong>en</strong><br />
1982), maar volg<strong>en</strong>s gl wordt het woord boeler in Nederland niet meer gebruikt. To<strong>en</strong> lj<br />
naar Nederland vertrok, kreeg hij e<strong>en</strong> waarschuwing mee: ‘Kijk uit! Je moet ge<strong>en</strong> boeler<br />
word<strong>en</strong>. […] Het was iets van Hollanders, het was iets van Nederland. Het was e<strong>en</strong> bakra<br />
ding’ (bakra betek<strong>en</strong>t blanke Nederlander). Volg<strong>en</strong>s ah war<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> woord<strong>en</strong> voor<br />
homoseks <strong>en</strong> will<strong>en</strong> ‘Nederlanders alles e<strong>en</strong> naam gev<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> stempel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hok.<br />
Daar kom je <strong>nooit</strong> meer uit. Surinamers zijn veel meer go with the flow, ze kijk<strong>en</strong> veel meer<br />
naar wat je doet, wat je inbr<strong>en</strong>g is dan wat je achter je eig<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> deur doet, dat is<br />
jouw zaak.’ Het idee dat er ge<strong>en</strong> Surinaamse term<strong>en</strong> voor homoseks bestaan <strong>en</strong> dat er<br />
niet over wordt gesprok<strong>en</strong>, lijkt onjuist. Woord<strong>en</strong> bestaan er zeker voor. Over al dan niet<br />
sprek<strong>en</strong> bevestig<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat veel over homoseks wordt gepraat maar meestal<br />
op fluistertoon. Naar inhoud is het meestal geroddel, zeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> serieus gesprek.<br />
In Suriname bestond<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de theorieën over homoseksualiteit. ar leerde uit e<strong>en</strong><br />
Nederlandse <strong>en</strong>cyclopedie dat het e<strong>en</strong> ziekte was. dm’s moeder dacht dat het besmettelijk<br />
was <strong>en</strong> dat contact met homo’s jong<strong>en</strong>s tot homo maakte. Homoseks was voor de<br />
katholieke kerk misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zonde, maar pater Mulder koos rond 1970 op<strong>en</strong>lijk partij<br />
voor de homo’s – terwijl psychiater Abrahams juist dacht dat homoseksualiteit e<strong>en</strong> ziekte<br />
is die valt te g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong> (Gooss<strong>en</strong>s<strong>en</strong> 1980; zie ook Krolis 1972, die er net zo over dacht).<br />
Daarnaast zijn er ook typisch Surinaamse verklaring<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s Astrid Roemer bestaat<br />
e<strong>en</strong> homo-heterodichotomie niet in Suriname maar ‘heerst de idee dat e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s uit<br />
e<strong>en</strong> man én e<strong>en</strong> vrouw voortkomt <strong>en</strong> derhalve beide zijd<strong>en</strong> in één persoon geïntegreerd<br />
zijn.’ M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zegg<strong>en</strong> dat ze ‘e<strong>en</strong> onontkoombaar verlang<strong>en</strong> [hebb<strong>en</strong>] te verker<strong>en</strong><br />
met iemand van hetzelfde geslacht’ zull<strong>en</strong> e<strong>en</strong> afwijz<strong>en</strong>de reactie krijg<strong>en</strong>, omdat ze zijn<br />
‘blijv<strong>en</strong> stek<strong>en</strong> in iets wat altijd in beweging hoort te zijn’. Het gaat naar het wereldbeeld<br />
van Roemer niet om etikett<strong>en</strong>, maar om de liefde zelf (Coppieters 1990). Caïro (geciteerd<br />
in Breuniss<strong>en</strong> 1982) vertelt iets dergelijks over het Creoolse geloof, maar is minder positief.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zowel e<strong>en</strong> mannelijke als e<strong>en</strong> vrouwelijke compon<strong>en</strong>t. Mann<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> boeler als de vrouwelijke compon<strong>en</strong>t bij h<strong>en</strong> te sterk wordt. Dat is wisi (hekserij)<br />
of oemaleba (e<strong>en</strong> kwade vrouwelijke geest), verschijnsel<strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgebann<strong>en</strong><br />
door de medicijnman. De boelers moet<strong>en</strong> weer terugker<strong>en</strong> naar ‘het ware mann<strong>en</strong>schap’.<br />
De opvatting<strong>en</strong> van Roemer <strong>en</strong> Caïro zijn ontle<strong>en</strong>d aan de Creoolse wintireligie.<br />
249
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Deze g<strong>en</strong>derideologie bood ruimte voor boelers zolang ze maar volded<strong>en</strong> aan de eis van<br />
kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s Caïro hebb<strong>en</strong> Indian<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hindostan<strong>en</strong> vergelijkbare ideeën.<br />
Ondanks deze niet zo homo-onvri<strong>en</strong>delijke opvatting<strong>en</strong> dacht<strong>en</strong> de meeste Surinamers<br />
negatief over homoseksualiteit.<br />
14.4 Homo’s <strong>en</strong> homobeweging in Suriname<br />
Geheimhouding <strong>en</strong> afwijzing betek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> allerminst dat homoseksuele contact<strong>en</strong><br />
zeldzaam war<strong>en</strong>. gl zegt: ‘Ik d<strong>en</strong>k dat driekwart van de Surinaamse mann<strong>en</strong> biseksueel<br />
is. Al mijn beste vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het met mij gedaan to<strong>en</strong> ik uitkwam. Want die vond<strong>en</strong><br />
je allang leuk.’ Rec<strong>en</strong>t onderzoek bevestigde dit beeld – 60% van de Surinaamse mann<strong>en</strong><br />
zou homoseksuele contact<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad; over vrouw<strong>en</strong> wordt niet gesprok<strong>en</strong><br />
(De Ware Tijd, 30 november 2006). Net als bij de schuurvrouw<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> de meeste van deze<br />
boelers <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> van de koffiemol<strong>en</strong> (Caïro, verwijst naar masturbatorisch handwerk) ge<strong>en</strong><br />
id<strong>en</strong>titeit hebb<strong>en</strong> ontle<strong>en</strong>d aan die homoseks. Ze war<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> homo’s of lesbo’s in de<br />
Nederlandse betek<strong>en</strong>is van het woord. Volg<strong>en</strong>s Terborg (2002: 129) zijn homo <strong>en</strong> hetero<br />
ge<strong>en</strong> exclusieve categorieën <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> heterocontact<strong>en</strong> naast elkaar.<br />
Zij vertelt hoe twee vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> afspraak hadd<strong>en</strong> met twee meisjes die niet kwam<strong>en</strong><br />
opdag<strong>en</strong>, al kras (geil) war<strong>en</strong> <strong>en</strong> to<strong>en</strong> elkaar hebb<strong>en</strong> afgetrokk<strong>en</strong>: ‘Yu e klop gi mi <strong>en</strong> mi<br />
e klop gi yu’ (ik trek jou af <strong>en</strong> jij trekt mij af) (Terborg 2002: 133). Al haar respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s <strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> niet vreemd opkijk<strong>en</strong> als twee mann<strong>en</strong> of twee<br />
vrouw<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> feest met elkaar dans<strong>en</strong>. Mann<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> met elkaar <strong>en</strong> de<br />
nieuwe rijk<strong>en</strong> in Suriname kop<strong>en</strong> seks van jong<strong>en</strong>s die zich prostituer<strong>en</strong>. De relatieve<br />
publieke op<strong>en</strong>heid rond homoseksualiteit in Suriname is volg<strong>en</strong>s haar van rec<strong>en</strong>te<br />
oorsprong <strong>en</strong> ontstond door toedo<strong>en</strong> van toerist<strong>en</strong> uit Nederland die ge<strong>en</strong> geheim meer<br />
maakt<strong>en</strong> van hun seksuele voorkeur. Die op<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> tolerantie zoud<strong>en</strong> weer minder in<br />
de familie geld<strong>en</strong> (Terborg 2002: 133). Terwijl de ruimte voor publieke homoseksualiteit<br />
zou zijn toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, geldt dit niet voor de privéwereld van families.<br />
Juist m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich als homoseksueel of lesbisch id<strong>en</strong>tificeerd<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> onder de<br />
migrant<strong>en</strong> oververteg<strong>en</strong>woordigd zijn geweest omdat ze betere kans<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> homolev<strong>en</strong><br />
in Nederland dan in Suriname zag<strong>en</strong>. ‘Per saldo is het altijd nog voordeliger in<br />
Holland als homo te lev<strong>en</strong>’, aldus Edgar Caïro (Breuniss<strong>en</strong> 1982: 4). To<strong>en</strong> Bram Bol<br />
(1981) in 1978 in Sek e<strong>en</strong> oproep plaatste om met homoseksuel<strong>en</strong> uit Suriname in contact<br />
te kom<strong>en</strong>, kreeg hij e<strong>en</strong> reactie: of hij niet wist dat alle homo’s uit Suriname naar<br />
Nederland war<strong>en</strong> gegaan. To<strong>en</strong> hij er drie jaar later he<strong>en</strong> ging, ontdekte hij echter dat<br />
er g<strong>en</strong>oeg homolev<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> was in Paramaribo op huisfeest<strong>en</strong> <strong>en</strong> op straat. Hij<br />
vermeldt dat Surinaamse homoseksuel<strong>en</strong> bij de onafhankelijkheid van het land e<strong>en</strong><br />
manifest aanbod<strong>en</strong> aan het parlem<strong>en</strong>t, waar de afgevaardigd<strong>en</strong> er smakelijk om gelach<strong>en</strong><br />
zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Het Nederlandse wetsartikel 248bis dat van 1911 tot 1971 seksuele relaties<br />
van e<strong>en</strong> meerderjarige (21 jaar of ouder) met e<strong>en</strong> minderjarige verbood, was in Suriname<br />
nog van kracht tot 1994. In dat jaar ging de beschermde leeftijd voor homoseksuele contact<strong>en</strong><br />
van 21 naar 18 terwijl het voor heteroseksuele 16 jaar bleef.<br />
Het is onduidelijk wanneer e<strong>en</strong> homobeweging in Suriname ontstond. Bol (1981)<br />
had ge<strong>en</strong> weet van poging<strong>en</strong> tot zelforganisatie behalve dat <strong>en</strong>e pamflet, maar Caïro<br />
250
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
(Breuniss<strong>en</strong> 1982) maakt melding van de oprichting van de Surinaamse Werkgroep Homoseksualiteit<br />
(swh) in 1981, k<strong>en</strong>nelijk geïnspireerd door het voorbeeld van de Werkgroep van Surinaamse<br />
Homofiel<strong>en</strong> (SuHo) die in 1980 in Nederland was opgericht. Volg<strong>en</strong>s Terborg (2002:<br />
132) is de swh snel weer verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> door het vertrek van de belangrijkste activist<strong>en</strong> naar<br />
Nederland. Sindsdi<strong>en</strong> zijn er onregelmatig homogroep<strong>en</strong> in Suriname geweest, zoals de<br />
gay club Matapi (Brathwaite 1994) <strong>en</strong> het Forum of Lesbians, All-sexuals and Gays (fl ag). Ook is<br />
het homolev<strong>en</strong> er georganiseerder geraakt <strong>en</strong> was er in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig e<strong>en</strong> homobar<br />
– Small Talk – in Paramaribo (Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>dijk 2000). De flag was van oorsprong e<strong>en</strong> Jamaicaanse<br />
organisatie die e<strong>en</strong> regionaal netwerk ontwikkelde. Op e<strong>en</strong> congres ontdekt<strong>en</strong><br />
Surinaamse fl ag-led<strong>en</strong> dat hun land zou behor<strong>en</strong> tot de tolerantste van de Caribische<br />
land<strong>en</strong> die op homogebied ge<strong>en</strong> goede reputatie hebb<strong>en</strong> zoals Castro’s Cuba, Jamaica<br />
met zijn homofobe reggaecultuur of buurland Guyana. Volg<strong>en</strong>s Boris Dittrich van Human<br />
Rights Watch hebb<strong>en</strong> ‘alle land<strong>en</strong> in het Caribisch gebied antihomowetgeving, op Suriname<br />
na’ (www.borisdittrich.nl; interview Volkskrant 17 december 2009).<br />
Gezi<strong>en</strong> de sterke contact<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Surinamers in Suriname <strong>en</strong> Nederland <strong>en</strong> de vergelijkbare<br />
omvang van beide groep<strong>en</strong> bestaat er e<strong>en</strong> grote wederzijdse invloed. Het betek<strong>en</strong>t<br />
niet direct aanpassing van Surinaamse opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> aan Nederlandse. Zo<br />
leeft de matitraditie voort in de Bijlmer volg<strong>en</strong>s gw, die daarin e<strong>en</strong> inspiratiebron ziet<br />
voor blanke lesbi<strong>en</strong>nes die sam<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> will<strong>en</strong> opvoed<strong>en</strong>, terwijl de Nederlandse<br />
op<strong>en</strong>heid invloed heeft op wat in Paramaribo gebeurt. In Suriname zijn er naast boelers<br />
<strong>en</strong> mati’s ook homo’s <strong>en</strong> lesbo’s gekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> boeler<strong>en</strong> <strong>en</strong> matiwerk zijn in Nederland niet<br />
uitgestorv<strong>en</strong>.<br />
14.5 Homoseksueel in Nederland<br />
Binn<strong>en</strong> het gezin <strong>en</strong> op school [in Suriname] werd seks niet besprok<strong>en</strong>. Je probeerde dus uit boek<strong>en</strong> informatie<br />
te hal<strong>en</strong>. In 1968 versche<strong>en</strong> e<strong>en</strong> artikel – ‘Homo in Holland’ – in de Panorama. Daarin stond e<strong>en</strong><br />
club in Nederland, het coc, uitgebreid beschrev<strong>en</strong>. Wat het was, waar het voor stond <strong>en</strong> waar het op<br />
was gericht. Het ging ook over de emancipatie van homoseksuele mann<strong>en</strong> in Nederland. Dat ze dezelfde<br />
recht<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook hand in hand op straat kond<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>. Ik dacht dáár moet ik zijn! (lj)<br />
lj ging in 1971 in Nederland studer<strong>en</strong>, nam het nummer van Panorama mee in zijn koffer<br />
<strong>en</strong> zocht binn<strong>en</strong> de kortste ker<strong>en</strong> de homobeweging op waar hij actief werd binn<strong>en</strong> de<br />
Haagse Interactie Groep Homofiele Jonger<strong>en</strong> (high). Maar hij ‘had ge<strong>en</strong> aansluiting bij de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
van de homo-emancipatiebeweging’. Caïro vertelt dat veel van zijn zwarte vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> gediscrimineerd in de witte homot<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Soms durfd<strong>en</strong> ze er niet e<strong>en</strong>s he<strong>en</strong> te<br />
gaan (Breuniss<strong>en</strong> 1982). ar voelde zich niet thuis onder blanke homomann<strong>en</strong>:<br />
Ik heb alle straatst<strong>en</strong><strong>en</strong> gedweild van Amsterdam bij wijze van sprek<strong>en</strong>. Het was to<strong>en</strong> vooral<br />
e<strong>en</strong> witte gay sc<strong>en</strong>e <strong>en</strong> ik had altijd e<strong>en</strong> slecht gevoel als ik weer in zo’n café of disco of restaurant<br />
was geweest. Het was altijd zo gericht op seks <strong>en</strong> uiterlijk <strong>en</strong> ik haatte dat op d<strong>en</strong> duur. Ik<br />
zocht iets waarin ik mezelf herk<strong>en</strong>de <strong>en</strong> daar was het in ieder geval niet. [Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> had hij<br />
in de Surinaamse geme<strong>en</strong>schap <strong>nooit</strong> e<strong>en</strong> probleem ervar<strong>en</strong>]. To<strong>en</strong> ik verder ging nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
was homoseksualiteit overal te zi<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de Surinaamse geme<strong>en</strong>schap. Er werd niet over gesprok<strong>en</strong>,<br />
maar voor de rest werd<strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong> geaccepteerd <strong>en</strong> met respect behandeld.<br />
251
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
De in Nederland gebor<strong>en</strong> jh was op zijn 12e jaar van huis weggelop<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefde daarna<br />
op straat <strong>en</strong> in de opvang. Hij verdi<strong>en</strong>de zijn geld in de mann<strong>en</strong>prostitutie. Na zes jaar<br />
ging hij weer naar huis, waar hij uit de kast kwam. Hij werd geaccepteerd, hoewel zijn<br />
moeder nog e<strong>en</strong> tijdje bleef gelov<strong>en</strong> dat het wel weer overging omdat hij zo geword<strong>en</strong><br />
zou zijn door ‘manipulatie’ in de witte homowereld. Bij de acceptatie hielp het zeker ook<br />
dat tezelfdertijd e<strong>en</strong> neef op de buis versche<strong>en</strong> die over zijn lev<strong>en</strong> als homoseksuele sekswerker<br />
vertelde.<br />
Voor dm, ge<strong>en</strong> homo, betek<strong>en</strong>de Nederland seksuele vrijheid:<br />
Iets als e<strong>en</strong> seksshop, dat was e<strong>en</strong> hele op<strong>en</strong>baring. In Suriname kwam je dat hele f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong><br />
niet teg<strong>en</strong>. En hier zag je e<strong>en</strong> p<strong>en</strong>is in de etalage. Dus ik dacht, nou goh, je kunt hier van<br />
alles kop<strong>en</strong>, je kan e<strong>en</strong> vagina kop<strong>en</strong>. Dus dan zie je e<strong>en</strong> veel meer op<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving dan<br />
in Suriname. In Suriname, als wij alle<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> halfblote vrouw in e<strong>en</strong> krant zag<strong>en</strong> of in<br />
e<strong>en</strong> voorlichtingsboekje over borstamputatie, dan keek je ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s <strong>en</strong> dan moest je moeder<br />
ook niet zi<strong>en</strong> dat je daarnaar keek. Hier lag alles op<strong>en</strong> <strong>en</strong> bloot dus dat was van e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong><br />
situatie naar e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> situatie.<br />
sk geeft voor de Hindostaanse geme<strong>en</strong>schap aan dat het daar moeilijk blijft ligg<strong>en</strong>.<br />
De houding is<br />
[...] passief agressief. Het is meer in de trant van, ‘nou ja, het is jouw lev<strong>en</strong>. Je moet maar zelf<br />
wet<strong>en</strong> wat je doet. Je moet het maar zelf bepal<strong>en</strong> want naar ons luister je toch niet meer.’ Weet<br />
je, e<strong>en</strong> soort schuldgevoel aanprat<strong>en</strong>. Do<strong>en</strong> alsof ze er niets over hoev<strong>en</strong> te zegg<strong>en</strong>, maar ondertuss<strong>en</strong><br />
stek<strong>en</strong> onder water gev<strong>en</strong> van: ‘je hebt ons wel e<strong>en</strong> beetje te schande gemaakt, dat je<br />
dat goed door hebt.’ [Vooral dat kinder<strong>en</strong> niet trouw<strong>en</strong>, betek<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> grote teleurstelling voor<br />
ouders:] Het huwelijk, trouw<strong>en</strong>, kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, dat staat zo ontzett<strong>en</strong>d hoog in die cultuur.<br />
[Voortplanting is] zo ontzett<strong>en</strong>d belangrijk dat de begripp<strong>en</strong> ‘homo’ <strong>en</strong> ‘lesbisch’ verwarring<br />
schepp<strong>en</strong>.<br />
Ze doorbrek<strong>en</strong> namelijk het ideale plaatje. Daarom praat m<strong>en</strong> er onder Hindostan<strong>en</strong><br />
liever niet over <strong>en</strong> bestaat er e<strong>en</strong> struisvogelpolitiek.<br />
ar ziet e<strong>en</strong> klass<strong>en</strong>verschil in homoacceptatie. Hij k<strong>en</strong>de jong<strong>en</strong>s uit de arbeidersklasse<br />
die ‘helemaal met zichzelf in de knoop zat<strong>en</strong> omdat ze door hun familie niet werd<strong>en</strong><br />
geaccepteerd <strong>en</strong> via allerlei rituel<strong>en</strong> werd er geprobeerd om ze te g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong> van die homoseksualiteit.’<br />
Volg<strong>en</strong>s ah is het tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> kwestie van kleur: ‘Dan ga je echt niet uit de<br />
kast kom<strong>en</strong> als je donkerder b<strong>en</strong>t of van e<strong>en</strong> lage sociale klasse komt. Dan ga je in het<br />
bos wat do<strong>en</strong> als je andere behoeftes hebt.’ E<strong>en</strong>maal in Nederland kwam<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s ar<br />
veel homo’s <strong>en</strong> lesbo’s in de Bijlmer terecht. De Bijlmer heeft altijd bek<strong>en</strong>d gestaan als<br />
e<strong>en</strong> soort vrijplaats voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>ing hebb<strong>en</strong>. Ook witte m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig, to<strong>en</strong> hij daar als stud<strong>en</strong>t terechtkwam, woond<strong>en</strong> er allerlei gay couples<br />
<strong>en</strong> lesbi<strong>en</strong>nes <strong>en</strong> die werd<strong>en</strong> niet weggepest hoewel iedere<strong>en</strong> ervan wist.<br />
jh, die elders in Amsterdam was opgegroeid, kwam in de Bijlmer terecht na e<strong>en</strong> wild<br />
lev<strong>en</strong> van zwerv<strong>en</strong> door de stad <strong>en</strong> hoerer<strong>en</strong> in de Paard<strong>en</strong>straat. ‘Later to<strong>en</strong> ik 18 was,<br />
kwam ik in de Bijlmer in aanraking met de Surinaamse way of life. Onder de homo’s <strong>en</strong><br />
lesbi<strong>en</strong>nes.’ Daar bleek e<strong>en</strong> heel opvangcircuit voor jonge homo’s <strong>en</strong> lesbo’s te bestaan. 3<br />
252
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
Er war<strong>en</strong> Surinaamse homo-, lesbo- <strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gde feest<strong>en</strong> terwijl hij daar in het witte<br />
homocircuit <strong>nooit</strong> van had gehoord. Die sc<strong>en</strong>e vond ge<strong>en</strong> aansluiting bij de homowereld<br />
in het c<strong>en</strong>trum. Dat war<strong>en</strong> heel speciale feest<strong>en</strong> waarnaar m<strong>en</strong> lang toeleefde <strong>en</strong> waarin<br />
m<strong>en</strong> veel investeerde. Er ontstond<strong>en</strong> relaties <strong>en</strong> ze werd<strong>en</strong> er ontbond<strong>en</strong>, er werd geklept<br />
<strong>en</strong> gevocht<strong>en</strong>. Het war<strong>en</strong> voornamelijk de meid<strong>en</strong> die vocht<strong>en</strong> maar de jong<strong>en</strong>s kond<strong>en</strong><br />
er ook wat van. Het ging om jaloezie, vreemdgaan. De Bijlmer was rijk aan homolev<strong>en</strong><br />
maar jh had ook te mak<strong>en</strong> met geweld dat teg<strong>en</strong> hem <strong>en</strong> zijn transseksuele vri<strong>en</strong>din<br />
was gericht. Heteroseksuele ah d<strong>en</strong>kt juist dat er ge<strong>en</strong> specifiek antihomogeweld is in<br />
de Surinaams-Nederlandse geme<strong>en</strong>schap. Het is dat verhaal van ‘it’s your business. Val mij<br />
daar niet mee lastig want it’s your business.’ Het verschil tuss<strong>en</strong> beide perspectiev<strong>en</strong> zal<br />
vast ook zitt<strong>en</strong> in de op<strong>en</strong>heid van jh <strong>en</strong> zijn transseksuele vri<strong>en</strong>din.<br />
Met de komst naar Nederland dacht<strong>en</strong> de meeste homo’s <strong>en</strong> lesbo’s bevrijd te zijn van<br />
de kwaadspraak die in Suriname bestond. Maar omdat ze op plekk<strong>en</strong> zoals de Bijlmer<br />
kwam<strong>en</strong> won<strong>en</strong>, raakt<strong>en</strong> ze niet los van de sociale controle. Daarom was Max Liev<strong>en</strong>dag<br />
van de SuHo er e<strong>en</strong> groot voorstander van ‘dat Surinaamse homo’s snel uit hun isolem<strong>en</strong>t<br />
stapp<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> zich losmak<strong>en</strong> van hun sociale taboes. Hij koos ervoor Nederlander te zijn.<br />
Die stap van e<strong>en</strong> Surinaamse boeler- <strong>en</strong> mati- naar e<strong>en</strong> Nederlandse homocultuur zag<br />
niet iedere<strong>en</strong> in de SuHo zitt<strong>en</strong> (Gooss<strong>en</strong>s<strong>en</strong> 1980). Surinamers kond<strong>en</strong> naar het coc<br />
<strong>en</strong> homokroeg<strong>en</strong> of seksshops gaan, maar ze werd<strong>en</strong> ook geconfronteerd met andere<br />
opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit die ze niet altijd op prijs steld<strong>en</strong>: ze vond<strong>en</strong> hun<br />
Nederlandse soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> te op<strong>en</strong>lijk, te seksueel, te individueel. Soms hadd<strong>en</strong> ze met<br />
discriminatie te mak<strong>en</strong>. De integratie die Liev<strong>en</strong>dag voorstond, had k<strong>en</strong>nelijk zijn prijs.<br />
Niemand maakte er gewag van dat zwarte mann<strong>en</strong> met op<strong>en</strong> arm<strong>en</strong> in de Hollandse<br />
homosc<strong>en</strong>e werd<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong>. Er was ook ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele respond<strong>en</strong>t die de aan zwarte<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong> seksuele capaciteit<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> haalde. Tegelijk<br />
bestond er in de Bijlmer e<strong>en</strong> zwarte subcultuur voor mati’s <strong>en</strong> boelers <strong>en</strong> ontstond er e<strong>en</strong><br />
zwarte homobeweging waar ze zich soms beter thuis voeld<strong>en</strong>.<br />
14.6 Homobeweging in Nederland<br />
In het Surinaams-Nederlandse maandblad Madison Magazine (maart 1972) reageert de Surinaamse<br />
Werkgroep Homofilie (swh – niet te verwarr<strong>en</strong> met de vrijwel gelijknamige groep<br />
die later werd opgericht in Paramaribo) op e<strong>en</strong> eerder artikel in dat blad, waarin de heer<br />
Kroll homoseksualiteit e<strong>en</strong> neurose had g<strong>en</strong>oemd. Het is het <strong>en</strong>ige tek<strong>en</strong> van lev<strong>en</strong> van<br />
de swh dat wij zijn teg<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong>. Daarna valt alle<strong>en</strong> voor de jar<strong>en</strong> tachtig van e<strong>en</strong> echte<br />
Surinaams-Nederlandse homo- <strong>en</strong> lesbobeweging te sprek<strong>en</strong>. Eerst de SuHo (1980-1985)<br />
<strong>en</strong> aan de vrouw<strong>en</strong>kant Sister Outsider van Gloria Wekker <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> (1983-1986). Daarna<br />
ded<strong>en</strong> Surinamers actief mee aan Strange Fruit (1989), e<strong>en</strong> multiculturele homo- <strong>en</strong> lesbover<strong>en</strong>iging.<br />
Pas in 2009 kom<strong>en</strong> er met de Roze Zaterdag in D<strong>en</strong> Haag <strong>en</strong> de Amsterdamse<br />
Gay Canal Parade weer zwarte homo-initiatiev<strong>en</strong>, maar is er dan nog ge<strong>en</strong> homo- of lesbobeweging.<br />
Wel is sprake van e<strong>en</strong> aantal kleinschalige initiatiev<strong>en</strong>. Vooral de Haagse<br />
stichting Hindustani is zeer actief op homogebied <strong>en</strong> bedi<strong>en</strong>t verschill<strong>en</strong>de etnische<br />
minderhed<strong>en</strong>. Vanuit stichting Malaica (de opvolger van Yoesuf ) zet de Hindostaanse Anita<br />
Shiwally zich sinds kort in voor homo’s <strong>en</strong> lesbo’s uit haar groep. In de Rotterdamse<br />
253
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
homobar Cosmo zwaait e<strong>en</strong> Surinaamse Nederlander al tijd<strong>en</strong> de scepter <strong>en</strong> in Amsterdam<br />
is de Reality e<strong>en</strong> bar speciaal voor zwarte homo’s <strong>en</strong> hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Vanwege de toestroom<br />
van lesbo’s heeft de eig<strong>en</strong>aar in 2009 e<strong>en</strong> nieuwe bar voor vrouw<strong>en</strong> geop<strong>en</strong>d.<br />
To<strong>en</strong> lj in Nederland ging studer<strong>en</strong>, koos hij voor psychiatrische verpleegkunde omdat<br />
hij begreep dat daar positief over homoseksualiteit werd gesprok<strong>en</strong>. Hij schreef de scriptie<br />
Homofiel<strong>en</strong> uit Suriname, e<strong>en</strong> Verget<strong>en</strong> Groep in de Nederlandse Sam<strong>en</strong>leving (1980). Hij vond<br />
[...] homo-emancipatie prima, maar hier is e<strong>en</strong> groep waar totaal ge<strong>en</strong> aandacht voor is. Over<br />
dit onderwerp heb ik geprobeerd om binn<strong>en</strong> de Surinaamse ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
literatuur te vind<strong>en</strong>, wat er al geschrev<strong>en</strong> was; <strong>en</strong> het was minimaal. Er was bijna niks wat<br />
al op papier stond. Dus het was ook e<strong>en</strong> van de eerste stukk<strong>en</strong> waarin iemand op<strong>en</strong>lijk over<br />
homoseksualiteit zou gaan schrijv<strong>en</strong>.<br />
Hij kwam na het voltooi<strong>en</strong> van die scriptie in e<strong>en</strong> nos-uitz<strong>en</strong>ding van het Surinaamse<br />
programma Zorg <strong>en</strong> Hoop sam<strong>en</strong> met zijn moeder <strong>en</strong> Max Liev<strong>en</strong>dag. Ze kreg<strong>en</strong> veel reacties<br />
<strong>en</strong> het coc bood hun e<strong>en</strong> ruimte om e<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>komst te plann<strong>en</strong>. Op 5 september<br />
1980 was de eerste bije<strong>en</strong>komst in Amsterdam, waar e<strong>en</strong> dertigtal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op afkwam.<br />
To<strong>en</strong> is de SuHo opgericht. Met de aidscrisis kwam e<strong>en</strong> terugslag door alle ziek<strong>en</strong> <strong>en</strong> door<br />
het werk dat de SuHo op vrijwilligersbasis deed. lj kijkt terug: ‘We kond<strong>en</strong> wel met coc<br />
meedo<strong>en</strong> als SuHo maar we moest<strong>en</strong> aan allerlei voorwaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> regels <strong>en</strong> toestand<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom voeld<strong>en</strong> we ons niet zo thuis.’ E<strong>en</strong> door alle inspanning<strong>en</strong> uitgeblust<br />
SuHo begon midd<strong>en</strong> in de crisis aan e<strong>en</strong> winterslaap. lj heeft de emancipatie naar eig<strong>en</strong><br />
zegg<strong>en</strong> voortgezet op microniveau in zijn directe omgeving door zich met zijn partner<br />
als homoseksueel (paar) te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s hielp hij als hulpverl<strong>en</strong>er homo’s.<br />
Van 1984 tot 1987 bestond de lesbische groep Sister Outsider die door vier Surinaamse<br />
vrouw<strong>en</strong> onder wie gw was opgericht vanwege het racisme dat ze ervoer<strong>en</strong> in de lesbische<br />
<strong>en</strong> feministische geme<strong>en</strong>schap. Hun activiteit<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vooral cultureel <strong>en</strong> literair<br />
<strong>en</strong> ze organiseerd<strong>en</strong> salons <strong>en</strong> feest<strong>en</strong>. Twee keer nodigd<strong>en</strong> ze de Amerikaanse lesbische<br />
schrijfster Audre Lorde uit naar Amsterdam. De tweede keer had zij e<strong>en</strong> discussie met de<br />
Surinaamse schrijfster Astrid Roemer over de lesbische id<strong>en</strong>titeit waar zij voor opkwam<br />
‘omdat ze zich primair id<strong>en</strong>tificeert met vrouw<strong>en</strong>, omdat ze haar kracht put uit contact<strong>en</strong><br />
met vrouw<strong>en</strong>’. Roemer vond het niet nodig zich zo te b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong>. De led<strong>en</strong> van Sister<br />
Outsider war<strong>en</strong> het juist helemaal met Lorde e<strong>en</strong>s, maar gw is er teg<strong>en</strong>woordig ‘g<strong>en</strong>uanceerder’<br />
over gaan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. De groep doekte zichzelf in 1987 op to<strong>en</strong> twee van de vier<br />
led<strong>en</strong> naar het buit<strong>en</strong>land verhuisd<strong>en</strong> (Hermans 2002).<br />
Strange Fruit werd opgericht in 1989 na e<strong>en</strong> studiedag van het Jonger<strong>en</strong> Advies C<strong>en</strong>trum<br />
over homoseksualiteit in Turkije. Het was vanaf het begin e<strong>en</strong> multicultigroep waarbij<br />
zich veel Surinaamse homoseksuel<strong>en</strong> aanslot<strong>en</strong>. ar was in 1971 in Utrecht geologie gaan<br />
studer<strong>en</strong> <strong>en</strong> ging vervolg<strong>en</strong>s in Amsterdam naar de filmacademie. Hij had slechts één<br />
negatieve ervaring met discriminatie door Surinaamse Nederlanders to<strong>en</strong> hij folderde<br />
voor het coc. Hij werkte als filmmaker <strong>en</strong> maakte in 1990 e<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>taire over e<strong>en</strong><br />
zwarte Surinaamse gay jong<strong>en</strong>:<br />
Dat was voor die tijd e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme doorbraak, dat zo’n jong<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijk op de lokale tv kwam.<br />
Hij was betrokk<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> groep jong<strong>en</strong>s die heette Strange Fruit. To<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ik daarnaartoe<br />
254
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
gestapt <strong>en</strong> ik kwam daardoor andere jong<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong> (Marokkaans, Nederlands, Surinaams,<br />
Antilliaans). Het voelde zo goed <strong>en</strong> ik herk<strong>en</strong>de mezelf.<br />
Overig<strong>en</strong>s zat<strong>en</strong> bij Strange Fruit ook vrouw<strong>en</strong>, zoals Anna Krul. jh kwam bij deze organisatie<br />
terecht rond 1990:<br />
Strange Fruit is opgericht vanuit e<strong>en</strong> bepaalde noodzaak die er to<strong>en</strong> was bij e<strong>en</strong> groep jonger<strong>en</strong><br />
die te mak<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> met homogeweld, problem<strong>en</strong> in thuissituaties, met behuizing et cetera.<br />
En vanuit die noodzaak hebb<strong>en</strong> we ons georganiseerd. […] Strange Fruit was e<strong>en</strong> succes door<br />
e<strong>en</strong> gebrek aan k<strong>en</strong>nis [met betrekking tot migrant<strong>en</strong>] van reguliere instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> organisaties.<br />
Zodra het allochtoon of migrant heette, wist<strong>en</strong> ze zich ge<strong>en</strong> raad, ze wist<strong>en</strong> niet waar<br />
ze de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> naartoe moest<strong>en</strong> verwijz<strong>en</strong>. En ine<strong>en</strong>s had je Strange Fruit! Dus we hadd<strong>en</strong><br />
het hartstikke druk. […] In e<strong>en</strong> ander opzicht was Strange Fruit ook weer ge<strong>en</strong> succes want<br />
het bestaat natuurlijk niet meer. […] Die buit<strong>en</strong>wacht had ons beter moet<strong>en</strong> ondersteun<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
faciliter<strong>en</strong> in onze weg naar deskundigheid. Ondersteuning gev<strong>en</strong> in ons bestaan als rechtspersoon.<br />
De meeste migrant<strong>en</strong>organisaties lop<strong>en</strong> stuk op boekhouding <strong>en</strong> administratie.<br />
jh vertelt verder over het stuklop<strong>en</strong> van Strange Fruit binn<strong>en</strong> het coc:<br />
Als je werkt vanuit e<strong>en</strong> witte organisatie rak<strong>en</strong> je eig<strong>en</strong> belang<strong>en</strong> achterop. Je moet meedo<strong>en</strong><br />
aan de orde van de dag. Zo b<strong>en</strong> ik bijvoorbeeld met e<strong>en</strong> project binn<strong>en</strong> de Schorer Stichting bezig<br />
geweest. Om e<strong>en</strong> website te bouw<strong>en</strong> die gericht is op allochton<strong>en</strong> die lev<strong>en</strong> met hiv <strong>en</strong> aids<br />
zijn we e<strong>en</strong> jaar of anderhalf bezig geweest met afstemming<strong>en</strong>. Ze vond<strong>en</strong> het belangrijk dat<br />
we overe<strong>en</strong>stemming moest<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong> met alle andere interne organ<strong>en</strong> van Schorer. We zijn<br />
daar anderhalf jaar mee bezig geweest <strong>en</strong> die overe<strong>en</strong>stemming is <strong>nooit</strong> bereikt [lacht] <strong>en</strong> de<br />
website is <strong>nooit</strong> in de lucht gegaan. Als je het zelf doet dan is die website zo in de lucht [lacht].<br />
Ook cg (Marokkaanse sleutelfiguur) van Stichting Nafar <strong>en</strong> cc (Turkse sleutelfiguur)<br />
van het Turkse Homoloket wijz<strong>en</strong> op dergelijke problem<strong>en</strong>. fz bevestigt vanuit de<br />
Amsterdamse overheid de voortdur<strong>en</strong>de botsing tuss<strong>en</strong> witte <strong>en</strong> zwarte homo-organisaties.<br />
De laatste functioner<strong>en</strong> slecht vanuit e<strong>en</strong> bureaucratisch perspectief terwijl de<br />
eerste lange tijd weinig oog hebb<strong>en</strong> gehad voor de belang<strong>en</strong> van minderhed<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s<br />
haar heeft het Amsterdamse coc op dit punt rec<strong>en</strong>telijk e<strong>en</strong> gunstige ontwikkeling<br />
doorgemaakt.<br />
14.7 Religie<br />
‘Of je nou hindoe of moslim b<strong>en</strong>t, binn<strong>en</strong> de twee gelov<strong>en</strong> was [homoseksualiteit] voor<br />
Hindostan<strong>en</strong> to<strong>en</strong> niet bespreekbaar. Het was e<strong>en</strong> zonde, iets wat niet mocht, verbod<strong>en</strong>,<br />
punt uit.’ Dit zegt lj over de jar<strong>en</strong> zestig-zev<strong>en</strong>tig. In Nederland had hij met de SuHo<br />
opnieuw te mak<strong>en</strong> met religie: ‘Maar wat ik van de godsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> weet is dat het allemaal<br />
op e<strong>en</strong> negatieve manier b<strong>en</strong>aderd is. To<strong>en</strong> wij bezig war<strong>en</strong> met de SuHo hebb<strong>en</strong> we de<br />
imam, hindoe priesters, ook christelijk gelovige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gevraagd om over dit soort<br />
zak<strong>en</strong> te sprek<strong>en</strong>.’ Maar dat kwam erg moeizaam op gang. dm, zelf imam, ziet e<strong>en</strong> verschil<br />
tuss<strong>en</strong> leer <strong>en</strong> praktijk:<br />
255
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
256<br />
In Suriname, in de moslimgeme<strong>en</strong>schap, daar gebeur<strong>en</strong> ding<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele imam kan mij<br />
zegg<strong>en</strong> dat het niet bestaat. Alles gebeurt zolang je het maar niet naar buit<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt. Zolang je<br />
je dusdanig gedraagt dat ander<strong>en</strong> – <strong>en</strong> zeker niet je ouders – erop afgerek<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
door de geme<strong>en</strong>schap is er niks aan de hand. Als je e<strong>en</strong> zoon hebt die homoseksueel is, ‘doe je<br />
ding<strong>en</strong>, maar doe het stiekem’.<br />
dm wijst op de spanning <strong>en</strong> de angst die ontstaat door de discrepantie tuss<strong>en</strong> het verbod<br />
op homoseks <strong>en</strong> het stiekem wel mog<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> doet het, raakt ermee ‘besmet’<br />
<strong>en</strong> als hij het niet discreet g<strong>en</strong>oeg doet, wordt hij verstot<strong>en</strong>. Die ambival<strong>en</strong>tie <strong>en</strong><br />
onduidelijkheid maakt de discussie over homoseksualiteit zo moeilijk. Hij kreeg er zelf<br />
mee te mak<strong>en</strong> to<strong>en</strong> hij als voorzitter van de Nederlandse moslimraad werd uitg<strong>en</strong>odigd<br />
voor de startbije<strong>en</strong>komst van de Stichting Yoesuf in 1998. Het was e<strong>en</strong> volledig witte<br />
bije<strong>en</strong>komst zodat hij het gevoel kreeg dat zijn geme<strong>en</strong>schap hem liet stikk<strong>en</strong>:<br />
Ik moest het woord voer<strong>en</strong> nam<strong>en</strong>s de Nederlandse moslimraad <strong>en</strong> ik heb to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitspraak<br />
gedaan. Ik had mij niet gerealiseerd dat de pers aanwezig was. Ik zei in mijn toespraak: ‘Ik<br />
vind het nogal hypocriet dat imams do<strong>en</strong> alsof seksualiteit niet voorkomt binn<strong>en</strong> de islam, dat<br />
ze hun kopp<strong>en</strong> in het zand stek<strong>en</strong>.’ Nou, de dag erna maakt<strong>en</strong> de Volkskrant <strong>en</strong> Trouw e<strong>en</strong> heel<br />
groot bericht op de voorpagina <strong>en</strong> die schrev<strong>en</strong>: ‘Moslim voorman noemt imams hypocriet.’<br />
Ik kreeg de moslimgeme<strong>en</strong>schap over me he<strong>en</strong>, ik werd verketterd. Ik werd de moskee uitgestuurd,<br />
ik mocht in ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong> moskee meer bidd<strong>en</strong>.<br />
dm heeft to<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> theologische discussie meer aan te gaan want die ‘verliez<strong>en</strong><br />
de kom<strong>en</strong>de honderd jaar’. Homoseks is volg<strong>en</strong>s de koran verbod<strong>en</strong> <strong>en</strong> die kan je niet<br />
verander<strong>en</strong>. Voor hem is het belangrijk naar de sociale context te kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong><br />
goed op te voed<strong>en</strong>. Naar zijn zegg<strong>en</strong> word<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s in koranschol<strong>en</strong> verkracht, betast,<br />
gepijpt, do<strong>en</strong> moslims het met geit<strong>en</strong> <strong>en</strong> ezels, lop<strong>en</strong> ze soa’s op <strong>en</strong> het wordt allemaal<br />
ontk<strong>en</strong>d. Hij wil kijk<strong>en</strong> naar de consequ<strong>en</strong>ties van dit verzwijg<strong>en</strong>. Er zijn mann<strong>en</strong> die hun<br />
vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> ongebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> met soa’s besmett<strong>en</strong>. ‘We moet<strong>en</strong> iets do<strong>en</strong> met het<br />
thema homoseksualiteit omdat er veel huwelijk<strong>en</strong> mislop<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes word<strong>en</strong><br />
gedwong<strong>en</strong> om te huw<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> om de familie-eer te bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> na e<strong>en</strong> halfjaar<br />
zijn ze uit elkaar. Dan zijn er twee families die elkaar dramatisch bestrijd<strong>en</strong>.’ Hij wil het<br />
perspectief verlegg<strong>en</strong> van de koran naar de actuele situatie in Nederland, van religie naar<br />
sam<strong>en</strong>leving.<br />
Er bestaan grote verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eraties <strong>en</strong> groep<strong>en</strong>. In het verled<strong>en</strong> was volg<strong>en</strong>s<br />
dm de imam e<strong>en</strong> gezagsfiguur maar voor jonger<strong>en</strong> geldt dat nu veel minder want ze<br />
zitt<strong>en</strong> op internet. Voor Surinaamse Nederlanders die ge<strong>en</strong> Arabisch sprek<strong>en</strong>, heeft de<br />
koran e<strong>en</strong> andere betek<strong>en</strong>is dan voor h<strong>en</strong> die het wel sprek<strong>en</strong>. Naar zijn m<strong>en</strong>ing is het<br />
grootste probleem dat imams de og<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> voor hed<strong>en</strong>daagse problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat er<br />
dogmatisch over homoseks wordt gesprok<strong>en</strong>. Hij was bij het sterfbed van e<strong>en</strong> vader <strong>en</strong><br />
citeert di<strong>en</strong>s klacht<strong>en</strong> over de uitsluiting van zijn homoseksuele zoon: ‘E<strong>en</strong> schat van e<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong>. En het is <strong>en</strong> blijft mijn kind. Maar straks als ik overlijd mag hij niet aan de [moslim]rituel<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>. Hij mag dit niet, hij mag dat niet <strong>en</strong> hij mag me ook niet begrav<strong>en</strong>.’<br />
dm regelde dat de zoon wel mee kon do<strong>en</strong>.
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
Het hindoeïsme is net zo moralistisch als de islam in de Surinaams-Nederlandse context.<br />
sk zegt daarover dat het geloof misschi<strong>en</strong> niks teg<strong>en</strong> homoseks heeft, maar ‘dat het door<br />
de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zelf erin is gebracht <strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het nu dan koppel<strong>en</strong> aan de religie zelf’<br />
vanwege het verhaal van jong<strong>en</strong>s, meisjes <strong>en</strong> voortplanting. Van Hindo(e)staanse meisjes<br />
wet<strong>en</strong> we hoe moeilijk zij zich kunn<strong>en</strong> onttrekk<strong>en</strong> aan huwelijkseis<strong>en</strong> van de ouders;<br />
met homoseksuele relaties ligt het nog moeilijker. De Creoolse wintireligie biedt meer<br />
speelruimte voor verschill<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong> (zie § 14.3) maar ook daar blijv<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onontkoombare sociale verplichting.<br />
14.8 Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> diverse groep<strong>en</strong><br />
Tuss<strong>en</strong> de diverse groep<strong>en</strong> in Suriname bestaan grote verschill<strong>en</strong>. ah me<strong>en</strong>t: ‘Vergelek<strong>en</strong><br />
met alle groep<strong>en</strong> die nog vrij homoge<strong>en</strong> zijn, staat de [raciaal] gem<strong>en</strong>gde groep het<br />
meest op<strong>en</strong> voor homoseksualiteit. Nou ja, in Suriname is iedere<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gd maar…’. Ze<br />
vervolgt: ‘De Hindostan<strong>en</strong> zijn wel zeker behoud<strong>en</strong>der dan andere groep<strong>en</strong> in Suriname.’<br />
gl zegt dat ‘Creoolse Surinamers het accepter<strong>en</strong> want iedere<strong>en</strong> heeft wel e<strong>en</strong> familielid<br />
dat zo is, maar bij de Hindostan<strong>en</strong> slaan je broers je in elkaar als je homo b<strong>en</strong>t, of je moet<br />
het huis uit.’ Ook zijn Creoolse vrouw, met wie hij vijf jaar was getrouwd, accepteerde het<br />
to<strong>en</strong> hij homo werd. Het algem<strong>en</strong>e gevoel is dat de Creol<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gem<strong>en</strong>gde groep meer<br />
op<strong>en</strong> zijn over homoseksualiteit <strong>en</strong> seksualiteit in het algeme<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat Hindostan<strong>en</strong><br />
(ongeacht geloof) <strong>en</strong> Javan<strong>en</strong> er moeite mee hebb<strong>en</strong>. Over de Marrons hebb<strong>en</strong> we ge<strong>en</strong><br />
informatie gehoord. De antropologe Caplan (1987: 23-24) wijst in e<strong>en</strong> overzichtsartikel<br />
op e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> Afrikaanse cultur<strong>en</strong>, die vruchtbaarheid <strong>en</strong> ook seks hoog<br />
waarder<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Mediterrane <strong>en</strong> Aziatische cultur<strong>en</strong>, waar de keuze van de juiste maagdelijke<br />
echtg<strong>en</strong>ote van het grootste belang is <strong>en</strong> seksueel plezier minder telt. Bij de eerste<br />
gaat het om seks <strong>en</strong> voortplanting, in de tweede om kaste <strong>en</strong> stand. In beide system<strong>en</strong><br />
is weinig ruimte voor homoseks, omdat die niet tot voortplanting leidt dan wel buit<strong>en</strong><br />
het systeem van huwelijk <strong>en</strong> klasse valt. E<strong>en</strong> ander verschil is dat Afrikaanse cultur<strong>en</strong><br />
het onderscheid tuss<strong>en</strong> lichaam <strong>en</strong> ziel niet zo b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> seksualiteit zi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
integraal onderdeel van prettig lev<strong>en</strong>. Deze culturele tweedeling lijkt ook in Suriname<br />
tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds zwarte <strong>en</strong> anderzijds Hindostaanse <strong>en</strong> Javaanse cultur<strong>en</strong> te bestaan <strong>en</strong><br />
meer e<strong>en</strong> kwestie van cultuur dan van religie te zijn. Hoewel seks verschill<strong>en</strong>d wordt<br />
gewaardeerd, bied<strong>en</strong> beide system<strong>en</strong> weinig ruimte voor homo- <strong>en</strong> lesboseks.<br />
Daarnaast bestaan er grote verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Surinaamse <strong>en</strong> Nederlandse opvatting<strong>en</strong><br />
over seks <strong>en</strong> homoseks. Over het kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> zegt ar:<br />
Ik zou zegg<strong>en</strong> dat het [in Nederland] makkelijker is om uit de kast te kom<strong>en</strong>. Maar wat versta je<br />
onder uit de kast kom<strong>en</strong>? Dat is iets wat mij <strong>en</strong>orm teg<strong>en</strong>stond in de witte gay sc<strong>en</strong>e. Die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> constant lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ze gay zijn, waar ze dan ook kom<strong>en</strong>. Bij Surinamers is dat<br />
helemaal niet zo. Ik kan mezelf als voorbeeld nem<strong>en</strong>. Ik b<strong>en</strong> op seksueel gebied <strong>gewoon</strong> gay.<br />
En dat is voor mij <strong>gewoon</strong> de natuurlijkste zaak van de wereld. Ik heb soms discussies hierover<br />
met Marokkaanse vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van me <strong>en</strong> het gaat soms echt fout [lacht]. Ik zeg altijd dat e<strong>en</strong><br />
dag 24 uur heeft <strong>en</strong> ik meer b<strong>en</strong> dan mijn homoseksualiteit. Als e<strong>en</strong> dag 24 uur heeft dan b<strong>en</strong><br />
ik ongeveer e<strong>en</strong> kwartier bezig met mijn seksualiteit <strong>en</strong> de rest van de 24 uur b<strong>en</strong> ik [allemaal<br />
andere ding<strong>en</strong>].<br />
257
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Volg<strong>en</strong>s ah d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> Nederlanders dat ze zo geëmancipeerd zijn als vrouw of als homo,<br />
‘maar dat is natuurlijk niet zo. We zijn hier heel hypocriet. We dénk<strong>en</strong> dat het zo is.’<br />
dm geeft e<strong>en</strong> positievere visie op Nederland maar blijft ambival<strong>en</strong>t: ‘De film Jihad for<br />
Love [over homoseksuele moslims wereldwijd], daar werd ik zelf ook emotioneel over.<br />
Er is het idee dat in Nederland heb je vrijheid, je mag hier gay zijn. […] Toch kun je niet<br />
zomaar zegg<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijk uitkom<strong>en</strong> voor je seksualiteit alles goed maakt, zelfs in<br />
Nederland. Als je kijkt naar christelijke partij<strong>en</strong>, naar de sgp.’<br />
Dezelfde respond<strong>en</strong>t wijst erop dat Surinamers (<strong>en</strong> Turk<strong>en</strong> of Marokkan<strong>en</strong>) gemakkelijk<br />
intiem met elkaar kunn<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> liefde voor e<strong>en</strong> man kunn<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>, maar dat kan niet<br />
in Nederland – daar is het gelijk gay. Zelf koestert hij als hetero warme gevoel<strong>en</strong>s voor<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> bewondert hij de schoonheid van Marokkan<strong>en</strong>. Intimiteit in de hamam, zo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
bij e<strong>en</strong> afscheid, het kan allemaal <strong>en</strong> wordt niet direct als homoseksueel gezi<strong>en</strong>. Op<br />
vakantie in Marrakesh was hij verrast door de homo- <strong>en</strong> travestieprostitutie: ‘Voor nog<br />
ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s 5 euro ga je met de mooiste man.’ Hij ziet e<strong>en</strong> kloof tuss<strong>en</strong> witte <strong>en</strong> andere<br />
Nederlanders – aan de <strong>en</strong>e kant meer homoacceptatie onder de eerst<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan de andere<br />
meer homo-erotiek bij Surinamers, Marokkan<strong>en</strong> <strong>en</strong> Turk<strong>en</strong>.<br />
Uit de verhal<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> komt naar vor<strong>en</strong> dat Nederlanders meer dan Surinaamse<br />
Nederlanders hun seksuele id<strong>en</strong>titeit b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>. Voor de eerst<strong>en</strong> is het meer<br />
e<strong>en</strong> integraal <strong>en</strong> overheers<strong>en</strong>d onderdeel van hun lev<strong>en</strong>. Ze zoud<strong>en</strong> explicieter zijn in het<br />
kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> duidelijker in het sprek<strong>en</strong> over seks, terwijl de laatst<strong>en</strong> gemakkelijker<br />
zijn in het belev<strong>en</strong> van homo-erotiek <strong>en</strong> homoseks. De opvatting<strong>en</strong> van Surinaamse<br />
Nederlanders zijn misschi<strong>en</strong> negatiever over homoseks, ze legg<strong>en</strong> zich ook eerder neer<br />
bij de ding<strong>en</strong> zoals ze lop<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> houding van ‘lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>’. Zo zi<strong>en</strong> ze<br />
het in ieder geval zelf graag want tegelijk erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ze dat het lang niet altijd zo e<strong>en</strong>voudig<br />
ging.<br />
De algem<strong>en</strong>e opinie van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is dat Surinaamse Nederlanders e<strong>en</strong> gemakkelijker<br />
houding hebb<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit dan Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse. Dat<br />
geldt voor meer seksuele thema’s. Volg<strong>en</strong>s ar is het niet meer zo moeilijk om erover te<br />
prat<strong>en</strong> bij Surinamers, ‘maar bij mijn Marokkaanse vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, daar is zelfs het prat<strong>en</strong> over<br />
heteroseks <strong>en</strong> -relaties al moeilijk.’ De Gay Krant publiceerde in 1995 e<strong>en</strong> vraaggesprek<br />
met Surinaamse Roy <strong>en</strong> Marokkaanse Lofty. De eerste me<strong>en</strong>t ‘dat de Surinaamse <strong>en</strong><br />
Antilliaanse cultuur qua opvatting<strong>en</strong> vrijer zijn dan de Marokkaanse cultuur’ (in Hofstede<br />
1995). gl k<strong>en</strong>t als kroegbaas de etnische groep<strong>en</strong>: ‘Bij de Antillian<strong>en</strong> kan het nog<br />
steeds niet, bij de Afrikan<strong>en</strong> is het weer erger <strong>en</strong> bij de moslims nog erger.’ In zijn café<br />
ziet hij vaak getrouwde mann<strong>en</strong> die vroeg bij hem in de kroeg kom<strong>en</strong> zodat ze om 11 uur<br />
weer thuis kunn<strong>en</strong> zijn bij hun vrouw. jh b<strong>en</strong>adrukt eerst de overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> maar k<strong>en</strong>t<br />
ook de verschill<strong>en</strong>:<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat de verschill<strong>en</strong> niet zo groot zijn. Bijvoorbeeld de hypocrisie teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit.<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat het overal hetzelfde is. […] In cultureel opzicht is homoseksualiteit in<br />
de Surigeme<strong>en</strong>schap al langer geaccepteerd. Of in spirituele zin of als e<strong>en</strong> soort karikatuur.<br />
Mann<strong>en</strong> verkled<strong>en</strong> zich als vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat wordt goedgepraat want die man heeft e<strong>en</strong> Aisa<br />
[godin van de aarde uit het wintigeloof]. Daarom gedraagt hij zich zo. Het geldt ook voor<br />
vrouw<strong>en</strong> die heel mannelijk zijn.<br />
258
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
14.9 Verandering<strong>en</strong> sinds 1980<br />
lj merkt in zijn hulpverl<strong>en</strong>ingspraktijk dat er ‘in het begin heel veel werk was op het<br />
gebied van suïcide <strong>en</strong> suïcidaliteit. Dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zo klem zat<strong>en</strong> dat ze soms zelfmoord<br />
pleegd<strong>en</strong>. Ik vind persoonlijk dat het e<strong>en</strong> heel stuk minder is geword<strong>en</strong> als ik dat zie in<br />
mijn praktijk.’ jh zegt hetzelfde maar volg<strong>en</strong>s hem war<strong>en</strong> vooral transg<strong>en</strong>ders suïcidaal.<br />
Teg<strong>en</strong>woordig hebb<strong>en</strong> ze goede posities <strong>en</strong> gaan ze <strong>gewoon</strong> naar hun werk.<br />
Vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> op de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> bespreekbaarheid van homoseksualiteit<br />
onder Surinamers in Nederland. lj kijkt terug: ‘Er is heel veel veranderd in positieve<br />
zin. Het taboe is er nog steeds, het is alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stuk minder dan in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig.<br />
We zitt<strong>en</strong> hier in Nederland in e<strong>en</strong> maatschappij waarin op politiek <strong>en</strong> mediagebied dat<br />
soort zak<strong>en</strong> veel meer belicht wordt. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> daarmee gewild of ongewild in<br />
aanraking <strong>en</strong> het zet h<strong>en</strong> aan het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.’ lj wijst verder op religieuze tv-programma’s<br />
zoals van de nmo (moslim) of ohm (hindoe) die homoseksualiteit expliciet kiez<strong>en</strong> als<br />
gespreksonderwerp. ah twijfelt of er nu veel is veranderd: ‘Het is wel wat meer geaccepteerd<br />
maar het is nog steeds niet e<strong>en</strong> onderwerp dat je aan de borreltafel bespreekt, dat<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>, “Goh, ja mijn neef met zijn vri<strong>en</strong>d.”‘ Het is minder taboe maar m<strong>en</strong> blijft<br />
discreet.<br />
In de eig<strong>en</strong> media komt het thema aan de orde <strong>en</strong> er zijn rolmodell<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong> aan<br />
mann<strong>en</strong>- <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>kant. Surinamers, vooral Creol<strong>en</strong> <strong>en</strong> die van gem<strong>en</strong>gde afkomst,<br />
kunn<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig op<strong>en</strong>lijk homoseksueel zijn. lj wijst op advocaat Gerard Spong<br />
<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dwatcher Adjiej Bakas. Aan de vrouw<strong>en</strong>kant zijn er de schrijfsters Thea Doelwijt,<br />
Astrid Roemer <strong>en</strong> Joanna Werners, de politica Ellin Robles <strong>en</strong> de wet<strong>en</strong>schapster Gloria<br />
Wekker. Er is e<strong>en</strong> Surinaamse elite ontstaan in Nederland waarvan ook lesbo’s <strong>en</strong> homo’s<br />
deel uitmak<strong>en</strong>. lj is redelijk optimistisch ondanks de negatieve bericht<strong>en</strong> die je hoort<br />
vanuit bepaalde religieuze groep<strong>en</strong>. ‘Het lijkt alsof homoseksualiteit weer behoorlijk<br />
onder druk staat maar ik d<strong>en</strong>k dat het e<strong>en</strong> tijdsgeest is. Ik maak me daar niet zoveel zorg<strong>en</strong><br />
over.’<br />
In de og<strong>en</strong> van ar vormd<strong>en</strong> ‘de beginjar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig e<strong>en</strong> soort hoogtepunt van homoemancipatie<br />
in Nederland. In die tijd is de Gay Pride ontstaan <strong>en</strong> al dat soort ding<strong>en</strong>. Die<br />
reflectie had je ook in de Surinaamse geme<strong>en</strong>schap, want die wordt hoe dan ook beïnvloed<br />
hier.’ Het was de tijd van Strange Fruit, e<strong>en</strong> multiculturele gay organisatie die clubs<br />
in andere sted<strong>en</strong> zoals Nijmeg<strong>en</strong>, D<strong>en</strong> Haag <strong>en</strong> Eindhov<strong>en</strong> heeft geïnspireerd. Teg<strong>en</strong>woordig<br />
gaat het meer via internet. ‘Ik d<strong>en</strong>k dat er e<strong>en</strong> positieve ontwikkeling heeft<br />
plaatsgevond<strong>en</strong>. Dat de Surinaamse geme<strong>en</strong>schap in Nederland veel meer de homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s accepteert <strong>en</strong> respecteert. Dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> er niet over prat<strong>en</strong>, is hetzelfde geblev<strong>en</strong>.’<br />
jh is ronduit negatief over de verandering<strong>en</strong> na 2000: ‘Als je kijkt naar het uitgaanscircuit<br />
is er bijna niets. Belang<strong>en</strong>behartiging, jonger<strong>en</strong>opvang, er is <strong>gewoon</strong> helemaal niets. Al<br />
die jar<strong>en</strong> <strong>en</strong> al die inspanning<strong>en</strong> <strong>en</strong> al die emancipatie [voor 2000], het ligt <strong>gewoon</strong> op<br />
zijn gat.’ Van jonger<strong>en</strong> verwacht hij weinig, ‘die noem<strong>en</strong> zich sowieso niet meer homo of<br />
lesbisch. Ze vind<strong>en</strong> dat het e<strong>en</strong> negatieve lading heeft of ze will<strong>en</strong> zich anders betitel<strong>en</strong><br />
of ze vind<strong>en</strong> zich meer straight acting. “Ik pot, jij flikker”, dat is er niet meer.’ Ook het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d<br />
geweld draagt in zijn og<strong>en</strong> bij tot e<strong>en</strong> slechter homoklimaat.<br />
259
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Volg<strong>en</strong>s ah gaat de verandering in ‘baby steps. In de sport, ik d<strong>en</strong>k het niet. Ik d<strong>en</strong>k eerder<br />
in geloofshuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> op televisie, of cabaret, maar de sportwereld d<strong>en</strong>k ik niet. Het is<br />
ietsje minder smoes geword<strong>en</strong>.’ De stereotyp<strong>en</strong> zijn ook veranderd maar niet verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
‘De echte fairies. Dat het heel verwijfd was <strong>en</strong> dat je het mete<strong>en</strong> kon zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.’<br />
Kunstzinnig, e<strong>en</strong> hoge stem, aanstellerig <strong>en</strong> ook losbandig, dat is verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. Nu is het<br />
meer ‘dat het all over the place is. Dat het je buurman is, of je neef, of de minister of... weet<br />
je? Er zijn meer role models.’ Zij lijkt deze opschuiving van nicht naar doorsnee-homo<br />
positief te waarder<strong>en</strong>. Maar ook e<strong>en</strong> ander soort radicaliteit wijst ze af vanuit Surinaamse<br />
discretie: ‘Dat over-the-top’ [van witte Nederlanders] zou e<strong>en</strong> beetje moet<strong>en</strong> afzwakk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
minder militant zijn—want het is net zo fundam<strong>en</strong>talistisch als de andere kant, “Jij móet<br />
dat vind<strong>en</strong>! En jij móet voor het homohuwelijk zijn!” Als het zo gesteld wordt dan b<strong>en</strong> ik<br />
er helemaal niet voor. Snap je? Het wordt me wel door de strot geduwd. [...] Ik d<strong>en</strong>k dat<br />
het van beide kant<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje naar elkaar toegaat. Want het over-the-toppe in Nederland,<br />
dat gaat er op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t ook wel af.’<br />
sk zegt over Hindostan<strong>en</strong> dat ‘er nog wel heel veel winst te behal<strong>en</strong> is. Ik d<strong>en</strong>k dat het<br />
geleidelijk aan steeds beter is geword<strong>en</strong>. Het is geleidelijk gegaan [...]’, dus zonder echte<br />
mijlpal<strong>en</strong>. ‘In Nederland is het toch wat meer bespreekbaar geword<strong>en</strong>.’ Waar twee cultur<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> wordt toch iets overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> zi<strong>en</strong> ook Hindostan<strong>en</strong> de gay parade.<br />
14.10 Kans<strong>en</strong> op verandering<br />
Volg<strong>en</strong>s lj komt emancipatie van bov<strong>en</strong> (politiek) <strong>en</strong> van b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>. De persoonlijke<br />
emancipatie is misschi<strong>en</strong> het belangrijkst, het ‘moet vanuit het hart kom<strong>en</strong>’. ah<br />
waarschuwt voor politieke dwang want ‘dat werkt voor heel veel groep<strong>en</strong> averechts.’<br />
K<strong>en</strong>nismaking met lesbo’s <strong>en</strong> homo’s van vlees <strong>en</strong> bloed ziet lj als de beste weg om verandering<br />
te bewerkstellig<strong>en</strong>. ah d<strong>en</strong>kt dat vrouw<strong>en</strong> er meer op<strong>en</strong> voor staan. ‘Ze zi<strong>en</strong> het<br />
<strong>gewoon</strong> als e<strong>en</strong> fact of life. Ze zegg<strong>en</strong> “het is mijn zoon” of “het is mijn broer”. Vrouw<strong>en</strong><br />
zijn meer g<strong>en</strong>eigd om de geme<strong>en</strong>schap bij elkaar te houd<strong>en</strong> dan uit elkaar te drijv<strong>en</strong>. Ze<br />
zijn meer g<strong>en</strong>eigd om over eig<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> he<strong>en</strong> te stapp<strong>en</strong> omwille van de goede vrede. En<br />
bij mann<strong>en</strong> speelt heel iets anders mee; dat is <strong>gewoon</strong> ego <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoop testosteron.’ Het<br />
blijft ev<strong>en</strong>wel de vraag hoe de discretie van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s te doorbrek<strong>en</strong> want zij zull<strong>en</strong><br />
toch de hart<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> rak<strong>en</strong>.<br />
De media hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote rol gespeeld. Volg<strong>en</strong>s ah heeft ‘Paul de Leeuw heel veel<br />
betek<strong>en</strong>d voor de op<strong>en</strong>heid rond homoseksualiteit.’ In de vorige paragraaf noemd<strong>en</strong> we<br />
de Surinaamse rolmodell<strong>en</strong> die door krant<strong>en</strong>, radio <strong>en</strong> televisie nationale bek<strong>en</strong>dheid<br />
kreg<strong>en</strong>. ar trekt het weer breder: ‘Gewoon meer informatie. Dat er meer over gesprok<strong>en</strong><br />
wordt. Taboes word<strong>en</strong> op tafel gelegd <strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>.’<br />
Aan de politiek wordt ge<strong>en</strong> grote rol toegeschrev<strong>en</strong>. Eerder citeerd<strong>en</strong> we respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> top-downb<strong>en</strong>adering afwez<strong>en</strong> omdat ze het gevoel krijg<strong>en</strong> dat homo-emancipatie<br />
h<strong>en</strong> door de strot wordt geduwd. ar heeft ‘<strong>nooit</strong> gehoord van e<strong>en</strong> politicus of<br />
religieuze leider binn<strong>en</strong> de Surinaamse geme<strong>en</strong>schap die op e<strong>en</strong> onderdrukk<strong>en</strong>de of e<strong>en</strong><br />
beperk<strong>en</strong>de manier heeft gesprok<strong>en</strong> over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die homoseksueel of lesbisch zijn.’<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> noemd<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele naam van e<strong>en</strong> Surinaamse politicus<br />
die de homozaak verdedigde. Negatieve geluid<strong>en</strong> zijn er trouw<strong>en</strong>s wel degelijk, zoals van<br />
260
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
voormalig cu-politica Yvette Lont die in 2007 zonder succes voorstelde praktiser<strong>en</strong>de<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s uit haar partij te wer<strong>en</strong> <strong>en</strong> van homog<strong>en</strong>ezer Adolfo Bakkaman. Volg<strong>en</strong>s<br />
ar zijn zij uitzondering<strong>en</strong>.<br />
lj heeft zijn hoop gezet op seksuele burgerrecht<strong>en</strong>: ‘Ik heb het idee dat het steeds duidelijker<br />
wordt dat discriminatie van seksuele voorkeur hetzelfde is als discriminatie<br />
vanwege huidskleur. Dat het niet iets is van e<strong>en</strong> vrije keuze. Ik hoop dat het voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />
op hetzelfde niveau getrokk<strong>en</strong> zal word<strong>en</strong>.’ Hier ligt e<strong>en</strong> duidelijke taak voor<br />
de nationale politiek.<br />
Verschill<strong>en</strong>de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> noem<strong>en</strong> opleiding <strong>en</strong> informatie als positieve punt<strong>en</strong>. ah<br />
zegt het als volgt: ‘[...] dat er heel veel Surinamers hier in Nederland won<strong>en</strong> nu. En dat ze<br />
hier verder educated op dit gebied zijn geword<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k dat dát de belangrijkste factor<br />
is, dat er langzaam e<strong>en</strong> kanteling komt hier, <strong>en</strong> ook daar in Suriname.’ Hoewel zij dit<br />
e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel aspect vindt, hebb<strong>en</strong> we de andere respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> er niet zo duidelijk over<br />
gehoord <strong>en</strong> ook niet over het belang van seksuele voorlichting. Ook op dit punt blijv<strong>en</strong><br />
de Surinamers discreet <strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> ze liever over liefde, seksualiteit <strong>en</strong> emancipatie in<br />
algem<strong>en</strong>e term<strong>en</strong>.<br />
Als het over emancipatie van homoseksualiteit gaat, ton<strong>en</strong> de meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gematigd optimisme. Voor e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling gaat het te langzaam of is het te zeer gebond<strong>en</strong><br />
aan bepaalde milieus die al liberaal war<strong>en</strong>. Ander<strong>en</strong> bepleit<strong>en</strong> voorzichtigheid met<br />
emancipatie, zoals DM: ‘Ik praat niet over homoseksualiteit. Het ligt te gevoelig. Maar je<br />
kunt wel prat<strong>en</strong> over seksuele emancipatie want het geldt ook voor bi- <strong>en</strong> heteroseksuele<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.’ Soa’s treff<strong>en</strong> ook h<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> homo’s. Hij vraagt zich af wat met seksuele<br />
emancipatie wordt bedoeld: ‘Als je er met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over praat, heb je ti<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> rode draad. Dus ik d<strong>en</strong>k dat we beter naar de leefwereld van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>. Hoe ziet de leefwereld van de Surinamer eruit als het gaat over seksualiteit.’<br />
En dat gebeurt zeker in zijn islamitische milieu te weinig.<br />
Andere respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe divers de m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zijn over emancipatie. Strange<br />
Fruit wilde het liever over liefde <strong>en</strong> relaties dan over seks hebb<strong>en</strong>. jh ziet graag steun van<br />
overhed<strong>en</strong>: ‘Concrete inloopplekk<strong>en</strong> waar je binn<strong>en</strong> kan lop<strong>en</strong> zijn er helemaal niet. Kijk<br />
naar Amsterdam, het coc, de Schorer Stichting, er is niets. Veilige Hav<strong>en</strong> is er <strong>en</strong> dat moet<br />
beter geregeld word<strong>en</strong>. [..] Daarnaast zou het goed zijn als er weer wel e<strong>en</strong> sterke zwarte<br />
migrant<strong>en</strong>organisatie aanwezig was.’ De Amsterdamse overheid zou dat ook graag will<strong>en</strong>,<br />
want om alle Amsterdammers bij elkaar te houd<strong>en</strong>, heeft ze het gezicht van allochtone<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s wanhopig nodig, hoe zwak hun organisaties in het verled<strong>en</strong> ook<br />
geweest mog<strong>en</strong> zijn (fz).<br />
jh snijdt e<strong>en</strong> ander interessant punt aan, namelijk hoe belangrijk overdracht van k<strong>en</strong>nis<br />
tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de homog<strong>en</strong>eraties is: ‘Onder homoseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarschijnlijk ook<br />
lesbi<strong>en</strong>nes is contact met ouder<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong> middel geweest naar zelfstandigheid <strong>en</strong> vrijheid.<br />
In hoeverre je dat in sommige gevall<strong>en</strong> wel of niet prostitutie noemt, moet je zelf<br />
bepal<strong>en</strong>. Daar speelt e<strong>en</strong> zekere machtsverhouding mee. Dat je e<strong>en</strong> bepaalde vergoeding<br />
kan krijg<strong>en</strong>. En daarnaast kwam ik via ouder<strong>en</strong> ook in contact met andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van<br />
mijn leeftijd. Het was altijd e<strong>en</strong> soort doorgang naar meer contact<strong>en</strong>.’ Dit is ge<strong>en</strong> specifiek<br />
punt van Surinamers want zulke overdracht bestaat teg<strong>en</strong>woordig vrijwel nerg<strong>en</strong>s<br />
261
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
meer in de homo- <strong>en</strong> lesbowereld terwijl het e<strong>en</strong> goede manier is om culturele, sociale<br />
<strong>en</strong> economische bronn<strong>en</strong> aan te bor<strong>en</strong> voor jonge zwarte <strong>en</strong> blanke homo’s <strong>en</strong> lesbo’s.<br />
ar ziet e<strong>en</strong> aanknopingspunt in cultuur: ‘Omdat Surinamers toch iets hebb<strong>en</strong> van<br />
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. Surinamers mak<strong>en</strong> ook altijd grapp<strong>en</strong>.’ Daardoor zou het wel goed<br />
kom<strong>en</strong>, maar die op<strong>en</strong> houding bood in het verled<strong>en</strong> zeker ge<strong>en</strong> soelaas voor antihomoseksuele<br />
s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ander ‘voordeel’ van de Surinaamse cultuur br<strong>en</strong>gt ah<br />
naar vor<strong>en</strong>: ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong> elkaar af op op<strong>en</strong>bare ding<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat je achter je eig<strong>en</strong> deur<br />
doet, dat blijft meer geheim. Daar kunn<strong>en</strong> we van ler<strong>en</strong> in Nederland.’ Homoseksualiteit<br />
als privégeheim terwijl heteroseksualiteit de op<strong>en</strong>bare norm blijft, die weg terug zull<strong>en</strong><br />
veel Nederlanders niet erg appreciër<strong>en</strong>.<br />
14.11 Blokkades voor verandering<br />
De belangrijkste blokkades voor verandering zijn norm<strong>en</strong> van huwelijk <strong>en</strong> voortplanting.<br />
In alle etnische groep<strong>en</strong> bestaat die druk die bij de Creol<strong>en</strong> minder ligt in het<br />
wettelijke huwelijk, maar meer in het aangaan van heterorelaties. Kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> afgeleide norm. Vooroordel<strong>en</strong> over boelers verton<strong>en</strong> grote gelijk<strong>en</strong>is met wat Turk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Marokkan<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over ibnes <strong>en</strong> zemels: ze do<strong>en</strong> vieze ding<strong>en</strong> <strong>en</strong> verleid<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s<br />
tot homoseks. Aan de lesbokant bestaat er e<strong>en</strong> negatieve houding teg<strong>en</strong>over de volksklasse<br />
mati’s. E<strong>en</strong> homoseksuele id<strong>en</strong>titeit zoals Nederlanders die nu <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, vind<strong>en</strong> Surinamers te uitgesprok<strong>en</strong>, overmatig seksueel <strong>en</strong> erg rigide. Ze gev<strong>en</strong><br />
de voorkeur aan discretie bov<strong>en</strong> duidelijkheid <strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> half woord bov<strong>en</strong> heldere taal.<br />
Over religie als obstakel voor homo-emancipatie bestaat verschil van m<strong>en</strong>ing. Voor Creol<strong>en</strong><br />
vormt godsdi<strong>en</strong>st niet echt e<strong>en</strong> hinderpaal <strong>en</strong> hetzelfde geldt voor Hindoestan<strong>en</strong><br />
die hun godsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> schaamlap voor sociale vooroordel<strong>en</strong>. Nieuwe<br />
evangelische religies zoals die van Lont <strong>en</strong> Bakkaman vorm<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>te blokkade.<br />
Imam dm ziet grote problem<strong>en</strong> met de islam omdat moslims, <strong>en</strong> daarbij d<strong>en</strong>kt hij<br />
vooral aan niet-Surinaamse, hun og<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> voor de Nederlandse sociale <strong>en</strong> seksuele<br />
realiteit.<br />
ah is bevreesd voor de urban culture van jonger<strong>en</strong> van diverse etnische afkomst. Deze<br />
groep<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> elkaar eerder versterk<strong>en</strong> in het negatieve dan in het positieve. De getto<br />
youths ontwikkel<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk antihomogedrag als e<strong>en</strong> manier om zich af te<br />
zett<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> Nederlanders. ‘We lev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> land waar het bijna door de strot geduwd<br />
wordt: “je moet er zo over d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> want anders b<strong>en</strong> je fout” <strong>en</strong> “als je er anders over<br />
d<strong>en</strong>kt, kun jij beter je mond houd<strong>en</strong>”.’<br />
jh wil liever het relationele dan het seksuele b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>. Mede daarom is Strange Fruit<br />
‘overgestapt naar mann<strong>en</strong> die van mann<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die van vrouw<strong>en</strong> houd<strong>en</strong><br />
zonder het seksuele te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>. Dat bood meer ruimte voor alle andere ding<strong>en</strong> die<br />
daartuss<strong>en</strong> nog leefd<strong>en</strong>.’ jh, die zelf naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rijk seksueel lev<strong>en</strong> had, waarschuwt<br />
teg<strong>en</strong> de nadruk op het seksuele in de homowereld. Het is ev<strong>en</strong>wel de vraag of<br />
zo’n voorzichtige strategie, waarvan ook dm e<strong>en</strong> voorstander is, bestaande emotionele<br />
afkeer wegneemt.<br />
262
lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> l at<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. surina amse nederl anders over homoseksualiteit<br />
Max Liev<strong>en</strong>dag wijst in e<strong>en</strong> interview uit 1980 op het functioner<strong>en</strong> van Surinaams-<br />
Nederlandse instelling<strong>en</strong> die ‘zich niet hebb<strong>en</strong> gerealiseerd dat er nog meer nod<strong>en</strong> zijn<br />
dan huisvesting <strong>en</strong> uitkering<strong>en</strong>. Aan de seksuele emancipatie zijn ze domweg nog niet<br />
toegekom<strong>en</strong>. Homoseksualiteit wordt in vele gevall<strong>en</strong> doodgezweg<strong>en</strong>.’ Hij vervolgt dat<br />
die stichting<strong>en</strong> ervoor zorg<strong>en</strong> ‘dat de Surinaamse geme<strong>en</strong>schap niet integreert met de<br />
Nederlanders’ (Gooss<strong>en</strong>s<strong>en</strong> 1980). Onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zich niet 4 uit over Surinaams-Nederlandse<br />
instelling<strong>en</strong>, die tot dusver ge<strong>en</strong> belangrijke rol hebb<strong>en</strong> gespeeld in<br />
het homodebat zoals Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse.<br />
14.12 Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Surinaamse Nederlanders zijn op homo- <strong>en</strong> lesbogebied nogal ambival<strong>en</strong>t <strong>en</strong> def<strong>en</strong>sief.<br />
Ze vind<strong>en</strong> de Nederlandse homo’s te expliciet <strong>en</strong> rigide, terwijl ze zelf aan discretie <strong>en</strong><br />
fluïditeit de voorkeur gev<strong>en</strong>. Ze hecht<strong>en</strong> minder aan e<strong>en</strong> homo- of lesbo-id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong><br />
vind<strong>en</strong> homoseksualiteit maar e<strong>en</strong> klein deel van hun lev<strong>en</strong>. De witte homosc<strong>en</strong>e is te<br />
veel gericht op seks <strong>en</strong> de homobeweging te confronter<strong>en</strong>d. De overheid is tegelijk te<br />
dwing<strong>en</strong>d in het oplegg<strong>en</strong> van homo-emancipatie, waarvan sommig<strong>en</strong> het gevoel hebb<strong>en</strong><br />
dat die h<strong>en</strong> door de strot wordt geduwd. Tegelijk hebb<strong>en</strong> Surinaamse Nederlanders<br />
nauwelijks e<strong>en</strong> zichtbare eig<strong>en</strong> homo- of lesbowereld ontwikkeld <strong>en</strong> zeker ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
emancipatiebeweging. Ze zijn def<strong>en</strong>sief naar de Nederlandse <strong>en</strong> tegelijk naar de Surinaamse<br />
cultuur toe, die ze beurtelings prijz<strong>en</strong> om op<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> vrijheid <strong>en</strong> kritiser<strong>en</strong><br />
vanwege geroddel <strong>en</strong> discriminatie. Na e<strong>en</strong> veelbelov<strong>en</strong>d begin van emancipatieactiviteit<strong>en</strong><br />
in de jar<strong>en</strong> tachtig <strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig van de vorige eeuw zijn ze in de nieuwe eeuw<br />
vrijwel stil kom<strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong>. Op twee punt<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> Surinaamse Nederlanders ev<strong>en</strong>wel<br />
e<strong>en</strong> voordeel: ze zijn beter geïntegreerd in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> ze hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> soepeler houding teg<strong>en</strong>over heteroseksualiteit dan de andere minderheidsgroep<strong>en</strong>.<br />
Toch laat de onrust in de Bijlmer rond heterofundam<strong>en</strong>talist<strong>en</strong> zoals Lont <strong>en</strong> Bakkaman<br />
zi<strong>en</strong> dat acceptatie van homoseksualiteit in de Surinaamse geme<strong>en</strong>schap nog lang ge<strong>en</strong><br />
gelop<strong>en</strong> race is.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 We mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> Hindostan<strong>en</strong> (de bevolkingsgroep die afkomstig is van het<br />
Indische subcontin<strong>en</strong>t) <strong>en</strong> Hindoestan<strong>en</strong>, die het Hindoeïsme als religie aanhang<strong>en</strong>.<br />
2 We gebruik<strong>en</strong> in dit hoofdstuk initial<strong>en</strong> om de informant<strong>en</strong> <strong>en</strong> sleutelfigur<strong>en</strong> aan te duid<strong>en</strong>. Wie<br />
deze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn kunt u lez<strong>en</strong> in de lijst met sleutelfigur<strong>en</strong>.<br />
3 jh noemt de nam<strong>en</strong> van Patrick Klaver, John Kruid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Marita Pols.<br />
263
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Bijlage bij hoofdstuk 14 Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> interviews<br />
Surinaamse groep<br />
264<br />
naam leeftijd beroep afkomst<br />
1 Jerry Iwan Haimé (jh) 42 jaar homoactivist Creools<br />
2 Aldith Hunkar (ah) 46 jaar journaliste Creools<br />
3 Lionel Jokhoe (lj) 58 jaar psycholoog, homoactivist Hindostaans<br />
4 Gl<strong>en</strong> Lepelblad (gl) 59 jaar kroegbaas (Cosmo Rotterdam) Creools<br />
5 Derwisj Maddoe (dm) ca. 55 jaar imam Hindostaans<br />
6 Marian Markelo (mm) 44 jaar onderwijs, winti-priesteres Creools<br />
7 André Reeder (ar) 55 jaar filmmaker Creools<br />
8 Sharina Kho<strong>en</strong>ko<strong>en</strong> (sk) 24 jaar stud<strong>en</strong>te Hindostaans<br />
9 Gloria Wekker (gw) 59 jaar professor Creools<br />
10 Francina van der Zee (fz) ambt<strong>en</strong>aar Nederlands
‘gewurgd door taboes’<br />
15 ‘Gewurgd door taboes’; verandering<strong>en</strong> in de<br />
acceptatie van homoseksualiteit in de<br />
Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap in Nederland<br />
David Bos, m.m.v. Naïma Bouchtaoui (UvA)<br />
15.1 Marokkan<strong>en</strong> in Nederland<br />
In 1969 sloot de Nederlandse overheid e<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst met de Marokkaanse regering<br />
voor het werv<strong>en</strong> van tijdelijke fabrieksarbeiders. De migratie uit de Maghreb was echter<br />
al ruim voor die tijd op gang gekom<strong>en</strong>. Zo war<strong>en</strong> er in 1964 niet minder dan 2270 arbeidsvergunning<strong>en</strong><br />
verle<strong>en</strong>d aan Marokkaanse werknemers. De meest<strong>en</strong> war<strong>en</strong> op eig<strong>en</strong><br />
geleg<strong>en</strong>heid gekom<strong>en</strong>, vaak via Frankrijk, België of Duitsland, waar de arbeidsomstandighed<strong>en</strong><br />
minder gunstig war<strong>en</strong> geblek<strong>en</strong> (Cottaar et al. 2009: 45, 77). Ze kwam<strong>en</strong> uit alle<br />
del<strong>en</strong> van Marokko – maar slechts voor e<strong>en</strong> miniem deel uit de Rif – <strong>en</strong> vestigd<strong>en</strong> zich<br />
vooral in de grote sted<strong>en</strong>, met name Utrecht. Ev<strong>en</strong>als andere ‘gastarbeiders’ – e<strong>en</strong> eufemisme<br />
waar de aardigheid snel vanaf was – werkt<strong>en</strong> ze vaak lange di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, <strong>en</strong> woond<strong>en</strong><br />
ze sam<strong>en</strong> in goedkope p<strong>en</strong>sions. Daardoor kwam<strong>en</strong> ze weinig in aanraking met Nederlanders<br />
van de koude grond. Maar als ze dat wel ded<strong>en</strong>, bleek soms dat zij, net als andere<br />
Mediterrane jongemann<strong>en</strong>, sex appeal hadd<strong>en</strong> (Cottaar et al. 2009: 143). Zoals we zull<strong>en</strong><br />
zi<strong>en</strong>, blek<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> daar gevoelig voor.<br />
Voor zover ze hier als vrijgezel war<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>, trouwd<strong>en</strong> ze echter meestal met e<strong>en</strong><br />
vrouw uit het land van herkomst (Lucass<strong>en</strong> <strong>en</strong> P<strong>en</strong>ninx 1999: 59). Hoewel in 1974 e<strong>en</strong><br />
punt werd gezet achter de werving van gastarbeiders, kwam er zo e<strong>en</strong> nieuwe migratiestroom<br />
op gang. Jongemann<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> huisvaders, met vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> aan hun<br />
zijde. Doordat ze hun p<strong>en</strong>sions of gastgezinn<strong>en</strong> verruild<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> woning <strong>en</strong><br />
doordat hun kinder<strong>en</strong> naar school ging<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> ze zichtbaarder voor de buit<strong>en</strong>wereld.<br />
In plaats van taal- of kleurverschil trad<strong>en</strong> culturele <strong>en</strong> religieuze verschill<strong>en</strong> op de voorgrond:<br />
deze Mediterran<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> mer<strong>en</strong>deels moslims. Ook in hun eig<strong>en</strong> beleving won<br />
religie aan belang, want vel<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> hun godsdi<strong>en</strong>st serieuzer te nem<strong>en</strong> (Landman<br />
1992: 42). Eerder was daar niet veel van gekom<strong>en</strong>, want het lev<strong>en</strong> van gastarbeiders liet<br />
weinig ruimte voor het nalev<strong>en</strong> van religieuze verplichting<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> was er in de<br />
buit<strong>en</strong>wereld weinig dat daaraan herinnerde <strong>en</strong> in de p<strong>en</strong>sions, hoe vol ook, was de<br />
geloofsdwang gering. Rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> biertje drink<strong>en</strong> was niet ongebruikelijk; religieuze<br />
ernst was iets voor later (Cottaar et al. 2009: 189).<br />
In de tweede helft van de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig kwam<strong>en</strong> er Marokkaanse gebedshuiz<strong>en</strong>, waarvan<br />
de meeste zich aanslot<strong>en</strong> bij de Unie van Marokkaanse Moskee-Organisaties in<br />
Nederland (ummon; zie Landman 1992: 41-48, 158). Omstreeks 1975 versch<strong>en</strong><strong>en</strong> ook twee<br />
seculiere organisaties, die de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap jar<strong>en</strong>lang zoud<strong>en</strong> verscheur<strong>en</strong>:<br />
de Amicales (gesticht door de Marokkaanse regering) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> links, democratisch<br />
alternatief: het Komitee Marokkaanse Arbeiders in Nederland (kman). Al in datzelfde<br />
jaar organiseerde dit kman twee hongerstaking<strong>en</strong> door Marokkaanse arbeiders die<br />
265
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
uitgezet dreigd<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>. Beide acties werd<strong>en</strong> gesteund door linkse politici, pastors<br />
én homo’s. Laatstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong> ded<strong>en</strong> alsof ze e<strong>en</strong> relatie hadd<strong>en</strong> met de illegale mann<strong>en</strong>.<br />
Vandaag de dag staat de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap in Nederland in e<strong>en</strong> kwade reuk<br />
– veel meer dan andere etnische minderhed<strong>en</strong>. Ze wordt vaak in verband gebracht met<br />
criminaliteit, vooral door jongemann<strong>en</strong>. Inderdaad zijn het perc<strong>en</strong>tage verdacht<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> Halt-maatregel opgelegd kreg<strong>en</strong> veel hoger dan in andere<br />
etnische groep<strong>en</strong> (Jaarrapport Integratie 2008 (cbs 2008: tabel B8.5).<br />
De id<strong>en</strong>tificatie met Nederland is in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap echter sterker dan<br />
in de Turkse <strong>en</strong> het perc<strong>en</strong>tage person<strong>en</strong> die liever in het land van herkomst zoud<strong>en</strong><br />
will<strong>en</strong> won<strong>en</strong>, is er beduid<strong>en</strong>d kleiner. Wellicht is het daaraan te dank<strong>en</strong> dat ‘mocro’s’ 1<br />
hun achterstand<strong>en</strong> (die ze op haast alle terrein<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, ook t<strong>en</strong> opzichte van andere<br />
allochton<strong>en</strong>) snel inhal<strong>en</strong>. Opmerkelijk veel Marokkaanse Nederlanders brak<strong>en</strong> door als<br />
schrijver, acteur, sporter, cabaretier of politicus.<br />
15.2 Mocro’s, homo’s <strong>en</strong> lesbo’s<br />
De eerste Marokkaans-Nederlandse romancier was Hans Sahar, met zijn schelm<strong>en</strong>roman<br />
Hoezo bloedmooi (1995). Homoseksualiteit speelt daarin e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>te rol: de<br />
hoofdpersoon verdi<strong>en</strong>t de kost door zich te prostituer<strong>en</strong> voor zowel her<strong>en</strong> als dames.<br />
Ook Hafid Bouazza schreef in zijn debuut, De voet<strong>en</strong> van Abdullah (1996), over geslachtsverkeer<br />
tuss<strong>en</strong> geslachtsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>.<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijke verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> van homoseksualiteit <strong>en</strong> Marokkaanse cultuur versch<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
al lang voor die tijd. Zo promoveerde in 1977 psycholoog Andreas Eppink op<br />
e<strong>en</strong> onderzoek naar vri<strong>en</strong>dschap <strong>en</strong> seksualiteit in Marokko. Daarbij ging hij uitvoerig<br />
in op Marokkaanse opvatting<strong>en</strong> over seks tuss<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> op de beleving daarvan. 2 In<br />
de jar<strong>en</strong> tachtig werd<strong>en</strong> daar ook scripties over. Deze wet<strong>en</strong>schappelijke belangstelling<br />
lijkt vooral te zijn gewekt door de opkomst van hiv/aids. Zo verrichtt<strong>en</strong> Amsterdamse<br />
antropolog<strong>en</strong> onderzoek naar ‘seksuele relaties <strong>en</strong> beschermingsgedrag’ (Van Gelder <strong>en</strong><br />
Lamur 1993).<br />
E<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête onder bijna 1000 middelbare scholier<strong>en</strong> (Danz et al., 1993) leerde onder<br />
meer dat de Turks <strong>en</strong> Marokkaans-Nederlandse jonger<strong>en</strong> veel minder k<strong>en</strong>nis hadd<strong>en</strong> over<br />
seksualiteit dan hun autochtone leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Vel<strong>en</strong> war<strong>en</strong> zelfs niet bek<strong>en</strong>d met<br />
de term<strong>en</strong> ‘homo-’ <strong>en</strong> ‘heteroseksueel’. Ook uit Jeugd <strong>en</strong> Seks 95, waaraan meer dan 7000<br />
scholier<strong>en</strong> deelnam<strong>en</strong>, bleek dat de allochton<strong>en</strong> onder h<strong>en</strong> (18%) mer<strong>en</strong>deels afwijz<strong>en</strong>d<br />
stond<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Dat bleek ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s uit e<strong>en</strong> veel kleinschaliger<br />
onderzoek, Hoe roze is Amsterdam? Van de 700 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> was 10% van Turkse of Marokkaanse<br />
komaf. Dez<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> in alle opzicht<strong>en</strong> het negatiefst te staan teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit.<br />
3<br />
De houding van Marokkaanse of islamitische Nederlanders teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
was inmiddels ook e<strong>en</strong> politieke kwestie: in 1997 publiceerde Pim Fortuyn zijn pamflet<br />
Teg<strong>en</strong> de islamisering van onze cultuur, waarin hij onder meer waarschuwde voor de intolerantie<br />
van moslims jeg<strong>en</strong>s homo’s. E<strong>en</strong> paar jaar eerder had hij juist e<strong>en</strong> parallel getrokk<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de emancipatie van deze twee groep<strong>en</strong>:<br />
266
‘gewurgd door taboes’<br />
Ik d<strong>en</strong>k, dat we via allochton<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heel belangrijke <strong>en</strong> vitale impuls kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. [...]<br />
We moet<strong>en</strong> ze wel e<strong>en</strong> beetje te vri<strong>en</strong>d houd<strong>en</strong>. We moet<strong>en</strong> niet e<strong>en</strong> soort splitsing in de<br />
sam<strong>en</strong>leving hebb<strong>en</strong>. [...] Het zijn problem<strong>en</strong> van voorbijgaande aard, kijk maar naar het<br />
verschijnsel homoseksualiteit. [...] Als je ziet, hoe in e<strong>en</strong> periode van 25 jaar de positie van<br />
homoseksuel<strong>en</strong> is geëvolueerd naar iets waar vel<strong>en</strong>, met name in ons soort milieus, niet meer<br />
exclusief op aangesprok<strong>en</strong> will<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, dan b<strong>en</strong> ik ev<strong>en</strong> optimistisch over allochton<strong>en</strong>.<br />
(GayKrant,<br />
8 maart 1994)<br />
Vanaf het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig versch<strong>en</strong><strong>en</strong> er steeds meer bericht<strong>en</strong> over de<br />
pesterij<strong>en</strong> die homo’s <strong>en</strong> lesbo’s op school of in hun buurt te verdur<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> van<br />
allochtone, met name Marokkaanse jong<strong>en</strong>s (zie o.a. Overbeek 1996). Berichtgeving<br />
daarover door nova, op 3 mei 2001, leidde tot de bek<strong>en</strong>de ‘El Moumni-affaire’. 4 Nog ge<strong>en</strong><br />
twee maand<strong>en</strong> later zond de ikon e<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>taire uit over e<strong>en</strong> homoseksuele jong<strong>en</strong><br />
van Turkse komaf <strong>en</strong> zijn ouders: Angst voor de liefde <strong>en</strong> de imams. En in datzelfde jaar maakte<br />
Julia von Graev<strong>en</strong>itz, in opdracht van coc Nederland, de docum<strong>en</strong>taire Achter elke kleur,<br />
over allochtone homojonger<strong>en</strong>. 5 In 2002 begon De Dialoog, e<strong>en</strong> reeks bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
‘over homoseksualiteit, religie, lev<strong>en</strong>sbeschouwing, cultuur <strong>en</strong> ethiek’. 6<br />
Homozelforganisaties<br />
In maart 2001 had Atef Salib, e<strong>en</strong> ondernemer van Egyptische, Koptische komaf, in<br />
Amsterdam het café Habibi Ana (‘M’n liefje’) geop<strong>en</strong>d: de eerste op<strong>en</strong>lijke Arabische<br />
homobar ter wereld. Vanaf 2004 kreeg de bar e<strong>en</strong> gelijknamige stichting naast zich, die<br />
gedur<strong>en</strong>de <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> informatie, sociaal-culturele activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvang aanbood.<br />
De drijv<strong>en</strong>de kracht was e<strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t van Palestijnse komaf, Ossama Abu Amar. E<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
kantoor <strong>en</strong> ‘inloopruimte’ voor deze stichting werd in 2005 geop<strong>en</strong>d door to<strong>en</strong>malig<br />
wethouder Ahmed Aboutaleb. Stichting Habibi Ana werkte bij tijd <strong>en</strong> wijle sam<strong>en</strong> met<br />
Stichting Yoesuf (1998-2008), opgericht door Omar Nahas: e<strong>en</strong> socioloog van Syrische<br />
afkomst, die <strong>en</strong>kele boek<strong>en</strong> schreef over islam <strong>en</strong> homoseksualiteit (Nahas 1997, 2001,<br />
2005). Yoesuf verbreedde later haar werkterrein tot islam <strong>en</strong> seksuele diversiteit, jonger<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>.<br />
De dansfeest<strong>en</strong> van Habibi Ana trokk<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijke aantall<strong>en</strong> Marokkaanse homojonger<strong>en</strong><br />
– net als, jar<strong>en</strong> eerder, de avond<strong>en</strong> van Secret Gard<strong>en</strong> (1996) – maar deze<br />
jonger<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> noch in de stichting, noch in de bar e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>te rol. De meeste<br />
vrijwilligers of medewerkers hadd<strong>en</strong> hun roots in het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong>, <strong>en</strong> war<strong>en</strong> zonder<br />
hun familie naar Nederland gekom<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> veel Marokkaanse Nederlanders<br />
nauwelijks Arabisch (of Frans), zodat ze weinig inspiratie kunn<strong>en</strong> ontl<strong>en</strong><strong>en</strong> aan<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> in Marokko of de wijdere Arabische wereld. 7<br />
E<strong>en</strong> van de zeer weinig op<strong>en</strong>lijke homo’s van Marokkaanse komaf is Chafik Gadir, die<br />
sinds jaar <strong>en</strong> dag couscousmaaltijd<strong>en</strong> organiseert voor homojonger<strong>en</strong>. Nadat Stichting<br />
Habibi Ana ter ziele was gegaan, legde hij – sam<strong>en</strong> met twee autochtone Nederlanders<br />
– de grondslag voor e<strong>en</strong> soortgelijke zelforganisatie, maar dan specifiek voor Noord-<br />
Afrikaanse jonger<strong>en</strong>: Stichting Nafar. Ook deze stichting is niet langer actief. Opvang<br />
van homojonger<strong>en</strong> die door hun ouders zijn verstot<strong>en</strong> of word<strong>en</strong> bedreigd, wordt sinds<br />
267
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
<strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> door Veilige Hav<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> project van Schorer, coc Amsterdam <strong>en</strong><br />
hvo Querido. Rotterdam Verkeert lanceerde e<strong>en</strong> project voor allochtone homojonger<strong>en</strong>:<br />
i2rotterdam. In D<strong>en</strong> Haag bestaat e<strong>en</strong> telefonische hulplijn voor die doelgroep <strong>en</strong><br />
eind 2008 werd Stichting Secret Gard<strong>en</strong> heropgericht door de Algerijns-Nederlandse<br />
Emir Belatoui.<br />
15.3 Opzet van dit onderzoek<br />
In de rest van dit hoofdstuk schets<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> beeld van de verandering<strong>en</strong> die zich in de<br />
Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap in Nederland hebb<strong>en</strong> voltrokk<strong>en</strong> in de acceptatie van of,<br />
breder, de omgang met homoseksualiteit. Literatuur <strong>en</strong> schriftelijke bronn<strong>en</strong> daarover<br />
zijn schaars, dus we baser<strong>en</strong> ons vooral op diepte-interviews (afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitgeschrev<strong>en</strong><br />
door Naïma Bouchtaoui ) met person<strong>en</strong> die de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap<br />
van binn<strong>en</strong>uit k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Bij het selecter<strong>en</strong> van deze informant<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we gestreefd<br />
naar spreiding over maatschappelijke sector<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we de voorkeur gegev<strong>en</strong> aan<br />
opinieleiders. Dat ging t<strong>en</strong> koste van de spreiding over de seks<strong>en</strong> (we interviewd<strong>en</strong><br />
slechts twee vrouw<strong>en</strong>), over het land (slechts één informant woont buit<strong>en</strong> de Randstad),<br />
<strong>en</strong> over de leeftijdsgroep<strong>en</strong> (slechts drie informant<strong>en</strong> zijn jonger dan 40). Dat laatste is<br />
ge<strong>en</strong> bezwaar, omdat we vooral b<strong>en</strong>ieuwd zijn naar de verandering<strong>en</strong> die zich sinds 1970<br />
hebb<strong>en</strong> voltrokk<strong>en</strong>.<br />
Ervaringsdeskundig<strong>en</strong><br />
Bezwaarlijk is wel dat we slechts twee homoseksuele informant<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong>.<br />
Om tegemoet te kom<strong>en</strong> aan dit gebrek aan ‘binn<strong>en</strong>perspectief’ analyser<strong>en</strong> we eerst de<br />
interviews met Marokkaanse homojonger<strong>en</strong> die werd<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de bundel Mijn<br />
geloof <strong>en</strong> mijn geluk (El Kaka <strong>en</strong> Kursun 2002) <strong>en</strong> in de brochure Kun jij verliefd word<strong>en</strong> op wie je<br />
wilt? (coc 2008). 8 In totaal gaat het om acht jonge vrouw<strong>en</strong> (van wie één biseksueel) <strong>en</strong><br />
zes jongemann<strong>en</strong> (van wie één zichzelf ge<strong>en</strong> homo vindt). Elf van de veerti<strong>en</strong> war<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
tijde van het interview jonger dan 30 (van wie twee zelfs jonger dan 20).<br />
Van de acht vrouw<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vijf ‘uit’ teg<strong>en</strong>over hun ouders: soms omdat ze het hadd<strong>en</strong><br />
verteld, soms omdat hun ouders het hadd<strong>en</strong> gerad<strong>en</strong>, of omdat het hun ter ore was<br />
gekom<strong>en</strong>. Van de zes jongemann<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> was er slechts één van wie de ouders<br />
wist<strong>en</strong> dat hij homo is. E<strong>en</strong> van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor dit verschil zou kunn<strong>en</strong> zijn dat vrouw<strong>en</strong><br />
in vergelijking met mann<strong>en</strong> vertrouwelijker omgaan met hun ouders, althans met hun<br />
moeder. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> staan vrouw<strong>en</strong> meer onder druk: ‘Vertell<strong>en</strong> ze het niet, dan word<strong>en</strong><br />
ze [...] geacht te trouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> man.’ 9 Niet minder dan drie van de acht vrouw<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> heteroseksueel huwelijk aangegaan – <strong>en</strong> inmiddels gescheid<strong>en</strong>. Mann<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
zich misschi<strong>en</strong> gemakkelijker onttrekk<strong>en</strong> aan huwelijksdwang, althans zolang ze (zoals<br />
de meeste geïnterviewd<strong>en</strong>) nog jong zijn.<br />
Van de jonger<strong>en</strong> die niet uit war<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over hun ouders was er één die dat wel zou will<strong>en</strong>.<br />
De meeste ander<strong>en</strong> beschouwd<strong>en</strong> het echter als e<strong>en</strong> heilloze weg. Ze hechtt<strong>en</strong> groot<br />
belang aan de band met hun ouders <strong>en</strong> wild<strong>en</strong> die niet op het spel zett<strong>en</strong>. Sommig<strong>en</strong> van<br />
h<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> coming-out niet alle<strong>en</strong> strategisch maar ook moreel verkeerd: het zou ‘egoïstisch’<br />
<strong>en</strong> ‘respectloos’ zijn.<br />
268
‘gewurgd door taboes’<br />
Uit eerder onderzoek wet<strong>en</strong> we dat homo’s <strong>en</strong> lesbo’s met e<strong>en</strong> niet-westerse achtergrond<br />
‘het’ vaak eerder vertell<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> broer of zus dan aan hun ouders (Duyv<strong>en</strong>dak<br />
et al. 2006: 92). Dat blijkt ook te geld<strong>en</strong> voor veel van deze jonger<strong>en</strong>. De ouders van de<br />
jonger<strong>en</strong> die het wél te hor<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> daar meestal heel negatief <strong>en</strong><br />
geëmotioneerd op gereageerd. Na verloop van tijd war<strong>en</strong> de meest<strong>en</strong> echter bijgedraaid.<br />
Vaak was de lieve vrede hersteld (of behoud<strong>en</strong>) doordat het probleem in het gezin wordt<br />
doodgezweg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorgvuldig wordt stilgehoud<strong>en</strong> voor de buit<strong>en</strong>wereld. Alle<strong>en</strong> de<br />
ouders van Nazha Arsim, die vrome moslims zijn, hadd<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> nuchter <strong>en</strong> zelfs positief<br />
gereageerd. De ouders van Nadia daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong>, die ‘er eig<strong>en</strong>lijk niet zo veel aan do<strong>en</strong>’,<br />
blek<strong>en</strong> heel conservatief te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit ‘[...] omdat het niet van het<br />
geloof mag.’ Dat laatste oordeel werd door ge<strong>en</strong> van de jonger<strong>en</strong> in twijfel getrokk<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
sommig<strong>en</strong> war<strong>en</strong> het er zelfs roer<strong>en</strong>d mee e<strong>en</strong>s. 10 Dat leidde soms tot e<strong>en</strong> heftig conflict<br />
tuss<strong>en</strong> seksuele <strong>en</strong> religieuze verlang<strong>en</strong>s. 11<br />
De meeste jonger<strong>en</strong> hield<strong>en</strong> vast aan de islam, maar liet<strong>en</strong> zich kritisch uit over de moslimgeme<strong>en</strong>schap.<br />
Hoewel hun geloof hun soms schaamte- of schuldgevoel<strong>en</strong>s bezorgde,<br />
herk<strong>en</strong>d<strong>en</strong> deze jonger<strong>en</strong> – mer<strong>en</strong>deels jonge vrouw<strong>en</strong> – in de islam ook e<strong>en</strong> aansporing<br />
tot eerlijkheid, auth<strong>en</strong>ticiteit of zelfontplooiing <strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> bevestiging van hun keuze<br />
om teg<strong>en</strong> de stroom in te gaan. 12 In hun alledaagse omgeving werd homoseksualiteit<br />
beschouwd als iets dat eig<strong>en</strong> zou zijn aan westerling<strong>en</strong> of ongelovig<strong>en</strong>.<br />
Toch bespeurde één meisje (Jihan) wel <strong>en</strong>ige acceptatie: op het mailadres dat ze met e<strong>en</strong><br />
vri<strong>en</strong>din in het lev<strong>en</strong> riep, maroclesbian@hotmail.com, ontving ze opvall<strong>en</strong>d veel steunbetuiging<strong>en</strong><br />
van Marokkaanse hetero’s. Ook e<strong>en</strong> van de jong<strong>en</strong>s (Faisal) zag vooruitgang,<br />
in die zin dat jonger<strong>en</strong> zich minder zoud<strong>en</strong> aantrekk<strong>en</strong> van hun omgeving: ‘Er zijn niet<br />
zoveel Marokkan<strong>en</strong> die homo zijn <strong>en</strong> zo relaxt zijn als ik, maar het word<strong>en</strong> er wel steeds<br />
meer. Het is namelijk niet abnormaal om homo te zijn, dat weet toch iedere<strong>en</strong>.’<br />
Na ruimte te hebb<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> aan deze ‘ervaringsdeskundig<strong>en</strong>’ bepal<strong>en</strong> we ons tot de<br />
m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van sleutelfigur<strong>en</strong> (zie de lijst aan het eind van dit hoofdstuk). In de diepteinterviews<br />
die we met h<strong>en</strong> hield<strong>en</strong>, volgd<strong>en</strong> we hetzelfde interviewprotocol als bij de<br />
andere etnische of religieuze minderhed<strong>en</strong>.<br />
15.4 Traditionele opvatting<strong>en</strong> over <strong>en</strong> omgang met ‘homoseksualiteit’<br />
‘In Marokko was je per definitie ontspoord als je seks had met mann<strong>en</strong>’, stelt am, maar<br />
het kwam wel degelijk voor. Volg<strong>en</strong>s oc is het e<strong>en</strong> publiek geheim dat zelfs sommige<br />
imams ‘stiekem homoseks opzoek<strong>en</strong>.’ 13 deb wist al vanaf z’n twaalfde dat homoseksualiteit<br />
bestond <strong>en</strong> dat het niet geaccepteerd werd; scheldwoord<strong>en</strong> k<strong>en</strong>de hij zelfs vanaf zijn<br />
vroegste jeugd.<br />
Gevraagd naar de term<strong>en</strong> die in Marokko <strong>en</strong> in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap in Nederland<br />
werd<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt voor homoseksualiteit, noem<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vooral<br />
zeml. 14 ‘Het westerse begrip homoseksualiteit k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> we niet, we k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> zeml.’<br />
(oc) Deze term is typisch Marokkaans: ze komt noch voor in het klassiek of Modern<br />
Standaard Arabisch, noch in andere dialect<strong>en</strong> dan dariža, de Marokkaans-Arabische<br />
omgangstaal – <strong>en</strong> daarin is het zowat de <strong>en</strong>ige term (am). Volg<strong>en</strong>s AbM heeft zeml ‘niet<br />
269
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
automatisch e<strong>en</strong> negatieve betek<strong>en</strong>is’, maar de overige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat<br />
het e<strong>en</strong> scheldwoord is: ‘Vandaag de dag durf ik dat zelf ook niet in de mond te nem<strong>en</strong>,<br />
bij mij thuis.’ (am) Dat verklaart misschi<strong>en</strong> waarom Sd, die als kind maar weinig contact<br />
had met andere Marokkaanse Nederlanders, het <strong>nooit</strong> hoorde gebruik<strong>en</strong>. hb noemt<br />
zeml e<strong>en</strong> ‘equival<strong>en</strong>t voor flikker’, <strong>en</strong> ms vertaalt het als ‘nicht’.<br />
Anders dan het Nederlandse scheldwoord ‘mietje’ zinspeelt zeml niet alle<strong>en</strong> op g<strong>en</strong>der<br />
(i.c. onmannelijkheid) maar ook, specifieker, op seksuele activiteit – of liever gezegd<br />
passiviteit. 15 De term wordt niet alle<strong>en</strong> gebruikt als e<strong>en</strong> scheldwoord voor jan <strong>en</strong> alleman<br />
(zoals ‘homo!’) maar ook ter aanduiding van jong<strong>en</strong>s die daadwerkelijk seks hebb<strong>en</strong><br />
met andere jong<strong>en</strong>s of mann<strong>en</strong>, of daar althans van word<strong>en</strong> beticht: ‘Het meisje van de<br />
jong<strong>en</strong>s.’ (oc) K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor e<strong>en</strong> zeml is dat hij in dat seksuele contact e<strong>en</strong> ondergeschikte<br />
rol speelt:<br />
Als je zeg maar de actieve homoseksueel b<strong>en</strong>t, dan b<strong>en</strong> je e<strong>en</strong> man; daar is niets mis mee.<br />
[...] Maar als je het ‘gebruiksvoorwerp’ b<strong>en</strong>t, ‘het lijd<strong>en</strong>d voorwerp’, dan word je anders<br />
beschouwd. 16<br />
oc typeert de zeml met de treff<strong>en</strong>de contaminatie ‘neukpaaltje’: e<strong>en</strong> ‘pispaaltje’ (iemand<br />
die zich alles moet lat<strong>en</strong> welgevall<strong>en</strong>) én e<strong>en</strong> (pot<strong>en</strong>tieel) seksueel object. ‘We hadd<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> zeml in de groep <strong>en</strong> die werd getolereerd. […] Hij had pas e<strong>en</strong> probleem als hij er<br />
op<strong>en</strong>lijk mee liep te koketter<strong>en</strong>. […] Hij was altijd iemand die erbij liep <strong>en</strong> afhankelijk was<br />
van de jong<strong>en</strong>s in de groep. Alsof het e<strong>en</strong> orde in de gevang<strong>en</strong>is is.’ (oc)<br />
Uit de term zeml spreekt dus e<strong>en</strong> opvatting van homoseksualiteit die nauw sam<strong>en</strong>hangt<br />
met same-sex peer groups, de daarin gecultiveerde mannelijkheid, <strong>en</strong> het bevestig<strong>en</strong> daarvan<br />
door seksuele activiteit (met name p<strong>en</strong>etratie). De term werd <strong>en</strong> wordt in Marokko<br />
toegepast op jong<strong>en</strong>s of mann<strong>en</strong> die er niet in slag<strong>en</strong> om hun mannelijke eer hoog te<br />
houd<strong>en</strong>, doordat ze zich niet kunn<strong>en</strong> (of will<strong>en</strong>) verwer<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de seksuele avances van<br />
geslachtsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> – of althans teg<strong>en</strong> de aantijging dat ze daarvoor op<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> staan<br />
(Eppink 1977: 111, 125). Door zijn ‘onmannelijke’ gedrag verspeelt e<strong>en</strong> zeml niet alle<strong>en</strong> zijn<br />
individuele mannelijke eer maar zet hij ook de reputatie van zijn familie op het spel. am<br />
vond het daarom opmerkelijk dat hij e<strong>en</strong>s hoorde hoe e<strong>en</strong> moeder haar eig<strong>en</strong> zoon, die<br />
erg verwijfd was, lach<strong>en</strong>d uitmaakte voor ‘zeml’. cg k<strong>en</strong>de in Marokko e<strong>en</strong> zeml die met<br />
de vrouw<strong>en</strong> kookte <strong>en</strong> boodschapp<strong>en</strong> deed, <strong>en</strong> in die rol helemaal werd geaccepteerd.<br />
Naast zeml noem<strong>en</strong> sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ook de term<strong>en</strong> lûtiy <strong>en</strong> liwât, die beide zijn<br />
afgeleid van de Arabische uitdrukking qawm lût, ‘het volk van Loet’, onder jod<strong>en</strong> <strong>en</strong> christ<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
beter bek<strong>en</strong>d als de inwoners van Sodom. Net als in de bijbel (G<strong>en</strong>esis 18-19) wordt<br />
in de koran (zie o.a. 7:80-81; 26:165-166; 27:54-55; 29:28-29) verteld dat dit volk door God<br />
werd uitgevaagd, maar e<strong>en</strong> verschil is dat Loet (alias Lot, Lût) in de islam wordt geëerd<br />
als ‘profeet’ (net als Ibrahim/Abraham, Moesa/Mozes, e.a.). Vandaar misschi<strong>en</strong> dat hb<br />
lûtiy opvat als ‘e<strong>en</strong> beschaafde term, die je kunt vergelijk<strong>en</strong> met “homo”.’ am wijst echter<br />
op de negatieve connotaties <strong>en</strong> merkt op dat de term niet vaak wordt gebruikt: ‘Ik hoor<br />
het vaker hier in Nederland dan in het dorp waar ik b<strong>en</strong> opgegroeid.’ Die opkomst van<br />
lûtiy (of liwât) is wellicht te dank<strong>en</strong> aan de ‘voordel<strong>en</strong>’ die deze term heeft t<strong>en</strong> opzichte<br />
van zeml: a) het is ge<strong>en</strong> scheldwoord, <strong>en</strong> kan dus ook in beschaafd gezelschap word<strong>en</strong><br />
gebruikt; b) het is klassiek Arabisch in plaats van dialect; c) het vestigt de aandacht op<br />
270
‘gewurgd door taboes’<br />
religieuze (in plaats van culturele) bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> geslachtsverkeer tuss<strong>en</strong> geslachtsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> d) het heeft zowel betrekking op jong<strong>en</strong>s of mann<strong>en</strong> die ‘nem<strong>en</strong>’ als op h<strong>en</strong><br />
die ‘zich lat<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>’ – net als het hed<strong>en</strong>daagse, westerse concept ‘homoseksualiteit’. 17<br />
hb, am <strong>en</strong> aeo noem<strong>en</strong> nog <strong>en</strong>kele minder courante term<strong>en</strong>, respectievelijk šâdd j<strong>en</strong>s<br />
(‘afwijk<strong>en</strong>de seksualiteit’), šâddi <strong>en</strong> šudûd – afleiding<strong>en</strong> van het klassiek Arabische šâdd:<br />
‘geïsoleerd’, ‘e<strong>en</strong>zaam’, ‘abnormaal’, ‘uitzonderlijk’, ‘on<strong>gewoon</strong>’. 18 Deze term<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gebruikt in Arabische media maar niet in de omgangstaal, laat staan in de koran (aeo).<br />
Ondanks de verwijzing naar ‘afwijking’ is dit volg<strong>en</strong>s am <strong>en</strong> hb e<strong>en</strong> vrij neutrale term, 19<br />
<strong>en</strong> aeo b<strong>en</strong>adrukt dat het niet per se iets met seksualiteit te mak<strong>en</strong> heeft. E<strong>en</strong> ‘voordeel’<br />
is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat deze term, anders dan liwât, zowel op mann<strong>en</strong> als op vrouw<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong><br />
toegepast. Maar e<strong>en</strong> belangrijk nadeel van deze <strong>en</strong> alle eerderg<strong>en</strong>oemde term<strong>en</strong> is<br />
dat ze (vanwege de negatieve connotaties) niet funger<strong>en</strong> als zelfb<strong>en</strong>aming.<br />
Dat laatste geldt wél voor de standaard Arabische term<strong>en</strong> term mithliyy (al-jins) of jinsiyy<br />
mithliyyan (‘zelfde [sekse]’, ‘ook zo’, ‘gay’) <strong>en</strong> mithliyya jinsiyya (‘gelijkgeslachtelijkheid’,<br />
ofwel homoseksualiteit). In het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ze veel gebruikt 20 maar opmerkelijk<br />
g<strong>en</strong>oeg noemt ge<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ze. Ook blijkt alle<strong>en</strong> Sd bek<strong>en</strong>d met<br />
janûsiy 21 , de door de Syrisch-Nederlandse socioloog Omar Nahas gemunte term, die is<br />
overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door Stichting Nafar (in 2007) <strong>en</strong>, eerder, door de Schorer Stichting. 22 Dat<br />
doet vermoed<strong>en</strong> dat dit soort initiatiev<strong>en</strong>, althans wat het spraakgebruik betreft, weinig<br />
impact heeft gehad.<br />
15.5 Confrontatie met homoseksualiteit in Nederland<br />
ms (gebor<strong>en</strong> in 1957) was op z’n vijfti<strong>en</strong>de naar Nederland gekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> zat als neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>jarige<br />
op de mts. Daar had hij e<strong>en</strong> leraar voor wie hij briev<strong>en</strong> schreef aan e<strong>en</strong> jongeman<br />
in Marokko: ‘Zeer ingetog<strong>en</strong> liefdesbriev<strong>en</strong>. Ik sprak zelf niet met hem over homoseksualiteit,<br />
maar in de briev<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> ding<strong>en</strong> als dat hij die jong<strong>en</strong> miste...’ Ook had hij<br />
medeleerling<strong>en</strong> die zich homo noemd<strong>en</strong>. Toch duurde het nog <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> voor hij<br />
erachter kwam dat iemand in zijn directe omgeving homo was: ‘Dat was e<strong>en</strong> Nederlandse<br />
man. Ik vond het e<strong>en</strong> zeer aardige man, erudiet, <strong>en</strong> ik zou het <strong>nooit</strong> geloofd hebb<strong>en</strong>,<br />
totdat het mij werd verteld.’<br />
am (gebor<strong>en</strong> in 1969, in Nederland sinds 1979) had in Marokko al gehoord over homoseksualiteit,<br />
maar leerde pas homo’s van vlees <strong>en</strong> bloed k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> to<strong>en</strong> hij, in de tweede<br />
helft van de jar<strong>en</strong> tachtig, bij de politie kwam werk<strong>en</strong>. deb had in Marokko <strong>en</strong> Algerije<br />
zelf al mann<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>d die op e<strong>en</strong> bedekte manier liet<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> dat ze niet hetero war<strong>en</strong>,<br />
of over wie dat werd gefluisterd. To<strong>en</strong> hij in de vroege jar<strong>en</strong> zestig als jongeman naar<br />
Nederland kwam, werd hij vrijwel mete<strong>en</strong> geconfronteerd met op<strong>en</strong>lijke homo’s:<br />
Er war<strong>en</strong> to<strong>en</strong>, in de jar<strong>en</strong> zestig, homo’s die de gastarbeiders kwam<strong>en</strong> bezoek<strong>en</strong>. En niet<br />
alle<strong>en</strong> voor geme<strong>en</strong>schap. Ze gav<strong>en</strong> ook veel geld <strong>en</strong> ze hielp<strong>en</strong> met invull<strong>en</strong> van papier<strong>en</strong>,<br />
aanvrag<strong>en</strong>, verzekering<strong>en</strong>. [...] Bij deze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> was zoveel m<strong>en</strong>selijkheid. En weet je waarom?<br />
Dat besef ik nu pas: omdat ook zij to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> minderheid war<strong>en</strong>. [...] Natuurlijk war<strong>en</strong> er<br />
ook andere motiev<strong>en</strong>, maar [...] ze kwam<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> voor de mann<strong>en</strong> puur voor de mann<strong>en</strong>.<br />
[...] Ze trokk<strong>en</strong> zich het lot van die gastarbeiders aan. (deb)<br />
271
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Op de middelbare school van mc (waar hij e<strong>en</strong> van de weinige allochtone leerling<strong>en</strong><br />
was), ging op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t het gerucht dat e<strong>en</strong> decaan homo zou zijn: ‘Dat sloeg<br />
echt in als e<strong>en</strong> bom, want we k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> niemand die homo was. […] Ook voor de autochtone<br />
leerling<strong>en</strong> was het echt e<strong>en</strong> schok.’ Later zag hij in de trein e<strong>en</strong>s twee mann<strong>en</strong> met<br />
elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>: ‘Daar was ik wel echt van geschrokk<strong>en</strong>; ik vond het <strong>gewoon</strong> vies.’<br />
Onder Marokkan<strong>en</strong> in Nederland kwam homoseksualiteit in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig<br />
echter niet ter sprake in beschaafd gezelschap. Ge<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kreeg er<br />
thuis iets over te hor<strong>en</strong>. ‘Binn<strong>en</strong> de moskee werd het ook niet besprok<strong>en</strong> <strong>en</strong> op school<br />
ook weinig’, stelt mc. Op de islamitische week<strong>en</strong>dschool werd er wele<strong>en</strong>s aandacht aan<br />
besteed, maar <strong>en</strong>kel als ‘[…] iets wat zich duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> heeft afgespeeld.’ (mc)<br />
Verder hoorde hij wele<strong>en</strong>s verhal<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> in de wijk die was misbruikt door<br />
e<strong>en</strong> man, <strong>en</strong> schold<strong>en</strong> hij <strong>en</strong> zijn vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> wele<strong>en</strong>s iemand uit voor ‘flikker’. ‘Maar ik had<br />
eig<strong>en</strong>lijk niet zo goed door wat het nu precies inhield.’<br />
Volg<strong>en</strong>s AbM kwam homoseksualiteit niet ter sprake omdat er e<strong>en</strong> grote afstand bestond<br />
tot de mainstream Nederlandse sam<strong>en</strong>leving: het ging hun niet aan, vond<strong>en</strong> ze, <strong>en</strong> ze<br />
werd<strong>en</strong> er niet op aangesprok<strong>en</strong>. Ook volg<strong>en</strong>s deb is die aanvankelijke afzijdigheid e<strong>en</strong><br />
belangrijke verklaring: teg<strong>en</strong> de tijd dat Marokkan<strong>en</strong> zich in Nederland begonn<strong>en</strong> te vestig<strong>en</strong>,<br />
was de revolutie van de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig achter de rug <strong>en</strong> was de discussie<br />
voorbij. Dat de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap als conservatief te boek staat, komt volg<strong>en</strong>s<br />
hem t<strong>en</strong> dele doordat de mainstream Nederlandse sam<strong>en</strong>leving of cultuur sinds de jar<strong>en</strong><br />
zestig snel is veranderd:<br />
In de jar<strong>en</strong> zestig, to<strong>en</strong> ik net hier in Nederland kwam, zag ik ge<strong>en</strong> verschil tuss<strong>en</strong> de waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> in Marokko <strong>en</strong> de waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> van Nederland. [...] De meest<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
gelovig <strong>en</strong> het geloof bepaalde het lev<strong>en</strong>. [...] De waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> war<strong>en</strong> zo str<strong>en</strong>g in<br />
Nederland! (deb)<br />
15.6 Wat is er (sinds 1970) veranderd?<br />
‘Als iemand in de zev<strong>en</strong>tiger jar<strong>en</strong> bij mij was gekom<strong>en</strong> om met mij te sprek<strong>en</strong> over dit<br />
onderwerp dan zou ik misschi<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gezegd: “Waar heb je het over?”', vertelt deb,<br />
‘Niet omdat ik in de zev<strong>en</strong>tiger jar<strong>en</strong> niets over homo’s wist. Wat ik nu weet wist ik to<strong>en</strong><br />
ook over homoseksualiteit. Maar het is nu bespreekbaar. [...] Je kan er nu niet meer<br />
omhe<strong>en</strong>.’ Ook hb heeft de indruk dat homoseksualiteit vandaag de dag vaker ter sprake<br />
komt. ‘Maar tegelijkertijd d<strong>en</strong>k ik dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> er <strong>gewoon</strong> niet zo heel erg mee bezig zijn.’<br />
Sd (die zelf lesbisch is, <strong>en</strong> veel jonger) bespeurt echter nauwelijks vooruitgang: nog<br />
steeds heerst er onwet<strong>en</strong>dheid, angst, afkeer <strong>en</strong> onbegrip. E<strong>en</strong> belangrijk verschil is wel<br />
dat er teg<strong>en</strong>woordig veel meer informatie is, dat er belang<strong>en</strong>ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> zijn, <strong>en</strong> dat<br />
Marokkaanse Nederlanders meer word<strong>en</strong> geconfronteerd met homoseksualiteit. Ook mc<br />
<strong>en</strong> ab merk<strong>en</strong> op dat dit e<strong>en</strong> belangrijk onderwerp is geword<strong>en</strong> in het publieke debat.<br />
Daarbij wordt er vandaag de dag op e<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk andere manier gesprok<strong>en</strong> over homoseksualiteit:<br />
272
‘gewurgd door taboes’<br />
Ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> was het nog alle<strong>en</strong> ‘kan niet’, ‘gebeurt niet’, ‘doe je niet’, ‘hou het op afstand’,<br />
‘is vies’, ‘is goor’, ‘ziek’. Maar nu gaat het erover van: ‘ok, it exists. Als moslim behoor<br />
je dat niet te praktiser<strong>en</strong>, je hoeft het niet te accepter<strong>en</strong> maar je di<strong>en</strong>t het wel te respecter<strong>en</strong>.’<br />
(mc)<br />
deb bevestigt dat: ‘We zijn eraan gew<strong>en</strong>d, we wet<strong>en</strong> dat het bestaat, we zi<strong>en</strong> ze ook,<br />
op straat bijvoorbeeld; we schrikk<strong>en</strong> er niet meer van <strong>en</strong> het is bespreekbaar.’ Ook hb<br />
bespeurt, ondanks de moeilijkhed<strong>en</strong> die sommige Marokkaanse jong<strong>en</strong>s veroorzak<strong>en</strong>,<br />
‘veel meer op<strong>en</strong>heid’, meer k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> acceptatie:<br />
Gelat<strong>en</strong>heid is het woord. […] Het is e<strong>en</strong> voldong<strong>en</strong> feit, het heeft ge<strong>en</strong> zin om moeilijk te do<strong>en</strong><br />
over iets wat er <strong>gewoon</strong> is. […] Die acceptatie betek<strong>en</strong>t niet dat ze homo’s omarm<strong>en</strong> [...] maar<br />
ze wet<strong>en</strong> dat het er is, <strong>en</strong> respecter<strong>en</strong> het.<br />
Ook oc maakt e<strong>en</strong> dergelijk onderscheid: ‘Ze [homo’s <strong>en</strong> lesbo’s] word<strong>en</strong> getolereerd,<br />
niet geaccepteerd. Ze [Marokkaanse Nederlanders] kunn<strong>en</strong> met h<strong>en</strong> prat<strong>en</strong>; dat is ge<strong>en</strong><br />
probleem.’<br />
Terwijl er volg<strong>en</strong>s Sd vandaag de dag op e<strong>en</strong> hogere, heftiger toon wordt gesprok<strong>en</strong> over<br />
homoseksualiteit, is volg<strong>en</strong>s hb de toon juist milder geword<strong>en</strong>. Zo’n matiging constateert<br />
oc in de toon die imams aanslaan over homoseksualiteit (zie ook § 15.8). Alle<strong>en</strong><br />
AbM bespeurt e<strong>en</strong> duidelijke verslechtering, die hij toeschrijft aan de verdringing van<br />
idealist<strong>en</strong> door instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> person<strong>en</strong> die handel<strong>en</strong> uit eig<strong>en</strong>belang:<br />
Meer elites die zog<strong>en</strong>aamd deskundig zijn over de Marokkaanse zaak. [...] Het coc heeft ook<br />
e<strong>en</strong> sterke lobby. En dat verschaft ze macht. Ze hebb<strong>en</strong> niet echt meer e<strong>en</strong> ideële instelling.<br />
Waar homo’s <strong>en</strong> migrant<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig solidair met elkaar war<strong>en</strong>, staan ze volg<strong>en</strong>s<br />
hem nu teg<strong>en</strong>over elkaar. Hij stelt zelfs dat de homobeweging (met name het coc)<br />
haar wil probeert op te legg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat ze niet op<strong>en</strong>staat voor de w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van migrant<strong>en</strong>.<br />
15.7 Waaruit kom<strong>en</strong> deze verandering<strong>en</strong> voort?<br />
Gevraagd naar maatschappelijke of culturele verandering<strong>en</strong> (in Nederland of Marokko)<br />
die van invloed zijn op de acceptatie van homoseksualiteit noem<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
de integratie van Marokkaanse Nederlanders, onder andere als gevolg van opleiding <strong>en</strong><br />
verandering in migratiepatroon. deb signaleert dat de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap in<br />
hoge mate op<strong>en</strong>staat voor invloed<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>af, bijvoorbeeld doordat er ‘ondanks al<br />
het bloot’ veel wordt gekek<strong>en</strong> naar Nederlandse televisieprogramma’s. Volg<strong>en</strong>s hem zijn<br />
sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> ouders <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>, mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong><br />
sterk veranderd: ‘Teg<strong>en</strong>woordig is iedere<strong>en</strong> de baas.’ (deb) Volg<strong>en</strong>s mc word<strong>en</strong> ook<br />
relaties met e<strong>en</strong> niet-moslim door steeds meer ouders geaccepteerd:<br />
Ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> was het niet alle<strong>en</strong> not-done, je kwam het huis niet e<strong>en</strong>s meer in. [...] Maar<br />
inmiddels hebb<strong>en</strong> ze kleinkinder<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> <strong>en</strong> ine<strong>en</strong>s kan het wel, <strong>en</strong> is het allemaal koek <strong>en</strong><br />
ei. [...] Ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> zou e<strong>en</strong> vader zijn kind het liefst in elkaar slaan [...] maar nu merk je<br />
dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>: ‘Doe wat je wilt do<strong>en</strong>, maar laat mij met rust.’<br />
273
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Ook gedwong<strong>en</strong> huwelijk<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> vandaag de dag nog maar zeld<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
hb heeft de indruk dat in veel gevall<strong>en</strong> homoseksualiteit, net als andere ondeugd<strong>en</strong>, wel<br />
door de vingers wordt gezi<strong>en</strong>: ‘Als je er maar niet al te veel nadruk op legt.’ aeo bevestigt<br />
dat <strong>en</strong> verschaft e<strong>en</strong> religieuze legitimatie van dit gedoogbeleid:<br />
We wet<strong>en</strong> dat het gebeurt, ook als moslim kun je dit zijn, maar m<strong>en</strong> moet er discreet mee omgaan.<br />
[...] Wat je doet in je huis daar heeft niemand iets mee te mak<strong>en</strong>. Niemand is perfect. [...]<br />
Homoseksualiteit is e<strong>en</strong> zaak tuss<strong>en</strong> God <strong>en</strong> het individu.<br />
Scheiding tuss<strong>en</strong> privé <strong>en</strong> publiek geeft dus e<strong>en</strong> zekere ruimte voor het accepter<strong>en</strong> van<br />
andermans homoseksualiteit. deb verbindt deze scheiding met die tuss<strong>en</strong> kerk <strong>en</strong> staat:<br />
Alle hemelse boek<strong>en</strong> [bijbel <strong>en</strong> koran] zijn er heel duidelijk over. Maar we hebb<strong>en</strong> het nu niet<br />
over de religie, maar over de sam<strong>en</strong>leving. [...] Wij zijn ge<strong>en</strong> islamitisch land waarin wat de<br />
islam zegt de wet is. [...] Geloof is e<strong>en</strong> privékwestie.<br />
Toch gelooft ge<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat verbetering te dank<strong>en</strong> (of te verwacht<strong>en</strong>) is<br />
van individualisering. ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn schap<strong>en</strong>’, stelt hb, <strong>en</strong> oc bespeurt juist e<strong>en</strong> proces<br />
van collectivisering als reactie op de afweer in de buit<strong>en</strong>wereld:<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat Marokkan<strong>en</strong> liever bij elkaar klonter<strong>en</strong>, for the time being. […] Ik schrik me iedere<br />
keer weer kapot hoe negatief Holland is geword<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van Marokkan<strong>en</strong> hier in<br />
Nederland.<br />
Op deze ontwikkeling <strong>en</strong> de negatieve uitwerking ervan op de sociale acceptatie van<br />
homoseksualiteit wijz<strong>en</strong> ook AbM (‘In deze tijd accepteert niemand iemand.’), hb (‘Iedere<strong>en</strong> trekt<br />
zich terug. M<strong>en</strong> gaat elkaars cultuur afwijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> bespott<strong>en</strong>.’), aeo (‘Ik verwacht dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich zull<strong>en</strong><br />
terugtrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet meer hun best zull<strong>en</strong> do<strong>en</strong> om to<strong>en</strong>adering te zoek<strong>en</strong>.’) <strong>en</strong> ab (‘[…] de geslaagde<br />
Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes voel<strong>en</strong> zich erg gefrustreerd in Nederland. […] En dat uit zich<br />
hierin dat ze conservatiever word<strong>en</strong>. [...] M<strong>en</strong> wordt nu aan beide kant<strong>en</strong> in het vooroordeel bevestigd.’)<br />
Het somberst gestemd is AbM:<br />
Homoseksualiteit kan alle<strong>en</strong> geaccepteerd <strong>en</strong> gerespecteerd word<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> land waar gelijkwaardigheid<br />
c<strong>en</strong>traal staat. [...] Maar in e<strong>en</strong> land waar er juist nadruk wordt gelegd op de<br />
verschill<strong>en</strong> heeft niemand e<strong>en</strong> toekomst. De toekomst voor Marokkan<strong>en</strong> is: weg uit dit land!<br />
15.8 Keerpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> mijlpal<strong>en</strong><br />
Vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> noem<strong>en</strong> de El Moumni-affaire e<strong>en</strong> keerpunt. ‘El Moumni was<br />
de bom: to<strong>en</strong> brak de discussie los’, stelt aeo. Hijzelf merkte dat to<strong>en</strong> hij in die tijd met<br />
e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d wandelde door e<strong>en</strong> mooi park. Hij had die dag traditionele Marokkaanse<br />
kleding aan, <strong>en</strong> was dus herk<strong>en</strong>baar als moslim:<br />
We war<strong>en</strong> rustig aan het wandel<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan het babbel<strong>en</strong>, totdat er op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t e<strong>en</strong><br />
groep m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aankwam<strong>en</strong> <strong>en</strong> die begonn<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> vijandige manier iets te zegg<strong>en</strong> [...] dat<br />
we moest<strong>en</strong> oprott<strong>en</strong> naar ons eig<strong>en</strong> land, als we e<strong>en</strong> probleem met homo’s hadd<strong>en</strong>, want in<br />
Nederland is iedere<strong>en</strong> homo. Wat kwam<strong>en</strong> wij hier eig<strong>en</strong>lijk do<strong>en</strong>?<br />
274
‘gewurgd door taboes’<br />
E<strong>en</strong> gunstig effect van deze affaire is volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> dat het onderwerp homoseksualiteit<br />
<strong>en</strong> islam op de ag<strong>en</strong>da is gezet: ‘Voor die tijd was het niet echt e<strong>en</strong> thema, t<strong>en</strong>zij<br />
je daar als gezin mee werd geconfronteerd.’ (ms) ‘El Moumni heeft Europa wakker geschud.’<br />
(cg) Gunstig was ook dat er, vanwege dit schandaal, betere contact<strong>en</strong> tot stand<br />
kwam<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> moslims <strong>en</strong> de overheid (bijvoorbeeld het Contactorgaan Moslims <strong>en</strong><br />
Overheid) <strong>en</strong> het coc. Maar volg<strong>en</strong>s Sd werd de zaak overschaduwd door e<strong>en</strong> andere<br />
kwestie: ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> war<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk vooral b<strong>en</strong>ieuwd of hij nu wel of niet het land uit zou<br />
word<strong>en</strong> gezet.’ Veel ongeletterde moslims lek<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> dat hij gelijk had. Al met al<br />
hebb<strong>en</strong> zijn uitlating<strong>en</strong> <strong>en</strong> de manier waarop nova deze in het nieuws bracht vooral e<strong>en</strong><br />
negatieve uitwerking gehad:<br />
Hij heeft veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> pijn gedaan. [...] En het ergste is dat hij e<strong>en</strong> golf van woede heeft veroorzaakt.<br />
[...] Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is er sinds die tijd ook e<strong>en</strong> wet aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, dat imams niet zomaar in<br />
Nederland mog<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>. [...] Hij heeft het verpest voor veel imams.’ (aeo)<br />
Ik heb niet bepaald gemerkt dat daardoor de discussie over homoseksualiteit werd op<strong>en</strong>gebrok<strong>en</strong>.<br />
Allesbehalve. […] Dit zorgt er alle<strong>en</strong> maar voor dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer teg<strong>en</strong>over elkaar kom<strong>en</strong><br />
te staan. En altijd weer wordt homoseksualiteit gebruikt om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe verkeerd moslims<br />
zijn. (mc)<br />
Marokkan<strong>en</strong> of moslims werd<strong>en</strong> weggezet als homohaters <strong>en</strong> die zoud<strong>en</strong> daarvoor zog<strong>en</strong>aamd<br />
hun rechtvaardiging vind<strong>en</strong> in de koran. [...] Maar het heeft er wel toe geleid dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> erover<br />
zijn gaan prat<strong>en</strong>. (hb)<br />
Dat laatste b<strong>en</strong>drukk<strong>en</strong> ook ander<strong>en</strong>. El Moumni werd voor sommig<strong>en</strong> e<strong>en</strong> held, maar<br />
in feite is hij door de knieën gegaan: ‘El Moumni heeft zich aangepast. Is milder gaan<br />
prek<strong>en</strong>. Hij is teruggekrabbeld.’ (ab) Volg<strong>en</strong>s ms is het niet alle<strong>en</strong> uit angst voor de buit<strong>en</strong>wereld<br />
dat imams zich vandaag de dag minder negatief uitlat<strong>en</strong>: ‘Er zijn ook imams<br />
die […] dit soort ding<strong>en</strong> niet gelov<strong>en</strong>. Zij wet<strong>en</strong> dat dat <strong>gewoon</strong> niet kan in deze sam<strong>en</strong>leving.’<br />
(ms)<br />
Na El Moumni<br />
aeo lijkt, hoewel hij zelf dat verband niet expliciet legt, less<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong> uit<br />
de El Moumni-affaire. To<strong>en</strong> ook in zijn geme<strong>en</strong>te e<strong>en</strong> autochtone homo bleek te word<strong>en</strong><br />
gepest door Marokkaanse jochies <strong>en</strong> de politie daar niets aan deed, stapte hij af op zowel<br />
het slachtoffer als de daders:<br />
Zij begonn<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> zichzelf te verdedig<strong>en</strong>: ‘Hij doet dit, hij doet dat.’ Ik heb to<strong>en</strong> gezegd:<br />
‘Maakt niet uit! Die man is e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> als je vindt dat wat hij doet niet correct is of niet goed<br />
is, ga naar hem <strong>en</strong> ga e<strong>en</strong> gesprek aan. De islam schrijft dit gedrag niet voor.’ [...] Vervolg<strong>en</strong>s<br />
b<strong>en</strong> ik naar de man gegaan die werd gepest. [...] Hij legde to<strong>en</strong> uit dat hij al drie keer melding<br />
had gedaan bij de politie, maar dat die er niets mee ded<strong>en</strong>. [...] Ik legde hem to<strong>en</strong> uit dat binn<strong>en</strong><br />
de Marokkaanse cultuur homoseksueel gedrag wordt beschouwd als iets vreemds. Maar<br />
[...] dat het niet bij de cultuur hoort om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te treiter<strong>en</strong> vanwege hun gedrag. Daar heeft<br />
niemand wat mee te mak<strong>en</strong>.<br />
In e<strong>en</strong> vrijdagpreek naar aanleiding van deze affaire herhaalde aeo in het op<strong>en</strong>baar dat<br />
religieuze voorschrift<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de religieuze kring geldig zijn: ‘Je gaat niet met<br />
275
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
e<strong>en</strong> niet-moslim in discussie over dat hij iets doet wat niet toegestaan is in de islam. [...]<br />
We kom<strong>en</strong> hier aan tafel <strong>en</strong> we lat<strong>en</strong> de godsdi<strong>en</strong>st thuis.’ 23<br />
E<strong>en</strong> belangrijke bijdrage aan het bespreekbaar mak<strong>en</strong> van homoseksualiteit is volg<strong>en</strong>s<br />
sd ook geleverd door De Dialoog. Die bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> trokk<strong>en</strong> vooral jonger<strong>en</strong>, maar ook<br />
ouders <strong>en</strong> laagopgeleid<strong>en</strong>. Ook AbM noemt dit iets nieuws, maar volg<strong>en</strong>s hem do<strong>en</strong> moskeeën<br />
er niet uit overtuiging aan mee: ‘Ik d<strong>en</strong>k dat subsidies ermee te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
[...] Het is allemaal hypocrisie.’ Volg<strong>en</strong>s deb daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> imams controversiële<br />
onderwerp<strong>en</strong> als (homo)seksualiteit ter sprake omdat ze hun prediking relevant will<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> voor de actualiteit: ‘Stel je voor dat e<strong>en</strong> imam het niet heeft over radicalisering, of<br />
over homo’s, of over emancipatie, of over de economische crisis. Waar moet hij het dan<br />
over hebb<strong>en</strong>?’ (deb) De islamitische traditie biedt volg<strong>en</strong>s hem aanknopingspunt<strong>en</strong> om<br />
het omgaan met homoseksuele medeburgers bespreekbaar te mak<strong>en</strong>: ‘Binn<strong>en</strong> de religie<br />
staat bijvoorbeeld de omgang met de bur<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal.’<br />
Volg<strong>en</strong>s hb heeft ook de publiciteit over het pot<strong>en</strong>ramm<strong>en</strong> door Marokkaanse jong<strong>en</strong>s<br />
bijgedrag<strong>en</strong> tot bezinning over homoseksualiteit. Sd, hb <strong>en</strong> mc noem<strong>en</strong> met name<br />
Marcouch, ‘[...] die dit onderwerp op de ag<strong>en</strong>da heeft gezet, maar er vervolg<strong>en</strong>s zelf van<br />
beticht wordt homo te zijn.’ (Sd) Ook Haci Karacaer <strong>en</strong> Tariq Ramadan word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd<br />
(al is ge<strong>en</strong> van beid<strong>en</strong> Marokkaans), ev<strong>en</strong>als Stichting Yoesuf <strong>en</strong> Habibi Ana.<br />
Alle<strong>en</strong> cg noemt Rashid B<strong>en</strong> Ali, de Marokkaanse, op<strong>en</strong>lijk homoseksuele kunst<strong>en</strong>aar<br />
die in 2005 werd bedreigd vanwege zijn schilderij<strong>en</strong> waarop hij imams te kijk zette,<br />
onder meer door h<strong>en</strong> uitwerpsel<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> uitbrak<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s hem had dat e<strong>en</strong> negatieve<br />
uitwerking: allochtone homo-organisaties ‘[...] zocht<strong>en</strong> toegang tot imams, maar<br />
hij scheet erop, <strong>en</strong> zo raakte de toegang geblokkeerd.’ In het algeme<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong> ziet<br />
cg e<strong>en</strong> opgaande lijn tot ongeveer 2003; daarna ging het bergafwaarts. Hij wijt dat onder<br />
meer aan de professionalisering van organisaties: daardoor raakt<strong>en</strong> organisaties vervreemd<br />
van hun achterban of doelgroep. Ook Stichting Yoesuf was volg<strong>en</strong>s cg niet meer<br />
dan ‘e<strong>en</strong> speeltje van Nahas <strong>en</strong> Van Bommel’. Autochtone professionals zijn te expliciet<br />
voor oudere Marokkaanse mann<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat schrikt af – ook Marokkaanse homojonger<strong>en</strong>,<br />
want die deinz<strong>en</strong> terug voor publiciteit. Stichting Habibi Ana was volg<strong>en</strong>s cg te rommelig<br />
<strong>en</strong> werd bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gedomineerd door niet-Marokkaanse Arabier<strong>en</strong>, die weinig<br />
ophadd<strong>en</strong> met Marokkan<strong>en</strong>. Ook volg<strong>en</strong>s ms hebb<strong>en</strong> organisaties als Stichting Habibi<br />
Ana <strong>en</strong> Yoesuf weinig bijgedrag<strong>en</strong> tot de acceptatie: ‘Dat wat was niet iets wat gezinn<strong>en</strong><br />
bereikte.’<br />
E<strong>en</strong> mijlpaal was volg<strong>en</strong>s cg wel dat Bar Habibi Ana in 2001 met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>, oriëntaalse<br />
boot deelnam aan de Amsterdamse canal parade. Belangrijk war<strong>en</strong> naar zijn idee ook de<br />
bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> van De Dialoog. Opmerkelijk g<strong>en</strong>oeg noemt ge<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
het ‘Anti-Homo Manifest: Ge<strong>en</strong> nicht in het licht’ dat het Marokkaanse internetmagazine<br />
El Qalem (‘De p<strong>en</strong>’) publiceerde op 10 november 2004 – e<strong>en</strong> week na de moord op<br />
Theo van Gogh. Destijds wekte deze column (door Mohamed Jabri) veel opschudding,<br />
maar die lijkt nu verget<strong>en</strong>. 24<br />
Over de invloed van media zijn de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> weinig te sprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min over<br />
die van politieke <strong>en</strong> religieuze gezagsdragers, met één uitzondering: de rol van het<br />
ummon-bestuur, met name Driss El Boujoufi. Grote invloed daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong>, zo m<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, heeft het persoonlijke contact met homo’s <strong>en</strong> lesbo’s van vlees <strong>en</strong><br />
276
‘gewurgd door taboes’<br />
bloed: ‘Dan kom<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> erachter dat het <strong>gewoon</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn, met wie je kan prat<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> lach<strong>en</strong>.’ (mc) Het k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zou vooral e<strong>en</strong> positief effect<br />
hebb<strong>en</strong> als hun seksuele voorkeur pas na <strong>en</strong>ige tijd ter sprake komt. ‘Kijk, als moslims je<br />
e<strong>en</strong>maal k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, <strong>en</strong> je hebt e<strong>en</strong> goede relatie met h<strong>en</strong>, dan word je geaccepteerd, ongeacht<br />
of je homo b<strong>en</strong>t of niet.’ (oc) hb is daarom hoopvol gestemd: ‘Als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> buit<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>, ze hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> baan of ze zitt<strong>en</strong> op school, dan kan het niet anders dan dat ze in<br />
contact kom<strong>en</strong> met homo’s.’<br />
Ook het op afstand ‘k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong>’ met op<strong>en</strong>lijk homoseksuele bek<strong>en</strong>de Nederlanders<br />
heeft volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positief effect. Volg<strong>en</strong>s hb geldt dat zelfs voor e<strong>en</strong> controversiële<br />
figuur als Pim Fortuyn: ‘Ik d<strong>en</strong>k dat als Marokkan<strong>en</strong> hem zag<strong>en</strong>, dacht<strong>en</strong>: “Wat<br />
nou, flikker!” Maar hij was ook erg populair omdat hij e<strong>en</strong> aansteller was, e<strong>en</strong> dandy.’<br />
Over het effect van manifestaties als de canal parade zijn de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verdeeld.<br />
De meest<strong>en</strong> bespeur<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap aanstoot neemt aan<br />
het op<strong>en</strong> <strong>en</strong> blote karakter ervan. Maar volg<strong>en</strong>s Sd <strong>en</strong> hb kom<strong>en</strong> ook Marokkaanse<br />
gezinn<strong>en</strong> (‘met kinderwag<strong>en</strong>s <strong>en</strong> hoofddoek<strong>en</strong>’) kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> belev<strong>en</strong> zij er plezier aan.<br />
15.9 Wat staat (verdere) verandering in de weg?<br />
hb vindt het ‘[…] echt jammer dat er niet meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich uitsprek<strong>en</strong>.’ Dat is volg<strong>en</strong>s<br />
haar vooral spijtig omdat in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap, ‘als we de rotjochies buit<strong>en</strong><br />
beschouwing lat<strong>en</strong>’, vel<strong>en</strong> niets teg<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s hebb<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>nelijk is het moeilijk<br />
om homoseksualiteit ter sprake te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Dat komt alle<strong>en</strong> al doordat er sowieso<br />
niet gemakkelijk in het op<strong>en</strong>baar wordt gesprok<strong>en</strong> over seks – al is volg<strong>en</strong>s vel<strong>en</strong> de<br />
islamitische theologie minder antiseksueel dan de traditioneel christelijke. ‘Hier in<br />
Nederland heb ik echt niets meegekreg<strong>en</strong> over seksualiteit <strong>en</strong> in Saoedi-Arabië wel,’ zegt<br />
mc. To<strong>en</strong> hij in Saoedi-Arabië zou gaan studer<strong>en</strong>, werd hij door familie, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> gewaarschuwd: ‘Het is e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>sschool, je moet wel oppass<strong>en</strong> dat je daar<br />
ge<strong>en</strong> homo wordt!’ Inderdaad bleek het daar wele<strong>en</strong>s voor te kom<strong>en</strong> dat jong<strong>en</strong>s het met<br />
elkaar ded<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoewel dat werd bestraft, leek niemand zich erover te verbaz<strong>en</strong>.<br />
hb <strong>en</strong> oc b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> de rol van religieuze bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homoseksualiteit, maar<br />
ze noem<strong>en</strong> die in één adem met noties van burgerlijk fatso<strong>en</strong> <strong>en</strong> (mannelijke) eer: ‘Veel<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig, hadd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> religieuze argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zij vond<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong><br />
dat je ge<strong>en</strong> man was. De islamisering van de hele zaak kwam pas later [...], met the rise of<br />
global islam.’ (oc)<br />
Is het in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap al wat gemakkelijker geword<strong>en</strong> om uit de kast<br />
te kom<strong>en</strong>? ‘Het is makkelijker als e<strong>en</strong> ander het is’, zegt hb daarover: homoseksualiteit<br />
van buit<strong>en</strong>staanders wordt meer aanvaard dan voorhe<strong>en</strong>. ‘Maar het is ook nu ontzett<strong>en</strong>d<br />
moeilijk voor homo’s om het op te biecht<strong>en</strong> aan de familie.’ In Marokko zelf zijn<br />
er artiest<strong>en</strong> als de zanger Hajib, van wie ‘iedere<strong>en</strong>’ weet dat hij homo is: ‘Als je het maar<br />
[maatschappelijk] gemaakt hebt, dan maakt het niet meer uit.’ (Sd) Toch heeft ook Hajib<br />
<strong>nooit</strong> echt kleur bek<strong>en</strong>d: ‘Daar is Marokko nog niet aan toe.’ Hier te lande lijkt dat niet<br />
heel anders: ook de Marokkaans-Nederlandse politici <strong>en</strong> kunst<strong>en</strong>aars die de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
noem<strong>en</strong> (all<strong>en</strong> jongemann<strong>en</strong>) zijn ofwel niet op<strong>en</strong>lijk homo, of ze tred<strong>en</strong> niet<br />
277
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
in die hoedanigheid naar buit<strong>en</strong>, <strong>en</strong> spel<strong>en</strong> niet of nauwelijks e<strong>en</strong> rol in de publieke<br />
m<strong>en</strong>ingsvorming. 25<br />
deb constateert ‘[...] dat de (moslim)homo’s zichzelf nog niet hebb<strong>en</strong> geaccepteerd. [...]<br />
Zij kunn<strong>en</strong> niet zegg<strong>en</strong>: “Hier b<strong>en</strong> ik, <strong>en</strong> ik kan er niets aan do<strong>en</strong>.”' In de Marokkaanse<br />
geme<strong>en</strong>schap leeft volg<strong>en</strong>s hem echter al wel het besef dat homoseksualiteit ook in<br />
eig<strong>en</strong> kring voorkomt:<br />
Vroeger was de kast dicht <strong>en</strong> nu zijn de kastdeur<strong>en</strong> wel op<strong>en</strong> maar er is nog niemand uitgekom<strong>en</strong>.<br />
[lacht] [...] Vroeger wist je niet wat erin zat <strong>en</strong> mocht je er niet over prat<strong>en</strong>. Nu wet<strong>en</strong> we<br />
wat er in de kast zit, maar we hebb<strong>en</strong> het er nog niet uitgehaald om er op<strong>en</strong>lijk over te kunn<strong>en</strong><br />
prat<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s mc is het in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap wel degelijk makkelijker geword<strong>en</strong><br />
om uit de kast te kom<strong>en</strong>: ‘Dat merk ik steeds aan e<strong>en</strong> nonchalantere houding.’ Net als<br />
hij gev<strong>en</strong> hb <strong>en</strong> Sd echter zonder aarzeling aan dat ‘eerlijk uitkom<strong>en</strong>’ voor je homoseksualiteit<br />
minder wordt gewaardeerd dan daar ‘discreet’ over zijn. ‘De Marokkaanse<br />
geme<strong>en</strong>schap is e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap die alles doet met discretie.’ (hb) Sd twijfelt zelfs<br />
aan het nut <strong>en</strong> de noodzaak van coming-out: ‘Het gaat niet alle<strong>en</strong> om jou, die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
(ouders <strong>en</strong> verdere familie) hebb<strong>en</strong> er ook direct last van, omdat zij erop word<strong>en</strong> aangesprok<strong>en</strong>.’<br />
Over de vraag hoe je moet omgaan met e<strong>en</strong> zoon of dochter die homoseksueel is, wordt<br />
niet gepreekt: ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> durv<strong>en</strong> daar niet over te prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is e<strong>en</strong> probleem.’ (deb)<br />
am vertelt dat in sommige (neo-orthodoxe) moskees imams ‘stiekem e<strong>en</strong> soort spreekuur’<br />
houd<strong>en</strong> voor led<strong>en</strong> van de geloofsgeme<strong>en</strong>schap die worstel<strong>en</strong> met homoseksuele<br />
gevoel<strong>en</strong>s. ‘En de adviez<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> vast zijn “Je moet vast<strong>en</strong>”, [lacht] maar het is mooi om<br />
te zi<strong>en</strong> dat er ruimte bestaat om het vertrouwelijk te besprek<strong>en</strong>. En dat is wel echt nieuw.’<br />
Volg<strong>en</strong>s am kom<strong>en</strong> zulke pastorale initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds voort uit de behoefte van<br />
imams om te bewijz<strong>en</strong> dat ze overal verstand van hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> anderzijds uit de behoefte<br />
van gelovig<strong>en</strong> om te prat<strong>en</strong> over taboe-onderwerp<strong>en</strong>: ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> daar niet op e<strong>en</strong><br />
normale manier over sprek<strong>en</strong>, met vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of familieled<strong>en</strong>. [...] Zo’n imam is dan e<strong>en</strong><br />
uitkomst.’ Dergelijke ‘biechtgesprek<strong>en</strong>’ zijn te vergelijk<strong>en</strong> met imams op televisie <strong>en</strong> op<br />
internet, aan wie gelovig<strong>en</strong> anoniem vrag<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorlegg<strong>en</strong>. mc wordt zelf geregeld<br />
geconsulteerd:<br />
E<strong>en</strong> keer in de drie maand<strong>en</strong> komt er wel e<strong>en</strong> jongere voorbij die hiermee worstelt <strong>en</strong> raad<br />
zoekt. Ik probeer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> altijd duidelijk te mak<strong>en</strong> dat niet het gevoel het probleem is, maar<br />
wat je ermee doet. En ik adviseer ze ook om discretie voorop te stell<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> traditionele imam als aeo daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> heeft <strong>nooit</strong> meegemaakt dat gelovig<strong>en</strong> hem<br />
verteld<strong>en</strong> dat ze homoseksueel war<strong>en</strong>:<br />
Homoseksualiteit wordt gezi<strong>en</strong> als iets ergs <strong>en</strong> daar kom je niet zomaar mee naar buit<strong>en</strong>. [...]<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> scham<strong>en</strong> zich hier erg voor. Zo veel Marokkaanse jong<strong>en</strong>s zijn criminel<strong>en</strong>, maar ge<strong>en</strong><br />
ouder die naar mij toekomt <strong>en</strong> zegt: ‘Mijn zoon is e<strong>en</strong> loverboy of ‘Mijn zoon steelt.’ Laat staan<br />
dat ze gaan zegg<strong>en</strong> dat hun zoon e<strong>en</strong> homo is. Marokkan<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> verleg<strong>en</strong>heid, dat is: niets<br />
zegg<strong>en</strong> omdat je bang b<strong>en</strong>t voor wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gaan zegg<strong>en</strong>.<br />
278
‘gewurgd door taboes’<br />
Met die 'verleg<strong>en</strong>heid’ bedoelt aeo k<strong>en</strong>nelijk e<strong>en</strong> soort ‘valse schaamte’, die voortkomt<br />
uit m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>vrees. Als voorbeeld noemt hij iemand die honger heeft <strong>en</strong> toch maar weinig<br />
durft te et<strong>en</strong>, omdat hij bang is dat ander<strong>en</strong> hem gulzig zull<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>. Hij contrasteert<br />
dat met ‘goede schaamte’, die voortkomt uit respect voor ander<strong>en</strong>. Als voorbeeld van dat<br />
laatste noemt hij e<strong>en</strong> roker die ge<strong>en</strong> sigaret zal opstek<strong>en</strong> in aanwezigheid van e<strong>en</strong> imam.<br />
Ook die vorm van schaamte (of respect, consideratie) weerhoudt m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ervan om<br />
homo seksualiteit ter sprake te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Als gevolg van de onzichtbaarheid van Marokkaanse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s wordt homoseksualiteit<br />
in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap veelal beschouwd als iets van buit<strong>en</strong>staanders:<br />
autochtone Nederlanders, westerling<strong>en</strong>, ongelovig<strong>en</strong>. ‘Het is natuurlijk wel altijd<br />
iets van de ander. Niet van: “Dit behoort bij ons.”‘ (hb) Ook volg<strong>en</strong>s am ontbreekt dat<br />
bewustzijn. In de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap ziet m<strong>en</strong> nu wel onder og<strong>en</strong> dat sommige<br />
Marokkaanse jong<strong>en</strong>s zich misdrag<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over (autochtone) homo’s <strong>en</strong> lesbo’s, maar<br />
niet dat ook in eig<strong>en</strong> kring sommig<strong>en</strong> homo zijn.<br />
Binn<strong>en</strong> de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap zijn er ge<strong>en</strong> vordering<strong>en</strong> in de zin van: ‘Hoe gaan we<br />
onze homo’s beter faciliter<strong>en</strong>?’ Dat is er nog lang niet, want homoseksualiteit wordt nog<br />
steeds ontk<strong>en</strong>d. En [...] de gezinn<strong>en</strong>, die hebb<strong>en</strong> het heel moeilijk. […] Het probleem is dat je er<br />
niet over kan prat<strong>en</strong>. Je kan niet naar de moskee, niet naar vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> toe; het is echt heel triest.<br />
[…] Marokkan<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gewurgd door taboes. […] Het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van het probleem kan,<br />
want de homo’s blijv<strong>en</strong> weg. (am)<br />
Het neger<strong>en</strong> van homoseksualiteit in eig<strong>en</strong> kring heeft volg<strong>en</strong>s am niet alle<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong><br />
met religieuze verbod<strong>en</strong>, maar ook met angst: ‘[…] als iedere<strong>en</strong> het maar normaal gaat<br />
vind<strong>en</strong> […]; als je het niet verafschuwt, dan wordt het risico te groot dat jong<strong>en</strong>s homo<br />
word<strong>en</strong>.’ Ook oc bespeurt smetvrees: ‘Marokkan<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong>, ook al zijn ze hoogopgeleid,<br />
zijn bang om voor e<strong>en</strong> homo te word<strong>en</strong> aangezi<strong>en</strong> als ze met homo’s omgaan.’<br />
15.10 Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> subgroep<strong>en</strong><br />
Binn<strong>en</strong> de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap zi<strong>en</strong> veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verschil tuss<strong>en</strong> mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>: laatstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong> staan volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> minder afwijz<strong>en</strong>d teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit: ‘Ik d<strong>en</strong>k dat het met herk<strong>en</strong>ning te mak<strong>en</strong> heeft. Het is veilig <strong>en</strong> heel<br />
vertrouwd.’(hb) Vrouw<strong>en</strong> die met homo’s omgaan hoev<strong>en</strong> niet, zoals mann<strong>en</strong>, beducht<br />
te zijn voor hun reputatie: ‘De Marokkaanse mann<strong>en</strong> [...] zijn mete<strong>en</strong> op hun pik getrapt<br />
als ze homo’s moet<strong>en</strong> accepter<strong>en</strong>, want dan zijn ze bang dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat ze zelf<br />
homo zijn. Maar vrouw<strong>en</strong>, ook met hoofddoek<strong>en</strong>, zijn soms heel op<strong>en</strong> over homoseksualiteit.’<br />
(oc) AbM verklaart die op<strong>en</strong>heid uit solidariteit tuss<strong>en</strong> twee onderdrukte<br />
groep<strong>en</strong>, zoals die in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig ook bestond tuss<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> gastarbeiders: ‘Ze<br />
[vrouw<strong>en</strong>] zijn solidair met de slachtoffers omdat ze zelf ook slachtoffers zijn.’ am wijst<br />
erop dat veel Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> zelfs lol belev<strong>en</strong> aan homo’s: ‘Ze kled<strong>en</strong> hem aan als<br />
vrouw, <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> hem optred<strong>en</strong> <strong>en</strong> dans<strong>en</strong> – zolang ze maar niet geconfronteerd word<strong>en</strong><br />
met zijn seksualiteit.’ Alle<strong>en</strong> deb me<strong>en</strong>t dat Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> homoseksualiteit<br />
minder snel accepter<strong>en</strong> dan mann<strong>en</strong>: als ze te hor<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dat hun zoon homo is, zijn<br />
vooral zij daar kapot van. Hij ziet e<strong>en</strong> verband met de manier waarop de ongelijkheid<br />
279
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de seks<strong>en</strong> door vrouw<strong>en</strong> zelf in stand wordt gehoud<strong>en</strong>: ‘Want als ik kijk, dan zie ik<br />
dat de jong<strong>en</strong>s alles mog<strong>en</strong> van hun moeders <strong>en</strong> de meisjes word<strong>en</strong> strak gehoud<strong>en</strong>.’<br />
E<strong>en</strong> ander belangrijk verschil is volg<strong>en</strong>s vel<strong>en</strong> dat tuss<strong>en</strong> Marokkan<strong>en</strong> van het platteland<br />
<strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die afkomstig zijn uit de sted<strong>en</strong>. ‘En dan is er ook nog e<strong>en</strong> scheidslijn tuss<strong>en</strong><br />
Marokkan<strong>en</strong> uit de sted<strong>en</strong> in het noord<strong>en</strong> <strong>en</strong> Marokkan<strong>en</strong> uit de sted<strong>en</strong> in het zuid<strong>en</strong>.<br />
Die laatst<strong>en</strong> zijn namelijk nog op<strong>en</strong>er.’ (oc) Zij die afkomstig zijn uit de Rif – zoals de<br />
overgrote meerderheid van de Marokkaanse Nederlanders – zoud<strong>en</strong> veel conservatiever<br />
zijn dan laatstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong>. Dat zou vooral hiermee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> dat ze veel zwaarder<br />
till<strong>en</strong> aan het hoog houd<strong>en</strong> van de mannelijke eer <strong>en</strong> de reputatie van de familie. Onder<br />
Marokkan<strong>en</strong> in Nederland zou het verschil echter vervag<strong>en</strong>, <strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s AbM <strong>en</strong> deb is<br />
het inmiddels niet meer van belang. am wijst er ev<strong>en</strong>wel op dat er onder Marokkan<strong>en</strong><br />
nog altijd sprake is van scherpe teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong>: ‘De Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap is e<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schap die erg d<strong>en</strong>kt in etniciteit – waar kom je vandaan? welke taal spreek je? –<br />
<strong>en</strong> soms ook huidskleur.’ (am)<br />
Vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> signaler<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de g<strong>en</strong>eraties. Zo zegt aeo:<br />
‘De eerste g<strong>en</strong>eratie praat er niet over. Zij zegg<strong>en</strong> dat iets harâm is <strong>en</strong> prat<strong>en</strong> er niet over.<br />
De volg<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eratie zijn m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die wet<strong>en</strong> dat het harâm is, maar ze kunn<strong>en</strong> er ook<br />
over prat<strong>en</strong>. [...] Zij gaan er heel neutraal mee om.’ (aeo) Toch staan jonger<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet altijd toleranter teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit dan ouder<strong>en</strong>, want naast<br />
leeftijd of migratiegeschied<strong>en</strong>is speelt religie e<strong>en</strong> belangrijke rol. De kans dat e<strong>en</strong> onderwerp<br />
als homoseksualiteit ter sprake komt in e<strong>en</strong> moskee hangt volg<strong>en</strong>s ab in hoge mate<br />
af van de stroming waartoe dat gebedshuis behoort. De bestuurders van de ummon<br />
(Mohammed Echarrouti <strong>en</strong> Driss El Boujoufi) hebb<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s hem e<strong>en</strong> sterke greep op<br />
wat er in moskeeën wordt verkondigd, bijvoorbeeld door middel van ‘preek suggesties’.<br />
In de ‘vrije’ moskeeën komt e<strong>en</strong> onderwerp als homoseksualiteit volg<strong>en</strong>s hem minder<br />
gauw ter sprake. De derde stroming bestaat uit moskeeën die zich oriënter<strong>en</strong> op de<br />
Arabische, 'fundam<strong>en</strong>talistische' islam: ‘[…] jongere, <strong>en</strong>thousiaste salafist<strong>en</strong> [...] die<br />
zoek<strong>en</strong> naar ‘de echte islam’. In zulke (salafistische of ‘fundam<strong>en</strong>talistische’) moskeeën<br />
<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> komt volg<strong>en</strong>s ab homoseksualiteit het meest ter sprake: ‘Zij beschouw<strong>en</strong><br />
zichzelf als intellectuel<strong>en</strong>. Zij houd<strong>en</strong> zich rationeel bezig met heel veel geloofszak<strong>en</strong>;<br />
dat zijn onderwerp<strong>en</strong> waar zij zich toe moet<strong>en</strong> verhoud<strong>en</strong>.’(ab) ‘Die salafist<strong>en</strong> die vind<strong>en</strong><br />
alles verbod<strong>en</strong>’, zegt aeo, ‘Die gaan zelfs stapp<strong>en</strong> verder dan de eerste g<strong>en</strong>eratie, terwijl<br />
ze wel jong zijn.’ Hoewel deze groep<strong>en</strong> homoseksualiteit ter sprake br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, verwerp<strong>en</strong><br />
ze pleidooi<strong>en</strong> voor acceptatie als ‘nieuwlichterij’. ‘Dan zegg<strong>en</strong> ze: “Ja maar dat is niet de<br />
echte islam.” En daarmee mak<strong>en</strong> ze eig<strong>en</strong>lijk de discussie dood.’ (ab)<br />
15.11 Toekomstverwachting<br />
Over de manier waarop de omgang met homoseksualiteit in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap<br />
zich verder zal ontwikkel<strong>en</strong>, zijn <strong>en</strong>kele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (met name am) somber<br />
gestemd, vanwege de polarisatie in Nederland. Daardoor is het moeilijk om ontspann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op<strong>en</strong> om te gaan met heikele onderwerp<strong>en</strong>: ‘Er is e<strong>en</strong> gevoel van onbehag<strong>en</strong> <strong>en</strong> in<br />
zo’n klimaat kun je niet verwacht<strong>en</strong> dat er progressieve ideeën word<strong>en</strong> ontwikkeld.’ (ab)<br />
Veel andere respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> echter dat de huidige spanning<strong>en</strong> van voorbijgaande<br />
280
‘gewurgd door taboes’<br />
aard zijn. Wat ms hoopvol stemt, zijn vooral de vordering<strong>en</strong> in de sociaaleconomische<br />
integratie van Marokkaanse Nederlanders: ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die erin slag<strong>en</strong> hun opleiding af te<br />
rond<strong>en</strong> <strong>en</strong> [...] volop deelnem<strong>en</strong> aan de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> daarmee de gewone wereldse<br />
waard<strong>en</strong> internaliser<strong>en</strong>.’ Ook deb bespeurt e<strong>en</strong> steeds sterkere oriëntatie op de mainstream<br />
Nederlandse sam<strong>en</strong>leving: ‘Er wordt zo veel gesprok<strong>en</strong> over “de Marokkan<strong>en</strong>”,<br />
maar de Marokkan<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> aflop<strong>en</strong>de zaak. Jij b<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> Marokkaan! Mijn kinder<strong>en</strong><br />
zijn ge<strong>en</strong> Marokkaan!’ mc noemt e<strong>en</strong> specifiekere ontwikkeling:<br />
Ik zie e<strong>en</strong> toekomst waar er veel meer over wordt gesprok<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar dit onderwerp veel meer<br />
ingebed zal word<strong>en</strong>. [...] Ik d<strong>en</strong>k dat in de toekomst [...] jonger<strong>en</strong> die dit soort gevoel<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong><br />
daar meer mee naar buit<strong>en</strong> durv<strong>en</strong> te tred<strong>en</strong>.<br />
15.12 Conclusie<br />
In e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te jeugdroman, Blijf van me af!, vertelt Mohamed Sahli (2009) hoe de 12-jarige<br />
Ali ontdekt dat hij homo is, hoe hij dat zorgvuldig verbergt voor zijn homofobe klasg<strong>en</strong>ootjes<br />
– maar het uiteindelijk wél vertelt aan zijn moeder, die daar heel lief op reageert.<br />
Zo’n happy <strong>en</strong>d is niet erg waarschijnlijk, maar het verschijn<strong>en</strong> van dit soort fictie 26 duidt<br />
erop dat het onderwerp ‘mocro’s <strong>en</strong> homo’s’ tot de verbeelding spreekt. Alle<strong>en</strong> al daarom<br />
is te verwacht<strong>en</strong> dat buit<strong>en</strong>staanders de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap zull<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> aansprek<strong>en</strong><br />
op haar omgang met homoseksualiteit. Waar het accepter<strong>en</strong> daarvan omstreeks<br />
1970 nog tamelijk progressief was, is het inmiddels e<strong>en</strong> maatstaf van goed burgerschap.<br />
En waar Marokkaanse Nederlanders tot de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig veelal, sam<strong>en</strong> met homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s, werd<strong>en</strong> beschouwd als slachtoffers van vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> discriminatie, staan ze<br />
nu te kijk als daders. 27<br />
In de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de opinieleiders van Marokkaanse origine zich<br />
uitgesprok<strong>en</strong> voor het accepter<strong>en</strong> of althans bespreekbaar mak<strong>en</strong> van homoseksualiteit,<br />
ook in eig<strong>en</strong> kring. Daartoe werd<strong>en</strong> ook initiatiev<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, zij het meestal niet in<br />
specifiek Marokkaans verband. Homoseksualiteit lijkt in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap<br />
teg<strong>en</strong>woordig inderdaad meer te word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> dan ti<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zeker veertig jaar geled<strong>en</strong>.<br />
In dat gesprek klink<strong>en</strong> nu gezaghebb<strong>en</strong>de stemm<strong>en</strong>, maar opmerkelijk g<strong>en</strong>oeg<br />
– ook in vergelijking met andere etnische <strong>en</strong> religieuze minderhed<strong>en</strong> – ontbrek<strong>en</strong> die<br />
van Marokkaanse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zelf. Dat is des te merkwaardiger daar juist Marokkaanse<br />
Nederlanders zo vaak doorbrek<strong>en</strong> als schrijver, journalist of (klein)kunst<strong>en</strong>aar:<br />
aan individualisme ge<strong>en</strong> gebrek.<br />
Wat weerhoudt moho’s ervan om zich te lat<strong>en</strong> hor<strong>en</strong>? Onvolkom<strong>en</strong> beheersing van het<br />
Nederlands, Arabisch of Frans? De promin<strong>en</strong>te rol van religieuze organisaties in de<br />
Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap? Haar lage organisatiedichtheid? Of is het juist e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong><br />
van integratie dat Marokkaans-Nederlandse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> verband<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong>? Zelfs in dat laatste geval leidt het tot e<strong>en</strong> onw<strong>en</strong>selijk resultaat: doordat moho’s<br />
niet alle<strong>en</strong> onzichtbaar, maar ook onhoorbaar zijn, gaan discussies over ‘Marokkan<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
homo’s’ over hun hoofd<strong>en</strong> he<strong>en</strong> – <strong>en</strong> daarmee wordt onbedoeld de indruk bevestigd dat<br />
homoseksualiteit vooral e<strong>en</strong> zaak is van Nederlanders van de koude grond. Behalve de<br />
stemm<strong>en</strong> van Marokkaanse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s ontbrek<strong>en</strong> ook die van hun ouders, broers<br />
<strong>en</strong> zuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> verdere verwant<strong>en</strong>. Doordat zij de seksuele id<strong>en</strong>titeit van hun familielid<br />
281
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
zorgvuldig stilhoud<strong>en</strong>, bevestig<strong>en</strong> ze onbedoeld – <strong>en</strong> tot hun eig<strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de – de gedachte<br />
dat homoseksualiteit e<strong>en</strong> schande voor de familie zou zijn. Vooralsnog duidt niets op<br />
e<strong>en</strong> doorbreking van deze conspiracy of sil<strong>en</strong>ce.<br />
Het zou mooi zijn als Marokkaans-Nederlandse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s daartoe zelf e<strong>en</strong> eerste<br />
stap zoud<strong>en</strong> zett<strong>en</strong> – <strong>en</strong> zij die dat aandurv<strong>en</strong>, verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> alle steun. Maar wie h<strong>en</strong> domweg<br />
aanspoort om ‘kleur te bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>’, verwacht te veel van h<strong>en</strong> <strong>en</strong> vergroot hun gevoel<br />
van onmacht <strong>en</strong> vervreemding. Wat h<strong>en</strong> weerhoudt van coming-out is immers niet slechts<br />
schaamte of vrees maar ook ‘consideratie’ (Eppink 1977) met hun naaste omgeving. Dat<br />
rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met de familie, soms versterkt door par<strong>en</strong>tificatie, 28 is op zichzelf niet<br />
aanbevel<strong>en</strong>swaardig, want het kan resulter<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> onderlinge wurggreep. Maar vooralsnog<br />
is het e<strong>en</strong> realiteit die homo’s <strong>en</strong> lesbo’s van Marokkaanse origine plaatst voor<br />
e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sgroot loyaliteitsconflict.<br />
Er valt daarom meer te verwacht<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ander soort ‘coming-out’, namelijk die van<br />
heteroseksuele Marokkaanse Nederlanders. Als het klopt dat vel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> niets teg<strong>en</strong><br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s hebb<strong>en</strong>, zou het goed zijn dat zij daar e<strong>en</strong>s voor uitkwam<strong>en</strong>. Maar<br />
kunn<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>staanders daarop aandring<strong>en</strong> zonder de indruk te wekk<strong>en</strong> dat er ‘alweer’<br />
e<strong>en</strong> loyaliteitsverklaring wordt geëist? Nu al leeft er in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap<br />
(net als onder behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong>) irritatie over de manier waarop moslims ter<br />
verantwoording word<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong> over hun omgang met homoseksualiteit. Progressieve<br />
opinieleiders in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap plukk<strong>en</strong> daar de wrange vrucht<strong>en</strong> van.<br />
Ev<strong>en</strong>als in eerder onderzoek (zie o.a. Eppink 1977; Buijs et al. 2008) is ook hier geblek<strong>en</strong><br />
dat het taboe op homoseksualiteit in de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap niet zozeer sam<strong>en</strong>hangt<br />
met religieuze verbodsbepaling<strong>en</strong> als wel met cultureel geheide opvatting<strong>en</strong> van<br />
mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid, activiteit <strong>en</strong> passiviteit, eer <strong>en</strong> schande. In het land<br />
van herkomst werd geslachtsverkeer tuss<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> beschouwd als e<strong>en</strong> ondeugd die<br />
oogluik<strong>en</strong>d kon word<strong>en</strong> toegestaan, zolang ze beperkt bleef tot e<strong>en</strong> bepaalde lev<strong>en</strong>sfase,<br />
zolang de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> discreet te werk ging<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze hun mannelijkheid hooghield<strong>en</strong>.<br />
Door het bewak<strong>en</strong> van deze gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> (tuss<strong>en</strong> jeugd <strong>en</strong> volwass<strong>en</strong>heid, privé <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar,<br />
mannelijk <strong>en</strong> vrouwelijk) bestond er e<strong>en</strong> gedoogruimte voor seks buit<strong>en</strong> het huwelijk.<br />
Het laat zich d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat ook mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die ‘echt’, ‘overtuigd’ homoseksueel<br />
war<strong>en</strong> daar met plezier gebruik van hebb<strong>en</strong> gemaakt. In de hed<strong>en</strong>daagse, Nederlandse<br />
context lijkt deze ruimte echter te bezwijk<strong>en</strong> door de veel ruimere beschikbaarheid van<br />
heteroseksueel contact 29 <strong>en</strong> door de confrontatie met homoseksualiteit als ‘geaardheid’<br />
in plaats van ‘geleg<strong>en</strong>heid’ of gedrag.<br />
Doordat ook in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving, met inbegrip van de Marokkaanse<br />
geme<strong>en</strong>schap, andere ideal<strong>en</strong> van, <strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong> over seks <strong>en</strong> geslacht opgeld do<strong>en</strong>,<br />
verliest het eerderg<strong>en</strong>oemde taboe aan vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid. Dat wil echter niet zegg<strong>en</strong><br />
dat het verdwijnt; het wordt nu voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> nieuwe, overweg<strong>en</strong>d religieuze<br />
legitimering: afkeer wordt ‘gerationaliseerd’ tot afkeuring. Dat proces gaat gepaard met<br />
poging<strong>en</strong> om homoseksualiteit toch e<strong>en</strong> zekere plaats te gev<strong>en</strong>, door het trekk<strong>en</strong> van<br />
nieuwe gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> daarvan is de stelling dat het religieuze verbod op homoseksualiteit<br />
hier, in e<strong>en</strong> seculiere, pluriforme sam<strong>en</strong>leving als Nederland, alle<strong>en</strong> van kracht is<br />
binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap. Deze afgr<strong>en</strong>zing biedt mogelijkhed<strong>en</strong> om goed nabuur-<br />
282
‘gewurgd door taboes’<br />
schap te ontwikkel<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> allochtone hetero’s <strong>en</strong> autochtone homo’s, maar veroordeelt<br />
de homo’s <strong>en</strong> lesbo’s in eig<strong>en</strong> kring tot (innerlijke) ballingschap.<br />
E<strong>en</strong> andere gr<strong>en</strong>s is die tuss<strong>en</strong> ‘zijn’ <strong>en</strong> ‘do<strong>en</strong>’, ‘aard’ <strong>en</strong> ‘daad’ – dezelfde gr<strong>en</strong>s die al e<strong>en</strong><br />
halve eeuw wordt beproefd door westerse (behoud<strong>en</strong>de) christ<strong>en</strong><strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> de ervaring<strong>en</strong><br />
in protestantse kring (zie hoofdstuk 13) is het de vraag of deze gr<strong>en</strong>s houdbaar zal<br />
blijk<strong>en</strong>, maar e<strong>en</strong> belangrijk voordeel zou kunn<strong>en</strong> zijn dat het ruimte schept voor het<br />
bespreekbaar mak<strong>en</strong> van ‘zo zijn’ in e<strong>en</strong> omgeving waarin m<strong>en</strong> niet gemakkelijk spreekt<br />
over ‘zo do<strong>en</strong>’. Met dit onderscheid zou ook e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijker, respectvoller woordgebruik<br />
ingang kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>, in plaats van de thans gangbare term<strong>en</strong>, die getuig<strong>en</strong><br />
van afkeuring <strong>en</strong> afkeer.<br />
E<strong>en</strong> derde gr<strong>en</strong>s is die tuss<strong>en</strong> ‘privé’ <strong>en</strong> ‘publiek’. Wanneer daarmee bedoeld wordt dat<br />
het uiting gev<strong>en</strong> aan homoseksuele id<strong>en</strong>titeit niet thuishoort in de op<strong>en</strong>baarheid, lijkt<br />
dit onderscheid tot mislukk<strong>en</strong> gedoemd. Nederlandse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zull<strong>en</strong> zich<br />
immers niet gemakkelijk lat<strong>en</strong> terugdring<strong>en</strong> uit het op<strong>en</strong>bare lev<strong>en</strong>, <strong>en</strong> politici lijk<strong>en</strong><br />
voorlopig niet af te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van het idee dat acceptatie van homoseksualiteit e<strong>en</strong> publieke<br />
aangeleg<strong>en</strong>heid is. Sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong> ander onderscheid op<br />
het oog: dat tuss<strong>en</strong> de geloofsgeme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> de individuele gelovige. Homoseksualiteit,<br />
zo zegg<strong>en</strong> ze, is e<strong>en</strong> zaak tuss<strong>en</strong> God <strong>en</strong> het individu. E<strong>en</strong> nadeel van die opvatting<br />
zou kunn<strong>en</strong> zijn dat m<strong>en</strong> moho’s <strong>en</strong> hun omgeving aan hun lot overlaat, <strong>en</strong> er verder<br />
het zwijg<strong>en</strong> toe doet. Maar e<strong>en</strong> voordeel van zo’n geïndividualiseerde, geprivatiseerde<br />
opvatting is dat ze ook heteroseksuele led<strong>en</strong> van de Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap de belevings-<br />
<strong>en</strong> bewegingsruimte geeft waar vel<strong>en</strong> naar snakk<strong>en</strong>.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 http://nl.wikipedia.org/wiki/Mocro, geraadpleegd op 25 april 2010.<br />
2 Over seks tuss<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> was Eppink vrijwel niets te wet<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>. Zie ook Borra 1997; Steinber-<br />
ger 1999; Bos 2005b.<br />
3 Ongeveer de helft antwoordde niet op de vraag hoe ze zoud<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong><br />
of vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> homoseksueel zoud<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong>; volg<strong>en</strong>s de onderzoekers duidde dit erop dat homoseksualiteit<br />
voor h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> taboe is.<br />
4 Hekma 2002; zie ook hoofdstuk 12. Kort voor de El Moumni-affaire schreef journalist Harm Botje<br />
(2001: 123): ‘Het lijkt mij [...] heel goed als e<strong>en</strong> imam die het antidiscriminatie-artikel overtreedt <strong>en</strong><br />
bijvoorbeeld tot haat aanzet teg<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> keer voor de rechter wordt gebracht.’ Zie<br />
over prek<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homoseksualiteit Cherribi 1999: 164-166; zie ook Cherribi 2010.<br />
5 Deze docum<strong>en</strong>taire werd alle<strong>en</strong> vertoond ‘in e<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijke omgeving’ – hetge<strong>en</strong> zijn impact<br />
uiteraard sterk beperkte.<br />
6 Al in 2000 organiseerde Rotterdam Verkeert e<strong>en</strong> themavond over ‘homoseksualiteit in de multiculturele<br />
sam<strong>en</strong>leving’ onder de titel De Dialoog (Könnig 2000).<br />
7 In april 2010 versche<strong>en</strong> de eerste aflevering van e<strong>en</strong> Marokkaans ‘queer magazine’ met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
website: http://www.mithly.net<br />
283
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
8 Ook Vuylsteke (2008) interviewde homo’s van Marokkaanse komaf, maar deze war<strong>en</strong> all<strong>en</strong> woon-<br />
achtig in België. Dat geldt overig<strong>en</strong>s ook voor e<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in El Kaka <strong>en</strong> Kursun (2002),<br />
namelijk Sidi.<br />
9 Aldus Jihan. Ook als vrouw<strong>en</strong> wél op<strong>en</strong>ing van zak<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>, zou dat gevaar (of verstoting) overig<strong>en</strong>s<br />
dreig<strong>en</strong>.<br />
10 Zo zegt Jamal: ‘God heeft het verbod<strong>en</strong>, wat welke stichting of persoon ook zegt.’<br />
11 Zo zeg Latifa: ‘Ik schaam me voor Allah, ik schaam me om Hem als lesbi<strong>en</strong>ne te aanbidd<strong>en</strong>.’<br />
12 ‘Ik d<strong>en</strong>k niet dat Allah wil dat ik mijn homoseksualiteit onderdruk, want dan zou ik mezelf niet zijn.’<br />
(Latifa) ‘Ik kan mijn geaardheid niet onderdrukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat weet Allah ook.’ (Souad) ‘Ik b<strong>en</strong> gevlucht<br />
[...] <strong>en</strong> Allah zou mijn keuze alle<strong>en</strong> maar toejuich<strong>en</strong>.’ (Miloeda) ‘Volg<strong>en</strong>s mij wil de islam dat ook, dat<br />
je toegeeft aan je gevoel<strong>en</strong>s, dat je jezelf b<strong>en</strong>t <strong>en</strong> je gelukkig voelt.’ (Mimoun) ‘[...] Allah wil dat de<br />
m<strong>en</strong>s gelukkig is [...] <strong>en</strong> dat kan alle<strong>en</strong> als ik mijn geaardheid niet verlooch<strong>en</strong>...’ (Jihan)<br />
13 Volg<strong>en</strong>s Westermarck (1926, vol. I: 198, geciteerd in Eppink 1977: 126) was het ‘[...] a common belief<br />
among the Arabic-speaking mountainers of Northern Morocco that a boy cannot learn the Koran<br />
well unless a scribe commits pederasty with him.’<br />
14 Ook wel geschrev<strong>en</strong> als zemel, zamel, zâmel of zamell. De herkomst van het woord is niet geheel duidelijk.<br />
Op het eerste gezicht lijkt het afgeleid van het klassiek Arabische werkwoord zâmala (derde vorm<br />
van z-m-l: ‘gezelschap houd<strong>en</strong>, begeleid<strong>en</strong>, vergezell<strong>en</strong>’) <strong>en</strong> het daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de zelfstandig<br />
naamwoord zamîl: ‘collega’, ‘ambtg<strong>en</strong>oot’, ‘klasg<strong>en</strong>oot’, ‘schoolvri<strong>en</strong>d’ (Hoogland et al. 2003a:<br />
402; zie ook Harrel et al. 1966: 225). Wehr (1980: 382) geeft bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de betek<strong>en</strong>is ‘accomplice’<br />
(medeplichtige). Waarschijnlijk moet de herkomst van zeml echter elders word<strong>en</strong> gezocht. In zijn<br />
woord<strong>en</strong>boek van Marazig, e<strong>en</strong> Zuid-Tunesisch dialect, noemt Boris (1958: 251) het werkwoord zammal<br />
(de tweede vorm van z-m-l), dat hij vertaalt als ‘porter sur le dos, porter de toute manière’ (op de<br />
rug drag<strong>en</strong>, alle manier<strong>en</strong> van drag<strong>en</strong>). Zâmel vertaalt hij als ‘chameau de charge’ (vrachtkameel) <strong>en</strong>,<br />
k<strong>en</strong>nelijk daarvan afgeleid, ‘imbécile’. Ook het Algerijns- <strong>en</strong> Tunesisch-Arabische woord<strong>en</strong>boek van<br />
Beaussier <strong>en</strong> B<strong>en</strong> Ch<strong>en</strong>eb (1958: 441) wijst in die richting: naast zâml (‘pédéraste passif’, <strong>en</strong>z.) vermeldt<br />
het de vrouwelijke vorm zâmla: ‘bête de somme et charge qu’elle porte’ (lastdier <strong>en</strong> de vracht die het<br />
draagt). Zeml zinspeelt dus niet zozeer op ‘gezelschap’, ‘kameraadschap’ of ‘collegialiteit’ (<strong>en</strong> dus<br />
gelijkwaardigheid) als wel op ‘di<strong>en</strong>stbaarheid’ of ‘ondergeschiktheid’ – in het bijzonder door iets of<br />
iemand ‘op je rug’ toe te lat<strong>en</strong>. Die betek<strong>en</strong>is van z-m-l (maar dan zonder seksuele bijklank) is ook<br />
aanwijsbaar in de standaard Arabische uitdrukking muhammalan wa muzammalan: ‘bepakt <strong>en</strong> bezakt’<br />
(Hoogland et al. 2003a: 402)<br />
15 Van Mol (1983) vertaalt zâmel (meervoud: zwâmel) als ‘passieve pederast’, wellicht in navolging van<br />
Beaussier <strong>en</strong> B<strong>en</strong> Ch<strong>en</strong>eb (1958: 441), die het vertal<strong>en</strong> als ‘bardache, mignon, Cynède imberbe, pédéraste<br />
passif’. Eppink (1977: 111) omschrijft het als ‘[...] óf iemand die gedwong<strong>en</strong> wordt, of iemand die<br />
zelf toestaat “beslap<strong>en</strong>” te word<strong>en</strong> – ev<strong>en</strong>tueel voor geld.’ Westermarck (1926, vol. I: 483, geciteerd<br />
in Eppink 1977: 128) noemt z-zámel in één adem met m-mfsûd: ‘boy prostitute’ (fâsid betek<strong>en</strong>t ‘slecht’,<br />
‘verrot’, ‘verdorv<strong>en</strong>’, <strong>en</strong>z.).<br />
16 Aldus ms. Eppink (1977: 115) wijst erop dat e<strong>en</strong> man die handig is in het versier<strong>en</strong> van jong<strong>en</strong>s ‘met<br />
goedmoedige plagerij’ wordt aangeduid als sahsâh (op p. 127 gespeld als sahšâh), terwijl e<strong>en</strong> man die<br />
de ondergeschikte rol speelt, wordt uitgeschold<strong>en</strong> voor hássas oftewel ‘ouwe zemell’ (vgl. Westermarck<br />
1926, vol. I: 483).<br />
284
‘gewurgd door taboes’<br />
17 Ondanks de uiterst negatieve connotaties van deze term kan het gebruik ervan dus word<strong>en</strong> opgevat<br />
als e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong> van ‘modernisering’: e<strong>en</strong> afscheid van traditionele opvatting<strong>en</strong> over (homo)seksualiteit.<br />
18 Van Mol <strong>en</strong> Bergman 2001: 220; zie ook Wehr 1980: 461 <strong>en</strong> Eppink 1977: 108. Hoogland et al. (2003b:<br />
470) vertal<strong>en</strong> ‘homoseksualiteit’ als lûtiyya, liwât(a) <strong>en</strong> mithliyya jinsiyya.<br />
19 Ook het in Marokko gebruikte Franse woord fiotte is volg<strong>en</strong>s hb vrij neutraal, al is het e<strong>en</strong> straatwoord,<br />
<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t het volg<strong>en</strong>s het woord<strong>en</strong>boek zoveel als ‘mietje’ of ‘nicht’. ‘Fiotte/fiote : homme<br />
peu viril ; petite canaille, homme sans épaisseur ; pédéraste efféminé, passif ; minable, pas courageux<br />
; terme très méprisant désignant un pédéraste passif ; terme de mépris.’ (www.languefrancaise.<br />
net/recherche/liste.php, geraadpleegd op 30 september 2009).<br />
20 Zie www.bintelnas.org/10muqadeema/transl-ar.<strong>pdf</strong>, geraadpleegd op 30 september 2009. Zie ook<br />
Hoogland et al. 2003a: 839 <strong>en</strong> de website van het in april 2010 gelanceerde ‘queer Moroccan magazine’<br />
Mithly, http://www.mithly.net/.<br />
21 Ook wel geschrev<strong>en</strong> als janousi. De Arabische term jins betek<strong>en</strong>t 1) geslacht, g<strong>en</strong>us, klasse, soort; 2)<br />
ras; 3) sekse, geslacht; 4) seks. Jinsiyya betek<strong>en</strong>t zowel nationaliteit als seksualiteit. Wikipedia (ar.<br />
wikipedia.org) vertaalt homoseksualiteit als mithliyya jinsiyya <strong>en</strong> muyûl mithliyya, waarbij muyûl zoveel<br />
betek<strong>en</strong>t als ‘neiging<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> mithliyya zoiets als ‘zelfde’, ‘gelijke’ of ‘gelijksoortige’. Ook op zichzelf<br />
hebb<strong>en</strong> afleiding<strong>en</strong> van de stam j-n-s (zoals janûsi <strong>en</strong> janûsiyya) e<strong>en</strong> dergelijke connotatie, want de<br />
tweede vorm van het werkwoord (jannasa) betek<strong>en</strong>t onder meer ‘gelijkmak<strong>en</strong>’, <strong>en</strong> de derde <strong>en</strong> zesde<br />
vorm (jânasa <strong>en</strong> tajânasa): ‘to be akin, be related, similar, be of the same kind of nature, be like s.o. or<br />
s.th.’ (Wehr 1980: 141).<br />
22 Zie de Nederlands-Arabische brochure Jij <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s (Inta w-es-šebâb), Schorer Stichting september<br />
2003. Ook Souad lijkt niet bek<strong>en</strong>d met de term musâhaqa, die Wehr (1980: 400; zie ook Hoogland et al.<br />
2003a: 470) vertaalt als ‘tribadery, lesbianism’.<br />
23 Met deze uitspraak distantieert aeo (net als deb) zich van ‘islamist<strong>en</strong>’ (alias: fundam<strong>en</strong>talist<strong>en</strong>), die<br />
vind<strong>en</strong> dat de islam gestalte moet krijg<strong>en</strong> in heel het lev<strong>en</strong>. Zie Landman 1992: 174-180.<br />
24 Ook Buijs et al. (2008) noem<strong>en</strong> dit manifest niet, ofschoon ze concluder<strong>en</strong> dat afkeer van publieke<br />
uiting<strong>en</strong> van homoseksualiteit e<strong>en</strong> van de vier motiev<strong>en</strong> is voor antihomoseksueel geweld.<br />
25 Ge<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> noemt de Marokkaans-Franse romanciers Rachid O. (die in 1994 debuteerde<br />
met L'<strong>en</strong>fant ébloui) <strong>en</strong> Abdellah Taïah, auteur van onder meer L’armée du salut (2006, vertaald als<br />
Broederliefde). Laatstg<strong>en</strong>oemde versche<strong>en</strong> op de voorpagina van het Marokkaanse opinieweekblad<br />
TelQuel van 15 juni 2007 als ‘[...] de eerste Marokkaan die de moed heeft om te bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat hij anders<br />
is.’<br />
26 De televisieserie Shouf shouf had op 25 juni 2009 e<strong>en</strong> aflevering (‘Body fight’) over e<strong>en</strong> Marokkaans-<br />
Nederlandse fitnessleraar die probeert te verhull<strong>en</strong> dat hij homo is.<br />
27 Daar staat teg<strong>en</strong>over dat er sinds <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> ook meer aandacht wordt besteed aan de oververteg<strong>en</strong>woordiging<br />
van Marokkaanse jong<strong>en</strong>s onder de slachtoffers van seksueel geweld (zie o.a. De Graaf et<br />
al. 2005; Kooistra 2006, zie echter hoofdstuk 12, noot 1).<br />
28 Par<strong>en</strong>tificatie is het verschijnsel dat kinder<strong>en</strong> of adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verantwoordelijkheid drag<strong>en</strong> voor het<br />
welbevind<strong>en</strong> van hun ouders, in plaats van andersom.<br />
29 Deze ontwikkeling werd voorspeld door Eppink (1977: 111): ‘[...] homoseksueel kontakt met jong<strong>en</strong>s<br />
zal afnem<strong>en</strong> wanneer meer hetero-sexueel kontakt mogelijk wordt, zoals b.v. in Nederland voor<br />
buit<strong>en</strong>landse werknemers.’<br />
285
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Bijlage bij hoofdstuk 15 Geïnterviewde sleutelfigur<strong>en</strong><br />
286<br />
naam m/v lft opleiding beroep / functie<br />
ab Abdulwahid van Bommel M 65 Letter<strong>en</strong>, Conservatorium,<br />
Theologie<br />
(Istanbul)<br />
AbM Abdou Mehnebi M 57 mbo/hbo (Techniek,<br />
Frankrijk)<br />
Ex-directeur nmo; auteur, islamitisch<br />
geestelijk verzorger/<br />
voorganger<br />
Oprichter kman; voorz. Stedelijke<br />
Marokkaanse Raad; emcmo<br />
am Ahmed Marcouch M 40 hbo (Politieschool) Ex-politie; politicus: stadsdeelvoorzitter<br />
Slotervaart<br />
ao Ahmed el Ouazzani M 60s Imamtraining (Marokko) Imam, Eindhov<strong>en</strong><br />
cg Chafik Gadir M 45 mbo Inrichtingswerk Voormalig activist bij Secret<br />
Gard<strong>en</strong>, coc, (Stichting) Habibi<br />
Ana <strong>en</strong> Nafar;; schreef brochure<br />
Jij <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s (Schorer)<br />
db Driss el Boujoufi M 64 Lagere school Voorzitter ummon; vice-voorzitter<br />
Contactorgaan Moslims <strong>en</strong><br />
Overheid<br />
hb Hassnae Bouazza V 36 wo (Letter<strong>en</strong>) Journalist, programmamaker<br />
mc Mohammed Cheppih M 32 wo (Theologie, Medina) Ex-politicus, voorganger, initiatiefnemer<br />
Slotervaartmoskee<br />
ms Mohammed Sini M 52 lts, mts, hbo, wo Directeur roc; oprichter <strong>en</strong><br />
voorzitter Islam <strong>en</strong> Burgerschap<br />
(opgehev<strong>en</strong>); lid Nationale Unesco<br />
cie., etc.<br />
oc Ossama (Sam) Cherribi M 49 wo (Sociologie <strong>en</strong><br />
filosofie in Rabat, Parijs,<br />
Amsterdam)<br />
Universitair hoofddoc<strong>en</strong>t; werkte<br />
o.a. bij acb <strong>en</strong> als Kamerlid;<br />
auteur van Imams d’Amsterdam<br />
(1999)<br />
Sd Souad V 35 mbo/hbo (Politieschool) Politiebrigadier; actief in homobeweging
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
16 Als er maar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt;<br />
Turkse Nederlanders over homoseksualiteit<br />
Gert Hekma, m.m.v. Bram H<strong>en</strong>drawan (UvA)<br />
16.1 De Turkse geme<strong>en</strong>schap in Nederland<br />
In Nederland won<strong>en</strong> 380.000 person<strong>en</strong> van Turkse herkomst. De eerste mannelijke<br />
immigrant<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> hier in de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig als ‘gastarbeiders’ <strong>en</strong> vanaf eind<br />
jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig volgd<strong>en</strong> hun verloofd<strong>en</strong>, vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>. De meeste migrant<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> van het platteland in C<strong>en</strong>traal Turkije. Naast de so<strong>en</strong>nitische hoofdstroom lev<strong>en</strong><br />
in Nederland ongeveer 100.000 aleviet<strong>en</strong>, die bek<strong>en</strong>d staan als liberaler in hun religieuze<br />
opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom in het verled<strong>en</strong> in Turkije werd<strong>en</strong> vervolgd. Stedeling<strong>en</strong><br />
uit Istanbul <strong>en</strong> Ankara zijn liberaler dan plattelanders, maar van h<strong>en</strong> zijn er weinig naar<br />
Nederland gekom<strong>en</strong>. De ongeveer 40.000 Turkse Koerd<strong>en</strong> zijn wat conservatiever <strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong> hier naast 25.000 Koerd<strong>en</strong> die uit Irak, Iran <strong>en</strong> Syrië kom<strong>en</strong> (Van Wilg<strong>en</strong>burg 2006).<br />
De Turkse Nederlanders vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groep die Nederlanders zi<strong>en</strong> als minder lastig dan<br />
Marokkaanse of Antilliaanse Nederlanders. De laatste groep<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> respectievelijk<br />
ruim anderhalf <strong>en</strong> tweemaal zoveel verdacht<strong>en</strong> van criminele feit<strong>en</strong> als Turkse Nederlanders<br />
(Van Noije <strong>en</strong> Wittebrood 2009). Eerwraak komt onder Marokkaanse Nederlanders<br />
niet voor, wel onder Turkse (<strong>en</strong> vooral onder de Koerd<strong>en</strong>). Turkse Nederlanders zijn verder,<br />
net als Marokkaanse, minder geïntegreerd in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving, zi<strong>en</strong> zich<br />
vaker als religieus <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> minder moderne opvatting<strong>en</strong> over man-vrouwverhouding<strong>en</strong><br />
dan Surinaamse of Antilliaanse Nederlanders; ook zijn de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> eerste<br />
<strong>en</strong> latere g<strong>en</strong>eraties klein – er is slechts geringe verandering van Turkse opvatting<strong>en</strong> in<br />
Nederlandse richting vast te stell<strong>en</strong>.<br />
Dit hoofdstuk bespreekt hoe Turkse Nederlanders d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit <strong>en</strong><br />
welke ontwikkeling<strong>en</strong> zich onder h<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voorgedaan sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. Het<br />
onderzoek is gebaseerd op literatuurstudie <strong>en</strong> op interviews met sleutelfigur<strong>en</strong> (zie de<br />
lijst aan het eind van dit hoofdstuk).<br />
16.2 Homoseksualiteit in Turkije<br />
Het Ottomaanse Rijk k<strong>en</strong>de aan de mann<strong>en</strong>kant e<strong>en</strong> rijke geschied<strong>en</strong>is van knap<strong>en</strong>liefde<br />
<strong>en</strong> travestie met sultans die jong<strong>en</strong>sharems onderhield<strong>en</strong> <strong>en</strong> soldat<strong>en</strong> die knap<strong>en</strong> me<strong>en</strong>am<strong>en</strong><br />
op krijgstocht<strong>en</strong> om h<strong>en</strong> als echtg<strong>en</strong>otes te di<strong>en</strong><strong>en</strong> (El-Rouayheb 2005). Istanbul<br />
was rond 1900 e<strong>en</strong> metropool waarhe<strong>en</strong> European<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook Nederlanders trokk<strong>en</strong> om<br />
hun oriëntalistische <strong>en</strong> homoseksuele verlang<strong>en</strong>s te bevredig<strong>en</strong> (Fe<strong>en</strong>stra Kuiper 1905).<br />
Aan dat verled<strong>en</strong> kwam e<strong>en</strong> eind in de Eerste Wereldoorlog. In de jar<strong>en</strong> twintig werd<br />
Turkije e<strong>en</strong> seculiere staat waar homoseksuele handeling<strong>en</strong> niet strafbaar war<strong>en</strong>. Met de<br />
scheiding van kerk <strong>en</strong> staat die nu weer onder druk staat, kreeg het land e<strong>en</strong> voorbeeldfunctie<br />
in de islamitische wereld. Omdat de seculiere staat weinig verandering bracht<br />
287
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
in traditionele g<strong>en</strong>der- <strong>en</strong> huwelijksverhouding<strong>en</strong>, bleef homoseksualiteit er algeme<strong>en</strong><br />
voorkom<strong>en</strong> in discrete vorm<strong>en</strong>. Er serieus over sprek<strong>en</strong> was lang vrijwel onmogelijk.<br />
Er bestaat e<strong>en</strong> scherp onderscheid tuss<strong>en</strong> de man die p<strong>en</strong>etreert <strong>en</strong> deg<strong>en</strong>e die gep<strong>en</strong>etreerd<br />
wordt, de ibne (flikker, nicht). Omdat veel mann<strong>en</strong> wel homoseks hebb<strong>en</strong>, bestaat<br />
er volg<strong>en</strong>s js ge<strong>en</strong> scherp onderscheid tuss<strong>en</strong> homo <strong>en</strong> hetero zoals in Nederland. AvB<br />
spreekt van e<strong>en</strong> intieme mann<strong>en</strong>wereld die hij als homo-erotisch ervoer, zeker als mann<strong>en</strong><br />
elkaar ging<strong>en</strong> wass<strong>en</strong> <strong>en</strong> masser<strong>en</strong> in de hamam. De ibne is e<strong>en</strong> totaal abjecte figuur<br />
naar de publieke m<strong>en</strong>ing, ‘heel erg iets smerigs’ (js) – zoiets als vroeger in Nederland de<br />
sodomiet, bruinwerker of buikschuiver. Anale seks zou vooral e<strong>en</strong> kwestie zijn van oudere<br />
‘actieve’ mann<strong>en</strong> met ‘passieve’ jonge jong<strong>en</strong>s die het gevaar lop<strong>en</strong> eraan verslaafd te<br />
rak<strong>en</strong> – dan word<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> ibne. Het idee bestaat onder Turk<strong>en</strong> dat ‘kontneuk<strong>en</strong> zo lekker<br />
is dat het e<strong>en</strong> verslav<strong>en</strong>de werking heeft voor deg<strong>en</strong>e die g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> wordt’ (Everaert <strong>en</strong><br />
Lamur 1993: 126). Lesbische relaties word<strong>en</strong> ook afgekeurd maar vall<strong>en</strong> minder op. Iedere<strong>en</strong><br />
moet trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is voor lesbi<strong>en</strong>nes (die ‘giraffes’ het<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s js) vaak erger<br />
dan voor homo’s, omdat gehuwde mann<strong>en</strong> meer homoseksuele vrijhed<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dan<br />
gehuwde vrouw<strong>en</strong>.<br />
Er zijn veel bek<strong>en</strong>de kunst<strong>en</strong>aars in Turkije die ‘homo’ zijn zoals de zangers Zeki Mür<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> onvervalste nicht, <strong>en</strong> Bül<strong>en</strong>t Ersoy – die e<strong>en</strong> transseksuele operatie onderging <strong>en</strong><br />
als vrouw erk<strong>en</strong>d is door de staat. Bek<strong>en</strong>de zangers <strong>en</strong> modeontwerpers van e<strong>en</strong> nieuwe<br />
g<strong>en</strong>eratie stek<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur niet langer onder stoel<strong>en</strong> of bank<strong>en</strong>. Gewone<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zat<strong>en</strong> ondergronds tot er in de late jar<strong>en</strong> tachtig op<strong>en</strong>heid ontstond.<br />
Sindsdi<strong>en</strong> verschijn<strong>en</strong> er studieboek<strong>en</strong> <strong>en</strong> romans rond homoseksualiteit in het Turks.<br />
Vrouw<strong>en</strong>emancipatie heeft e<strong>en</strong> hoge vlucht g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in hed<strong>en</strong>daags Turkije <strong>en</strong> 25% van<br />
de hooglerar<strong>en</strong> is vrouw teg<strong>en</strong> 10% in Nederland (Volkskrant, 28 september 2006). Het zijn<br />
die vrouwelijke hooglerar<strong>en</strong> die niet alle<strong>en</strong> aan g<strong>en</strong>der maar ook aan (homo)seksualiteit<br />
aandacht bested<strong>en</strong> in hun onderwijs. De grote sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral Istanbul, teg<strong>en</strong>woordig<br />
e<strong>en</strong> gay capital, k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>dige homosc<strong>en</strong>e. Sinds lang bestaat er e<strong>en</strong> omvangrijke<br />
<strong>en</strong> soms gewelddadige wereld van transseksuele prostitutie. In Ankara is e<strong>en</strong> nationale<br />
homo-organisatie (Kaos) <strong>en</strong> in Istanbul hebb<strong>en</strong> ze Lambda. In beide groep<strong>en</strong> zijn ook<br />
lesbo’s actief. Sinds e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tal jar<strong>en</strong> organiser<strong>en</strong> deze groep<strong>en</strong> demonstraties in de<br />
grote sted<strong>en</strong>, mede om het zwijg<strong>en</strong> over lgbt’s (ofwel Lesbians, Gays, Bisexuals and<br />
Transg<strong>en</strong>ders) te doorbrek<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ander belangrijk strijdpunt is de militaire di<strong>en</strong>stplicht,<br />
die overig<strong>en</strong>s ook voor Nederlandse Turkse mann<strong>en</strong> geldt. Homomann<strong>en</strong> word<strong>en</strong> niet<br />
in het leger toegelat<strong>en</strong> <strong>en</strong> als ze wel door de maz<strong>en</strong> van de keuring kom<strong>en</strong>, lop<strong>en</strong> ze bij<br />
ontdekking van hun voorkeur e<strong>en</strong> goede kans seksueel vernederd te word<strong>en</strong> door medesoldat<strong>en</strong>.<br />
Daarom do<strong>en</strong> veel di<strong>en</strong>stplichtig<strong>en</strong> grote moeite afgekeurd te word<strong>en</strong> door<br />
visueel (dus pornografisch) materiaal aan te lever<strong>en</strong> van hun homoseksuele activiteit<strong>en</strong><br />
als ibne. Hoewel het leger, verdediger van de seculiere Turkse staat, nog steeds met dit<br />
zeer negatieve concept werkt, noemt e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de groep homomann<strong>en</strong> zich teg<strong>en</strong>woordig<br />
gay <strong>en</strong> prober<strong>en</strong> zij juist afstand te nem<strong>en</strong> van de verachte figuur van de ibne.<br />
288
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
16.3 Homoseksualiteit in Nederland<br />
De Turk<strong>en</strong> in Nederland zijn sterk gericht op Turkije: ze kijk<strong>en</strong> via schotels naar de Turkse<br />
tv, lez<strong>en</strong> Turkse krant<strong>en</strong> <strong>en</strong>, anders dan bij Marokkaanse Nederlanders, zijn hun icon<strong>en</strong><br />
eerder Turkse dan Nederlandse Turk<strong>en</strong>. Ze vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tamelijk geslot<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap<br />
die weinig aansluiting zoekt of vindt bij de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving. Ze hebb<strong>en</strong> hun<br />
eig<strong>en</strong> organisaties die goed functioner<strong>en</strong>. De sociale controle is zo sterk dat aan de <strong>en</strong>e<br />
kant kleine criminaliteit of antihomogeweld onder Turks-Nederlandse jongemann<strong>en</strong><br />
minder voorkomt, terwijl aan de andere kant e<strong>en</strong> soepele toegang tot de Nederlandse<br />
(homo)wereld voor die jonger<strong>en</strong> wordt bemoeilijkt. Wanneer er problem<strong>en</strong> met ‘moslims’<br />
word<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> in Nederland, geldt dat veel minder voor Turkse dan Marokkaanse<br />
Nederlanders.<br />
Onder de Turkse Nederlanders bestaat weer e<strong>en</strong> grote variatie. Volg<strong>en</strong>s fk, voorzitter<br />
van de hak-der (Federatie van Alevitische Geme<strong>en</strong>schap Nederland) zijn de aleviet<strong>en</strong><br />
liberaler op seksueel gebied dan andere Turk<strong>en</strong>, al hangt veel af van hun afkomst (platteland<br />
of stad) <strong>en</strong> opleidingsniveau. Koerdische Turk<strong>en</strong> zijn juist weer traditioneler dan<br />
gewone Turk<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij zett<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s cc hun kinder<strong>en</strong> die homo of lesbo zijn <strong>gewoon</strong> op<br />
straat. De meeste Nederlandse Turk<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> van het Anatolische platteland <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
tamelijk conservatieve opvatting<strong>en</strong> over g<strong>en</strong>der- <strong>en</strong> seksuele verhouding<strong>en</strong>. Zeker de eerste<br />
g<strong>en</strong>eratie heeft weinig meegekreg<strong>en</strong> van de modernisering die zich in Turkije heeft<br />
voorgedaan, waardoor sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat homo’s <strong>en</strong> lesbo’s beter af zijn<br />
in Turkije dan in Nederland, terwijl andere van m<strong>en</strong>ing zijn dat lev<strong>en</strong> in Nederland voor<br />
Turkse homo’s e<strong>en</strong> groot voordeel oplevert. hku (die hier in zijn stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tijd woonde)<br />
drukte deze ambival<strong>en</strong>tie uit bij zijn terugkeer naar Turkije: ‘liever homo in Turkije dan<br />
Turk in Nederland’.<br />
In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig vormde homoseksualiteit van of onder Nederlandse Turk<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
publiek probleem. Ze war<strong>en</strong> alle<strong>en</strong>staande mann<strong>en</strong>. Hoe ze hun seksuele plezier vond<strong>en</strong>,<br />
bij vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong>, sekswerksters of sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, wet<strong>en</strong> we niet. Ti<strong>en</strong> jaar later meldd<strong>en</strong><br />
Everaert <strong>en</strong> Lamur (1993: 128) dat de mann<strong>en</strong> park<strong>en</strong> bezocht<strong>en</strong> voor homoseksuele contact<strong>en</strong>.<br />
In de beginperiode heerste e<strong>en</strong> zekere onbekommerdheid over het thema. Net<br />
als andere gastarbeiders leefd<strong>en</strong> sommige Turks-Nederlandse mann<strong>en</strong> als hippies die<br />
jointjes rookt<strong>en</strong>, meisjes versierd<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich weinig geleg<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> aan de islam.<br />
Volg<strong>en</strong>s hka hadd<strong>en</strong> ze ge<strong>en</strong> integratieproblem<strong>en</strong> to<strong>en</strong>: ‘Die gast<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> allemaal<br />
e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din. Ze ging<strong>en</strong> allemaal uit. Ze ging<strong>en</strong> allemaal vreemd.’ Ze war<strong>en</strong> hier gekom<strong>en</strong><br />
om geld te verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> met morele vrag<strong>en</strong> hield<strong>en</strong> ze zich niet bezig.<br />
De jonge ak speelde in Turkije erotische spelletjes met jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> nadat hij in 1970 als<br />
8-jarige naar Nederland was verhuisd, ging hij daarmee door. Op zijn 12e raakte hij verliefd<br />
op e<strong>en</strong> zeeman met wie hij zijn eerste seksuele ervaring had. Hij ontdekte dat hij<br />
homoseksueel was <strong>en</strong> wist snel de weg te vind<strong>en</strong> naar andere homomann<strong>en</strong>, eerst in e<strong>en</strong><br />
bar, later op de baan (publieke homo-ontmoetingsplek). Hij ging er op zijn 15e vandoor<br />
met e<strong>en</strong> Nederlandse man <strong>en</strong> belde zijn vader na twee wek<strong>en</strong>. Die was woed<strong>en</strong>d, maar via<br />
het Jonger<strong>en</strong> Advies C<strong>en</strong>trum (jac) werd de zaak gesust. Ali keerde terug naar huis <strong>en</strong> mocht<br />
niet meer met homo’s omgaan. Om dat te voorkom<strong>en</strong> werd Ali (die e<strong>en</strong> Nederlandse<br />
stiefmoeder heeft) teruggestuurd naar e<strong>en</strong> oom in Istanbul. Hij hield het daar niet uit <strong>en</strong><br />
289
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
keerde met toestemming van de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> terug. Op de baan kwam hij kort daarop<br />
voor het eerst e<strong>en</strong> Turkse homo teg<strong>en</strong> <strong>en</strong> later e<strong>en</strong> andere in e<strong>en</strong> bar. Die jong<strong>en</strong>s noemd<strong>en</strong><br />
zichzelf Italiaans of Indisch – dat klonk to<strong>en</strong> beter – <strong>en</strong> werd<strong>en</strong> daar ook voor aangezi<strong>en</strong>.<br />
Eind jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig ontmoette ak <strong>en</strong>kele homoseksuel<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de etnische<br />
komaf nadat hij bij Reyer Breed in het radioprogramma Ook zo was geweest. Ze vormd<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> gezelligheidsgroep meer dan e<strong>en</strong> strijdbare beweging. Ze ging<strong>en</strong> regelmatig sam<strong>en</strong><br />
et<strong>en</strong> <strong>en</strong> voeld<strong>en</strong> zich welkom bij het coc <strong>en</strong> in de homowereld. E<strong>en</strong> nieuw gezicht met<br />
e<strong>en</strong> ander kleurtje werd op prijs gesteld. Hij herinnerde zich ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> rond<br />
homoseksualiteit in etnische kring – ondanks de eerdere negatieve ervaring<strong>en</strong> met zijn<br />
vader.<br />
Volg<strong>en</strong>s ma hadd<strong>en</strong> het coc <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de migrant<strong>en</strong>organisaties zoals zijn Hollanda<br />
Türkiyeli Isçiler Birligi (htib, Turkse Arbeidersver<strong>en</strong>iging in Nederland) in 1979 of 1980<br />
sam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> pamflet uitgebracht waarin ook bestrijding van homodiscriminatie e<strong>en</strong><br />
thema was. To<strong>en</strong> ma het pamflet uitdeelde op de Amsterdamse Albert Cuypmarkt, kreeg<br />
hij klapp<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> Turks-Nederlandse man die het niet zag zitt<strong>en</strong>. Net als het Komitee<br />
Marokkaanse Arbeiders in Nederland was de htib e<strong>en</strong> linkse organisatie, in dit geval nauw<br />
verbond<strong>en</strong> met de Turkse communistische partij. In die tijd war<strong>en</strong> er nog nauwelijks<br />
moskeeën of islamitische organisaties. De aanhang van deze linkse vakbond<strong>en</strong> was niet<br />
per se homovri<strong>en</strong>delijk, maar de leiders beseft<strong>en</strong> dat homo’s net als gastarbeiders hun<br />
recht<strong>en</strong> opeist<strong>en</strong>. Sommige voeld<strong>en</strong> juist solidariteit omdat veel gastarbeiders in de<br />
beginperiode te mak<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> met homomann<strong>en</strong>, vooral als die h<strong>en</strong> als leraar Nederlands<br />
leerd<strong>en</strong> of als vrijwilligers actief war<strong>en</strong> in organisaties voor buit<strong>en</strong>landers. Net<br />
als bij heterovrouw<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> daarbij naast sociale ook erotische motiev<strong>en</strong>: de nieuwkomers<br />
war<strong>en</strong> aantrekkelijke alle<strong>en</strong>staande jonge mann<strong>en</strong>, die exotisch war<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet<br />
aan e<strong>en</strong> gezin war<strong>en</strong> gebond<strong>en</strong>. Verschill<strong>en</strong>de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong>d over<br />
zulke homoseksuele contactperson<strong>en</strong>. js noemt haar homoseksuele leraar Engels de<br />
beste doc<strong>en</strong>t die ze ooit heeft gehad (Doppert <strong>en</strong> Hermans 2006: 89). Ook hka <strong>en</strong> andere<br />
allochtone sleutelfigur<strong>en</strong> zoals Aboutaleb, Sini <strong>en</strong> Hirsi Ali sprak<strong>en</strong> zich publiekelijk<br />
in soortgelijke bewoording<strong>en</strong> uit. Aboutaleb betreurde het dat de tweede g<strong>en</strong>eratie de<br />
homomann<strong>en</strong> die hem op weg hielp<strong>en</strong> in Nederland nu uitscheldt <strong>en</strong> bedreigt.<br />
Op 7 december 1987 organiseerde js e<strong>en</strong> studiedag rond homoseksualiteit voor Turkse<br />
Nederlanders in het kader van haar werk voor het Amsterdamse jac, omdat veel van huis<br />
weggelop<strong>en</strong> allochtone homojong<strong>en</strong>s daar hulp zocht<strong>en</strong>. Haar collega’s vroeg<strong>en</strong> zich af<br />
of er wel Turkse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s bestond<strong>en</strong> – zo onbek<strong>en</strong>d was homoseksualiteit onder<br />
etnische minderhed<strong>en</strong>. Zij kreeg zeer teg<strong>en</strong>gestelde reacties op haar voorstel: homoseksuel<strong>en</strong><br />
van Turkse komaf die het initiatief zeer waardeerd<strong>en</strong> omdat ze in e<strong>en</strong>zaamheid<br />
verkommerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> hetero’s die geweldig op homo’s schold<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeid<strong>en</strong> dat zoiets in de<br />
Turkse cultuur niet bestond <strong>en</strong> er zeker niet thuishoorde. De Turkse psycholoog Arslan<br />
Yüzgün, die over het thema had geschrev<strong>en</strong>, beantwoordde vrag<strong>en</strong> van de deelnemers<br />
over homoseksualiteit. Hij vond dat het probleem te lang niet aangekaart was omdat er<br />
‘belangrijker’ zak<strong>en</strong> war<strong>en</strong> om je voor in te zett<strong>en</strong> of zoals iemand zei: ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
voor hun ideologie vecht<strong>en</strong>, niet voor hun kont!’ (Şimşek 1988: 2) Het was tijd om homoseksualiteit<br />
aan de orde te stell<strong>en</strong>, vooral ook omdat taboes de problem<strong>en</strong> zoals met de<br />
290
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
politie of in het gezin alle<strong>en</strong> maar verergerd<strong>en</strong>. Die problem<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> interview<br />
met e<strong>en</strong> jonge homo van Turkse afkomst die van huis was weggelop<strong>en</strong> nadat zijn vader<br />
hem twee keer in elkaar had geslag<strong>en</strong>. Hij had bek<strong>en</strong>d meer van mann<strong>en</strong> dan van vrouw<strong>en</strong><br />
te houd<strong>en</strong> to<strong>en</strong> zijn moeder e<strong>en</strong> huwelijk met e<strong>en</strong> Turks-Nederlands buurmeisje<br />
probeerde te arranger<strong>en</strong>. In het opvanghuis had e<strong>en</strong> weggelop<strong>en</strong> meisje van Turkse<br />
komaf hem gevraagd ‘of hij vrouw<strong>en</strong>kler<strong>en</strong> droeg’ – k<strong>en</strong>nelijk e<strong>en</strong> eerste associatie bij<br />
mann<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> voorkeur voor mann<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> (idem: 32-35). Volg<strong>en</strong>s Yüzgün hadd<strong>en</strong><br />
homomann<strong>en</strong> er in Turkije moeite mee zich als homoseksueel zichtbaar te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daarom zoud<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>rol aannem<strong>en</strong> of transseksueel word<strong>en</strong> (idem: 27). De<br />
weggelop<strong>en</strong> homojong<strong>en</strong> verkeerde liever met vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong> dan met mann<strong>en</strong> van Turkse<br />
afkomst omdat die ‘zo hard [zijn]. Ze moet<strong>en</strong> zich bewijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> nogmaals bewijz<strong>en</strong>.’ Later<br />
schreef js (Şimşek 1990) dat ondanks die afkeer van homoseksualiteit Turkse heteromann<strong>en</strong><br />
liever naar e<strong>en</strong> mannelijke dan e<strong>en</strong> vrouwelijke sekswerker ging<strong>en</strong>, omdat ze<br />
met e<strong>en</strong> homoman beter hun gevoel<strong>en</strong>s zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> del<strong>en</strong>. Hoewel intieme relaties<br />
tuss<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> in Turkije algeme<strong>en</strong> geaccepteerd war<strong>en</strong>, gold<strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> als<br />
verraadsters ‘omdat zij de man die [sociaal] zo hoog staat, niet kiez<strong>en</strong> als partner.’ De<br />
studiedag bracht ge<strong>en</strong> prettig nieuws <strong>en</strong> eindigde met e<strong>en</strong> oproep voor betere hulpverl<strong>en</strong>ing<br />
die het best kon word<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de eig<strong>en</strong> etnische <strong>en</strong> seksuele<br />
groep.<br />
De studiedag was aanleiding tot het opricht<strong>en</strong> van Strange Fruit, e<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> lesbische<br />
club voor alle etnische minderhed<strong>en</strong>. Anders dan de SuHo <strong>en</strong> Sister Outsider, die allebei<br />
vooral op Surinaams-Nederlandse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s war<strong>en</strong> gericht, was deze organisatie<br />
als eerste interetnisch. Ze heeft ongeveer ti<strong>en</strong> jaar activiteit<strong>en</strong> in Amsterdam ontplooid.<br />
Ze begon met succesvolle feest<strong>en</strong> voor allochtone homo’s <strong>en</strong> lesbo’s, verzorgde voorlichting<br />
<strong>en</strong> bood desgew<strong>en</strong>st hulp. De groep bestond vooral uit Surinaams-, Antilliaans- <strong>en</strong><br />
Arabisch-Nederlandse jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> trok in mindere mate homo- <strong>en</strong> lesbojonger<strong>en</strong> uit<br />
andere minderheidsgroep<strong>en</strong> – van Turkse Nederlanders was ge<strong>en</strong> sprake meer.<br />
De aidsthematiek leidde tot onderzoek<strong>en</strong> naar seksueel gedrag in etnische kring <strong>en</strong> in<br />
1993 versch<strong>en</strong><strong>en</strong> er twee studies over Turkse Nederlanders. Everaert <strong>en</strong> Lamur (1993: 126<br />
e.v.) bevestigd<strong>en</strong> het bek<strong>en</strong>de beeld dat mann<strong>en</strong> van Turkse afkomst niet voor hun seksuele<br />
voorkeur uitkwam<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat alle<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> die de passieve rol innam<strong>en</strong>, ‘echte’<br />
homo’s of ibne’s war<strong>en</strong>. Omdat ze ge<strong>en</strong> Turkse Nederlanders van de tweede g<strong>en</strong>eratie<br />
kond<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook vreesd<strong>en</strong> dat die hier <strong>nooit</strong> in detail over zoud<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>, interviewd<strong>en</strong><br />
ze niet h<strong>en</strong> maar hun blanke partners. De acht blanke respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
uitsluit<strong>en</strong>d passieve anale sekscontact<strong>en</strong> met hun veerti<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van Turkse komaf;<br />
zij war<strong>en</strong> het ‘vrouwtje’ voor hun partners, die zich als de man zag<strong>en</strong>. Op het gebied van<br />
orale seks war<strong>en</strong> de verhouding<strong>en</strong> minder e<strong>en</strong>zijdig. Alle Turkse mann<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> gepijpt<br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> drie hadd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bezwaar teg<strong>en</strong> pijp<strong>en</strong> (idem: 131). E<strong>en</strong> blanke man die orale<br />
sekscontact<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Koerdische jong<strong>en</strong> had, verloor deze vri<strong>en</strong>d to<strong>en</strong> die bemerkte<br />
dat er over hem geroddeld werd – <strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de kortste ker<strong>en</strong> had hij e<strong>en</strong> Nederlandse<br />
vri<strong>en</strong>din <strong>en</strong> kon zijn homopartner hem verget<strong>en</strong> (idem: 128). De drie homoseksuel<strong>en</strong> van<br />
Turkse afkomst die wel geïnterviewd wild<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> die naar Nederland kwam<strong>en</strong> om<br />
e<strong>en</strong> geliefde of als asielzoeker, keerd<strong>en</strong> zich teg<strong>en</strong> deze seksuele praktijk <strong>en</strong> ideologie <strong>en</strong><br />
beklemtoond<strong>en</strong> de gelijkwaardigheid van homorelaties. Zij war<strong>en</strong> ook de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
291
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
die beter war<strong>en</strong> geïnformeerd over aids <strong>en</strong> veilige seks <strong>en</strong> vaker condooms gebruikt<strong>en</strong><br />
(idem: 134-135). De auteurs constateerd<strong>en</strong> dat Turkse Nederlanders naarmate ze hier langer<br />
woond<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoger opgeleid war<strong>en</strong> minder vooroordel<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> over seksualiteit.<br />
In e<strong>en</strong> ander onderzoek onder 1000 jonger<strong>en</strong> uit etnische minderhed<strong>en</strong> bleek dat juist<br />
Turks-Nederlandse jong<strong>en</strong>s zich vaak lichamelijk aangetrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot jong<strong>en</strong>s (48%<br />
naast 35% van de Marokkaanse <strong>en</strong> 18% van de Nederlandse jong<strong>en</strong>s; respectievelijk 29%,<br />
21% <strong>en</strong> 12% van de meisjes) <strong>en</strong> tegelijk onbek<strong>en</strong>d war<strong>en</strong> met woord<strong>en</strong> die daarop betrekking<br />
hebb<strong>en</strong>. Seksuele voorlichting kreg<strong>en</strong> ze niet van hun ouders (Danz et al. 1993). E<strong>en</strong><br />
kort daarna versch<strong>en</strong><strong>en</strong> onderzoek naar jeugd <strong>en</strong> seks liet zi<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> uit etnische<br />
minderhed<strong>en</strong> meer moeite hadd<strong>en</strong> met homoseksualiteit dan witte (Brugman et al.<br />
1995). E<strong>en</strong> onderzoek van Forum onder allochtone leerling<strong>en</strong> (De Vries 1998) bevestigde<br />
deze bevinding: zij hadd<strong>en</strong> vooral veel moeite met homoseksualiteit van hun broers <strong>en</strong><br />
zuss<strong>en</strong>. Bij de jonger<strong>en</strong> van Turkse origine twijfelde de helft tuss<strong>en</strong> niet accepter<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verstot<strong>en</strong>. De positieve uitkomst was dat ouders ge<strong>en</strong> bezwaar hadd<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> voorlichting<br />
over homoseksualiteit mits die neutraal werd gegev<strong>en</strong>. De hoge cijfers voor zowel<br />
aantrekking als vooroordel<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan dat in het bijzonder jong<strong>en</strong>s van Turkse afkomst<br />
– meer dan meisjes of Marokkaanse jong<strong>en</strong>s – hang<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> aantrekking <strong>en</strong> weerzin.<br />
Hetzelfde beeld kwam naar vor<strong>en</strong> uit de studie van Everaert <strong>en</strong> Lamur (1993) <strong>en</strong> het rapport<br />
van Şimşek (1988): mann<strong>en</strong> van Turkse afkomst vind<strong>en</strong> homoseks smerig <strong>en</strong> toch<br />
do<strong>en</strong> ze het veel <strong>en</strong> gretig.<br />
De negatieve houding van Turkse Nederlanders komt ook naar vor<strong>en</strong> uit bevolkingsonderzoek.<br />
Met Marokkaanse Nederlanders scor<strong>en</strong> zij het laagst in attitudeonderzoek<br />
vergelek<strong>en</strong> met Surinaamse of blanke Nederlanders <strong>en</strong> op hun websites zegg<strong>en</strong> ze vaak<br />
lelijke ding<strong>en</strong> over homo’s (zie Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006: 47-52 <strong>en</strong> 61-66). Rec<strong>en</strong>t onderzoek<br />
onder 49 jong<strong>en</strong>s van Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse afkomst van 14-18 jaar wijst uit dat<br />
beide groep<strong>en</strong> zeer negatief blijv<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit, de Marokkan<strong>en</strong> meer<br />
dan de Turk<strong>en</strong>, terwijl alle knap<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat het bij Marokkan<strong>en</strong> wel <strong>en</strong> bij Turk<strong>en</strong><br />
niet voorkomt. Dat Turk<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> inzicht minder homoseks zoud<strong>en</strong> verton<strong>en</strong>, kan<br />
e<strong>en</strong> resultaat zijn van e<strong>en</strong> grotere sociale controle <strong>en</strong> e<strong>en</strong> cultuur van verzwijg<strong>en</strong> in hun<br />
groep of van hun nationale trots die verhindert zo’n voorstelling maar te overweg<strong>en</strong><br />
(Schout<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Veld<strong>en</strong> 2009). Uit onderzoek naar antihomogeweld in Amsterdam<br />
kwam naar vor<strong>en</strong> dat althans in het peiljaar 2007 Turkse Nederlanders onderverteg<strong>en</strong>woordigd<br />
war<strong>en</strong> onder de geweldplegers, maar ook dat hun opvatting<strong>en</strong> over homoseks<br />
niet veel negatiever war<strong>en</strong> dan die van Marokkaanse (Buijs et al. 2009.<br />
16.4 Homo- <strong>en</strong> lesbo-initiatiev<strong>en</strong><br />
Naast Strange Fruit kwam<strong>en</strong> in Nijmeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> D<strong>en</strong> Haag de allochtone homogroep<strong>en</strong><br />
Brown Blossom <strong>en</strong> Culture Shock van de grond waar ook Turkse Nederlanders bij betrokk<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong>. Oprichter Yilmaz van de Haagse organisatie schreef over homofobie onder Turkse<br />
Nederlanders voor wie huwelijk <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> het hoogste doel was (Yilmaz 1994).<br />
Homoseksuel<strong>en</strong> hoord<strong>en</strong> bij de psychiater thuis <strong>en</strong> aan h<strong>en</strong> zou omgang met kinder<strong>en</strong><br />
verbod<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, omdat homoseksualiteit <strong>en</strong> pedofilie één pot nat zoud<strong>en</strong><br />
zijn. Ook hij wees op de acceptatie van intieme relaties onder vrouw<strong>en</strong> – zolang ze zich<br />
292
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
gedeisd hield<strong>en</strong> <strong>en</strong> schikt<strong>en</strong> naar de regels van de mann<strong>en</strong>maatschappij. Er bestond<strong>en</strong><br />
naar zijn zegg<strong>en</strong> piepkleine kring<strong>en</strong> van Turkse homo’s, waar discretie ess<strong>en</strong>tieel was<br />
om geheimhouding voor e<strong>en</strong> boze buit<strong>en</strong>wereld te garander<strong>en</strong>. Yilmaz klaagde over de<br />
geringe medewerking of juist verkeerde bemoei<strong>en</strong>is van homo- <strong>en</strong> migrant<strong>en</strong>organisaties<br />
bij allochtone homo-initiatiev<strong>en</strong> – e<strong>en</strong> klacht die later steeds zou terugker<strong>en</strong>.<br />
In 1992 zond de nos drie docum<strong>en</strong>taires van ak uit waarvan twee e<strong>en</strong> homoseksueel<br />
thema hadd<strong>en</strong>, Blikk<strong>en</strong> verrad<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> homoseksuele balletdanser <strong>en</strong> De kleur van de<br />
liefde over de lesbische bareig<strong>en</strong>ares Güner Kuban. Zij bestierde de gem<strong>en</strong>gde homodisco<br />
Homolulu in Amsterdam (zie ook Kuban 1993). De films werd<strong>en</strong> ook vertoond bij<br />
de Amsterdam htib (ma). ak kreeg naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> veel positieve reacties over zijn<br />
films, ook van Turkse Nederlanders.<br />
In 1995 startte de rec<strong>en</strong>te immigrant ca het Indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t Platform of Turkish Homosexuals<br />
(ipoth) dat e<strong>en</strong> kort <strong>en</strong> stormachtig bestaan had. Deze jonge Turk was zeer aanwezig in<br />
de media <strong>en</strong> had e<strong>en</strong> prima gevoel voor publiciteit. Hij begon in 1997 opvanghuis Het Roze<br />
Dak voor van huis weggelop<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> lesbojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> meldde daarbij dat ook e<strong>en</strong><br />
moskee meebetaalde. Het huis stond niet alle<strong>en</strong> op<strong>en</strong> voor Turks-Nederlandse moslims,<br />
maar ook voor jonger<strong>en</strong> uit andere groep<strong>en</strong> – e<strong>en</strong> van de eerste klant<strong>en</strong> was e<strong>en</strong> blanke<br />
jong<strong>en</strong>. Later was er sprake van plann<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> homomoskee die geleid zou word<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> homoseksuele imam. Bij de Gay Games in Amsterdam in 1998 bad e<strong>en</strong> groep<br />
moslims op het HomoMonum<strong>en</strong>t. Volg<strong>en</strong>s ca was het ipoth daardoor bij moskees op<br />
de kaart kom<strong>en</strong> te staan <strong>en</strong> had hij daarna ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> voordracht<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> over homoseksualiteit.<br />
In de media was hij populair want hij zag er goed uit <strong>en</strong> was goedgebekt. ca<br />
verdwe<strong>en</strong> in 2000 ev<strong>en</strong> snel uit de media als hij erin versch<strong>en</strong><strong>en</strong> was <strong>en</strong> het ipoth met<br />
hem nadat de subsidies voor zijn organisatie war<strong>en</strong> gestopt. cc was beheerder van Het<br />
Roze Dak maar stopte met zijn activiteit<strong>en</strong> voor het ipoth: ‘ca wilde graag e<strong>en</strong> moskee<br />
voor homo’s maar ik was het daar helemaal niet mee e<strong>en</strong>s omdat niemand dat nodig<br />
had.’ ak had bewondering voor ca’s acties maar ‘bidd<strong>en</strong>de moslims bij het homomonum<strong>en</strong>t,<br />
dat slaat echt nerg<strong>en</strong>s op.’ Andere respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> niet e<strong>en</strong>s gehoord van<br />
ca’s activiteit<strong>en</strong> – k<strong>en</strong>nelijk drong hij vooral door tot de Nederlandse media, die veel<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van Turkse origine niet zi<strong>en</strong>.<br />
Naast ipoth ontstond in 1998 de Stichting Yoesuf als de meest stabiele factor in het<br />
homo-allochtone landschap. Ook Yoesuf was sterk aan één persoon gebond<strong>en</strong>, de Syrische<br />
vluchteling Omar Nahas. De stichting specialiseerde zich in islam <strong>en</strong> homoseksualiteit<br />
<strong>en</strong> organiseerde bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong> studiedag<strong>en</strong> die meer door witte dan door zwarte<br />
Nederlanders werd<strong>en</strong> bezocht <strong>en</strong> meer door homovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dan door homohaters. Later<br />
richtte zij zich tev<strong>en</strong>s op hulpverl<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> had ze e<strong>en</strong> telefonische hulplijn <strong>en</strong> e<strong>en</strong> wekelijkse<br />
inloopmiddag in Utrecht. In 2001 publiceerde Nahas zijn Islam <strong>en</strong> homoseksualiteit,<br />
waarin hij uitlegde dat de koran niet zozeer homoseksualiteit als wel seksueel misbruik<br />
veroordeelt, <strong>en</strong> waarin hij respect vroeg voor homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. Het boek had niet op<br />
e<strong>en</strong> beter mom<strong>en</strong>t kunn<strong>en</strong> verschijn<strong>en</strong> – direct na de El Moumni-affaire (zie § 16.5).<br />
Aan Turks-Nederlandse kant organiseerde Hakan Kuyucu, die voor studie naar Nederland<br />
was gekom<strong>en</strong>, van 2004 tot 2006 feest<strong>en</strong> zoals Turkish Delight met zijn organisatie Harem<br />
Ev<strong>en</strong>ts. Daarnaast weerde hij zich in panels <strong>en</strong> in de media. Het war<strong>en</strong> de eerste feest<strong>en</strong><br />
specifiek voor homo’s <strong>en</strong> lesbo’s van Turkse afkomst, die er massaal op afkwam<strong>en</strong>.<br />
293
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Bij zijn vertrek deed hij de g<strong>en</strong>oemde uitspraak ‘Liever homo in Turkije dan Turk in<br />
Nederland’, waar hij vele honderd<strong>en</strong> reacties op kreeg, vooral van liberale maar ook van<br />
conservatieve Nederturk<strong>en</strong>. De eerste steund<strong>en</strong> hem omdat hij opkwam voor homo’s <strong>en</strong><br />
Turk<strong>en</strong>. De laatste groep hield misschi<strong>en</strong> niet van homo’s maar wel van Hakans kritische<br />
opmerking<strong>en</strong> over Nederland. De feest<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> na Hakans vertrek overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door<br />
stichting Pera, die regelmatig de feest<strong>en</strong> Pink Istanbul in Paradiso organiseert.<br />
Het rec<strong>en</strong>tste initiatief is het Homoloket waaraan cc meewerkt. Het is gericht op informatieverstrekking<br />
over homoseksualiteit voor familie <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s<br />
<strong>en</strong> op psychologische <strong>en</strong> maatschappelijke hulpverl<strong>en</strong>ing, zie het drietalige homoloket.<br />
web-log.nl, waar Turks de belangrijkste voertaal is.<br />
16.5 Migrant<strong>en</strong>- <strong>en</strong> moslimorganisaties<br />
In 2000 begon de htib na e<strong>en</strong> lange stilte bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> voor haar led<strong>en</strong> rond homoseksualiteit<br />
te organiser<strong>en</strong>. Eerst in Noordwijkerhout met 400 aanwezig<strong>en</strong> <strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
verteg<strong>en</strong>woordiging van het coc <strong>en</strong> in 2002 in Veldhov<strong>en</strong> met 280 gast<strong>en</strong>. Daar sprak<br />
voor het eerst e<strong>en</strong> Turkse homo, hku, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> Turks-Nederlandse moeder vertelde dat ze<br />
het heel moeilijk had gehad met haar lesbische dochter <strong>en</strong> nacht<strong>en</strong>lang niet had kunn<strong>en</strong><br />
slap<strong>en</strong>, maar: ‘Ik b<strong>en</strong> er nu blij mee. Zij is mijn dochter. Het is haar keuze geweest. Ik sta<br />
nu achter haar.’ (ma)<br />
Na de affaire-El Moumni <strong>en</strong> de opkomst van Pim Fortuyn (zie inleiding) ontstond in<br />
2001 e<strong>en</strong> gevoel van urg<strong>en</strong>tie rond homo-emancipatie dat uitdrukking kreeg in allemaal<br />
panels van het Dialoogproject over homoseksualiteit <strong>en</strong> religie, in het bijzonder de<br />
islam. Hoewel Turkse Nederlanders zoals hka hier vanaf het begin aan deelnam<strong>en</strong>, werd<br />
het meer als e<strong>en</strong> Marokkaanse zaak gezi<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 15). De htib stelde in 2008 e<strong>en</strong><br />
manifest op over homo-emancipatie in Turkse kring met zes andere Turks-Nederlandse<br />
organisaties, fnv, coc <strong>en</strong> Vluchteling<strong>en</strong> Organisatie Nederland in aanwezigheid van<br />
burgemeester Coh<strong>en</strong> om homodiscriminatie in Turkse kring te bestrijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de dialoog<br />
nieuw lev<strong>en</strong> in te blaz<strong>en</strong>. 1<br />
E<strong>en</strong> ander middel om de discussie op gang te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> was het boek Mijn geloof <strong>en</strong> mijn<br />
geluk van Imad el Kaka <strong>en</strong> Hatice Kursun (2002) met verhal<strong>en</strong> van jonge moslims over hun<br />
homoseksuele <strong>en</strong> lesbische gevoel<strong>en</strong>s. Zes Marokkaanse <strong>en</strong> vier Turkse jonge vrouw<strong>en</strong>,<br />
vijf Marokkaanse <strong>en</strong> drie Turkse jong<strong>en</strong>s, de meeste met de Nederlandse nationaliteit,<br />
ded<strong>en</strong> mee naast zes ander<strong>en</strong> van diverse komaf (zie ook§ 16.6). Dit boek vormde e<strong>en</strong><br />
opsteker <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>tiepunt voor al dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die met het thema islam <strong>en</strong> homoseksualiteit<br />
worsteld<strong>en</strong> – homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zelf <strong>en</strong> al hun familieled<strong>en</strong> <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Bij de<br />
pres<strong>en</strong>tatie in Paradiso sprak<strong>en</strong> naast hka verschill<strong>en</strong>de homoseksuele <strong>en</strong> lesbische<br />
moslims.<br />
hka, directeur van Milli Görüş (meestal beschouwd als e<strong>en</strong> conservatieve koepel van moskees),<br />
b<strong>en</strong>adrukte in zijn toespraak hoe homoseksueel Turkije is. Volg<strong>en</strong>s hem moet<strong>en</strong><br />
moskees hoewel de islam homoseksualiteit afwijst, e<strong>en</strong> onderscheid mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
religieuze opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Dat laatste betek<strong>en</strong>t<br />
respect hebb<strong>en</strong> voor ander<strong>en</strong> zoals homoseksuel<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> helemaal geldt in e<strong>en</strong><br />
stad als Amsterdam. Deze opvatting<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> aan bij die van de Surinaams-Nederlandse<br />
294
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
imam Maddoe (Surinaamse sleutelfiguur), die het belangrijk vindt dat zijn collega’s zich<br />
meer op de Nederlandse sociale <strong>en</strong> seksuele context richt<strong>en</strong>. De achterban van hka had<br />
moeite met het liberale karakter van zijn boodschap <strong>en</strong> vond dat hij te ver voor de troep<strong>en</strong><br />
uitliep; hij zou volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> zelfs verder gaan dan de katholieke kerk. Overig<strong>en</strong>s vond<br />
hka de ideeën van ca over e<strong>en</strong> homo-imam <strong>en</strong> bidd<strong>en</strong> met homo’s dwaas, omdat het<br />
homo’s vrij staat in elke moskee te bidd<strong>en</strong>. Hoewel homoseks naar de islam verbod<strong>en</strong> is,<br />
wet<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s hem alle Turk<strong>en</strong> dat het bestaat <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ze het stilzwijg<strong>en</strong>d – als er<br />
maar niet te op<strong>en</strong>lijk over wordt gesprok<strong>en</strong>. Dat zwijg<strong>en</strong> heeft hka dapper doorbrok<strong>en</strong>,<br />
met steun van <strong>en</strong>kele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van het Amsterdam C<strong>en</strong>trum Buit<strong>en</strong>landers (acb), zoals Gijs<br />
von der Fuhr, die zelf discretie betrachtt<strong>en</strong> over hun homoseksualiteit. Net als over andere<br />
leiders uit moslimkring die het opnam<strong>en</strong> voor homo-emancipatie, zoals Marcouch <strong>en</strong><br />
ma, ging<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat hka zelf wel homo zou zijn.<br />
Over de islam bestaan duidelijke opinies. Volg<strong>en</strong>s hka verbiedt de islam homoseks maar<br />
dat betek<strong>en</strong>t niet dat moslims homo’s moet<strong>en</strong> verketter<strong>en</strong>. Seks hoort in het huwelijk<br />
<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t de voortplanting – dat is natuurlijk <strong>en</strong> homoseks is onnatuurlijk. AvB wil net als<br />
Omar Nahas de islam moderniser<strong>en</strong> <strong>en</strong> van z’n dogma’s afhelp<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s AvB zegt de<br />
koran weinig over homoseks <strong>en</strong> bestaat er ook ge<strong>en</strong> strafmaat voor. Wat er wel zondig<br />
aan is, blijft onduidelijk omdat het verhaal van Lot (dat overe<strong>en</strong>komt met de bijbelse<br />
Sodomleg<strong>en</strong>de) vaag is (zie ook Van Bommel 2003). Omar Nahas (2001) wees erop dat het<br />
eerder om seksueel misbruik dan om (anale) homoseks gaat. Jamel (2001) b<strong>en</strong>adrukt dat<br />
de koran homoseksuele handeling<strong>en</strong> moreel niet anders waardeert dan heteroseksuele<br />
zoals buit<strong>en</strong>echtelijk verkeer. Maar vrijwel iedere<strong>en</strong> is het erover e<strong>en</strong>s dat naar de dominante<br />
m<strong>en</strong>ing van Nederlandse imams <strong>en</strong> moslims homoseks van mann<strong>en</strong> zondig is <strong>en</strong><br />
niet mag. cc verwijst naar het soefisme (e<strong>en</strong> liberale stroming in de islam die de nadruk<br />
meer legt op innerlijke beleving dan op uiterlijke regels <strong>en</strong> vooral beroemd is vanwege<br />
dans, muziek <strong>en</strong> poëzie), dat homovri<strong>en</strong>delijker is <strong>en</strong> aangeeft dat iedere m<strong>en</strong>s twee<br />
g<strong>en</strong>ders heeft: mann<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> beetje vrouw <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje man. Vrouwelijke<br />
homoseksualiteit wordt in de context van de islam zeld<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> <strong>en</strong> is niet als zodanig<br />
verbod<strong>en</strong> (Nahas 2001: 70) – wel weer als buit<strong>en</strong>echtelijke seks. Vrouw<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> zich<br />
ook niet als mann<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong> zoals mann<strong>en</strong> zich niet als vrouw<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>. De<br />
profeet veroordeelde mann<strong>en</strong> die vrouw<strong>en</strong> (köcek of muhannes in het Turks) ev<strong>en</strong>als vrouw<strong>en</strong><br />
die mann<strong>en</strong> na-ap<strong>en</strong> (V<strong>en</strong>nix <strong>en</strong> Vanwes<strong>en</strong>beeck 2005: 54). In het Turkse systeem<br />
waar sekse-inversie zo nauw verbond<strong>en</strong> is met homoseks, betek<strong>en</strong>t dit dat ook homoseksueel<br />
gedrag waarbij sekseroll<strong>en</strong> word<strong>en</strong> omgekeerd of omgebog<strong>en</strong>, haram (zondig)<br />
is. De relativer<strong>en</strong>de boodschap t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homoseks van korank<strong>en</strong>ners als AvB <strong>en</strong><br />
Omar Nahas verdi<strong>en</strong>t volg<strong>en</strong>s verschill<strong>en</strong>de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> grotere bek<strong>en</strong>dheid. Net als<br />
de situatie dat veel moslimmann<strong>en</strong> het verbod op homoseks overtred<strong>en</strong> – waarschijnlijk<br />
meer in Turkije <strong>en</strong> Marokko dan in Nederland.<br />
16.6 Homo’s, lesbo’s <strong>en</strong> homoseksualiteit nu<br />
Gedur<strong>en</strong>de de hele periode spel<strong>en</strong> vanaf 1980 ongeveer dezelfde thema’s. In de eerste<br />
plaats is er algem<strong>en</strong>e erk<strong>en</strong>ning dat er e<strong>en</strong> taboe bestaat rond homoseksualiteit onder<br />
Turkse Nederlanders, die soms ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat zoiets smerigs onder h<strong>en</strong> zou voorkom<strong>en</strong>.<br />
295
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
De meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> tweede, dat homoseks in Turkije vooral iets is van ‘het<br />
do<strong>en</strong>’, er vast veel over roddel<strong>en</strong> maar het zeld<strong>en</strong> serieus besprek<strong>en</strong>. Niemand zou<br />
‘zo’ zijn. Er is wel e<strong>en</strong> vocabulaire om erover te sprek<strong>en</strong> maar dat is vooral negatief; de<br />
bek<strong>en</strong>dste woord<strong>en</strong> zoals ibne duid<strong>en</strong> iets abjects aan waar niemand zich graag mee<br />
id<strong>en</strong>tificeert. Pas rec<strong>en</strong>telijk beginn<strong>en</strong> jonge Turk<strong>en</strong> in Turkije <strong>en</strong> Nederland zich schoorvoet<strong>en</strong>d<br />
als homo of gay te id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong>. Er is e<strong>en</strong> neutraal woord ontwikkeld dat e<strong>en</strong><br />
vertaling van homoseksualiteit is, escinsel (gelijke sekse). T<strong>en</strong> derde is er de invloed van<br />
homolev<strong>en</strong> in Turkije – via de media hor<strong>en</strong> de Turk<strong>en</strong> in Nederland van bek<strong>en</strong>de homo’s<br />
in Turkije, van discussies in de media over aard <strong>en</strong> plaats van homoseksualiteit, soms van<br />
de eerste oprisping<strong>en</strong> van de homobeweging daar. Die ontwikkeling lijkt belangrijker<br />
te zijn voor de Turk<strong>en</strong> in Nederland dan wat er hier op homogebied gebeurt gezi<strong>en</strong> hun<br />
gerichtheid op Turkse media.<br />
Het taboe richt zich traditioneel vooral op passieve homoseks <strong>en</strong> vrouwelijkheid van<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> op de ibne als de personificatie daarvan. Zijn gedrag behoort tot het smerigste<br />
<strong>en</strong> slechtste wat e<strong>en</strong> gewone Turk zich kan voorstell<strong>en</strong> – daar zijn alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
het over e<strong>en</strong>s. Het is zo erg dat het onbespreekbaar is. Acceptatie van homo’s is<br />
zo moeilijk omdat associaties direct in die richting gaan. Het zal tijd kost<strong>en</strong> om zulke<br />
vooroordel<strong>en</strong> te bestrijd<strong>en</strong>, zonder te ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat homomann<strong>en</strong> anale seks hebb<strong>en</strong>.<br />
Mannelijkheid bij meisjes waarder<strong>en</strong> ouders volg<strong>en</strong>s cc daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> juist wel <strong>en</strong> zij<br />
voed<strong>en</strong> hun dochters zo op dat ze e<strong>en</strong> ‘beetje bijdehand zijn, e<strong>en</strong> beetje butch zijn’ (butch<br />
is e<strong>en</strong> mannelijke lesbi<strong>en</strong>ne). Hoewel dit t<strong>en</strong> voordele van sommige lesbi<strong>en</strong>nes zou kunn<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong>, blijft het huwelijk ook voor h<strong>en</strong> de norm. Als jonge vrouw<strong>en</strong> homoseksuele<br />
voorkeur<strong>en</strong> ton<strong>en</strong>, moet e<strong>en</strong> huwelijk ze weer normaal mak<strong>en</strong>.<br />
Deze constellatie leidt ertoe dat homoseksueel kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> lastig is voor jonge Turk<strong>en</strong>,<br />
soms ook wordt het gezi<strong>en</strong> als iets dat niet bij de Turkse cultuur hoort of als e<strong>en</strong><br />
vorm van westers neokolonialisme (Massad 2007). Verschill<strong>en</strong>de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong><br />
van de drama’s die zich afspel<strong>en</strong> rond homoseksuele kinder<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> wat er<br />
met ak gebeurde to<strong>en</strong> hij er met e<strong>en</strong> geliefde vandoor ging. Volg<strong>en</strong>s js, die bij het jac<br />
werkte, reageerd<strong>en</strong> ouders hysterisch, sloeg<strong>en</strong> ze er soms op los <strong>en</strong> dreigd<strong>en</strong> ze zelfs met<br />
moord. Sommige kinder<strong>en</strong> liep<strong>en</strong> weg van huis <strong>en</strong> andere werd<strong>en</strong> versneld uitgehuwelijkt<br />
of teruggestuurd naar Turkije in de hoop dat ze zulke frats<strong>en</strong> af zoud<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s<br />
ak kom<strong>en</strong> zulke situaties nog steeds voor hoewel er vaker begrip <strong>en</strong> acceptatie is.<br />
In het boek Mijn geloof <strong>en</strong> mijn geluk (El Kaka <strong>en</strong> Kursun 2002) staan verhal<strong>en</strong> van vier<br />
lesbo’s van Turkse afkomst waarvan er e<strong>en</strong> positief is <strong>en</strong> twee ambival<strong>en</strong>t zijn, de vierde<br />
houdt het nog geheim. De 21-jarige Tuana, die e<strong>en</strong> chatsite onderhoudt voor Turkstalige<br />
lesbi<strong>en</strong>nes, heeft accepter<strong>en</strong>de ouders maar heeft het nog niet aan haar vader verteld.<br />
Deze zei als reactie op e<strong>en</strong> Turks tv-programma over homoseksualiteit dat kwaadsprekerij<br />
over homo’s uit d<strong>en</strong> boze was omdat Allah zelf zulke m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> had geschap<strong>en</strong>. Haar<br />
broer reageerde juist negatief <strong>en</strong> wilde niet ‘naar die vieze homo’s kijk<strong>en</strong>’. Zij probeert<br />
zelf ‘zo weinig mogelijk aan de islam te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> want zodra het geloof mij overheerst,<br />
kan ik ge<strong>en</strong> vrede hebb<strong>en</strong> met mijn geaardheid’ (idem: 47-48). De 27-jarige Leyla is<br />
getrouwd met e<strong>en</strong> Marokkaanse Nederlandse. Hoewel haar ouders progressief zoud<strong>en</strong><br />
zijn, stuurd<strong>en</strong> ze haar naar e<strong>en</strong> dokter voor e<strong>en</strong> pilletje <strong>en</strong> nam haar moeder haar mee<br />
naar e<strong>en</strong> dame die met magie de lesbische ban wilde doorbrek<strong>en</strong>. De arts barstte in<br />
296
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
lach<strong>en</strong> uit <strong>en</strong> bij die dame liep Leyla weg. Hoewel haar familie haar huwelijk accepteert,<br />
is haar vader nog <strong>nooit</strong> langsgekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> will<strong>en</strong> haar ouders <strong>en</strong> broers graag dat haar<br />
voorkeur <strong>en</strong> relatie geheim blijv<strong>en</strong> (idem: 69-73). To<strong>en</strong> de 39-jarige stud<strong>en</strong>te Gülşer thuis<br />
op tafel als e<strong>en</strong> signaal homoboek<strong>en</strong> liet slinger<strong>en</strong>, reageerd<strong>en</strong> haar intuss<strong>en</strong> overled<strong>en</strong><br />
ouders niet e<strong>en</strong>s. Ze sprak met h<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong>s nerg<strong>en</strong>s over <strong>en</strong> voelde e<strong>en</strong> grote emotionele<br />
<strong>en</strong> culturele kloof tuss<strong>en</strong> haar analfabete moeder <strong>en</strong> haarzelf (idem: 65-66). De<br />
21-jarige stud<strong>en</strong>te Güler uit G<strong>en</strong>t probeert e<strong>en</strong> goede moslim te zijn maar vreest dat haar<br />
vader fysiek geweld teg<strong>en</strong> haar zal gebruik<strong>en</strong> als hij erachter komt dat ze lesbisch is.<br />
Daarom wil ze niet uit de kast kom<strong>en</strong> (idem: 88-89). De bezwar<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> niet zozeer religieus<br />
te zijn maar meer met e<strong>en</strong> Turkse cultuur sam<strong>en</strong> te hang<strong>en</strong> waar homoseksualiteit<br />
onbespreekbaar is <strong>en</strong> families bang zijn dat lesbokinder<strong>en</strong> de eer van de familie aantast<strong>en</strong><br />
omdat ze niet huw<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Dat moet geheim blijv<strong>en</strong>.<br />
De ervaring<strong>en</strong> van de Turkse homojong<strong>en</strong>s zijn beduid<strong>en</strong>d negatiever. In de vier volg<strong>en</strong>de<br />
lev<strong>en</strong>sverhal<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we drie verschill<strong>en</strong>de reacties. De eerste <strong>en</strong> laatste jong<strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> (gedwong<strong>en</strong>) uit de kast <strong>en</strong> kapt<strong>en</strong> met hun familie (of andersom), waarbij de<br />
<strong>en</strong>e e<strong>en</strong> echte nicht is <strong>en</strong> de ander juist e<strong>en</strong> macho. De tweede hield zijn homoseksuele<br />
voorkeur verborg<strong>en</strong>, trouwde e<strong>en</strong> vrouw <strong>en</strong> deed het stiekem met mann<strong>en</strong>. De derde<br />
huwde e<strong>en</strong> lesbi<strong>en</strong>ne, beide partners liet<strong>en</strong> elkaar vrij in hun liefdeslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> kwam<strong>en</strong><br />
niet uit de kast. De eerste jong<strong>en</strong>, de 23-jarige Hakan, studeert voor kapper <strong>en</strong> wist vanaf<br />
zijn 14e dat hij, naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> nicht was. Zijn vader sloeg hem in elkaar omdat<br />
hij buikdanste. Hij reageerde zich af door te stopp<strong>en</strong> met et<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontwikkelde anorexia<br />
nervosa. To<strong>en</strong> hij mode wilde gaan studer<strong>en</strong>, kreeg hij er niet alle<strong>en</strong> van langs van zijn<br />
vader maar ook van zijn broers, die hem ‘kankerhomo’ noemd<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> had hij<br />
e<strong>en</strong> ‘wijf moet<strong>en</strong> zijn’. Hakan liep van huis weg <strong>en</strong> moest psychiatrisch opgelapt word<strong>en</strong><br />
(idem: 119-121). De 21-jarige Mehmet komt uit e<strong>en</strong> conservatief gezin <strong>en</strong> werd teg<strong>en</strong> zijn<br />
zin uitgehuwelijkt. To<strong>en</strong> hij 10 jaar was, werd hij op school uitgeschold<strong>en</strong> voor mietje<br />
<strong>en</strong> kankerflikker <strong>en</strong> daardoor voelde hij zich betrapt – want hij had fantasieën over<br />
mann<strong>en</strong>. Als gehuwde man bezoekt hij zo nu <strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> Nederlandse man voor e<strong>en</strong><br />
‘snelle wip’ (idem: 125-129). De 27-jarige Evr<strong>en</strong> uit Brussel is e<strong>en</strong> biseksueel die gelukkig<br />
getrouwd is met e<strong>en</strong> vrouw die van vrouw<strong>en</strong> houdt. Deze situatie houd<strong>en</strong> ze geheim<br />
voor beide families om problem<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>. Zijn vrouw <strong>en</strong> hij ervar<strong>en</strong> hun moslimachtergrond<br />
niet als e<strong>en</strong> handicap (idem: 169-173). De 31-jarige Syrisch-Turkse Ohran<br />
Bucakli hield altijd al van jong<strong>en</strong>s maar werd op zijn 18e min of meer gedwong<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
gearrangeerd huwelijk met e<strong>en</strong> importbruid <strong>en</strong> kreeg twee kinder<strong>en</strong>. Hij voetbalde <strong>en</strong><br />
kickbokste <strong>en</strong> speelde de machoman. Op zijn 26e kocht hij e<strong>en</strong> computer, ontdekte de<br />
homowereld <strong>en</strong> vond e<strong>en</strong> geliefde. Zijn familie brak met hem omdat hij haar eer had aangetast.<br />
Hij verhuisde van Ud<strong>en</strong> naar Amsterdam maar nog steeds haat hij zichzelf soms<br />
omdat hij homo is, want e<strong>en</strong> goede moslim kan ge<strong>en</strong> homo zijn (Volkskrant, 26 september<br />
2009).<br />
Het lijkt er bij homomann<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk harder toe te gaan dan bij lesbovrouw<strong>en</strong>.<br />
De achtergrond<strong>en</strong> van de weerstand zijn vergelijkbaar, maar bij ibnes <strong>en</strong> nicht<strong>en</strong> komt<br />
er nog bij dat mannelijke (anale) homoseks <strong>en</strong> vrouwelijkheid van mann<strong>en</strong> sterke<br />
weerzin oproep<strong>en</strong>. Vergelek<strong>en</strong> met vrouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> weer het voordeel dat ze<br />
meer bewegingsvrijheid hebb<strong>en</strong>, want meisjes word<strong>en</strong> geacht thuis te blijv<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>.<br />
297
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Omdat zoveel mann<strong>en</strong> homoseks hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> promiscue zijn terwijl ze dat tegelijk afwijz<strong>en</strong>,<br />
is volg<strong>en</strong>s AvB, die als spiritueel raadsman hun binn<strong>en</strong>wereld leerde k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, de<br />
reactie op op<strong>en</strong>lijke homoseksualiteit zo angstig <strong>en</strong> hard – ze zijn bang voor hun eig<strong>en</strong><br />
homoverlang<strong>en</strong>s. Hier speelt het algeme<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> van homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
<strong>gewoon</strong>tes de Turk<strong>en</strong> part<strong>en</strong>, terwijl het in Nederland juist e<strong>en</strong> pre zou kunn<strong>en</strong> zijn voor<br />
participatie <strong>en</strong> integratie.<br />
Homoseksualiteit is direct verbond<strong>en</strong> met mann<strong>en</strong>- <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>roll<strong>en</strong>, die in de Turkse<br />
geme<strong>en</strong>schap erg rigide zijn <strong>en</strong> vastligg<strong>en</strong>, zelfs onder aleviet<strong>en</strong> (js, fk). De man heeft<br />
de dominante <strong>en</strong> de vrouw de ondergeschikte rol in (seksuele) relaties. Mann<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
twee g<strong>en</strong>derbepal<strong>en</strong>de rituel<strong>en</strong> in hun lev<strong>en</strong> die h<strong>en</strong> tot man mak<strong>en</strong>: besnijd<strong>en</strong>is <strong>en</strong><br />
huwelijk (cc). Natie, mannelijkheid, eer <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> zijn lev<strong>en</strong> (cc). Vrouw<strong>en</strong><br />
spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol in het overdrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> verdedig<strong>en</strong> van het traditionele systeem<br />
van seks <strong>en</strong> g<strong>en</strong>der zoals bij het arranger<strong>en</strong> van huwelijk<strong>en</strong>. Juist het doorbrek<strong>en</strong> van<br />
deze sekseroll<strong>en</strong> is ess<strong>en</strong>tieel voor acceptatie van alternatieve vorm<strong>en</strong> van seksualiteit <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>der zoals homoseksualiteit of ongehuwd sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> op religieuze basis<br />
– helemaal die gescheid<strong>en</strong> onderwijs voor jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes bied<strong>en</strong> – bevestig<strong>en</strong><br />
meestal de traditionele sekseroll<strong>en</strong>. Terwijl homo’s <strong>en</strong> lesbo’s van Marokkaanse komaf<br />
gemakkelijker e<strong>en</strong> keuze voor zichzelf kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, durv<strong>en</strong> de Turkse niet uit de kast<br />
te kom<strong>en</strong> uit angst voor hun familie.<br />
G<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> de meeste Turk<strong>en</strong> als natuurlijk. Voor huwelijk, seks <strong>en</strong> voortplanting<br />
zijn e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrouw nodig want zo is de m<strong>en</strong>selijke natuur. In deze visie is<br />
homoseksualiteit onnatuurlijk, waarbij het weinig uitmaakt of het om e<strong>en</strong> goddelijke of<br />
biologische natuur gaat; die verschill<strong>en</strong>de opvatting<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong> elkaar waarschijnlijk.<br />
Om zulke ideeën te bestrijd<strong>en</strong>, is hku ervoor om duidelijk te mak<strong>en</strong> dat homoseks e<strong>en</strong><br />
natuurlijke vorm van seks is.<br />
Er is discussie over de vraag of je homoseksualiteit als e<strong>en</strong> (natuurlijke) vorm van id<strong>en</strong>titeit<br />
of als e<strong>en</strong> geaardheid moet br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. js is daarteg<strong>en</strong> <strong>en</strong> me<strong>en</strong>t dat het m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />
hokjes indel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> westers model is. Overig<strong>en</strong>s heeft ze kort ervoor gezegd dat de Turkse<br />
geme<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> homo direct herk<strong>en</strong>t – dus daar zijn ook hokjes zoals die van de ibne.<br />
Onderwijs <strong>en</strong> voorlichting do<strong>en</strong> er goed aan om duidelijk te mak<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> hokje of label<br />
nog niet betek<strong>en</strong>t dat er e<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit aan vastzit. Seks met e<strong>en</strong> persoon van hetzelfde<br />
geslacht, zoals veel ‘heteroseksuele’ Turk<strong>en</strong> praktiser<strong>en</strong>, maakt iemand nog ge<strong>en</strong> homo<br />
of lesbo. Ook volg<strong>en</strong>s hka geldt homoseksualiteit erg als e<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit in het West<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> Nederlanders dat de erk<strong>en</strong>ning van die id<strong>en</strong>titeit het eindpunt is van homoemancipatie.<br />
Maar volg<strong>en</strong>s hem kan het wele<strong>en</strong>s heel anders gaan. Het arrogante West<strong>en</strong><br />
kon wele<strong>en</strong>s van e<strong>en</strong> koude kermis thuiskom<strong>en</strong> met het geloof in zijn eig<strong>en</strong> modell<strong>en</strong> op<br />
seksueel of ook politiek <strong>en</strong> economisch gebied. ‘Al dat gehamer op de Nederlandse id<strong>en</strong>titeit<br />
is e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong> dat onder Nederlanders <strong>en</strong>orme twijfels bestaan over id<strong>en</strong>titeit. Want<br />
anders praat je er niet over.’ Hetzelfde geldt voor e<strong>en</strong> homo-id<strong>en</strong>titeit: Turkse ‘m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong> het maar ze mak<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> issue van.’<br />
Over de vraag wie meer betrokk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij homo-emancipatie bestaan<br />
duidelijke m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Imams zull<strong>en</strong> hun m<strong>en</strong>ing niet snel verander<strong>en</strong> <strong>en</strong> orthodox blijv<strong>en</strong>.<br />
Voor heteromann<strong>en</strong> is homoseksualiteit bedreig<strong>en</strong>der dan voor heterovrouw<strong>en</strong>.<br />
298
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
Moeders, zuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> nicht<strong>en</strong> staan vaak positiever teg<strong>en</strong>over homo’s <strong>en</strong> homo-emancipatie,<br />
zeker als het om hun eig<strong>en</strong> familie gaat. cc k<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> moeder die met haar 20-jarige<br />
zoon make-up voor hem ging kop<strong>en</strong>. Vooral vrouw<strong>en</strong> zijn nieuwsgierig volg<strong>en</strong>s js maar<br />
dat geldt ook voor jonger<strong>en</strong>. AvB was verbaasd hoe op<strong>en</strong> moslims sprek<strong>en</strong> over seksualiteit<br />
als ze de kans krijg<strong>en</strong> erover te sprek<strong>en</strong>. Zulke nieuwsgierigheid <strong>en</strong> op<strong>en</strong>heid kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> ingezet om homoseksualiteit te besprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar informatie over te verschaff<strong>en</strong>.<br />
Vaak blijkt dat de bestaande ideeën over homoseks <strong>en</strong> homoseksualiteit meer op<br />
emotie (vies) dan op begrip berust<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat ze op e<strong>en</strong> rationeel niveau soms gemakkelijk<br />
zijn te verander<strong>en</strong> (Van Maar<strong>en</strong> 2004). Want door de onbespreekbaarheid stek<strong>en</strong> ze<br />
volg<strong>en</strong>s hem niet diep; dat is eerder het geval met emoties van walging die betrekking<br />
hebb<strong>en</strong> op de ibne, zijn (anale) seksualiteit <strong>en</strong> vrouwelijk gedrag. Dit geldt opnieuw meer<br />
voor mann<strong>en</strong> dan voor vrouw<strong>en</strong>. Het lijkt daarom interessant om de nieuwsgierigheid<br />
die wordt geconstateerd bij vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in te zett<strong>en</strong> bij het emancipatiebeleid.<br />
Waarbij de kant<strong>en</strong> die afkeer verwekk<strong>en</strong>, niet uit discretie of moraliteit overgeslag<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> te word<strong>en</strong> – daar zit de kern van de meeste antihomogevoel<strong>en</strong>s (Buijs et al. 2009).<br />
Veel ouders accepter<strong>en</strong> homoseksualiteit uiteindelijk wel van hun eig<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> – hoe<br />
moeilijk het proces ook is (zie hiervoor het initiatief van e<strong>en</strong> Homoloket). js schat dat<br />
nu e<strong>en</strong> kwart van de Nederlands-Turkse families homoseksuele kinder<strong>en</strong> accepteert.<br />
Het thema kan breder getrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, want afwijzing geldt ook voor andere vorm<strong>en</strong><br />
van autonome seksuele keuzes van kinder<strong>en</strong> zoals huwelijkspartners of het al dan niet<br />
trouw<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s fk was de eerste g<strong>en</strong>eratie aleviet<strong>en</strong> zeer negatief over homoseks,<br />
de tweede g<strong>en</strong>eratie kon zich voorstell<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> kind homo of lesbo kan zijn <strong>en</strong> de<br />
nieuwe g<strong>en</strong>eratie discrimineert nauwelijks meer. Deze liberalisering geldt ook voor<br />
partnerkeuze <strong>en</strong> seksualiteit meer algeme<strong>en</strong>. Doordat de aleviet<strong>en</strong> de norm<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong> van de andere Turk<strong>en</strong> niet del<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zelfs door h<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vervolgd, zoek<strong>en</strong> ze<br />
eerder aansluiting bij de Nederlanders. ca bestrijdt overig<strong>en</strong>s de grotere acceptatie bij<br />
aleviet<strong>en</strong> <strong>en</strong> liberal<strong>en</strong> vanuit zijn ervaring bij het Roze Dak. Volg<strong>en</strong>s hem zijn orthodoxe<br />
gezinn<strong>en</strong> door de opvatting dat het om e<strong>en</strong> relatie tuss<strong>en</strong> Allah <strong>en</strong> hun kind gaat, juist<br />
toegev<strong>en</strong>der. Het algem<strong>en</strong>e beeld is dat homoseksualiteit in de meeste gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
lastig probleem is voor Turks-Nederlandse families maar dat er positieve uitzondering<strong>en</strong><br />
bestaan. Familieband<strong>en</strong> zijn vaak destructief voor het individu, dat eis<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebod<strong>en</strong><br />
opgelegd krijgt waaraan het vaak niet kan voldo<strong>en</strong>. Daarom is het belangrijk gezinn<strong>en</strong><br />
bij homo-emancipatie te betrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> in het bijzonder moeders <strong>en</strong> dochters, omdat<br />
zij net als homo’s <strong>en</strong> lesbo’s slachtoffers van het heteroseksisme zijn <strong>en</strong> soms, zoals<br />
Marcouch (2009) voorstelde in zijn homonota, achter de deur<strong>en</strong> van gezinn<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong><br />
wat daar gebeurt als er noodsignal<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> hulpverl<strong>en</strong>ers te train<strong>en</strong> om zulke<br />
signal<strong>en</strong> te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
Het is opvall<strong>en</strong>d hoe afwezig lesbische vrouw<strong>en</strong> zijn in alle debatt<strong>en</strong>. Dat heeft verschill<strong>en</strong>de<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wel in de eerste plaats dat de discriminatie zich vooral richt op de<br />
figuur van de ibne: de vrouwelijke homo die zich passief laat gebruik<strong>en</strong>. Ook is de seksualiteit<br />
van vrouw<strong>en</strong> van oudsher meer onderdrukt: hun was ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> seksuele expressie<br />
toegestaan of het nu homo- dan wel heteroseksueel was, zelfs binn<strong>en</strong> het huwelijk,<br />
waar de man de spelregels bepaalde. Toch wordt de eer van families ev<strong>en</strong>zeer geschond<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> homozoon als door e<strong>en</strong> lesbodochter, vooral als ze niet heteroseksueel<br />
299
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Voor lesbische vrouw<strong>en</strong> lijkt vooral e<strong>en</strong> versterking<br />
van seksuele autonomie van vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergroting van zichtbaarheid van lesbi<strong>en</strong>nes<br />
<strong>en</strong> lesbisch lev<strong>en</strong> belangrijk te zijn, omdat er dan meer herk<strong>en</strong>ningspunt<strong>en</strong> op seksueel<br />
gebied ontstaan.<br />
16.7 Verandering<strong>en</strong> sinds 1980<br />
De eerste opvall<strong>en</strong>de verandering is de opkomst <strong>en</strong> ondergang van Turkse homo-organisaties<br />
in Nederland. ca <strong>en</strong> hku, buit<strong>en</strong>staanders in het Turkse milieu, slaagd<strong>en</strong> erin om<br />
in de periode 1995-2005 de Turkse homo zichtbaar te mak<strong>en</strong>. Nu bestaat er nauwelijks<br />
iets meer. E<strong>en</strong> andere verandering lijkt e<strong>en</strong> verharding van wederzijdse standpunt<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> Nederlandse <strong>en</strong> Turkse Nederlanders te zijn <strong>en</strong> e<strong>en</strong> verscherping van de teg<strong>en</strong>stelling<br />
van Turk <strong>en</strong> homo. Nog steeds is het traditionele huwelijk e<strong>en</strong> gebruikelijke seksuele<br />
route voor Turks-Nederlandse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s met misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geheim homo- of<br />
lesbolev<strong>en</strong> daarnaast. Tegelijk is sinds 2001 de Turkse geme<strong>en</strong>schap in Nederland onder<br />
druk kom<strong>en</strong> te staan <strong>en</strong> organiser<strong>en</strong> ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> als htib homoactiviteit<strong>en</strong> terwijl<br />
meer Turks-Nederlandse jonger<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong> half of helemaal uit de kast te kom<strong>en</strong>.<br />
Er komt steeds meer informatie via Nederlandse <strong>en</strong> Turkse media over homo seksualiteit,<br />
ook op internet. De nieuwe media zijn e<strong>en</strong> zeg<strong>en</strong> maar vorm<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> middel van<br />
sociale controle, omdat roddels via mobieltjes <strong>en</strong> langs andere weg<strong>en</strong> sneller e<strong>en</strong> grotere<br />
groep bereik<strong>en</strong>.<br />
Traditionele opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit zijn niet veranderd, maar wel meer<br />
onder vuur kom<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> door activiteit<strong>en</strong> van Turkse sleutelfigur<strong>en</strong> zoals hka, ma <strong>en</strong><br />
js <strong>en</strong> aan homokant ca, hku <strong>en</strong> cc, <strong>en</strong> ook door discussies in Turkse <strong>en</strong> Nederlandse<br />
media. Negatieve oordel<strong>en</strong> over lesbo’s <strong>en</strong> meer nog homo’s blijv<strong>en</strong> desondanks springlev<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> vooral passief gedrag van homomann<strong>en</strong>, afwijking van g<strong>en</strong>derroll<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> huwelijksdesertie. Ze zijn meer cultureel dan religieus geïnspireerd. Toch wijz<strong>en</strong> juist<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s die uit de kast gekom<strong>en</strong> zijn, op de druk die van de islam uitgaat. Zo<br />
zegt de hiervoor (§ 16.6) g<strong>en</strong>oemde Ohran: ‘E<strong>en</strong> man hoort niet bij e<strong>en</strong> man. Absoluut<br />
niet. Mijn geloof is daarteg<strong>en</strong>, het staat in de koran.’<br />
Bij deze ontwikkeling<strong>en</strong> wordt de rol van de eig<strong>en</strong> organisaties met aan de homokant<br />
coc <strong>en</strong> Schorer <strong>en</strong> aan de Turkse kant htib <strong>en</strong> ook van algem<strong>en</strong>e instelling<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>d<br />
beoordeeld. Terwijl homo- <strong>en</strong> etnische organisaties hoog opgev<strong>en</strong> van hun activiteit<strong>en</strong>,<br />
lat<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gde clubs van homomoslims <strong>en</strong> -Turk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritischer geluid hor<strong>en</strong>. Zo<br />
hebb<strong>en</strong> het Amsterdamse coc <strong>en</strong> etnische homo-organisaties conflict<strong>en</strong> gehad door<br />
e<strong>en</strong> gebrek aan wederzijds begrip (wij/zij-d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>) of kleur<strong>en</strong>blinde voorlichting door<br />
het coc. ca is er trots op dat hij allochtone homoclubs op de kaart zette <strong>en</strong> subsidies<br />
van het coc afsnoepte voor zijn ipoth. cc, ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s van het ipoth, beklaagt zich<br />
dat hij met zijn verzoek<strong>en</strong> om ondersteuning zoals voor e<strong>en</strong> ruimte of e<strong>en</strong> telefoonlijn<br />
<strong>nooit</strong> gehoor vond bij het coc. Soortgelijke klacht<strong>en</strong> klink<strong>en</strong> ook in Surinaamse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse kring. fz (zie Surinaamse sleutelfigur<strong>en</strong>), die bij de geme<strong>en</strong>te Amsterdam<br />
werkt, bevestigt de problem<strong>en</strong> met het coc op dit punt maar ziet sinds e<strong>en</strong> paar jaar<br />
e<strong>en</strong> sterke verbetering. hka verwijt het coc dat hun activiteit<strong>en</strong> meer zijn geïnspireerd<br />
door het binn<strong>en</strong>hal<strong>en</strong> van subsidies om de organisatie draai<strong>en</strong>de te houd<strong>en</strong> dan door<br />
300
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
de w<strong>en</strong>s begrip te kwek<strong>en</strong> voor homoseksualiteit onder moslims. Volg<strong>en</strong>s hem kun je<br />
dat beter overlat<strong>en</strong> aan de moslims zelf. Zijn teg<strong>en</strong>speler ma vindt ook dat het coc te<br />
weinig initiatief toont, maar keert zich tev<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong> religieus homoseparatisme van<br />
islamitische dan wel christelijke homo-organisaties. De op<strong>en</strong>lijk homoseksuele leraar<br />
Peter van Maar<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook dl beklag<strong>en</strong> zich over de geslot<strong>en</strong> deur<strong>en</strong> bij schooldirecties,<br />
coc <strong>en</strong> Schorer als zich problem<strong>en</strong> rond etniciteit <strong>en</strong> homoseksualiteit voordo<strong>en</strong> (Doppert<br />
<strong>en</strong> Hermans 2006: 63-65). cc ergert zich aan de htib omdat ze alle<strong>en</strong> maar actief<br />
zijn geword<strong>en</strong> op homogebied nadat er subsidies te verdel<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s hem zijn<br />
witte psycholog<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d met de specifieke problem<strong>en</strong> van Turk<strong>en</strong> <strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ze niet<br />
aan e<strong>en</strong> homoseksuele thematiek als dat niet uitgesprok<strong>en</strong> wordt – <strong>en</strong> dat do<strong>en</strong> Turk<strong>en</strong><br />
meestal niet. Zo had Hakan (El Kaka <strong>en</strong> Kursun 2002: 121-122) anorexia nervosa ontwikkeld<br />
vanwege zijn problem<strong>en</strong> als Turkse homo maar het homoaspect merkt<strong>en</strong> de hulpdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
niet op. Ook zijn volg<strong>en</strong>s cc Nederlandse hulpverl<strong>en</strong>ers die hun verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> op<br />
basis van de omvang hun cli<strong>en</strong>tèle krijg<strong>en</strong>, huiverig voor concurr<strong>en</strong>tie van allochtone<br />
instelling<strong>en</strong>. Op het concrete niveau van hulpverl<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> organisatie is er nog steeds te<br />
weinig afstemming <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking.<br />
Etnische <strong>en</strong> moslim homo-organisaties hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kleine maar ess<strong>en</strong>tiële rol in het<br />
emancipatieproces, omdat zij gezicht gev<strong>en</strong> aan homoseksualiteit bij nieuwe <strong>en</strong> oude<br />
Nederlanders. Op het og<strong>en</strong>blik leid<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> marginaal bestaan of zijn ze opgedoekt.<br />
Ze war<strong>en</strong> vaak afhankelijk van e<strong>en</strong> moedige leider (zoals ca bij ipoth, Omar Nahas bij<br />
Yoesuf of hku bij Harem Ev<strong>en</strong>ts), die bij zijn vertrek e<strong>en</strong> gap<strong>en</strong>d gat achterlaat. Structurele<br />
versterking van deze organisaties lijkt e<strong>en</strong> eerste vereiste, omdat zij als ge<strong>en</strong> ander<br />
de problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> van homo-emancipatie in etnische kring k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
allochtone homo’s <strong>en</strong> lesbo’s e<strong>en</strong> gezicht gev<strong>en</strong> in de media <strong>en</strong> elders. Zij zull<strong>en</strong> ook<br />
beter in staat zijn de verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> te bewerk<strong>en</strong>. Maar daar zijn ze nu te<br />
zwak voor.<br />
In het onderwijs is er ook te weinig veranderd. dl, ma <strong>en</strong> za wijz<strong>en</strong> op het belang ervan<br />
<strong>en</strong> betreur<strong>en</strong> het dat op grond van artikel 23 van de Grondwet religieuze schol<strong>en</strong> zelf<br />
kunn<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> hoeveel <strong>en</strong> wat voor seksuele voorlichting ze gev<strong>en</strong>. Multicultureel<br />
instituut Forum heeft het thema homoseksualiteit <strong>en</strong> seksuele voorlichting in 1995 op<br />
de ag<strong>en</strong>da gezet, omdat er spanning<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong>. za zou graag zi<strong>en</strong> dat voorlichting<br />
over homoseksualiteit onderdeel was e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e seksuele vorming met thema’s als<br />
man-vrouwverhouding<strong>en</strong>, seksuele moraal, puberteit. Hij vindt dat schol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> visie<br />
moet<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> rond seksueel burgerschap. Dat gebeurt niet, omdat niet alle<strong>en</strong><br />
islamitische maar ook christelijke schol<strong>en</strong> zich verstopp<strong>en</strong> achter g<strong>en</strong>oemd artikel van<br />
godsdi<strong>en</strong>stvrijheid voor schol<strong>en</strong>. Ook Turkse ouders, die zelf vaak niks do<strong>en</strong> aan seksuele<br />
vorming van hun kinder<strong>en</strong>, zijn meestal teg<strong>en</strong> seksuele voorlichting op school. za vindt<br />
het onbegrijpelijk dat publieke voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor onderwijs word<strong>en</strong> gebruikt om privéopvatting<strong>en</strong><br />
over seksualiteit aan kinder<strong>en</strong> op te legg<strong>en</strong>. Seksuele vorming is ge<strong>en</strong> vrijblijv<strong>en</strong>d<br />
onderwerp, omdat naar artikel 1 niet gediscrimineerd mag word<strong>en</strong>. ‘Maar ja, dat<br />
is weer typisch Nederlands. Er wordt omhe<strong>en</strong> gedraaid.’ (za) Ook schoolbestur<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong><br />
in gebreke omdat ze ge<strong>en</strong> visie <strong>en</strong> beleid ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> de overheid zet h<strong>en</strong> er ook niet<br />
toe aan, waardoor thema’s van seksuele diversiteit niet op de ag<strong>en</strong>da staan. Volg<strong>en</strong>s ma<br />
moet seksuele vorming beginn<strong>en</strong> op de basisschool.<br />
301
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Terwijl js vindt dat de overheid voldo<strong>en</strong>de doet, hebb<strong>en</strong> ma <strong>en</strong> za e<strong>en</strong> andere opinie als<br />
het om het onderwijs gaat. ma gaat nog e<strong>en</strong> stap verder <strong>en</strong> vindt dat overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook<br />
zelforganisaties juist veel te weinig do<strong>en</strong> op het gebied van homo-emancipatie. hku<br />
deelt die m<strong>en</strong>ing. Het is allemaal te vrijblijv<strong>en</strong>d met dit ‘gezinskabinet’, dat zelfs nog<br />
discussieert over de vraag of e<strong>en</strong> ambt<strong>en</strong>aar verplicht kan word<strong>en</strong> e<strong>en</strong> homo- of lesbostel<br />
te trouw<strong>en</strong>. ‘Hallo, waar zijn we mee bezig’, vraagt ma zich af.<br />
De Nederlandse overheid is traag met onderwijs over seksueel burgerschap <strong>en</strong> in de<br />
opvatting<strong>en</strong> van Nederlandse Turk<strong>en</strong> over seksualiteit <strong>en</strong> homoseksualiteit verandert<br />
ook weinig. Hoewel er <strong>en</strong>ige beweging lijkt te zitt<strong>en</strong> in de houding teg<strong>en</strong>over de partnerkeuze<br />
van kinder<strong>en</strong>, die steeds vaker daarover onderhandel<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelf hun keuzes mak<strong>en</strong><br />
(zie Br<strong>en</strong>ninkmeijer et al. 2001), is dat minder het geval bij Turkse dan bij Marokkaanse<br />
Nederlanders vanwege grotere sociale controle in Turkse kring (Sterckx <strong>en</strong> Bouw 2005).<br />
Die positieve ontwikkeling telt weer minder voor homo- <strong>en</strong> lesbokoppels, die meestal<br />
niet voldo<strong>en</strong> aan de volg<strong>en</strong>de eis van kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Heteropar<strong>en</strong> van wie het huwelijk<br />
misschi<strong>en</strong> niet de instemming van de ouders heeft, plant<strong>en</strong> zich meestal wel voort. De<br />
troost van kleinkinder<strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>t veel families met ongew<strong>en</strong>ste hetero- maar nog niet<br />
met homorelaties.<br />
16.8 Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Op maatschappelijk terrein zi<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> twee teg<strong>en</strong>strijdige ontwikkeling<strong>en</strong>.<br />
Aan de <strong>en</strong>e kant is er e<strong>en</strong> positieve invloed van de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving (Marokkaanse<br />
sleutelfiguur mc), maar volg<strong>en</strong>s AvB zijn jonge Turkse Nederlanders aan de<br />
andere kant erg gefrustreerd door de huidige situatie in Nederland <strong>en</strong> word<strong>en</strong> ze conservatiever<br />
op moreel gebied zoals rond homoseksualiteit. De voortdur<strong>en</strong>de verkettering<br />
van de islam <strong>en</strong> het verwijt<strong>en</strong> aan moslims van alles wat fout is in Nederland creëert<br />
onvrede <strong>en</strong> wrok. ma ziet ook e<strong>en</strong> ontwikkeling in orthodoxe richting <strong>en</strong> wijst op alle<br />
hoofddoekjes die hij niet zag in 1990 maar des te meer in 2009 – op zijn eig<strong>en</strong> kantoor<br />
zitt<strong>en</strong> twee jonge vrouw<strong>en</strong> van Turkse origine te werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> half mee te luister<strong>en</strong> naar<br />
het interview; beide drag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoofddoek. ca wijst op de passieve rol van de Nederlandse<br />
overheid <strong>en</strong> op de negatieve invloed van de media, die moslims altijd de schuld<br />
gev<strong>en</strong> van antihomoseksuele uiting<strong>en</strong>. De Turkse Nederlanders zoud<strong>en</strong> juist geprez<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, omdat ze toleranter omgaan met homoseksualiteit <strong>en</strong> onder h<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> extremisme voorkomt. hka d<strong>en</strong>kt daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> dat de discussies over El Moumni<br />
homoseksualiteit in Turkse kring bespreekbaar hebb<strong>en</strong> gemaakt. Dat vindt hij e<strong>en</strong><br />
positieve ontwikkeling, zeker voor homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. De discussie is meer relaxed <strong>en</strong><br />
minder krampachtig geword<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s hem is <strong>en</strong> blijft de orthodoxe groep, die zich<br />
afzet teg<strong>en</strong> homoseksualiteit, juist klein. Volg<strong>en</strong>s js vall<strong>en</strong> van binn<strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>schap<br />
nauwelijks ontwikkeling<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong> op homogebied, terwijl druk van buit<strong>en</strong> vaak<br />
averechts werkt. De discussie rond homoseksualiteit zit in e<strong>en</strong> moeilijke spagaat – Turks-<br />
Nederlandse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s organiser<strong>en</strong> zich nauwelijks vanwege de sociale druk van<br />
familie <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> bereik<strong>en</strong> net als Turkse organisaties amper de gezinn<strong>en</strong> waar<br />
de problem<strong>en</strong> zich afspel<strong>en</strong>. De overheid gokt op homo- <strong>en</strong> migrant<strong>en</strong>organisaties die<br />
e<strong>en</strong> gering bereik hebb<strong>en</strong> terwijl de media doorgaan met het problematiser<strong>en</strong> van de<br />
302
als er ma ar niet op<strong>en</strong>lijk over gesprok<strong>en</strong> wordt<br />
houding van allochton<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over (homo)seksualiteit. Van e<strong>en</strong> stevige <strong>en</strong> brede aanpak<br />
zoals seksuele less<strong>en</strong> op school schrikt de overheid terug.<br />
Tev<strong>en</strong>s blijkt uit ons kleinschalig onderzoek dat er ondanks e<strong>en</strong> grote inzet van verschill<strong>en</strong>de<br />
kant<strong>en</strong> – zoals vanuit overhed<strong>en</strong> – weinig beweging zit rond homoseksualiteit<br />
onder Turkse Nederlanders. De problem<strong>en</strong> die js schetste op de studiedag van het jac<br />
in 1988 of die Haagse Yilmaz van Culture Shock signaleerde in 1994 bestaan nog steeds.<br />
Turk<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> in Nederland e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap waar negatieve oordel<strong>en</strong> over<br />
homoseks <strong>en</strong> g<strong>en</strong>der voortbestaan, waar sprek<strong>en</strong> over zulke thema’s e<strong>en</strong> taboe blijft <strong>en</strong><br />
waar uit de kast kom<strong>en</strong> nog steeds e<strong>en</strong> risico is, meer voor jong<strong>en</strong>s dan voor meisjes, die<br />
op hun beurt nauwelijks de kans krijg<strong>en</strong> zich homo- of heteroseksueel te uit<strong>en</strong>. Er zijn<br />
misschi<strong>en</strong> succesvolle Turkse roze feest<strong>en</strong>, maar acceptatie van homo’s, lesbo’s of ook<br />
homoseksualiteit onder hetero’s is nog ver weg. Er zijn steeds <strong>en</strong>trepr<strong>en</strong>eurs in homoemancipatie<br />
die de lof zing<strong>en</strong> van de gemaakte vooruitgang, maar de veronderstelde<br />
verbetering<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> niet vast te stell<strong>en</strong>, terwijl e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>beweging zoals onvrede van<br />
Turkse Nederlanders met ontwikkeling<strong>en</strong> in Nederland, ook rond (homo)seksualiteit,<br />
niet valt weg te vlakk<strong>en</strong>.<br />
Noot<br />
1 Het ging om de Federatie van Alevitische Geme<strong>en</strong>schap Nederland (hakder), de Federatie van<br />
Democratische Sociale Ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> (dsdf), Turkse Vrouw<strong>en</strong> Ver<strong>en</strong>iging Nederland (htkb), de Fede-<br />
ratie van Turkse Sport <strong>en</strong> Cultuur in Nederland (htskf), de Unie voor de Turkse Democrat<strong>en</strong> (uetd)<br />
<strong>en</strong> de Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>de Turkse Organisaties Overijssel (sto).<br />
303
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Bijlage bij hoofdstuk 16<br />
Overzicht van de Turkse respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met wie interviews zijn gehoud<strong>en</strong>. Hun<br />
leeftijd is tuss<strong>en</strong> 30-60 jaar<br />
Naam m/v beroep afkomst<br />
Ali Karacabay (ak) m filmer Turks-Nederlands<br />
Abdulwahid van Bom- m<br />
mel (AvB)<br />
imam Nederlands<br />
Cem Ariklar (ca) m Homo-activist Turks<br />
Can Celibi (cc) m Homo-activist Turks<br />
Daan de Leeuw (dl) m leraar Nederlands<br />
Fethi Killi (fk) m Voorzitter Federatie van Aleviet<strong>en</strong> in<br />
Nederland (hak-der)<br />
Turks<br />
Haci Karacaer (hka) m Ex-voorzitter Milli Görüs Turks<br />
Hakan Kuyucu (hku) M Journalist, homo-activist Turks<br />
Jale Şimşek (js) V Adviseur geme<strong>en</strong>te Amsterdam Turks<br />
Mustafa Ayranci (ma) M Voorzitter htib Amsterdam Turks<br />
Murat Kurt (mk) M Voorzitter htib Leid<strong>en</strong> Turks<br />
Zeki Arslan (za) M Medewerker Forum Turks<br />
304
17 Binn<strong>en</strong>landse zak<strong>en</strong>; Chinese Nederlanders over<br />
homoseksualiteit<br />
Gert Hekma, m.m.v. J<strong>en</strong>ny Ho (UvA)<br />
17.1 Onzichtbaarheid van homoseksualiteit in de Chinese geme<strong>en</strong>schap<br />
Wanneer je oudere Nederlanders van Chinese afkomst naar homo’s <strong>en</strong> lesbo’s vraagt,<br />
zegg<strong>en</strong> ze ‘die zijn er niet’. Als je verder doorvraagt, dan erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ze dat ze er waarschijnlijk<br />
wel zijn maar voeg<strong>en</strong> eraan toe dat die er <strong>nooit</strong> voor zull<strong>en</strong> uitkom<strong>en</strong>, omdat<br />
het ongepast is. Hun ouders zoud<strong>en</strong> dit moeilijk accepter<strong>en</strong>. Ook de sleutelfigur<strong>en</strong> uit<br />
de Chinese geme<strong>en</strong>schap die we interviewd<strong>en</strong>, vroeg<strong>en</strong> zich vaak af of er eig<strong>en</strong>lijk wel<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s in Chinees Nederland te vind<strong>en</strong> zijn. Uiteindelijk hebb<strong>en</strong> we toch<br />
Chinese homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook g<strong>en</strong>oeg informatie over<br />
hun huidige situatie, maar niets over de geschied<strong>en</strong>is van deze subgroep. Dat zou e<strong>en</strong><br />
apart, int<strong>en</strong>sief onderzoek verg<strong>en</strong> omdat het thema verzweg<strong>en</strong> werd <strong>en</strong> niet is beschrev<strong>en</strong>.<br />
Hoewel we zowel homo’s <strong>en</strong> lesbo’s als heteroseksuele sleutelfigur<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> die op<strong>en</strong>hartig met ons hebb<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong>, will<strong>en</strong> we b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat het<br />
gaat om e<strong>en</strong> klein <strong>en</strong> zeker ge<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief onderzoek, alle<strong>en</strong> al omdat de Chinese<br />
geme<strong>en</strong>schap in Nederland zelf zo divers is. Er di<strong>en</strong>t de nodige voorzichtigheid te word<strong>en</strong><br />
betracht met onze uitkomst<strong>en</strong>.<br />
Dit hoofdstuk bespreekt hoe Chinese Nederlanders d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over homoseksualiteit <strong>en</strong><br />
welke ontwikkeling<strong>en</strong> zich in de Chinese cultuur hebb<strong>en</strong> voorgedaan rond ‘kamerad<strong>en</strong>’<br />
(het woord dat Chinese homo’s <strong>en</strong> lesbo’s teg<strong>en</strong>woordig zelf gebruik<strong>en</strong>) sinds de jar<strong>en</strong><br />
zev<strong>en</strong>tig. Het onderzoek is gebaseerd op literatuurstudie <strong>en</strong> op interviews met sleutelfigur<strong>en</strong><br />
(zie de lijst aan het eind van dit hoofdstuk).<br />
17.2 Chinese geme<strong>en</strong>schap in Nederland<br />
De eerste Chinez<strong>en</strong> arriveerd<strong>en</strong> rond 1900 als zeelied<strong>en</strong> in Nederland <strong>en</strong> vestigd<strong>en</strong> zich<br />
hier tijdelijk in p<strong>en</strong>sions, op zoek naar e<strong>en</strong> baan op e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de boot. De eerste groep<br />
van Nederlandse Chinez<strong>en</strong> bestond rond de Eerste Wereldoorlog uit 3000 tot 4000<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Ze war<strong>en</strong> voornamelijk gevestigd op Kat<strong>en</strong>drecht in Rotterdam <strong>en</strong> in de Amsterdamse<br />
Nieuwmarktbuurt. Na 1920 ontwikkelde Rotterdam zich tot de belangrijkste<br />
Europese ‘Chinez<strong>en</strong>markt’, meestal voor werk in de zeevaart. De Chinez<strong>en</strong> woond<strong>en</strong> in<br />
sterk afgeslot<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> weinig tot ge<strong>en</strong> contact met autochtone<br />
Nederlanders. Door de economische crisis in de jar<strong>en</strong> dertig zijn veel van h<strong>en</strong>, soms min<br />
of meer gedwong<strong>en</strong>, teruggekeerd naar China. In 1940 war<strong>en</strong> er nog e<strong>en</strong> paar honderd<br />
overgeblev<strong>en</strong>. Zij probeerd<strong>en</strong> te overlev<strong>en</strong> onder meer met de verkoop van pindakoek<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> daarom pindamann<strong>en</strong> of -Chinez<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd (Van Heek 1936; Wubb<strong>en</strong> 1986).<br />
Na de Tweede Wereldoorlog kwam<strong>en</strong> de Chinez<strong>en</strong> vooral om twee red<strong>en</strong><strong>en</strong> naar<br />
Nederland: vanwege politieke verandering<strong>en</strong> in het land van herkomst <strong>en</strong> vanwege<br />
305
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
sociaaleconomische motiev<strong>en</strong>. Na de onafhankelijkheid van Indonesië in 1949 vluchtt<strong>en</strong><br />
veel Chinez<strong>en</strong> daarvandaan om politieke red<strong>en</strong><strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig kwam<strong>en</strong><br />
ze uit Hongkong, de zuidelijke kustprovincies van het vasteland van China <strong>en</strong> uit Macau,<br />
Maleisië, Singapore <strong>en</strong> Taiwan. Voor h<strong>en</strong> ging het vooral om verbetering van hun sociaaleconomische<br />
positie <strong>en</strong> zij ging<strong>en</strong>, anders dan de ‘gastarbeiders’, werk<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
Chinese economie van restaurants <strong>en</strong> aanleverbedrijv<strong>en</strong>. Voor <strong>en</strong> na de onafhankelijkheid<br />
van Suriname in 1975 volgde e<strong>en</strong> groep zog<strong>en</strong>aamde Hakka Chinez<strong>en</strong> uit die nieuwe<br />
staat (Hakka is e<strong>en</strong> Chinese subgroep met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> dialect).<br />
E<strong>en</strong> groot gedeelte van de Chinese geme<strong>en</strong>schap is voor 1980 naar Nederland gekom<strong>en</strong><br />
uit Hongkong <strong>en</strong> China. In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig is e<strong>en</strong> piek te constater<strong>en</strong> door de toestroom<br />
van vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> op basis van gezinsher<strong>en</strong>iging, vooral uit Hongkong.<br />
In de tweede helft van de jar<strong>en</strong> tachtig <strong>en</strong> begin jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig is er e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van<br />
Chinez<strong>en</strong> uit China die gebruikmak<strong>en</strong> van de versoepeling van de regels t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
emigratie. 1<br />
Intuss<strong>en</strong> woont er e<strong>en</strong> zeer diverse groep Chinez<strong>en</strong> in Nederland die uit verschill<strong>en</strong>de<br />
windstrek<strong>en</strong> afkomstig is, die soms wel Chinees maar ge<strong>en</strong> Nederlands spreekt of, zoals<br />
zij die afkomstig zijn uit Indonesië, ge<strong>en</strong> Chinees maar wel Nederlands. In het begin<br />
domineerde het Kantonees, teg<strong>en</strong>woordig het Mandarijn. E<strong>en</strong> grote groep leeft in e<strong>en</strong><br />
Chinese geme<strong>en</strong>schap die weinig geïntegreerd is in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving, maar<br />
door de sterke spreiding <strong>en</strong> door het Nederlandse onderwijs is e<strong>en</strong> deel van de jongere<br />
g<strong>en</strong>eratie beter geïntegreerd geraakt. Door de diverse <strong>en</strong> ook lange immigratiegeschied<strong>en</strong>is<br />
is het onduidelijk hoeveel Chinez<strong>en</strong> er zijn in Nederland. In de officiële cijfers gaat<br />
het om ongeveer 50.000 person<strong>en</strong> (van wie minst<strong>en</strong>s één ouder niet-Nederlands is),<br />
terwijl er e<strong>en</strong> 30.000 Chinez<strong>en</strong> zijn die uit Indonesië of Suriname afkomstig zijn of hier<br />
illegaal verblijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom anders geregistreerd zijn (zie Harms<strong>en</strong> 1998 <strong>en</strong> ook Rijkschroeff<br />
1998: 95). E<strong>en</strong> sterke conc<strong>en</strong>tratie valt in de grote sted<strong>en</strong> te constater<strong>en</strong>.<br />
Twee derde van de Chinez<strong>en</strong> had al in 1990 de Nederlandse nationaliteit verworv<strong>en</strong><br />
(Rijkschroeff 1998: 95, teg<strong>en</strong> 7% van de Turkse Nederlanders). Dat geldt ook voor de eerste<br />
g<strong>en</strong>eratie, die veelal naar Nederland kwam met het idee om na e<strong>en</strong> paar jaar terug<br />
te ker<strong>en</strong> naar het land van herkomst. Dit betek<strong>en</strong>t dat zij zeer sterk gericht blev<strong>en</strong> op<br />
hun moederland <strong>en</strong> daardoor niet of nauwelijks geïntegreerd zijn. Ook is taal vaak nog<br />
e<strong>en</strong> probleem <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze weinig k<strong>en</strong>nis van de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving. De tweede<br />
g<strong>en</strong>eratie k<strong>en</strong>t taal <strong>en</strong> cultuur wel omdat zij hier gebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> opgegroeid is <strong>en</strong> Nederlands<br />
onderwijs heeft g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Zij worstelt meer met het opgroei<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> twee cultur<strong>en</strong>,<br />
zoals veel jonger<strong>en</strong> uit de tweede g<strong>en</strong>eratie van alle etnische minderhed<strong>en</strong>.<br />
De eerste g<strong>en</strong>eratie is over het algeme<strong>en</strong> laaggeschoold <strong>en</strong> heeft ge<strong>en</strong> of alle<strong>en</strong> basisonderwijs<br />
gevolgd. De grote meerderheid werkt in de Chinese horeca. De tweede g<strong>en</strong>eratie<br />
is veel beter opgeleid. 29% heeft e<strong>en</strong> hbo- of universitair diploma <strong>en</strong> werkt minder in de<br />
horeca maar veelal in de di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing (Vogels et al. 1999: 225-226). Opvall<strong>en</strong>d g<strong>en</strong>oeg<br />
ker<strong>en</strong> zij uiteindelijk vaak terug naar e<strong>en</strong> Chinese werkomgeving, omdat zij niet kunn<strong>en</strong><br />
aard<strong>en</strong> in de Nederlandse bedrijfscultuur. Veel kinder<strong>en</strong> gaan op wo<strong>en</strong>sdagmiddag <strong>en</strong><br />
zaterdag naar Chinese schol<strong>en</strong>, waar ze less<strong>en</strong> in eig<strong>en</strong> cultuur <strong>en</strong> taal krijg<strong>en</strong>.<br />
306
inn<strong>en</strong>l andse zak<strong>en</strong>; chinese nederl anders over homoseksualiteit<br />
17.3 Chinese cultuur <strong>en</strong> partnerkeuze<br />
Het is moeilijk in algem<strong>en</strong>e term<strong>en</strong> over de Chinese cultuur te sprek<strong>en</strong> vanwege de lange<br />
geschied<strong>en</strong>is, de diverse regionale cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> alle migraties. Zo hebb<strong>en</strong> Hongkong <strong>en</strong><br />
Taiwan e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> ontwikkeling doorgemaakt <strong>en</strong> geldt de Zuid-Chinese stad Ch<strong>en</strong>gdu al<br />
eeuw<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> city of leisure, inclusief homog<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong>s (Wei 2007). Met dit voorbehoud<br />
zijn er wel <strong>en</strong>kele hoofdlijn<strong>en</strong> aan te gev<strong>en</strong>. De Chinese cultuur k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> patriarchaal<br />
systeem <strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterk hiërarchische structuur waarin het individu ondergeschikt is aan<br />
het collectief. E<strong>en</strong> belangrijke achtergrond van dit systeem ligt in het confucianisme –<br />
overig<strong>en</strong>s meer e<strong>en</strong> moraalleer dan e<strong>en</strong> religie <strong>en</strong> minder dwing<strong>en</strong>d dan de drie grote<br />
monotheïstische religies in haar normstelling<strong>en</strong>. De id<strong>en</strong>titeit van het ‘zelf’ wordt<br />
bepaald door de relaties met de familie <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap waartoe de persoon behoort.<br />
De rol van individu<strong>en</strong> is daardoor contextueel bepaald. Zo zijn mann<strong>en</strong> eerst zoon <strong>en</strong><br />
dan vader. Voor vrouw<strong>en</strong> geldt dat ze ondergeschikt zijn aan de vader in hun jeugd, aan<br />
de echtg<strong>en</strong>oot na het huwelijk <strong>en</strong> aan de zon<strong>en</strong> in hun ouderdom (Chou 2000: 21). De<br />
hiërarchische patriarchale structuur werkt door in de gezins- <strong>en</strong> familieverhouding<strong>en</strong>,<br />
waar gehoorzaamheid aan de vader e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale waarde is.<br />
Door het patriarchale systeem is het behoud van de famili<strong>en</strong>aam via de mannelijke lijn<br />
ess<strong>en</strong>tieel. Zon<strong>en</strong> zijn belangrijker dan dochters want de dochter verliest de famili<strong>en</strong>aam<br />
zodra zij trouwt. Vooral de oudste zoon draagt de zware verantwoordelijkheid<br />
het geslacht voort te zett<strong>en</strong> <strong>en</strong> de eer <strong>en</strong> de goede naam van de familie te waarborg<strong>en</strong>.<br />
Het zorg<strong>en</strong> voor mannelijk nageslacht is daar e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel onderdeel van. Ook het<br />
verzorg<strong>en</strong> van ouders is e<strong>en</strong> belangrijke taak voor kinder<strong>en</strong>. Het niet vervull<strong>en</strong> van deze<br />
familiale plicht<strong>en</strong> werd als e<strong>en</strong> doodzonde beschouwd <strong>en</strong> de meeste Chinez<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> het<br />
nog steeds als e<strong>en</strong> belangrijke taak. In het traditionele China heeft romantiek <strong>nooit</strong> e<strong>en</strong><br />
rol gespeeld bij het aangaan van e<strong>en</strong> huwelijk. Het was e<strong>en</strong> zakelijke overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong><br />
twee families, waarbij het doel was dat ze er beter van werd<strong>en</strong> in financieel of sociaal<br />
opzicht. De ouders regeld<strong>en</strong> het huwelijk <strong>en</strong> overweging<strong>en</strong> van liefde speeld<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> rol.<br />
De Chinez<strong>en</strong> geloofd<strong>en</strong> dat liefde alle<strong>en</strong> maar af zou leid<strong>en</strong> van de sociale verplichting<strong>en</strong><br />
die man <strong>en</strong> vrouw hadd<strong>en</strong>. Het ton<strong>en</strong> van affectie tuss<strong>en</strong> echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> in het op<strong>en</strong>baar<br />
was zelfs e<strong>en</strong> groot taboe.<br />
In Nederland blijft de partnerkeuze e<strong>en</strong> gevoelig thema <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> Chinez<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke<br />
voorkeur voor partners uit de eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap. Bij zowel de eerste als de tweede<br />
g<strong>en</strong>eratie kom<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gde huwelijk<strong>en</strong> weinig voor. Dat duidt op e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap<br />
(Rijkschroeff 1998). Twee derde van de Chinez<strong>en</strong> van de eerste g<strong>en</strong>eratie was in<br />
1997 gehuwd met iemand uit de eig<strong>en</strong> groep <strong>en</strong> slechts 10% met e<strong>en</strong> in Nederland gebor<strong>en</strong><br />
partner. E<strong>en</strong> kwart van de eega’s stamt uit e<strong>en</strong> ander land dan China <strong>en</strong> het lijkt waarschijnlijk<br />
dat dit vooral Chinez<strong>en</strong> uit de diaspora zijn (Harms<strong>en</strong> 1998). Het hebb<strong>en</strong> van<br />
niet-Chinese vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> is voor ouders meestal ge<strong>en</strong> probleem, maar wel als het gaat om<br />
huwelijkskandidat<strong>en</strong>. Het is echter meestal ge<strong>en</strong> onoverkomelijke belemmering wanneer<br />
e<strong>en</strong> kind e<strong>en</strong> autochtone Nederlandse partner van het andere geslacht wil huw<strong>en</strong>,<br />
maar het gebeurt nog weinig.<br />
Vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ook vooral gevond<strong>en</strong> bij andere Chinez<strong>en</strong>. Hoewel omgang<br />
met autochton<strong>en</strong> meer voorkomt bij de tweede dan bij de eerste g<strong>en</strong>eratie, blijft de<br />
307
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
gerichtheid op de eig<strong>en</strong> groep toch sterk aanwezig, ook bij jonger<strong>en</strong>. Ti<strong>en</strong> jaar na het<br />
onderzoek van Rijkschroeff zijn er weinig aanwijzing<strong>en</strong> dat er veel is veranderd in de<br />
partner- <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>keuze van Chinez<strong>en</strong>. Gem<strong>en</strong>gde huwelijk<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> iets<br />
meer voor <strong>en</strong> veel ouder<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat ze moet<strong>en</strong> accepter<strong>en</strong> dat hun kinder<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong><br />
weg gaan want m<strong>en</strong> woont nu e<strong>en</strong>maal in Nederland.<br />
17.4 Homoseksualiteit in de Chinese geschied<strong>en</strong>is<br />
Naast confucianisme hebb<strong>en</strong> taoïsme <strong>en</strong> boeddhisme sinds de Tangdynastie (618-<br />
907 A.D.) tot op de dag van vandaag e<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>de rol in het alledaagse lev<strong>en</strong> van de<br />
Chinez<strong>en</strong>. Alle drie de stroming<strong>en</strong> k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatief neutrale houding teg<strong>en</strong>over seksualiteit.<br />
Van afwijzing of afkeer van homoseksuele contact<strong>en</strong> zoals in het christ<strong>en</strong>dom<br />
was ge<strong>en</strong> sprake. Seks speelde binn<strong>en</strong> taoïsme <strong>en</strong> confucianisme <strong>nooit</strong> zo’n c<strong>en</strong>trale rol.<br />
Het werd gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> onderdeel van het lev<strong>en</strong> dat niet afzonderlijk beschouwd kon<br />
word<strong>en</strong>. Als aan de c<strong>en</strong>trale eis van reproductie werd voldaan, war<strong>en</strong> andere vorm<strong>en</strong><br />
van homo- <strong>en</strong> heteroseks ge<strong>en</strong> bijzonder zwaarweg<strong>en</strong>d probleem. In de moraalleer van<br />
het confucianisme vormd<strong>en</strong> seksuele relaties van vrouw<strong>en</strong> onderling e<strong>en</strong> veel geringer<br />
kwaad dan buit<strong>en</strong>echtelijke relaties van vrouw<strong>en</strong> met mann<strong>en</strong>. Seks van mann<strong>en</strong> met<br />
jong<strong>en</strong>s was ev<strong>en</strong> erg als het niet bevredig<strong>en</strong> van alle vrouw<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> polygaam huwelijk<br />
<strong>en</strong> twintig maal onschuldiger dan het mak<strong>en</strong> van erotische afbeelding<strong>en</strong> (Wawrytko<br />
1993: 205). In het boeddhisme stond seksuele onthouding hoger aangeschrev<strong>en</strong> dan<br />
het belev<strong>en</strong> ervan, maar maakte m<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s nauwelijks e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong><br />
homo- <strong>en</strong> heteroseks. Volg<strong>en</strong>s Japanners introduceerde e<strong>en</strong> boeddhistische monnik<br />
homoseksualiteit in de achtste eeuw vanuit China in Japan. Historici zi<strong>en</strong> hierin e<strong>en</strong> aanwijzing<br />
dat homoseksuele contact<strong>en</strong> in Chinese kloosters to<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> geaccepteerd<br />
war<strong>en</strong> (Cabezón 1993).<br />
Mede vanwege de relatief neutrale houding teg<strong>en</strong>over homoseksuele contact<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
we uit de Chinese geschied<strong>en</strong>is veel pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> verhal<strong>en</strong> van keizers die het ded<strong>en</strong><br />
met eunuch<strong>en</strong> <strong>en</strong> met jong<strong>en</strong>s die soms als meisje gekleed war<strong>en</strong>. Long Yang (naam van<br />
e<strong>en</strong> geliefde van e<strong>en</strong> keizer), duan xiu (afgeknipte mouw) <strong>en</strong> f<strong>en</strong> tao (gedeelde perzik<strong>en</strong>)<br />
zijn de drie bek<strong>en</strong>dste verhal<strong>en</strong> over homoseksualiteit in de Chinese geschied<strong>en</strong>is. Die<br />
begripp<strong>en</strong> staan ook voor homoseksualiteit, of beter knap<strong>en</strong>liefde. In alle drie verhal<strong>en</strong><br />
draait het om keizers <strong>en</strong> hun mannelijke geliefd<strong>en</strong>. Zulke relaties werd<strong>en</strong> geaccepteerd.<br />
De tolerantie werd echter wel bepaald door de status van de persoon die de seksuele<br />
handeling<strong>en</strong> initieerde. Deze relaties past<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het zeer hiërarchische systeem van<br />
de Chinez<strong>en</strong>, waarbij hoger geplaatste mann<strong>en</strong> seksuele privileges hadd<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte<br />
van lager geplaatst<strong>en</strong> zolang zij maar de dominante, actieve rol innam<strong>en</strong>. Deze betrekkelijke<br />
seksuele vrijheid bevestigde hun macht <strong>en</strong> status zonder dat iemand h<strong>en</strong> zag als<br />
homo- of biseksueel. Aan mann<strong>en</strong> die seks hadd<strong>en</strong> met jong<strong>en</strong>s werd ge<strong>en</strong> homoseksuele<br />
id<strong>en</strong>titeit toegeschrev<strong>en</strong> – het was e<strong>en</strong> voorkeur, e<strong>en</strong> handeling, soms e<strong>en</strong> passie.<br />
Seksuele relaties tuss<strong>en</strong> gelijk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ond<strong>en</strong>kbaar, want tuss<strong>en</strong> sekspartners moest e<strong>en</strong><br />
verschil naar klasse, leeftijd <strong>en</strong>/of g<strong>en</strong>derrol bestaan. Voor de hogere klass<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong><br />
bordel<strong>en</strong> waar jonge mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> hun di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> aanbod<strong>en</strong> aan welgestelde mann<strong>en</strong>.<br />
Seks van mann<strong>en</strong> met jong<strong>en</strong>s bleef tot aan de twintigste eeuw e<strong>en</strong> onderdeel van<br />
308
inn<strong>en</strong>l andse zak<strong>en</strong>; chinese nederl anders over homoseksualiteit<br />
het seksuele lev<strong>en</strong> van de elite. Machtige ministers <strong>en</strong> leiders hadd<strong>en</strong> vaak jonge jong<strong>en</strong>s<br />
of meisjes als minnaars. Tijd<strong>en</strong>s de Sungdynastie (960-1279) bloeide de homoseksuele<br />
cultuur. Uit de periode van de Ming- <strong>en</strong> Qingdynastie (1368-1644 <strong>en</strong> 1644-1912) zijn er<br />
afbeelding<strong>en</strong> van jonge mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>, waarin ge<strong>en</strong> verschil valt te zi<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />
geslacht<strong>en</strong>, die er heel androgyn uitzi<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> aan de ingebond<strong>en</strong> voet<strong>en</strong> van de vrouw<strong>en</strong><br />
kun je het geslacht aflez<strong>en</strong> (Hinsch 1990; Chou 2000).<br />
Mannelijkheid zoals het West<strong>en</strong> die k<strong>en</strong>t in term<strong>en</strong> van fysieke kracht, wordt anders<br />
beleefd in China. Het Chinese ideaal van mannelijkheid is meer innerlijk. Als e<strong>en</strong> man<br />
zijn verantwoordelijkhed<strong>en</strong> draagt <strong>en</strong> zijn plicht<strong>en</strong> vervult, dan wordt hij als zeer mannelijk<br />
beschouwd. In de Chinese literatuur is de wijze <strong>en</strong> zachtmoedige man, de intellectueel,<br />
het model van mannelijkheid <strong>en</strong> niet de krijger. Als e<strong>en</strong> Chinese man zachtaardig of<br />
goed gemanierd is dan doet dit niets af aan zijn mannelijkheid (Chou 2000: 35).<br />
Met de opkomst van het neoconfucianisme in de derti<strong>en</strong>de eeuw ontstond er e<strong>en</strong> meer<br />
behoud<strong>en</strong>de stroming op seksueel gebied, die de bestaande erotische vrijhed<strong>en</strong> geleidelijk<br />
aantastte. E<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de <strong>en</strong> meer radicale verandering kwam met de westerse<br />
invloed in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw to<strong>en</strong> christelijke ideeën over homoseksuele ontucht <strong>en</strong><br />
psychiatrische ideeën over seksuele abnormaliteit voet aan de grond kreg<strong>en</strong> in China.<br />
Na de communistische revolutie van 1948 verband<strong>en</strong> de nieuwe leiders seks uit het dagelijkse<br />
lev<strong>en</strong>. Seks werd e<strong>en</strong> taboe <strong>en</strong> homoseksualiteit werd verbod<strong>en</strong> onder het brede<br />
<strong>en</strong> vage concept liumang (in het Engels vertaald als hooliganism, in het Nederlands als<br />
aanstootgev<strong>en</strong>d of antisociaal gedrag). De overheid gebruikte dit wetsartikel onregelmatig<br />
om homolev<strong>en</strong> de kop in te drukk<strong>en</strong>. Het betreff<strong>en</strong>de artikel verdwe<strong>en</strong> in 1997 uit<br />
de strafwet (Chou 2000; Cristini 2007). Ondanks de antihomoseksuele opvatting<strong>en</strong> leefd<strong>en</strong><br />
zelfs veel gehuwde mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong> van elkaar, waardoor zij soms<br />
ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> verkeerd<strong>en</strong> onder sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> met wie zij intiem maar ge<strong>en</strong> seksueel<br />
gedrag mocht<strong>en</strong> verton<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s gold tongxinglian (de Chinese vertaling van het westerse<br />
woord homoseksualiteit) tot 2001 als e<strong>en</strong> psychische afwijking in de Chinese versie van<br />
de classificatie van geestesziektes (Chou 1990: 110-112). Nadat Taiwan <strong>en</strong> Hongkong vanaf<br />
de jar<strong>en</strong> tachtig e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>dige homowereld naar westers voorbeeld hadd<strong>en</strong> ontwikkeld,<br />
is het sinds kort de beurt aan China waar ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> websites, kroeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> disco’s <strong>en</strong> soms<br />
filmfestivals in e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de behoefte van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s voorzi<strong>en</strong>.<br />
Homoseksueel als e<strong>en</strong> zelfstandig naamwoord heeft <strong>nooit</strong> bestaan in het Chinees tot<br />
1980 <strong>en</strong> nog steeds wordt het vooral gebruikt als bijvoeglijk naamwoord. De Chinez<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> het niet over homoseksualiteit in term<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> persoon of id<strong>en</strong>titeit maar van<br />
e<strong>en</strong> handeling of prefer<strong>en</strong>tie. Het gaat over seks of liefde tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van dezelfde<br />
sekse, waarvoor in het Chinees <strong>en</strong> zijn dialect<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de vooral metaforische<br />
omschrijving<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> zoals konijn (tuzi), verslaafd (pijing), knoop (kouzi), glas (boli),<br />
pastei (bingzi), mann<strong>en</strong> in de cirkel (quan lir<strong>en</strong>) of zwerv<strong>en</strong>de mann<strong>en</strong> (piaopiao, zie ook<br />
Wei 2007). Tongzhi is teg<strong>en</strong>woordig de b<strong>en</strong>aming voor lesbi<strong>en</strong>nes, biseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> homomann<strong>en</strong><br />
– e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aming die ze overig<strong>en</strong>s zelf hebb<strong>en</strong> ontwikkeld. In het Kantonees<br />
wordt daarnaast wel naar Engels voorbeeld het nieuwe woord gay-lo (homomann<strong>en</strong>)<br />
gebruikt. Tongzhi heeft historisch gezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positieve connotatie. Het is e<strong>en</strong> vertaling<br />
van het communistische begrip ‘kameraad’, dat refereert aan revolutionair<strong>en</strong> die elkaars<br />
kamerad<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Tong betek<strong>en</strong>t letterlijk zelfde/homo <strong>en</strong> zhi betek<strong>en</strong>t doel, oriëntatie.<br />
309
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Tongzhi kan verwijz<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> homoseksuele voorkeur of naar homoactivisme. Het<br />
indel<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> naar hun seksuele oriëntatie bestond niet in de Chinese taal <strong>en</strong><br />
cultuur zoals in het West<strong>en</strong>, maar met de zelfb<strong>en</strong>oemde tongzhi wordt e<strong>en</strong> stap in die<br />
richting gezet.<br />
17.5 Beeldvorming van Chinez<strong>en</strong> over homoseksualiteit in Nederland<br />
De historische homoverhal<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> Chinese Nederlanders teg<strong>en</strong>woordig wel, maar ze<br />
word<strong>en</strong> toch vooral gezi<strong>en</strong> als iets uit het verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> van de elite. Voor de Chinez<strong>en</strong> van<br />
overzee <strong>en</strong> voor alle migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> in Nederland geldt zeker voor de eerste g<strong>en</strong>eratie<br />
de theorie van koloniale vertraging: de culturele verandering <strong>en</strong> vooruitgang gaat sneller<br />
in het land van herkomst dan bij de geëmigreerde Chinez<strong>en</strong>. Hier blijv<strong>en</strong> ze vasthoud<strong>en</strong><br />
aan de d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong> die h<strong>en</strong> zijn bijgebracht in hun jeugd in het land van herkomst. Deze<br />
ideeën prober<strong>en</strong> ze weer over te drag<strong>en</strong> op hun kinder<strong>en</strong>. Op het gebied van seksualiteit<br />
zijn dit naar Nederlandse maatstav<strong>en</strong> conservatieve opvatting<strong>en</strong>. Zo valt het kc op dat<br />
hij hier ge<strong>en</strong> lesbi<strong>en</strong>nes k<strong>en</strong>t of ziet terwijl lesbische koppels op straat in Hongkong<br />
heel aanwezig zijn. E<strong>en</strong> andere respond<strong>en</strong>t vertelt dat e<strong>en</strong> tante uit Hongkong teg<strong>en</strong> zijn<br />
moeder zei dat ze er niet van uit moest gaan dat haar zoon met e<strong>en</strong> Chinees meisje ging<br />
trouw<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> oproep tot tolerantie uit het herkomstland, maar er was wel e<strong>en</strong> verwijzing<br />
aan gekoppeld naar e<strong>en</strong> tolerant Nederland.<br />
In 2008 hebb<strong>en</strong> het coc <strong>en</strong> het Inspraakorgaan Chinez<strong>en</strong> in het kader van het Dialoogproject<br />
sam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> belegd om het onderwerp homoseksualiteit<br />
bespreekbaar te mak<strong>en</strong>. De meeste Chinese deelnemers gav<strong>en</strong> te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat ze ge<strong>en</strong><br />
onoverkomelijke bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homo’s hebb<strong>en</strong>, zolang het niet e<strong>en</strong> van hun eig<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong><br />
betreft. Mocht dit toch het geval zijn dan staat uiteindelijk het geluk van hun eig<strong>en</strong><br />
kind voorop <strong>en</strong> zal de homoseksuele keuze van het kind <strong>en</strong>igszins geaccepteerd word<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong>zelfde beeld schetste Lulu Wang tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> lezing over sociale acceptatie van homoseksualiteit<br />
in China. Als je maar kinder<strong>en</strong> op de wereld br<strong>en</strong>gt, dan is je taak vervuld.<br />
Wat je daarnaast doet, moet je zelf wet<strong>en</strong> (lezing in D<strong>en</strong> Haag, 26 februari 2009).<br />
Maar dit zijn niet de ervaring<strong>en</strong> van onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> is homoseksualiteit<br />
nog steeds e<strong>en</strong> onbespreekbaar onderwerp onder Chinese Nederlanders. Volg<strong>en</strong>s hw,<br />
voorzitter van de Chinese Radio <strong>en</strong> Televisie, is het e<strong>en</strong> taboe onder zowel de eerste als<br />
de tweede g<strong>en</strong>eratie. Vooral voor de ouder<strong>en</strong> is het onacceptabel, omdat het e<strong>en</strong> schande<br />
is voor de familie. Hij merkt dit aan de manier waarop zij erover prat<strong>en</strong>. Het is erg voor<br />
de familie dat er ge<strong>en</strong> nakomeling<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> zijn. E<strong>en</strong> homoseksuele zoon is e<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong><br />
zoon. Maar ook leeft het idee dat homo’s niet helemaal psychisch in orde zijn. Op e<strong>en</strong><br />
homoseksuele zoon reager<strong>en</strong> ze heel anders dan op homo’s in Nederlandse tv-programma’s.<br />
Daarin kan <strong>en</strong> mag alles want dat is immers van de ‘blank<strong>en</strong> met hun rare eig<strong>en</strong>aardighed<strong>en</strong>’.<br />
Bek<strong>en</strong>de homo-Nederlanders bepal<strong>en</strong> onder Chinez<strong>en</strong> heel sterk het beeld<br />
van homoseksualiteit <strong>en</strong> dat is e<strong>en</strong> beeld dat h<strong>en</strong> vreemd is: te expliciet, te ongeremd.<br />
Volg<strong>en</strong>s hw d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> jonge Chinez<strong>en</strong> er net zo over als oudere, maar uit<strong>en</strong> zij dit anders.<br />
Zij do<strong>en</strong> er vooral lacherig over <strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong> uit. Zij mak<strong>en</strong> homoseksualiteit<br />
belachelijk vanwege onder meer de verme<strong>en</strong>de vrouwelijkheid van homomann<strong>en</strong>.<br />
310
inn<strong>en</strong>l andse zak<strong>en</strong>; chinese nederl anders over homoseksualiteit<br />
Overig<strong>en</strong>s d<strong>en</strong>kt hw dat Nederlandse jonger<strong>en</strong> er net zo over d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksualiteit<br />
ook niet helemaal accepter<strong>en</strong>.<br />
kc vindt ook dat de meeste Chinese families hier nog steeds ouderwets d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: ‘Chinese<br />
ouders van mijn ouders’ g<strong>en</strong>eratie communicer<strong>en</strong> weinig tot niet met hun kinder<strong>en</strong>, dat<br />
is niet zoals bij Nederlandse gezinn<strong>en</strong> thuis. Ik d<strong>en</strong>k dat daardoor onbegrip ontstaat, ze<br />
begrijp<strong>en</strong> elkaar niet. En dat veroorzaakt weer dat ze moeilijk over dat soort onderwerp<strong>en</strong><br />
prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> prat<strong>en</strong> daarom maar helemaal niet.’<br />
Ook py, systeemtherapeut bij M<strong>en</strong>trum, beaamt dit, maar zegt wel dat er veel is veranderd<br />
vergelek<strong>en</strong> met vroeger:<br />
Teg<strong>en</strong>woordig is er veel meer op<strong>en</strong>heid over het onderwerp homoseksualiteit, het is niet meer<br />
zo’n taboe. De oudere g<strong>en</strong>eratie krijgt meer informatie, bek<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> er op<strong>en</strong>lijk<br />
voor uit <strong>en</strong> daardoor wordt er meer over gesprok<strong>en</strong>. Er heerst onder de oudere g<strong>en</strong>eratie wel<br />
e<strong>en</strong> beeld dat alles in Nederland maar kan, <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk op e<strong>en</strong> negatieve manier. Zo wordt<br />
er ook over gesprok<strong>en</strong>. De jongere g<strong>en</strong>eratie krijgt wel de norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> mee van huis<br />
uit, het is ook nog steeds belangrijk voor de jongere g<strong>en</strong>eratie om e<strong>en</strong> goed kind te zijn voor je<br />
ouders. Dus te voldo<strong>en</strong> aan de verwachting<strong>en</strong> van je ouders. Over de gehele breedte is de acceptatie<br />
nog ver weg onder Chinese Nederlanders. Er word<strong>en</strong> bepaalde grapjes over gemaakt,<br />
<strong>en</strong> het beeld bestaat dat homoseksualiteit e<strong>en</strong> geestesziekte is. Als je homo b<strong>en</strong>t, dan b<strong>en</strong> je<br />
psychisch toch niet helemaal in orde.<br />
Ze verwacht dat het drie tot vier g<strong>en</strong>eraties zal dur<strong>en</strong> voordat homoseksualiteit <strong>gewoon</strong><br />
wordt gevond<strong>en</strong>. Want de verwachting van trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> blijft nog steeds<br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>d.<br />
Schaamte <strong>en</strong> geroddel over homoseksuele <strong>en</strong> lesbische kinder<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol bij het in lev<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> van het negatieve beeld. SuC heeft haar ouders verteld dat ze<br />
lesbisch is, maar die ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> het voor zichzelf <strong>en</strong> voor de geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> hop<strong>en</strong> dat<br />
het overwaait. En ll zegt:<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat ze zich ervoor scham<strong>en</strong> als het hun eig<strong>en</strong> zoon of dochter betreft. Niet omdat ze<br />
het erg vind<strong>en</strong>, maar meer omdat ze dan veel gezeik krijg<strong>en</strong> van bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Dit is iets wat ik<br />
absoluut haat van de Chinese bevolking. Het lijkt wel of ze comm<strong>en</strong>taar van de buit<strong>en</strong>wereld<br />
belangrijker vind<strong>en</strong> dan het geluk van hun eig<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>! Gelukkig speelt dit bij mij thuis niet.<br />
Ook cc uit Shanghai zal <strong>nooit</strong> aan zijn ouders vertell<strong>en</strong> dat hij gay is <strong>en</strong> hij is al 40 jaar.<br />
Hij wil ze ge<strong>en</strong> pijn do<strong>en</strong>, want het zal hun verdriet bezorg<strong>en</strong> <strong>en</strong> gezichtsverlies do<strong>en</strong><br />
lijd<strong>en</strong>.<br />
Vader <strong>en</strong> zoon hd <strong>en</strong> kd van Toko Dun Yong nem<strong>en</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>uanceerder standpunt in. Zij<br />
hebb<strong>en</strong> Nederlandse familieled<strong>en</strong> die h<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tolerantere houding<br />
hebb<strong>en</strong> bijgebracht. Zoon kd: ‘Als je kijkt naar mijn g<strong>en</strong>eratie dan wordt daar <strong>gewoon</strong><br />
niet moeilijk over gedaan, het is <strong>gewoon</strong> zo.’ Vader hd merkt wel dat de oudere g<strong>en</strong>eratie<br />
er nogal giechelig over doet. Zij zijn er pas mee in aanraking gekom<strong>en</strong> to<strong>en</strong> zij hier in<br />
Nederland kwam<strong>en</strong>. In China had je het natuurlijk wel, ze hadd<strong>en</strong> erover gelez<strong>en</strong> alle<strong>en</strong><br />
was het niet zo op<strong>en</strong>lijk als hier in Nederland. Voor h<strong>en</strong> is het daardoor iets dat hoort<br />
bij de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving. Er bestaan wel ‘negatieve’ uitdrukking<strong>en</strong> in het Kantonees,<br />
maar niet haatdrag<strong>en</strong>d. Vader <strong>en</strong> zoon d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat ouders in eerste instantie wel<br />
311
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
schrikk<strong>en</strong> als ze hor<strong>en</strong> dat hun kind homo is, maar dat ze zich snel aanpass<strong>en</strong> aan het<br />
gegev<strong>en</strong>. Want zo zijn Chinez<strong>en</strong> ook weer.<br />
Volg<strong>en</strong>s hd <strong>en</strong> kd prat<strong>en</strong> oudere Chinese Nederlanders er niet over. Echte discussies<br />
of op<strong>en</strong> dialog<strong>en</strong> onder die groep over homoseksualiteit zijn er niet, in feite over ge<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kel onderwerp, <strong>en</strong> dat zou typisch Chinees zijn. Je moet je niet bemoei<strong>en</strong> met ‘binn<strong>en</strong>landse’<br />
zak<strong>en</strong>, niet op<strong>en</strong>lijk kritiek gev<strong>en</strong> op de eig<strong>en</strong> groep <strong>en</strong> niet je m<strong>en</strong>ing gev<strong>en</strong>, dat<br />
zijn typisch Chinese waard<strong>en</strong>. hd: ‘In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig zag je in China veel mann<strong>en</strong> hand<br />
in hand lop<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar kwam verder ge<strong>en</strong> seksualiteit aan te pas, het war<strong>en</strong> <strong>gewoon</strong> goede<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Dat was normaal dat ze er zo bij liep<strong>en</strong>.’ kd beaamt dit. To<strong>en</strong> hij in 1992 in<br />
China was <strong>en</strong> de mann<strong>en</strong> hand in hand zag lop<strong>en</strong>, dacht hij dat het homo’s war<strong>en</strong>, maar<br />
de Chinez<strong>en</strong> zeid<strong>en</strong> dat het daar niets mee te mak<strong>en</strong> had. Op de hier g<strong>en</strong>oemde punt<strong>en</strong><br />
bestaan overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> met Marokkan<strong>en</strong> <strong>en</strong> Turk<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> grote nadruk op huwelijk <strong>en</strong><br />
voortplanting, niet prat<strong>en</strong> over ‘binn<strong>en</strong>landse’ problem<strong>en</strong>, zeker niet over seks, <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
homo-erotische straatcultuur in het land van herkomst.<br />
Chinez<strong>en</strong> will<strong>en</strong> vooral niet opvall<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> extreem gedrag verton<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s to zijn<br />
het grijze muiz<strong>en</strong>, die vooral met hun carrière bezig zijn <strong>en</strong> zeker niet de aandacht will<strong>en</strong><br />
trekk<strong>en</strong>, niet als individu <strong>en</strong> niet als groep. Ze will<strong>en</strong> onzichtbaar zijn: ‘Chinez<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong><br />
niet waarom de Marokkan<strong>en</strong> zoveel aandacht vrag<strong>en</strong>. Als ze zich rustig houd<strong>en</strong>,<br />
dan zoud<strong>en</strong> ze niet zoveel problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.’ Chinese Nederlanders hebb<strong>en</strong> de nodige<br />
problem<strong>en</strong> met expliciete homoseksualiteit, omdat die naar buit<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt wat verborg<strong>en</strong><br />
moet blijv<strong>en</strong>. De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn het erover e<strong>en</strong>s dat er nog veel moet gebeur<strong>en</strong><br />
om ervoor te zorg<strong>en</strong> dat het onderwerp homoseksualiteit bespreekbaar wordt <strong>en</strong> geaccepteerd<br />
zal rak<strong>en</strong> onder Chinez<strong>en</strong> in Nederland. De algem<strong>en</strong>e verwachting is dat dit nog<br />
wel e<strong>en</strong> of twee g<strong>en</strong>eraties kan dur<strong>en</strong>.<br />
17.6 Familie <strong>en</strong> seksuele id<strong>en</strong>titeit<br />
E<strong>en</strong> groot obstakel voor acceptatie van homoseksualiteit vormt de familie. Ouders zijn<br />
bang voor schande <strong>en</strong> gezichtsverlies door het geroddel binn<strong>en</strong> de hechte <strong>en</strong> kleine<br />
Chinese geme<strong>en</strong>schap. Voor zulk geklets hal<strong>en</strong> ze niet hun schouders op. Als ze al<br />
bek<strong>en</strong>d zijn met homoseksualiteit, zi<strong>en</strong> ze het als iets raars, als e<strong>en</strong> voorbijgaande fase<br />
of als e<strong>en</strong> psychische afwijking. Vooral de familiale norm van huwelijk <strong>en</strong> voortplanting<br />
vormt e<strong>en</strong> groot probleem. De sociale druk vanuit de geme<strong>en</strong>schap op ouders <strong>en</strong> hun<br />
kinder<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> homo- of lesbo-id<strong>en</strong>titeit nastrev<strong>en</strong>, is sterk. Angst voor het anders zijn<br />
<strong>en</strong> voor het geroddel zorgt ervoor dat Chinez<strong>en</strong> <strong>nooit</strong> <strong>en</strong> te nimmer hun ‘problem<strong>en</strong>’<br />
zull<strong>en</strong> besprek<strong>en</strong> met ander<strong>en</strong>. Ze houd<strong>en</strong> die voor zich. Ze moet<strong>en</strong> vooral do<strong>en</strong> alsof er<br />
niets aan de hand is <strong>en</strong> alles volg<strong>en</strong>s het trouwboekje verloopt.<br />
Zelfs de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die niet of nauwelijks in e<strong>en</strong> hechte Chinese geme<strong>en</strong>schap zitt<strong>en</strong>,<br />
voel<strong>en</strong> die sociale druk. Omwille van de ouders moet de schone schijn word<strong>en</strong> opgehoud<strong>en</strong>.<br />
Hierdoor kom<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s in e<strong>en</strong> dubbellev<strong>en</strong> terecht. Dat kan gevolg<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> voor hun psychische welbevind<strong>en</strong>. De meeste homoseksuele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
verteld<strong>en</strong> dat ze <strong>en</strong>ige tijd depressief war<strong>en</strong> geweest, niet meer wist<strong>en</strong> wie ze war<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wanhopig op zoek ging<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de seksuele id<strong>en</strong>titeit: al dan niet trouw<strong>en</strong>;<br />
hetero, homo of bi. Sommig<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> zelfs de w<strong>en</strong>s normaal, dus ge<strong>en</strong> homo of lesbo,<br />
312
inn<strong>en</strong>l andse zak<strong>en</strong>; chinese nederl anders over homoseksualiteit<br />
te zijn. Zoals SaC zegt over zijn homoseksuele beginjar<strong>en</strong>: ‘Als er e<strong>en</strong> pil was waardoor ik<br />
normaal werd, dan zou ik die gelijk ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.’<br />
Niet alle ouders zijn op het eerste gezicht ev<strong>en</strong> afwijz<strong>en</strong>d. E<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t is van Indonesisch-Chinese<br />
afkomst <strong>en</strong> zijn ouders<br />
[...] wild<strong>en</strong> graag tolerant overkom<strong>en</strong>. Maar in de loop der jar<strong>en</strong> heb ik gemerkt dat ze emotioneel<br />
gezi<strong>en</strong> toch last hebb<strong>en</strong> van mijn homoseksualiteit. Mijn moeder begint te dem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ik merk nu dat ze diep van binn<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> heeft met mijn homo-zijn. Door de ziekte heeft ze<br />
nu ge<strong>en</strong> rem meer op haar uitsprak<strong>en</strong> <strong>en</strong> gooit ze dus alles eruit.<br />
Hij vond op zijn 19e e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d die zijn ouders <strong>nooit</strong> hebb<strong>en</strong> geaccepteerd. Ondanks e<strong>en</strong><br />
uiterlijk tolerante houding bleef het gevoel negatief.<br />
Soms d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ouders dat homoseksueel gedrag e<strong>en</strong> fase is <strong>en</strong> dat het wel over gaat zodra<br />
hun kinder<strong>en</strong> getrouwd zijn. Er wordt druk uitgeoef<strong>en</strong>d om e<strong>en</strong> geschikte partner te<br />
vind<strong>en</strong> van de andere sekse. SuC zegt dat ze er gek van wordt dat haar moeder keer op<br />
keer polst of ze deze of g<strong>en</strong>e jong<strong>en</strong> leuk vindt <strong>en</strong> hem aanprijst als e<strong>en</strong> geschikte man<br />
om mee te trouw<strong>en</strong>. Ze voelt zich niet serieus g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door haar moeder, doordat haar<br />
eig<strong>en</strong> gevoel<strong>en</strong>s totaal g<strong>en</strong>egeerd word<strong>en</strong>.<br />
De spanning die het meebr<strong>en</strong>gt om op te boks<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de verwachting<strong>en</strong> van ouders <strong>en</strong><br />
omgeving <strong>en</strong> tegelijk de seksuele id<strong>en</strong>titeit te ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, leidt tot schuldgevoel<strong>en</strong>s – e<strong>en</strong><br />
goed kind zijn zit namelijk als het ware in de g<strong>en</strong><strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> de hiërarchische structuur is<br />
het ook e<strong>en</strong> verplichting om gehoorzaam aan de ouders te zijn. E<strong>en</strong> kind dat niet trouwt,<br />
voldoet niet aan verwachting<strong>en</strong> van voortplanting <strong>en</strong> volgzaamheid. Het brek<strong>en</strong> met je<br />
ouders vanwege je seksuele id<strong>en</strong>titeit is eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong> optie <strong>en</strong> komt ook niet in Chinese<br />
homo’s op. Dit wordt h<strong>en</strong> vaak verwet<strong>en</strong> door hun Nederlandse partner. py ziet dit onbegrip<br />
of cultuurverschil vaak in haar praktijk:<br />
Wat ik de Chinese homo’s wil meegev<strong>en</strong>, is dat ze niet per se de familieband<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong> te verbrek<strong>en</strong>.<br />
Dit is de m<strong>en</strong>taliteit van de Nederlanders, je moet t<strong>en</strong> all<strong>en</strong> tijde voor jezelf opkom<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> voor jezelf uitkom<strong>en</strong> ook al betek<strong>en</strong>t dit het verbrek<strong>en</strong> van de familieband<strong>en</strong>. Maar voor e<strong>en</strong><br />
Chinees is dit ond<strong>en</strong>kbaar.<br />
Ook yc beaamt dit. Hij is afkomstig uit Hongkong <strong>en</strong> woont nu ruim ti<strong>en</strong> jaar in<br />
Nederland met e<strong>en</strong> Nederlandse partner. Hij heeft dit probleem niet met zijn vri<strong>en</strong>d,<br />
maar herk<strong>en</strong>t wel het onbegrip van in het bijzonder Nederlanders, die hem <strong>en</strong> ander<strong>en</strong><br />
verwijt<strong>en</strong> dat ze niet voor zichzelf opkom<strong>en</strong>. Nederlanders hebb<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s hem sterker<br />
dan andere westerling<strong>en</strong> dat je voor jezelf <strong>en</strong> je eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit moet opkom<strong>en</strong>, ook al<br />
betek<strong>en</strong>t dit dat je moet brek<strong>en</strong> met je familie. Het niet opkom<strong>en</strong> voor je eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit<br />
betek<strong>en</strong>t het verlooch<strong>en</strong><strong>en</strong> van jezelf <strong>en</strong> dus je lev<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> grote leug<strong>en</strong>. Hier<br />
is hij het niet mee e<strong>en</strong>s, want homoseksualiteit is maar e<strong>en</strong> klein onderdeel van zijn<br />
id<strong>en</strong>titeit. Hij hoeft zijn seksuele id<strong>en</strong>titeit niet uit te drag<strong>en</strong> zoals veel Nederlandse homoseksuel<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong> <strong>en</strong> zou zich daar niet prettig bij voel<strong>en</strong>. Maar dit betek<strong>en</strong>t niet dat hij<br />
zichzelf niet accepteert, hij uit het <strong>gewoon</strong> anders.<br />
ll is gebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> getog<strong>en</strong> in Noord-Brabant <strong>en</strong> vrij westers opgevoed. Hij zegt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
dat het homo-zijn maar e<strong>en</strong> klein onderdeel van zijn id<strong>en</strong>titeit is. Hij heeft niet de<br />
313
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
behoefte om ermee te koop te lop<strong>en</strong>, maar dat wil niet zegg<strong>en</strong> dat hij er niet voor uitkomt:<br />
‘Heteroseksuel<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> toch ook niet de hele tijd dat ze hetero zijn?’<br />
Hier valt e<strong>en</strong> groot verschil in de b<strong>en</strong>adering <strong>en</strong> de betek<strong>en</strong>is van de homoseksuele<br />
id<strong>en</strong>titeit bij Nederlanders <strong>en</strong> Chinez<strong>en</strong> vast te stell<strong>en</strong>: ‘The motto “We are here, we are<br />
queer, get used to it!” is predicated upon individualism and confrontational politics in<br />
which the right to one’s body is c<strong>en</strong>tral of importance.’ (Chou 2000: 50). Door e<strong>en</strong> meer<br />
collectivistische houding treedt het ‘ik’ op de achtergrond, waardoor homoseksuele<br />
voorkeur<strong>en</strong> onzichtbaar blijv<strong>en</strong>. Het christ<strong>en</strong>dom k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> cultuur van teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> ideologie van goed <strong>en</strong> kwaad, van zwart <strong>en</strong> wit. In de confucianistische <strong>en</strong> taoïstische<br />
leer staan balancer<strong>en</strong> <strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal, het yin-yangprincipe. Het goede heeft<br />
het kwade nodig <strong>en</strong> vice versa, alles draait om ev<strong>en</strong>wicht <strong>en</strong> redelijkheid. Dit kan het<br />
gedrag verklar<strong>en</strong> van Chinese homo’s dat zij <strong>nooit</strong> voor het één zull<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, hun seksuele<br />
id<strong>en</strong>titeit, door iets anders op te offer<strong>en</strong>, namelijk de band met hun ouders. Zij zull<strong>en</strong><br />
meestal zoek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> gebalanceerde oplossing waarin soms het zwart zal overheers<strong>en</strong>,<br />
soms het wit maar meestal het grijs. Hoewel de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nadruk legg<strong>en</strong> op<br />
ev<strong>en</strong>wicht <strong>en</strong> ontwikkeling, lijk<strong>en</strong> die niet te bestaan op het gebied van g<strong>en</strong>der <strong>en</strong> seksualiteit<br />
– onderwerp<strong>en</strong> waarover juist sterk dichotoom wordt gedacht in term<strong>en</strong> van man<br />
<strong>en</strong> vrouw, wel of ge<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> waarbij homoseksualiteit e<strong>en</strong> onbesprok<strong>en</strong>,<br />
uitgeslot<strong>en</strong> categorie blijft.<br />
17.7 Homoseksualiteit als psychische stoornis<br />
Ook Chinese opvatting<strong>en</strong> over psychische aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> veel over het gedrag<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van homoseksualiteit. Tot 2001 is homoseksualiteit in China officieel<br />
beschouwd als e<strong>en</strong> geestesziekte. Veel Chinez<strong>en</strong> in Nederland zijn ev<strong>en</strong>wel niet goed<br />
bek<strong>en</strong>d met ‘psychiatrie’ <strong>en</strong> ‘psychiatrische zorg’ (Yip et al. 2005) <strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het moeilijk<br />
om over dit soort onderwerp<strong>en</strong> te prat<strong>en</strong> – ook als iemand in hun naaste omgeving e<strong>en</strong><br />
psychiatrische behandeling ondergaat. Toch d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ze ondanks dit gebrek aan k<strong>en</strong>nis<br />
dat homo’s <strong>en</strong> lesbo’s geestelijk niet helemaal in orde zijn, maar daarbij baser<strong>en</strong> ze zich<br />
niet zozeer op wet<strong>en</strong>schappelijke als wel op populaire voorstelling<strong>en</strong> van gekte. Homoseksualiteit<br />
zi<strong>en</strong> zij ook niet als e<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit, maar als e<strong>en</strong> aangeleerde afwijking die<br />
door e<strong>en</strong> verkeerde opvoeding kan ontstaan.<br />
Vanwege hun collectivistische gedachtegoed zi<strong>en</strong> Chinez<strong>en</strong> e<strong>en</strong> psychische aando<strong>en</strong>ing<br />
niet als iets individueels, maar collectiefs. Het individu is nauw verbond<strong>en</strong> met de familie,<br />
die het als e<strong>en</strong> fal<strong>en</strong> ervaart als zij het gedrag van het zieke kind niet kan beïnvloed<strong>en</strong><br />
(Lin 1981). Het sociale stigma rust dus niet alle<strong>en</strong> op het individu, maar op de hele familie<br />
(Yip et al. 2005). Dit verklaart het gedrag van ouders als zij erachter kom<strong>en</strong> dat hun kind<br />
homoseksueel is. Zij zi<strong>en</strong> homoseksualiteit immers vaak als e<strong>en</strong> psychische aando<strong>en</strong>ing.<br />
Ouders wet<strong>en</strong> niet wat ze ermee aan moet<strong>en</strong> <strong>en</strong> prober<strong>en</strong> op allerlei manier<strong>en</strong> ervoor<br />
te zorg<strong>en</strong> dat hun kind ‘normaal’ wordt: door te prat<strong>en</strong>, door druk uit te oef<strong>en</strong><strong>en</strong>, soms<br />
door het onderwerp te neger<strong>en</strong> <strong>en</strong> te do<strong>en</strong> alsof het niet kan bestaan. Als ander<strong>en</strong> erachter<br />
kom<strong>en</strong> dat hun kind homo of lesbo is, dan word<strong>en</strong> zij erop aangekek<strong>en</strong> dat ze hun<br />
kind niet goed hebb<strong>en</strong> opgevoed. De homoseksuele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> van dit verwijt.<br />
Zij lop<strong>en</strong> met het schuldgevoel dat ze dit hun ouders <strong>en</strong> familie aando<strong>en</strong> <strong>en</strong> tegelijkertijd<br />
314
inn<strong>en</strong>l andse zak<strong>en</strong>; chinese nederl anders over homoseksualiteit<br />
wordt dit schuldgevoel versterkt door de reactie van hun ouders. Het schaamtegevoel<br />
van ouders slaat over op het kind, dat immers de veroorzaker is. De kinder<strong>en</strong> voel<strong>en</strong><br />
zich schuldig vanwege hun ouders die zich scham<strong>en</strong> voor de geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> tegelijk de<br />
schuld krijg<strong>en</strong> dat hun kinder<strong>en</strong> homo of lesbo zijn geword<strong>en</strong>.<br />
Het ‘ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>’ van je eig<strong>en</strong> seksuele id<strong>en</strong>titeit kan leid<strong>en</strong> tot psychische stoorniss<strong>en</strong>.<br />
py heeft mom<strong>en</strong>teel e<strong>en</strong> Chinese jongeman uit China als cliënt. Hij is hier gekom<strong>en</strong> om<br />
e<strong>en</strong> familielid dat hier studeert te steun<strong>en</strong>. Maar zijn Chinese partner is hier ook <strong>en</strong> dat<br />
wet<strong>en</strong> zijn ouders niet. Zij wet<strong>en</strong> niet dat hij homo is, zij d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat hij zich opoffert<br />
voor het familielid. Hij heeft e<strong>en</strong> psychose gehad <strong>en</strong> loopt daarom bij M<strong>en</strong>trum. Voor<br />
zijn gevoel heeft hij zijn ouders voor de gek gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat dubbellev<strong>en</strong> heeft hem volg<strong>en</strong>s<br />
zijn therapeute psychisch stuk gemaakt. Hij is blij dat hij in Nederland is zodat hij<br />
zijn eig<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> kan leid<strong>en</strong>, maar voelt zich er tegelijkertijd schuldig over. Hij zal <strong>nooit</strong><br />
aan zijn ouders kunn<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> dat hij homoseksueel is. Hij mijdt hier zo veel mogelijk<br />
Chinez<strong>en</strong> omdat hij bang is dat er over hem wordt geroddeld.<br />
kd had e<strong>en</strong> personeelslid dat uit China kwam om hier te werk<strong>en</strong>. Het was overduidelijk<br />
dat hij homo was, maar de jong<strong>en</strong> ontk<strong>en</strong>de dit. Op e<strong>en</strong> dag draaide hij helemaal door<br />
<strong>en</strong> schreeuwde hij de hele tijd: ‘Ik b<strong>en</strong> e<strong>en</strong> meisje!’ kd vindt het begrijpelijk dat dit soort<br />
ding<strong>en</strong> gebeurt als je je hele lev<strong>en</strong> moet ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat je homo b<strong>en</strong>t; dan komt er e<strong>en</strong><br />
punt dat je het psychisch niet meer aankan.<br />
Het beeld dat homoseksualiteit iets raars is <strong>en</strong> dat homo’s niet helemaal in orde zijn,<br />
is ook in China zeer sterk volg<strong>en</strong>s a a <strong>en</strong> cc. Er is dan wel iets veranderd in China, maar<br />
zeker ouder<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s als gekke <strong>en</strong> vieze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van wie je ver weg moet<br />
blijv<strong>en</strong>. Voor h<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> homo noch man noch vrouw, dus eig<strong>en</strong>lijk niets. De onmannelijkheid<br />
van homomann<strong>en</strong> <strong>en</strong> de onvrouwelijkheid van lesbovrouw<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol te spel<strong>en</strong> in het idee dat ze gestoord zijn.<br />
17.8 Coming-out<br />
De homoseksuele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> van all<strong>en</strong> aansluiting of hulp gezocht bij<br />
e<strong>en</strong> (allochtone) homo-organisatie. Wel zijn ze, via internet of hun eig<strong>en</strong> netwerk, in<br />
contact gekom<strong>en</strong> met andere (Chinese) homoseksuel<strong>en</strong>. Voor respond<strong>en</strong>t x x zijn internationale<br />
contact<strong>en</strong> via het internet e<strong>en</strong> cruciaal instrum<strong>en</strong>t geweest in de zoektocht<br />
naar <strong>en</strong> acceptatie van zijn eig<strong>en</strong> seksuele id<strong>en</strong>titeit. Hij wilde altijd e<strong>en</strong> ‘normale stoere<br />
jong<strong>en</strong> zijn die <strong>gewoon</strong> van meisjes houdt’. Aan het eind van de middelbare school dacht<br />
hij romantisch aangetrokk<strong>en</strong> te zijn tot meisjes <strong>en</strong> erotisch tot jong<strong>en</strong>s.<br />
To<strong>en</strong> ik bijna 22 was, dus anderhalf jaar geled<strong>en</strong> of zo… was ik toch zo depressief aan het<br />
word<strong>en</strong>. Het lev<strong>en</strong> leek uitzichtloos. Ope<strong>en</strong>s ging ik met homo’s prat<strong>en</strong> op internet <strong>en</strong> to<strong>en</strong> ging<br />
het steeds beter. Begon mijn homoseksualiteit steeds meer te accepter<strong>en</strong> <strong>en</strong> besprak met andere<br />
homo’s van alles <strong>en</strong> nog wat. [Na <strong>en</strong>ige tijd] maakte ik vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> met Nederlandse homo’s<br />
<strong>en</strong> nu b<strong>en</strong> ik uit de kast bij al mijn vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, ook bij heterovri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Die vond<strong>en</strong> het niet erg <strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> blijkbaar ook altijd al e<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> gehad. Huisg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> het ook, sommige<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op het werk.<br />
315
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Bij zijn familie <strong>en</strong> bij Chinese vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> is hij niet uit de kast. Want het kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
mag steeds soepeler verlop<strong>en</strong> bij andere Nederlanders, bij de Chinese gaat het nog steeds<br />
moeizaam.<br />
Ook mh is door middel van het internet achter haar eig<strong>en</strong> seksuele id<strong>en</strong>titeit gekom<strong>en</strong>.<br />
Zij vond het altijd raar dat zij jong<strong>en</strong>s niet zo interessant vond zoals al haar vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong>.<br />
Op het internet is ze informatie gaan zoek<strong>en</strong> over homoseksualiteit <strong>en</strong> daardoor begon<br />
ze erg aan zichzelf te twijfel<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> ze op haar 18e in China op vakantie was <strong>en</strong> verliefd<br />
werd op e<strong>en</strong> meisje, was dat e<strong>en</strong> bevestiging voor haarzelf. Ze is out voor iedere<strong>en</strong> behalve<br />
haar ouders, maar <strong>en</strong>kele familieled<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> het wel.<br />
a a <strong>en</strong> cc zijn uit Shanghai gekom<strong>en</strong>. Andere Chinez<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ze hier eig<strong>en</strong>lijk niet.<br />
Verder kom<strong>en</strong> ze in contact met Nederlandse homo’s via hun partners. Hun wereld is erg<br />
beperkt hier. Ze zijn uit China weggegaan omdat het lev<strong>en</strong> als homo daar niet zo vrij is.<br />
cc heeft er veel voor moet<strong>en</strong> inlever<strong>en</strong> want het luxe lev<strong>en</strong>tje dat hij daar had, heeft hij<br />
hier niet. Hij woont sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Nederlandse man, maar de communicatie verloopt<br />
moeizaam. Zijn Engels is niet zo heel erg goed <strong>en</strong> zijn vri<strong>en</strong>d spreekt ge<strong>en</strong> Chinees.<br />
cc was verloofd met e<strong>en</strong> meisje in China to<strong>en</strong> hij op e<strong>en</strong> dag in e<strong>en</strong> straat kwam die e<strong>en</strong><br />
homostraat was, maar dat wist hij niet. Hij werd aangesprok<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> goed uitzi<strong>en</strong>de<br />
Chinese man die hem vroeg of hij wat met hem wilde gaan drink<strong>en</strong>. cc was erg verleg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ging niet mee, maar hij had wel zijn nummer aan die man gegev<strong>en</strong>. Deze man belde<br />
hem voortdur<strong>en</strong>d <strong>en</strong> cc voelde zich gevleid maar ook beschaamd <strong>en</strong> vies. Na <strong>en</strong>ige tijd<br />
is het toch wat geword<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> h<strong>en</strong>, ook al was de man getrouwd <strong>en</strong> had hij kinder<strong>en</strong><br />
terwijl cc nog steeds was verloofd. Na deze affaire heeft hij e<strong>en</strong> andere man ontmoet,<br />
die hij niet aantrekkelijk vond, maar deze man was erg zorgzaam <strong>en</strong> steunde hem financieel<br />
in zijn luxe lev<strong>en</strong>tje. Hij is to<strong>en</strong> met deze man gaan sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij zijn acht jaar<br />
bij elkaar geblev<strong>en</strong>. Zijn verloving heeft hij verbrok<strong>en</strong>, want hij <strong>en</strong> zijn vri<strong>en</strong>din hadd<strong>en</strong><br />
op het laatst alle<strong>en</strong> maar ruzie.<br />
kc geeft e<strong>en</strong> voorbeeld van heteroseksuele vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid die het bewustzijn van<br />
homoseksuele opties vrijwel uitsluit. To<strong>en</strong> de zanger <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s populairste filmacteur<br />
uit Hongkong, Leslie Cheung, in 2003 op 46-jarige leeftijd e<strong>en</strong> einde aan zijn lev<strong>en</strong><br />
maakte vanwege depressies <strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong>, werd hem door bericht<strong>en</strong> in de<br />
media duidelijk dat Cheung homoseksueel was – iets wat overig<strong>en</strong>s al langer bek<strong>en</strong>d<br />
was. Cheung was in het begin van zijn carrière met e<strong>en</strong> vrouw getrouwd geweest maar<br />
speelde in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig homoroll<strong>en</strong> in films als Farewell My Concubine (1993) <strong>en</strong><br />
had in 1997 tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> concert gesprok<strong>en</strong> over zijn twee grootste liefdes, zijn moeder<br />
<strong>en</strong> zijn minnaar. To<strong>en</strong> kc in 2003 hoorde van Cheungs homoseksuele voorkeur, kon hij<br />
‘het <strong>gewoon</strong> niet gelov<strong>en</strong>, want hij was voor mij altijd heteroseksueel. Later to<strong>en</strong> ik alles<br />
ging terughal<strong>en</strong>, dan valt alles op zijn plek, de ding<strong>en</strong> klopp<strong>en</strong>.’ Voor alle homoseksuele<br />
signal<strong>en</strong> die hij achteraf ope<strong>en</strong>s herk<strong>en</strong>de, was hij vele jar<strong>en</strong> blind geweest.<br />
17.9 Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Aan de mann<strong>en</strong>kant had China e<strong>en</strong> rijke homoseksuele geschied<strong>en</strong>is maar die ligt ver<br />
terug, voor 1900. Onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> ervan, maar het speelt ge<strong>en</strong> rol meer in de<br />
huidige seksuele opvatting<strong>en</strong>. Die word<strong>en</strong> nu vooral bepaald door trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong><br />
316
inn<strong>en</strong>l andse zak<strong>en</strong>; chinese nederl anders over homoseksualiteit<br />
krijg<strong>en</strong>. Dat biedt de voornaamste achtergrond voor het onbegrip rond homoseksuele<br />
id<strong>en</strong>tificaties. Het maakt dat jonge homo’s <strong>en</strong> lesbo’s niet met hun seksuele voorkeur<strong>en</strong><br />
voor de draad durv<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> bij hun ouders <strong>en</strong> verdere familie. Het drukt zowel op meisjes<br />
als op jong<strong>en</strong>s, maar vooral op oudste zon<strong>en</strong>. Het komt voort uit Chinese cultuur,<br />
geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> filosofie. Als maar aan de verplichting van huwelijk <strong>en</strong> voortplanting<br />
was voldaan, maakte het vroeger niet veel uit hoe m<strong>en</strong> zijn seksuele lev<strong>en</strong> inrichtte. Die<br />
op<strong>en</strong>heid is er teg<strong>en</strong>woordig niet meer, althans ge<strong>en</strong> van onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> spreekt<br />
erover. Voor de huidige g<strong>en</strong>eratie van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s is die dubbele verplichting<br />
e<strong>en</strong> vrijwel onoverkomelijk obstakel geword<strong>en</strong>, hoewel uit de literatuur bek<strong>en</strong>d is dat<br />
sommige homo’s <strong>en</strong> lesbo’s de weg kiez<strong>en</strong> van trouw<strong>en</strong>, kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte<br />
scheid<strong>en</strong>, waarmee de weg naar e<strong>en</strong> zelfgekoz<strong>en</strong> seksueel lev<strong>en</strong> op<strong>en</strong> ligt.<br />
E<strong>en</strong> ander obstakel is e<strong>en</strong> Chinese filosofie van strev<strong>en</strong> naar harmonie. Dat is e<strong>en</strong> nobel<br />
ideaal, maar het kan ook betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat het individu niet seksueel uit de pas mag lop<strong>en</strong>.<br />
Zo zegg<strong>en</strong> onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat homo’s <strong>en</strong> lesbo’s e<strong>en</strong> balans zoek<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong><br />
w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> die van hun ouders. Dat betek<strong>en</strong>t dat ze niet kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> confrontatie<br />
met hun familie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> onverbloemd kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Het gaat sam<strong>en</strong> met het idee dat<br />
Chinez<strong>en</strong> vooral niet will<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>. Nederlanders zoud<strong>en</strong> h<strong>en</strong> daarom grijze muiz<strong>en</strong><br />
noem<strong>en</strong>, maar Chinez<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> het zelf eerder als discretie. Chinese homo’s <strong>en</strong> lesbo’s legitimer<strong>en</strong><br />
dit met het idee dat niet hun hele lev<strong>en</strong> bepaald is door hun seksuele voorkeur<br />
of dat hetero’s ook niet de hele tijd van de dak<strong>en</strong> roep<strong>en</strong> dat ze hetero zijn. Het verwijt<br />
aan de Nederlandse homo’s is k<strong>en</strong>nelijk, net als bij andere etnische minderhed<strong>en</strong>, dat<br />
ze hun hele lev<strong>en</strong> ophang<strong>en</strong> aan hun erotische prefer<strong>en</strong>ties. Het is de vraag in hoeverre<br />
allochtone <strong>en</strong> autochtone homo’s <strong>en</strong> lesbo’s op dit punt van elkaar verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> of deze<br />
afwijzing van expliciete vorm<strong>en</strong> van homoseksualiteit niet eerder e<strong>en</strong> def<strong>en</strong>sieve reactie<br />
is in alle groep<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> derde belangrijk obstakel voor homoseksuele keuzes is de sterke sociale controle,<br />
die tot uitdrukking komt in geroddel. Misschi<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> ouders hun homokinder<strong>en</strong><br />
makkelijker accepter<strong>en</strong> als ze niet bang war<strong>en</strong> voor de schande die het bij Chinez<strong>en</strong> is om<br />
e<strong>en</strong> homolev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong>, niet alle<strong>en</strong> voor de persoon zelf maar meer nog voor de ouders,<br />
die medeverantwoordelijk word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> voor zulk ‘vreemd’ gedrag. Om geroddel in<br />
Chinese geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> – die meestal hecht <strong>en</strong> klein zijn, – te voorkom<strong>en</strong>, kan homoseksualiteit<br />
beter stil word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>. Hetzelfde geldt voor psychische ziekt<strong>en</strong>. Homoseksualiteit<br />
wordt als e<strong>en</strong> psychiatrische stoornis gezi<strong>en</strong> in de Chinese geme<strong>en</strong>schap.<br />
Sinds 2001 is in China homoseksualiteit afgevoerd van de lijst van zulke afwijking<strong>en</strong>,<br />
zoals al veel langer in Nederland, wat e<strong>en</strong> positieve bijdrage kan lever<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> grotere<br />
acceptatie van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s onder Chinez<strong>en</strong> in Nederland. Maar deze verandering<br />
moet dan wel in ruimere kring bek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong>. Hetzelfde geldt voor de snelle <strong>en</strong> positieve<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> rond homoseksualiteit <strong>en</strong> -emancipatie in de herkomstland<strong>en</strong>.<br />
Chinese homo’s <strong>en</strong> lesbo’s mak<strong>en</strong> nauwelijks gebruik van de voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> die er in<br />
Nederland voor h<strong>en</strong> bestaan. Zij vind<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> aansluiting bij (autochtone) homo-organisaties.<br />
Hun informatie lijk<strong>en</strong> ze vooral te betrekk<strong>en</strong> van internet waar ze vaak hun homo-<br />
<strong>en</strong> lesbocontact<strong>en</strong> opdo<strong>en</strong>, soms vooral met andere Chinez<strong>en</strong>. De Chinese homo’s die<br />
Nederlandse partners hebb<strong>en</strong>, ervar<strong>en</strong> naast taalproblem<strong>en</strong> ook culturele verschill<strong>en</strong> die<br />
de relatie bemoeilijk<strong>en</strong>. Zo stell<strong>en</strong> autochton<strong>en</strong> de Chinese discretie niet op prijs <strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
317
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
die als in de kast zitt<strong>en</strong> – ongew<strong>en</strong>st voor Nederlanders, door Chinez<strong>en</strong> eerder als hun<br />
leefwijze ervar<strong>en</strong>.<br />
Op basis van onze interviews valt niet te bepal<strong>en</strong> welke rol opleiding speelt in acceptatie<br />
van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. De bezwar<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> vooral cultureel te zijn <strong>en</strong> de jongere g<strong>en</strong>eratie,<br />
die meer is geïntegreerd <strong>en</strong> hoger is opgeleid, zou volg<strong>en</strong>s onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
iets toleranter zijn. De invloed van religie op de houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
lijkt beperkt. Anders dan bij christelijk-orthodoxe of islamitische Nederlanders vormt<br />
godsdi<strong>en</strong>st nauwelijks e<strong>en</strong> obstakel onder Chinese Nederlanders. In de regel wordt het<br />
confucianisme ook niet als e<strong>en</strong> religie maar als e<strong>en</strong> filosofie gezi<strong>en</strong>. De grote waarde die<br />
daarin wordt toegek<strong>en</strong>d aan huwelijk <strong>en</strong> voortplanting leeft in ieder geval heel sterk in<br />
de Chinese geme<strong>en</strong>schap. Van de ruimte die in het confucianisme werd gebod<strong>en</strong> aan<br />
seksuele escapades buit<strong>en</strong> het huwelijk wordt ge<strong>en</strong> melding meer gemaakt <strong>en</strong> ook niet<br />
van person<strong>en</strong> die daarvan gebruikmak<strong>en</strong>. De meer seksueel repressieve kant van de<br />
Chinese filosofie leeft voort, de liberalere kant wordt misk<strong>en</strong>d. Toch vall<strong>en</strong> er bij heteroseksuele<br />
relatievorming verandering<strong>en</strong> te constater<strong>en</strong> zoals e<strong>en</strong> vrijere partnerkeuze <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> zwakkere voortplantingsplicht, die hoop gev<strong>en</strong> dat ook homoseksualiteit meer geaccepteerd<br />
zal rak<strong>en</strong>.<br />
Onder Chinez<strong>en</strong> bestaan ideeën van g<strong>en</strong>derinversie – dat homomann<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> echte mann<strong>en</strong><br />
zijn <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> echte vrouw<strong>en</strong>. Hierover hebb<strong>en</strong> we slechts weinig<br />
informatie gevond<strong>en</strong> in interviews <strong>en</strong> literatuur. Het lijkt vooral te mak<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> met<br />
de verplichting voor mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> om te trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die daar niet aan voldo<strong>en</strong>, zijn g<strong>en</strong>derdissid<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, die op afwijzing kunn<strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Gezi<strong>en</strong> de voorbeeld<strong>en</strong> die de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>, lijk<strong>en</strong> die ideeën onder Chinez<strong>en</strong> in<br />
zowel Nederland als China te lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn dus niet ontstaan na de migratie. Deze voorstelling<br />
dat homo’s <strong>en</strong> lesbo’s niet voldo<strong>en</strong> aan g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat dit e<strong>en</strong> bezwaar is,<br />
del<strong>en</strong> Chinez<strong>en</strong> met de meeste andere (nieuwe) Nederlanders.<br />
Hoe kan de situatie voor Chinees-Nederlandse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s word<strong>en</strong> verbeterd? E<strong>en</strong><br />
belangrijke optie ligt in het meer op elkaar afstemm<strong>en</strong> van de eis<strong>en</strong> van de familie <strong>en</strong> de<br />
w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. E<strong>en</strong> manier is om duidelijk te mak<strong>en</strong> dat homoseksualiteit<br />
<strong>en</strong> reproductie elkaar niet uitsluit<strong>en</strong>, zeker niet nu het huwelijk is op<strong>en</strong>gesteld voor<br />
par<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht, <strong>en</strong> te wijz<strong>en</strong> op mogelijkhed<strong>en</strong> voor lesbo’s <strong>en</strong> homo’s van<br />
biologische <strong>en</strong> kunstmatige voortplanting <strong>en</strong> adoptie. Aansluiting met de allochtone<br />
of autochtone homo- <strong>en</strong> lesbobeweging is gew<strong>en</strong>st zodat Hollandse tongzhi e<strong>en</strong> gezicht<br />
krijg<strong>en</strong>. Homovri<strong>en</strong>delijke moeders <strong>en</strong> zusters die zelf hebb<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> onder de patriarchale<br />
verhouding<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorlichting gev<strong>en</strong>, ouders help<strong>en</strong> hun schaamte te overwinn<strong>en</strong>,<br />
sociale druk doorbrek<strong>en</strong> <strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> dat homoseksualiteit ge<strong>en</strong> gekte is. Gezi<strong>en</strong><br />
het belang van internet voor jonge Chinez<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> daarvan beter word<strong>en</strong><br />
ingezet, zoals met e<strong>en</strong> website over homoseksualiteit gericht op Nederlandse Chinez<strong>en</strong><br />
of met filmpjes op YouTube. Ouders kunn<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd word<strong>en</strong> via de Chinese media.<br />
Er zit voorlopig nog weinig beweging in de houding van Chinese Nederlanders teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit <strong>en</strong> hun geme<strong>en</strong>schap blijft relatief geslot<strong>en</strong>, maar kans<strong>en</strong> op positieve<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> rond homo-emancipatie lijk<strong>en</strong> bij h<strong>en</strong> beter dan bij Marokkaanse of<br />
Turkse Nederlanders, bij wie culturele <strong>en</strong> religieuze afwijzing sterker is.<br />
318
inn<strong>en</strong>l andse zak<strong>en</strong>; chinese nederl anders over homoseksualiteit<br />
Noot<br />
1 Het ging om e<strong>en</strong> relatief jonge groep, die hier kwam om te werk<strong>en</strong>. Ze war<strong>en</strong> gemiddeld 26 jaar bij<br />
immigratie, terwijl die leeftijd voor de Chinez<strong>en</strong> uit Hongkong lager lag: 20 jaar bij de mann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
22 jaar bij de vrouw<strong>en</strong>.<br />
Bijlage bij hoofdstuk 17<br />
Interviews<br />
E<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t heeft uitdrukkelijk verzocht om anoniem te blijv<strong>en</strong>, de rest had ge<strong>en</strong><br />
probleem met naamsvermelding.<br />
Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />
Naam leeftijd m/v beroep herkomst<br />
Awah (aa) 41 m kamermeisje Shanghai<br />
Wim Boef (wb) 51 m werkloos Nederland-blank<br />
Sander Chan (SaC) 29 m Onderzoeker, politicus Nederland<br />
Susa Ch<strong>en</strong> (SuC) 20 v scholier China<br />
Kevin Chow (kc) 36 m Ondernemer, organiseert Miss<br />
China Europe<br />
Hongkong<br />
Coco (cc) 40 m Ge<strong>en</strong> baan Shanghai<br />
Kin-Ping Dun (kd) 34 m ondernemer Amsterdam<br />
H<strong>en</strong>gko Dun (hd) 63 m ondernemer Amsterdam<br />
Meeling Hu (mh) 21 v stud<strong>en</strong>t Leid<strong>en</strong><br />
Long Li (ll) 24 m Pas afgestudeerd Noord Brabant<br />
Tikhoko Ong (to) 41 m trainer Leid<strong>en</strong>, ouders in Indonesië<br />
gebor<strong>en</strong><br />
Hong-Tong Wu (hw) 37 m Voorzitter Chinese radio Amsterdam, ouders uit China<br />
xx 23 m stud<strong>en</strong>t Nederland, Chinees<br />
Pui Fan Yip (py) 43 v therapeute Hongkong<br />
Yiufai Chow (yc) 40 m doc<strong>en</strong>t, onderzoeker, songwriter Hongkong<br />
319
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
18 De kast op e<strong>en</strong> kier; ontwikkeling<strong>en</strong> in de acceptatie<br />
van homoseksualiteit onder etnische <strong>en</strong> religieuze<br />
minderhed<strong>en</strong> in Nederland<br />
320<br />
Jan Willem Duyv<strong>en</strong>dak, David Bos <strong>en</strong> Gert Hekma (UvA)<br />
18.1 Afkeuring <strong>en</strong> afkeer<br />
Onder de meeste van de vijf minderhed<strong>en</strong> die we in deel 4 onder de loep nam<strong>en</strong>, blijk<strong>en</strong><br />
zich voorzichtig positieve verandering<strong>en</strong> te voltrekk<strong>en</strong> in de omgang met homoseksualiteit,<br />
ook al ligt homoseksualiteit in deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> vaak nog zeer problematisch.<br />
Alvor<strong>en</strong>s we ons verdiep<strong>en</strong> in deze tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van verandering, staan we daarom eerst<br />
stil bij belemmering<strong>en</strong>. Wat is er mis met homoseksualiteit in de og<strong>en</strong> van vel<strong>en</strong> in de<br />
onderzochte minderhed<strong>en</strong>?<br />
1 Homoseksualiteit wordt ervar<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> inbreuk op de koppeling van seksualiteit<br />
aan huwelijk <strong>en</strong> familieverhouding<strong>en</strong>. De nadruk op dat laatste gaat gepaard met e<strong>en</strong><br />
sterke sociale controle, waardoor individu<strong>en</strong> weinig vrijheid hebb<strong>en</strong> om uit de pas te<br />
lop<strong>en</strong>. Dit geldt voor alle vijf onderzochte minderhed<strong>en</strong>, zij het dat behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong><br />
minder nadruk legg<strong>en</strong> op de koppeling van seks aan voortplanting.<br />
2 Homoseksualiteit wordt, vooral door Marokkaanse, Turkse <strong>en</strong> Surinaamse Nederlanders<br />
<strong>en</strong> in mindere mate door Chinese <strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>d protestantse Nederlanders,<br />
geassocieerd met onmannelijkheid c.q. onvrouwelijkheid. Daarbij wordt niet alle<strong>en</strong><br />
gedacht aan seks (in het bijzonder: p<strong>en</strong>etratie door e<strong>en</strong> sekseg<strong>en</strong>oot), maar ook aan<br />
manier<strong>en</strong> van kled<strong>en</strong>, beweg<strong>en</strong>, sprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> verker<strong>en</strong> in het alledaagse lev<strong>en</strong>. ‘Onvrouwelijk’<br />
gedrag van lesbische vrouw<strong>en</strong> wordt overig<strong>en</strong>s ook wele<strong>en</strong>s (bijvoorbeeld<br />
onder Turkse Nederlanders) gewaardeerd.<br />
3 Homoseksualiteit (vooral van mann<strong>en</strong>) wordt geassocieerd met ‘deviante’ seksuele<br />
praktijk<strong>en</strong> zoals orale <strong>en</strong> anale seks <strong>en</strong> met de veronderstelde seksualisering van de<br />
sam<strong>en</strong>leving. Dit bezwaar leeft in elk van de onderzochte groep<strong>en</strong>, maar er zijn ook,<br />
in het bijzonder Creools-Surinaamse, respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die seksualisering <strong>en</strong> seksuele<br />
op<strong>en</strong>heid waarder<strong>en</strong>.<br />
4 Homoseksuele vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral mann<strong>en</strong> wordt verwet<strong>en</strong> dat ze zich te veel manifester<strong>en</strong><br />
in het op<strong>en</strong>bare lev<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> zou getuig<strong>en</strong> van gebrek aan discretie oftewel<br />
e<strong>en</strong> overschrijding van de gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> privé <strong>en</strong> publiek. Dit bezwaar leeft vooral<br />
onder Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse, in iets mindere mate onder Surinaamse <strong>en</strong> Chinese, <strong>en</strong><br />
in nog mindere mate onder behoud<strong>en</strong>d protestantse Nederlanders. Laatstg<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> wel bezwaar teg<strong>en</strong> publieke uiting<strong>en</strong> als de Gay Pride <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de verme<strong>en</strong>de<br />
seksualisering van de sam<strong>en</strong>leving, maar niet teg<strong>en</strong> homoseksueel kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>:<br />
in teg<strong>en</strong>stelling tot de vier etnische minderhed<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> zij eerlijkheid, bijvoorbeeld<br />
over de homoseksuele voorkeur, juist hoger dan discretie.<br />
5 Homoseksualiteit wordt opgevat als sch<strong>en</strong>ding van religieuze voorschrift<strong>en</strong>, vooral<br />
zoals deze te vind<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> zijn in heilige geschrift<strong>en</strong> (dit geldt voor Marokkaanse
de k ast op e<strong>en</strong> kier<br />
<strong>en</strong> Turkse Nederlanders <strong>en</strong> protestant<strong>en</strong>, <strong>en</strong> minder voor de Chinese <strong>en</strong> Surinaamse<br />
groep).<br />
6 Homoseksualiteit wordt door Chinese, Marokkaanse, Surinaamse <strong>en</strong> Turkse Nederlanders<br />
opgevat als iets dat in strijd zou zijn met ‘de natuur’, die nu e<strong>en</strong>s vanuit theologisch,<br />
dan weer vanuit biologisch oogpunt wordt bekek<strong>en</strong>. Protestant<strong>en</strong> do<strong>en</strong> dat,<br />
anders dan rooms-katholiek<strong>en</strong>, zeld<strong>en</strong>, daar de schepping volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong><br />
draagt van de zondeval.<br />
7 Homoseksualiteit wordt, vooral door sommige Chinese <strong>en</strong> Surinaamse Nederlanders,<br />
opgevat als e<strong>en</strong> psychische afwijking.<br />
Uit deze opsomming blijkt dat homoseksualiteit wordt afgewez<strong>en</strong> op heel uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de<br />
grond<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook dat er in het <strong>en</strong>e geval iets anders onder wordt verstaan dan in<br />
het andere. Nu e<strong>en</strong>s gaat het over e<strong>en</strong> manier van zijn, dan weer over e<strong>en</strong> manier van<br />
do<strong>en</strong> – hetzij seksueel, hetzij anderszins – of e<strong>en</strong> manier van sprek<strong>en</strong>. Zelfs wat ‘de daad’<br />
betreft, circuler<strong>en</strong> er verschill<strong>en</strong>de opvatting<strong>en</strong> van homoseksualiteit: nu e<strong>en</strong>s gaat het<br />
over gep<strong>en</strong>etreerd word<strong>en</strong>, dan weer over iedere vorm van homoseksueel verkeer.<br />
In publieke discussies wordt vaak verondersteld dat Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse Nederlanders<br />
vooral moeite zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit vanwege hun heteronormativiteit<br />
<strong>en</strong> hun religie (1 <strong>en</strong> 5). Onze bevinding<strong>en</strong> suggerer<strong>en</strong> (zie ook Buijs et al. 2009) dat<br />
minst<strong>en</strong>s zo veel betek<strong>en</strong>is moet word<strong>en</strong> toegek<strong>en</strong>d aan cultureel geijkte norm<strong>en</strong> van<br />
mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid (2 <strong>en</strong> 3), eer <strong>en</strong> schande (4).<br />
Bov<strong>en</strong>staande afwijzingsgrond<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> grabbelton: zodra de <strong>en</strong>e<br />
(bv. biologie of psychiatrie) aan overtuigingskracht verliest, wint e<strong>en</strong> andere aan populariteit.<br />
Rec<strong>en</strong>telijk wordt vaak de nadruk gelegd op religieuze bezwar<strong>en</strong>.<br />
Vooral seks tuss<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> roept veel weerzin op; seks tuss<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> wordt vaak<br />
nauwelijks opgemerkt, doordat hun seksuele autonomie <strong>en</strong> subjectiviteit wordt ontk<strong>en</strong>d.<br />
Voor lesbo’s is dat misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geluk bij e<strong>en</strong> ongeluk, maar stellige uitsprak<strong>en</strong><br />
daarover kunn<strong>en</strong> we niet do<strong>en</strong>: ook ons onderzoek lijdt onder de onzichtbaarheid <strong>en</strong><br />
onhoorbaarheid van vrouw<strong>en</strong> die op vrouw<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>.<br />
18.2 Aanzett<strong>en</strong> tot acceptatie<br />
Hoewel homoseksualiteit dus vaak nog erg moeilijk ligt, bespeur<strong>en</strong> we in vrijwel al deze<br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> dat de manier van omgaan met homoseksualiteit in beweging is.<br />
Vooral onder Surinaamse <strong>en</strong> (behoud<strong>en</strong>d) protestantse Nederlanders zi<strong>en</strong> we tek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de acceptatie, zowel bij modale groepsled<strong>en</strong> als in de elite.<br />
Onder mainline protestant<strong>en</strong> verrichtte e<strong>en</strong> elite in de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig<br />
baanbrek<strong>en</strong>d werk: hervormde <strong>en</strong> gereformeerde predikant<strong>en</strong> (of ‘pastors’), psychiaters<br />
<strong>en</strong> psycholog<strong>en</strong> liep<strong>en</strong> voorop in de acceptatie van ‘de homofiele naaste’. De huidige<br />
opinieleiders van behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> (orthodox-gereformeerd<strong>en</strong>, bevindelijkgereformeerd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> evangelisch<strong>en</strong>) lijk<strong>en</strong> juist conservatiever dan hun achterban; ze<br />
lijk<strong>en</strong> beducht te zijn dat ze zich, door homoseksualiteit te accepter<strong>en</strong>, begev<strong>en</strong> op<br />
e<strong>en</strong> hell<strong>en</strong>d vlak in de richting van mainline protestant<strong>en</strong>. Ondanks struikelblokk<strong>en</strong><br />
zoals homoseksuele lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> in het christelijk onderwijs of repres<strong>en</strong>tatie<br />
321
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
van praktiser<strong>en</strong>de homo’s <strong>en</strong> lesbo’s in de christelijke politiek, is er niettemin ook<br />
onder orthodox <strong>en</strong>, in veel mindere mate, bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de acceptatie van homoseksualiteit – niet alle<strong>en</strong> van de ‘aard’ maar ook van de<br />
‘daad’. De eig<strong>en</strong> homo-organisaties, zaakwaarnemers (zoals predikant<strong>en</strong>, hulpverl<strong>en</strong>ers<br />
<strong>en</strong> ouders) <strong>en</strong> verzuilde media spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol in dit proces doordat ze<br />
‘m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met homogevoel<strong>en</strong>s’ hoorbaar mak<strong>en</strong>. Dat zulke m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> er mog<strong>en</strong> zijn, wordt<br />
door vrijwel niemand betwist, maar de m<strong>en</strong>ingsvorming over de vraag of ze ook seks<br />
met elkaar mog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, wordt gek<strong>en</strong>merkt door heftige botsing<strong>en</strong> – niet tuss<strong>en</strong><br />
homo’s <strong>en</strong> hetero’s, maar tuss<strong>en</strong> vooruitstrev<strong>en</strong>de <strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>de heteroseksuel<strong>en</strong>.<br />
Homoseksualiteit is onder orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> vandaag de dag e<strong>en</strong> brisant<br />
vraagstuk. De onderlinge verdeeldheid over dit vraagstuk wordt, vooral onder<br />
bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong>, toegedekt door e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk beled<strong>en</strong> weerstand teg<strong>en</strong><br />
de inm<strong>en</strong>ging van de overheid <strong>en</strong> ‘de homobeweging’ (het coc). Interessant g<strong>en</strong>oeg<br />
versterkt die weerstand teg<strong>en</strong> bemoei<strong>en</strong>is van buit<strong>en</strong>af de legitimiteit van emancipatieinitiatiev<strong>en</strong><br />
van binn<strong>en</strong>uit. De ontwikkeling<strong>en</strong> onder evangelische protestant<strong>en</strong> zijn<br />
minder duidelijk. Het bestaan van homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s wordt door h<strong>en</strong> veelal wel<br />
erk<strong>en</strong>d, maar niet altijd aanvaard: m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geacht zich erteg<strong>en</strong> te verzett<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk alle<strong>en</strong> recht van sprek<strong>en</strong> als zij hun homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong><br />
overwonn<strong>en</strong>. Daardoor blijft homoseksualiteit veelal onhoorbaar.<br />
Onder Surinaamse Nederlanders lijkt sprake van e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de op<strong>en</strong>heid over homoseksualiteit.<br />
Dat lijkt vooral te dank<strong>en</strong> aan de voortgaande integratie van Surinaamse<br />
Nederlanders: zij kom<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sief in aanraking met de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong><br />
cultuur, <strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s onder h<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> zonder veel problem<strong>en</strong> hun weg in het<br />
uitgaanslev<strong>en</strong>. Wat het accepter<strong>en</strong> van homoseksualiteit betreft, lijkt er ge<strong>en</strong> groot<br />
verschil te bestaan tuss<strong>en</strong> elite <strong>en</strong> achterban; beide lijk<strong>en</strong> relatief welwill<strong>en</strong>d teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit te staan, met uitzondering van de straatcultuur van Surinaamse jonger<strong>en</strong>,<br />
die nog wel e<strong>en</strong> sterk antihomokarakter heeft. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> bespeur<strong>en</strong> we <strong>en</strong>ig<br />
verschil tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds Creoolse <strong>en</strong> anderzijds de meer traditioneel ingestelde hindoeistische<br />
of islamitische Surinaamse Nederlanders. Ondanks de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> acceptatie<br />
blijk<strong>en</strong> Surinaamse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s niet zomaar uit te kom<strong>en</strong> voor hun seksuele voorkeur.<br />
Vel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> verzett<strong>en</strong> zich teg<strong>en</strong> de, naar hun idee, typisch westerse opvatting<br />
van homoseksualiteit als e<strong>en</strong> geaardheid of als grondslag voor e<strong>en</strong> zekere lev<strong>en</strong>sstijl.<br />
Teg<strong>en</strong>over op<strong>en</strong>lijke <strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidige homoseksualiteit stell<strong>en</strong> zij de traditioneel Surinaamse<br />
opvatting<strong>en</strong> van homoseksualiteit als e<strong>en</strong> discreet te belev<strong>en</strong> activiteit in de<br />
privésfeer <strong>en</strong> e<strong>en</strong> filosofie van ‘lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>’. Individuele initiatiev<strong>en</strong> tot zelforganisatie<br />
van homoseksuel<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> dan ook weinig steun vanuit eig<strong>en</strong> kring, <strong>en</strong> wat in de<br />
Nederlandse situatie als e<strong>en</strong> noodzakelijke basis voor dergelijke organisaties geldt – zelfid<strong>en</strong>tificatie<br />
als homoseksueel – was jar<strong>en</strong>lang uitermate wankel.<br />
Ook in de Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse geme<strong>en</strong>schap in Nederland verandert de omgang met<br />
homoseksualiteit. De elite loopt daarbij duidelijk voorop. Deze ontwikkeling lijkt op die<br />
onder hervormd<strong>en</strong> <strong>en</strong>, vooral, gereformeerd<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. Maar ook<br />
zijn er opvall<strong>en</strong>de verschill<strong>en</strong>. In de Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse geme<strong>en</strong>schap zijn het niet<br />
zozeer religieuze als wel politieke gezagsdragers die zich uitsprek<strong>en</strong>. Dat is niet verwonderlijk,<br />
want vooral zij word<strong>en</strong> door de buit<strong>en</strong>wacht aangesprok<strong>en</strong> op de omgang met<br />
322
de k ast op e<strong>en</strong> kier<br />
homoseksualiteit in hun geme<strong>en</strong>schap. Dat duidt op e<strong>en</strong> tweede verschil: het besprek<strong>en</strong><br />
van homoseksualiteit komt niet zozeer voort uit druk van binn<strong>en</strong>uit – d<strong>en</strong>k aan<br />
Marokkaans- <strong>en</strong> Turks-Nederlandse homoseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun naast<strong>en</strong> – als wel uit druk<br />
van buit<strong>en</strong>af.<br />
Turks- <strong>en</strong> Marokkaans-Nederlandse politici die zich uitsprek<strong>en</strong> voor acceptatie van<br />
homoseksualiteit ondervind<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> weinig steun van andere spraakmak<strong>en</strong>de<br />
led<strong>en</strong> van hun geme<strong>en</strong>schap aangezi<strong>en</strong> veel Marokkaans-Nederlandse <strong>en</strong> Turks-Nederlandse<br />
schrijvers, (klein)kunst<strong>en</strong>aars <strong>en</strong> onderzoekers zich niet richt<strong>en</strong> tot de groep van<br />
origine maar veeleer tot e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> publiek. De belangrijkste handicap is echter dat<br />
deze opinieleiders zo weinig bijval krijg<strong>en</strong> van homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> in<br />
eig<strong>en</strong> kring. Ook deze laatste groep lijkt zich eerder te oriënter<strong>en</strong> op de doorsnee-Nederlandse<br />
sam<strong>en</strong>leving (of, specifieker, de homowereld) dan op de geme<strong>en</strong>schap waaruit ze<br />
voortkom<strong>en</strong>. Zelforganisaties van Marokkaans-Nederlandse homo’s <strong>en</strong> lesbo’s schitter<strong>en</strong><br />
door afwezigheid: in de publieke m<strong>en</strong>ingsvorming over homoseksualiteit in Marokkaanse<br />
of islamitische kring spel<strong>en</strong> ze ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele rol. De gedachte dat homoseksualiteit e<strong>en</strong><br />
schande is, belet niet alle<strong>en</strong> h<strong>en</strong>, maar ook hun naast<strong>en</strong> om zich uit te sprek<strong>en</strong>.<br />
In de Turks-Nederlandse geme<strong>en</strong>schap kom<strong>en</strong> zulke zelforganisaties wel voor, zij het op<br />
zeer bescheid<strong>en</strong> schaal. De initiatiefnemers behor<strong>en</strong> meestal niet tot de tweede of derde<br />
g<strong>en</strong>eratie maar kwam<strong>en</strong> naar Nederland voor hun studie of geliefde. Daardoor hoev<strong>en</strong><br />
ze zich minder geleg<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> aan hun familie, <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ze moed of inspiratie<br />
putt<strong>en</strong> uit initiatiev<strong>en</strong> in het land van herkomst. Hun initiatiev<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> aan te slaan bij<br />
Nederlands-Turkse homoseksuel<strong>en</strong>, maar lijk<strong>en</strong> vooralsnog weinig aansluiting te vind<strong>en</strong><br />
in de eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap. De Turk<strong>en</strong> in Nederland vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tamelijk geslot<strong>en</strong> groep<br />
die zich weinig geleg<strong>en</strong> laat ligg<strong>en</strong> aan progressief-Nederlandse opvatting<strong>en</strong>, mede door<br />
hun relatief sterke gerichtheid op Turkije. Anders dan bij Marokkaanse Nederlanders<br />
is homoseksualiteit wel zichtbaar door de Turkse media, al is de invloed daarvan hier<br />
vooralsnog beperkt. Ouders, broers <strong>en</strong> zuss<strong>en</strong> van homoseksuele Turkse Nederlanders<br />
<strong>en</strong> andere zaakwaarnemers lat<strong>en</strong> het vooralsnog afwet<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele uitzondering daargelat<strong>en</strong>.<br />
De situatie in de Chinees-Nederlandse geme<strong>en</strong>schap is somber: we vind<strong>en</strong> hier noch<br />
e<strong>en</strong> vooruitstrev<strong>en</strong>de elite (van religieuze of politieke gezagsdragers), noch <strong>en</strong>ige vorm<br />
van homoseksuele zelforganisatie. Er is nauwelijks e<strong>en</strong> achterban die op<strong>en</strong>staat voor<br />
tolerante opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit. E<strong>en</strong> collectieve cultuur kan soms bevorderlijk<br />
zijn voor verandering zoals bij gereformeerd<strong>en</strong>, maar de sterke onderlinge verbond<strong>en</strong>heid<br />
van Chinese Nederlanders werkt vooralsnog belemmer<strong>en</strong>d. De schaamte<br />
voor individueel afwijk<strong>en</strong>d gedrag is groot <strong>en</strong> veel ouders durv<strong>en</strong> het niet publiekelijk<br />
op te nem<strong>en</strong> voor hun kinder<strong>en</strong>. De geme<strong>en</strong>schap is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zo hecht <strong>en</strong> geïsoleerd –<br />
onder meer als gevolg van onderlinge economische afhankelijkheid – dat homoseksuele<br />
zelforganisatie lastig zal zijn. Intern zijn er weinig op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> extern bekommert zich<br />
vrijwel niemand om het lot van Chinese homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. E<strong>en</strong> lichtpunt is dat Chinese<br />
Nederlanders ge<strong>en</strong> religieuze verbodsbepaling<strong>en</strong> op homoseks k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Ook hun<br />
gerichtheid op de land<strong>en</strong> van herkomst kan gunstig uitpakk<strong>en</strong>, want homo-emancipatie<br />
voltrekt zich in Zuidoost Azië in e<strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>d tempo waarbij internet e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol speelt.<br />
323
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
18.3 De spelers <strong>en</strong> het spel<br />
In hoofdstuk 12 beschrev<strong>en</strong> we hoe homoseksualiteit vanaf de jar<strong>en</strong> zestig ingeburgerd<br />
is geraakt in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> cultuur. We wez<strong>en</strong> daarbij onder meer op<br />
de bijdrage van grootschalige sociale verandering<strong>en</strong>. Het is de vraag of gesignaleerde<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> als individualisering, ontkerkelijking, democratisering <strong>en</strong> seksuele liberalisering<br />
zich ook in de onderzochte groep<strong>en</strong> voordo<strong>en</strong>. Individualisering botst binn<strong>en</strong><br />
de vijf geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> met sociale controle <strong>en</strong> famili<strong>en</strong>orm<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> obstakels voor<br />
e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> ontwikkeling van individu<strong>en</strong>. Onder moslims is van e<strong>en</strong> proces als ontkerkelijking<br />
nauwelijks sprake. De meeste Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse Nederlanders blijv<strong>en</strong> zich<br />
als moslim zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> de relevantie van het geloof binn<strong>en</strong> deze groep<strong>en</strong> is in de afgelop<strong>en</strong><br />
dec<strong>en</strong>nia, door verschill<strong>en</strong>de oorzak<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> maar groter geword<strong>en</strong>. Bij de protestant<strong>en</strong><br />
is het beeld gem<strong>en</strong>gd. Hoewel ook voor h<strong>en</strong> religieuze richtlijn<strong>en</strong> onverminderd van<br />
kracht blijv<strong>en</strong>, zijn ‘orthodox-gereformeerd<strong>en</strong>’ schoorvoet<strong>en</strong>d de weg ingeslag<strong>en</strong> die<br />
de mainline protestant<strong>en</strong> bewandeld<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> zestig zev<strong>en</strong>tig: de weg die voert van<br />
acceptatie van de ‘homofiele geaardheid’ naar aanvaarding van homoseksuele relaties.<br />
Dat gebeurt op gezag van professionals (theolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander<strong>en</strong>) <strong>en</strong> is daarom meer e<strong>en</strong><br />
autoritaire dan e<strong>en</strong> democratische gang van zak<strong>en</strong>.<br />
Van democratisering – dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> in het bijzonder homo’s <strong>en</strong> lesbo’s voor hun eig<strong>en</strong><br />
belang<strong>en</strong> opkom<strong>en</strong> – is ook nauwelijks sprake in de vijf groep<strong>en</strong>. Er is ge<strong>en</strong> seksuele<br />
hervormingsbeweging zoals indertijd de Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging voor Seksuele Hervorming<br />
(nvsh). Feminisme is, behalve bij de Surinaamse Nederlanders, vooralsnog vooral<br />
e<strong>en</strong> zaak van vrouw<strong>en</strong> die buit<strong>en</strong> de behandelde geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zijn getred<strong>en</strong>. De<br />
ontwikkeling van e<strong>en</strong> ideologie van seksuele <strong>en</strong> seksegelijkheid is het verst gevorderd bij<br />
de Surinaamse groep maar is nog vreemd aan de Marokkaanse, Turkse <strong>en</strong> protestantse<br />
groep. Met andere woord<strong>en</strong>: de factor<strong>en</strong> die homo-emancipatie veertig jaar geled<strong>en</strong><br />
bevorderd<strong>en</strong>, zijn in de behandelde groep<strong>en</strong> veelal afwezig. Nu lijkt de <strong>en</strong>ige weg om<br />
e<strong>en</strong> zelfstandig homo- of lesbolev<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> individuele desertie uit de eig<strong>en</strong><br />
groep.<br />
Toch zijn er <strong>en</strong>kele meer specifieke ontwikkeling<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> die wellicht op termijn<br />
bevorderlijk kunn<strong>en</strong> zijn voor acceptatie van homoseksualiteit in de onderzochte<br />
groep<strong>en</strong>. Uit dit onderzoek blijkt dat k<strong>en</strong>nismaking met homo’s <strong>en</strong> lesbo’s van vlees<br />
<strong>en</strong> bloed veel vooroordel<strong>en</strong> of bezwar<strong>en</strong> kan wegnem<strong>en</strong> <strong>en</strong> begrip of sympathie kan<br />
kwek<strong>en</strong>. Bevorderlijk zijn vooral ontmoeting<strong>en</strong> met mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> in de directe<br />
omgeving, die m<strong>en</strong> aanvankelijk niet als homoseksueel, maar als collega, doc<strong>en</strong>t, klas-,<br />
sport-, buurt- of geloofsg<strong>en</strong>oot heeft ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Van iets minder belang is het virtueel<br />
k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met Bek<strong>en</strong>de Nederlanders, t<strong>en</strong>zij het gaat om iemand uit de eig<strong>en</strong><br />
groep (bijvoorbeeld advocaat Spong voor Surinamers), die wel degelijk lijkt bij te drag<strong>en</strong><br />
aan grotere acceptatie. Autochtone bn’ers als Jos Brink, Paul de Leeuw <strong>en</strong> Pim Fortuyn<br />
bevestig<strong>en</strong> soms onbedoeld de gedachte dat homoseksualiteit e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aardigheid zou<br />
zijn van witte, seculiere druktemakers. Ook in de naaste omgeving maakt bek<strong>en</strong>d echter<br />
niet altijd bemind: Chinese, Marokkaanse, Surinaamse <strong>en</strong> Turkse Nederlanders die zich<br />
k<strong>en</strong>baar mak<strong>en</strong> als homoseksueel krijg<strong>en</strong> al gauw het verwijt dat ze niet alle<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong><br />
reputatie, maar ook die van de familie of zelfs de hele geme<strong>en</strong>schap op het spel zett<strong>en</strong>.<br />
324
de k ast op e<strong>en</strong> kier<br />
Dat stelt h<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> loyaliteitsconflict dat ze soms ‘oploss<strong>en</strong>’ door het uitkom<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> homoseksuele voorkeur voor te stell<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> vorm van Hollands egoïsme of gedateerd<br />
activisme. 1 Zo mak<strong>en</strong> ze van de nood e<strong>en</strong> deugd, <strong>en</strong> verzett<strong>en</strong> ze zich teg<strong>en</strong> de aandrang<br />
die er vanuit de buit<strong>en</strong>wereld op h<strong>en</strong> wordt uitgeoef<strong>en</strong>d.<br />
In hoofdstuk 12 wez<strong>en</strong> we erop dat in het emancipatieproces zelforganisaties vaak e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol spel<strong>en</strong>. In dat opzicht is de opkomst van nieuwe protestantse homoorganisaties<br />
e<strong>en</strong> lichtpunt – <strong>en</strong> de zwakte van allochtone homo-organisaties e<strong>en</strong> punt<br />
van zorg. In de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia heeft het weliswaar niet ontbrok<strong>en</strong> aan initiatiev<strong>en</strong>,<br />
maar meestal steund<strong>en</strong> deze op één persoon (bijna altijd e<strong>en</strong> man), die het slechts<br />
<strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> volhield – waarna e<strong>en</strong> ander weer van vor<strong>en</strong> af aan begon. Deze organisaties<br />
van etnische minderhed<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong> moeizame verhouding met de ‘witte’ homobeweging<br />
<strong>en</strong> -wereld (<strong>en</strong> omgekeerd), terwijl ze weinig aansluiting zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> vind<strong>en</strong><br />
bij andere migrant<strong>en</strong>organisaties. Ze bespeur<strong>en</strong> discriminatie <strong>en</strong> onbegrip <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
moeite met de eis<strong>en</strong> die subsidiegevers <strong>en</strong> het coc aan h<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> solidaire achterban<br />
hebb<strong>en</strong> ze nauwelijks <strong>en</strong> de deelname van lesbische vrouw<strong>en</strong> is gering. Alle<strong>en</strong> in de<br />
Surinaamse geme<strong>en</strong>schap bestond <strong>en</strong>ige tijd e<strong>en</strong> lesbobeweging<br />
Door de korte lev<strong>en</strong>sduur van deze stichting<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> zijn er weinig of ge<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>de<br />
resultat<strong>en</strong> geboekt. En terwijl er vandaag de dag <strong>en</strong>kele protestantse homo-organisaties<br />
bestaan, zijn er in Nederland ge<strong>en</strong> Surinaamse of Chinese homo-organisaties;<br />
verder is er slechts één Turkse, twee Arabische <strong>en</strong> één interetnische organisatie, waarin<br />
Marokkaanse Nederlanders nauwelijks e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>. Voor de overheid zijn zulke organisaties<br />
echter ess<strong>en</strong>tieel als aangrijpingspunt voor emancipatiebeleid. Ook journalist<strong>en</strong><br />
zoek<strong>en</strong> ze graag op, om allochtone (bijvoorbeeld juist de zo onzichtbare Nederlands-<br />
Marokkaanse) homo’s <strong>en</strong> lesbo’s e<strong>en</strong> gezicht te kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Dat laatste maakt de<br />
betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> echter eerder kopschuw: de meest<strong>en</strong> will<strong>en</strong> onder ge<strong>en</strong> beding herk<strong>en</strong>baar<br />
in beeld word<strong>en</strong> gebracht.<br />
In de m<strong>en</strong>ingsvorming over homoseksualiteit in de onderzochte etnische minderhed<strong>en</strong><br />
zijn de ouders opmerkelijk afwezig. De ‘schande’ van de homoseksualiteit van hun kind<br />
<strong>en</strong> de daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de nadruk op ‘discretie’ in plaats van ‘eerlijkheid’ belet<br />
h<strong>en</strong> om op<strong>en</strong>lijk steun te verl<strong>en</strong><strong>en</strong> aan hun kinder<strong>en</strong> – of zelfs maar steun te zoek<strong>en</strong> bij<br />
elkaar. Die conclusie stemt somber, want naast<strong>en</strong> – vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong>, broers <strong>en</strong><br />
zuss<strong>en</strong>, ouders <strong>en</strong> verdere familie – zijn vaak van emin<strong>en</strong>t belang voor het bevorder<strong>en</strong><br />
van acceptatie. Zelfaanvaarding <strong>en</strong> zelfrespect zijn immers moeilijk op te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> voor<br />
wie zich niet gesteund weet door dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die hem of haar het meest vertrouwd zijn.<br />
Dat veel allochtone homo’s <strong>en</strong> lesbo’s ervoor terugdeinz<strong>en</strong> om kleur te bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, is<br />
voorstelbaar, <strong>en</strong> dat ze vraagtek<strong>en</strong>s plaats<strong>en</strong> bij de plicht om uit de kast te kom<strong>en</strong>, is<br />
terecht. Maar het nastrev<strong>en</strong> van discretie <strong>en</strong> het instemm<strong>en</strong> met zwijg<strong>en</strong> is uiteindelijk<br />
e<strong>en</strong> doodlop<strong>en</strong>de weg <strong>en</strong> bevestigt de gedachte dat homoseksualiteit e<strong>en</strong> schande is<br />
waaraan homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zelf medeschuldig zijn.<br />
Marokkaanse <strong>en</strong> Surinaamse opinieleiders die zich wél hard mak<strong>en</strong> voor acceptatie vind<strong>en</strong><br />
weinig gehoor bij hun achterban. Dat kan word<strong>en</strong> verklaard uit de horizontale verhouding<strong>en</strong><br />
in hun geme<strong>en</strong>schap. De modale Surinaamse of Marokkaanse Nederlander<br />
laat zich niet zo veel (meer) voorschrijv<strong>en</strong> van bov<strong>en</strong>af – niet door politieke of religieuze<br />
gezagsdragers uit eig<strong>en</strong> kring <strong>en</strong> al helemaal niet door witte, seculiere Nederlanders.<br />
325
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Net als onder behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> lijkt dit laatste bij sommige Marokkaanse <strong>en</strong><br />
Turkse Nederlanders kwaad bloed te zett<strong>en</strong>. De m<strong>en</strong>ingsvorming over homoseksualiteit<br />
is zo belad<strong>en</strong> geraakt omdat acceptatie ervan e<strong>en</strong> ijkpunt voor integratie is geword<strong>en</strong>.<br />
Sommige nieuwkomers vind<strong>en</strong> dat onbegrijpelijk, omdat homoseksualiteit voor h<strong>en</strong> als<br />
aanslag op religieuze, g<strong>en</strong>der- <strong>en</strong> seksuele norm<strong>en</strong> onacceptabel is. Ook onder behoud<strong>en</strong>de<br />
protestant<strong>en</strong> bestaat verzet teg<strong>en</strong> deze nieuwe maatstaf van goed burgerschap.<br />
18.4 Waar blijv<strong>en</strong> de vrouw<strong>en</strong>?<br />
In de m<strong>en</strong>ingsvorming over homoseksualiteit in deze vijf geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> gaat het<br />
nauwelijks over vrouw<strong>en</strong>. De sleutelfigur<strong>en</strong> in deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zijn veelal mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die we interviewd<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> vaak weinig te zegg<strong>en</strong> over het andere geslacht.<br />
Vrouwelijke informant<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> moeilijk te vind<strong>en</strong>, misschi<strong>en</strong> omdat ze niet geacht<br />
word<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijk te sprek<strong>en</strong> over seks, of omdat ze zich minder id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> met de<br />
homoseksuele zaak. Met e<strong>en</strong> slag om de arm will<strong>en</strong> we niettemin <strong>en</strong>kele thema’s uitlicht<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> startpunt voor verder onderzoek kunn<strong>en</strong> zijn.<br />
In de eerste plaats zijn de meeste van de g<strong>en</strong>oemde zev<strong>en</strong> bezwaarpunt<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homoseksualiteit<br />
g<strong>en</strong>derspecifiek: ze ligg<strong>en</strong> anders voor lesbo’s dan voor homo’s. De nadruk<br />
op trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, speelt meestal meer voor vrouw<strong>en</strong> dan voor mann<strong>en</strong>.<br />
Afwijk<strong>en</strong>d g<strong>en</strong>dergedrag levert lesbo’s soms e<strong>en</strong> voordeel op, zoals bij de Turk<strong>en</strong>, terwijl<br />
dit één van de grootste bezwar<strong>en</strong> is teg<strong>en</strong> ‘nicht<strong>en</strong>’. De weerzin teg<strong>en</strong> homoseks<br />
betreft vooral de mannelijke <strong>en</strong> zeld<strong>en</strong> de vrouwelijke vorm. Zichtbaarheid is vooralsnog<br />
helemaal e<strong>en</strong> mann<strong>en</strong>thema, zeker in de zin van opzichtigheid; bij vrouw<strong>en</strong> is het punt<br />
veeleer de onzichtbaarheid. Religieuze bezwar<strong>en</strong> zijn meer gericht op mannelijke dan<br />
op vrouwelijke homoseks. Voor discussies over de natuur van homoseksualiteit maakt<br />
g<strong>en</strong>der overig<strong>en</strong>s niet uit <strong>en</strong> dat geldt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s voor de psychische (on)gesteldheid van<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. Wel lijk<strong>en</strong> homomann<strong>en</strong>, omdat zij zo veel zichtbaarder zijn op straat<br />
<strong>en</strong> in de media, in de publieke sfeer de meeste last te ondervind<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> negatieve<br />
houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit.<br />
Maar voor lesbo’s uit de minderhed<strong>en</strong> geldt nog iets anders. Voor h<strong>en</strong> is, naast de verplichting<br />
om te trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong>, het grootste obstakel dat hun seksuele<br />
autonomie wordt ontk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> ruimte is om e<strong>en</strong> seksueel lev<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong><br />
inzicht in te richt<strong>en</strong>. Discriminatie van lesbo’s is e<strong>en</strong> uitvergroting van de achterstelling<br />
van meisjes <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong>: zij moet<strong>en</strong> zich nog te vaak schikk<strong>en</strong> naar<br />
hun vaders, moeders <strong>en</strong> broers, die hun lev<strong>en</strong> beheers<strong>en</strong> met kledingvoorschrift<strong>en</strong>,<br />
beperking van bewegingsruimte, plicht tot huishoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat dies meer zij. Zo mog<strong>en</strong><br />
islamitische meisjes zich voor het huwelijk vaak niet in seksuele situaties begev<strong>en</strong>, dit<br />
in teg<strong>en</strong>stelling tot wat jong<strong>en</strong>s mog<strong>en</strong>. Seksuele autonomie van vrouw<strong>en</strong> wordt niet<br />
op prijs gesteld, terwijl jong<strong>en</strong>s van Marokkaanse, Surinaamse <strong>en</strong> Turkse afkomst stoer<br />
word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> vanwege hun heteroseksuele activiteit<strong>en</strong>.<br />
Lesbische vrouw<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> verder te kamp<strong>en</strong> met het probleem dat onzichtbaarheid leidt<br />
tot ongeloof in hun seksuele voorkeur, die ontk<strong>en</strong>d dan wel gebagatelliseerd wordt<br />
op e<strong>en</strong> manier die bij nichterige jong<strong>en</strong>s zeld<strong>en</strong> voorkomt. Zowel homo’s als lesbo’s<br />
prober<strong>en</strong> zich in eig<strong>en</strong> kring gedekt te houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> onzichtbaar te blijv<strong>en</strong>, maar dat lukt<br />
326
de k ast op e<strong>en</strong> kier<br />
vooral onmannelijke jong<strong>en</strong>s slecht. Lesbo’s uit alle onderzochte groep<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> vaak<br />
voor oplossing<strong>en</strong> die de lieve vrede met de familie bewar<strong>en</strong>: ze studer<strong>en</strong> zo lang dat e<strong>en</strong><br />
huwelijk uit het zicht raakt, ze trouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> homoman of zorg<strong>en</strong> dat ze voor werk of<br />
opleiding ver van de familie wegkom<strong>en</strong>. Of ze scheid<strong>en</strong> van hun heteroman zodra e<strong>en</strong><br />
eerste kind is gebor<strong>en</strong>: aan de familieverplichting is voldaan <strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> seksueel lev<strong>en</strong><br />
ligt in het verschiet. E<strong>en</strong> cultuur van zwijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> verberg<strong>en</strong> biedt (smalle) uitweg<strong>en</strong> om<br />
seksuele voorkeur<strong>en</strong> te verbloem<strong>en</strong>.<br />
De problem<strong>en</strong> van lesbo’s lijk<strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> uitvergroting van de problem<strong>en</strong> van vrouw<strong>en</strong> in<br />
de onderzochte groep<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ze lijk<strong>en</strong> vooralsnog meer in de privé- dan<br />
in de publieke sfeer te ligg<strong>en</strong>. Deze problem<strong>en</strong> zijn daarom niet minder ernstig, wel minder<br />
zichtbaar. Het is e<strong>en</strong> gevolg van het feit dat lesbo’s, vanwege culturele factor<strong>en</strong>, minder<br />
op<strong>en</strong>lijk <strong>en</strong> duidelijk (kunn<strong>en</strong>) zijn over hun seksuele voorkeur<strong>en</strong>. Zij ‘kiez<strong>en</strong>’ eerder<br />
voor compromiss<strong>en</strong> dan voor confrontatie – beide overig<strong>en</strong>s opties die eerder word<strong>en</strong><br />
afgedwong<strong>en</strong> dan werkelijk gekoz<strong>en</strong>.<br />
Aan de lesbische kant springt in positieve zin vooral het matiwerk van de Surinaamse<br />
vrouw<strong>en</strong> eruit (zie hoofdstuk 14 over Surinaamse Nederlanders). Zij k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in Suriname<br />
niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed ontwikkelde lesbische cultuur die in Nederland voortbestaat, maar<br />
ook e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> Surinaamse lesbobeweging. Deze koos in het verled<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> duidelijke<br />
lesbische id<strong>en</strong>titeit. K<strong>en</strong>nis van het matiwerk, net als van andere historische voorbeeld<strong>en</strong><br />
van homocultuur in andere etnische groep<strong>en</strong>, kan in het onderwijs word<strong>en</strong> ingezet<br />
om aan te gev<strong>en</strong> dat homoseksualiteit ge<strong>en</strong> specifiek westers f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> is maar altijd <strong>en</strong><br />
overal, weliswaar in wissel<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong>, voorkwam. Tot nieuwe emancipatiestrategieën<br />
onder Surinaamse vrouw<strong>en</strong> in Nederland heeft deze traditie echter nog niet geleid.<br />
18.5 Historisch perspectief<br />
Dat homoseksualiteit moeilijk ligt in etnische minderhed<strong>en</strong> is niet het gevolg van e<strong>en</strong><br />
onvermijdelijke clash of civilizations, maar van historische ontwikkeling<strong>en</strong>. De Marokkaanse<br />
<strong>en</strong> Turkse ‘gastarbeiders’ die in de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> begin jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig in Nederland<br />
arriveerd<strong>en</strong>, lijk<strong>en</strong> aanvankelijk vaak weinig moeite te hebb<strong>en</strong> gehad met homoseksualiteit.<br />
E<strong>en</strong> onverwachte bevinding van dit onderzoek is dat m<strong>en</strong>ige<strong>en</strong> al kort na aankomst<br />
in Nederland k<strong>en</strong>nismaakte met mann<strong>en</strong> die homoseksueel blek<strong>en</strong> te zijn. Zulke ontmoeting<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> gekleurd door nieuwsgierigheid, solidariteit <strong>en</strong> soms ook erotiek.<br />
Linkse, seculiere organisaties als kman <strong>en</strong> htib 2 vond<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bondg<strong>en</strong>oot in het coc,<br />
dat zich rond 1980 uitdrukkelijk inzette voor het bestrijd<strong>en</strong> van fascisme, racisme <strong>en</strong><br />
antisemitisme (het afr a-project). Vanaf de tweede helft van de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig raakt<strong>en</strong><br />
etnische <strong>en</strong> seksuele ‘buit<strong>en</strong>be<strong>en</strong>tjes’ echter van elkaar vervreemd. Marokkaanse <strong>en</strong><br />
Turkse jongemann<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> huisvaders door gezinsvorming of -her<strong>en</strong>iging <strong>en</strong> met de<br />
komst van gezinn<strong>en</strong> won ook religie aan belang, helemaal voor h<strong>en</strong> die hun baan verlor<strong>en</strong>.<br />
Vel<strong>en</strong> profileerd<strong>en</strong> zich als moslims <strong>en</strong> islamitische organisaties overvleugeld<strong>en</strong><br />
linkse, niet-religieuze organisaties. Terwijl de homobeweging in deze jar<strong>en</strong> politieke<br />
success<strong>en</strong> behaalde, groeid<strong>en</strong> de bericht<strong>en</strong> over de homovijandigheid van jonge Turkse<br />
<strong>en</strong> vooral Marokkaanse Nederlanders. Voor de buit<strong>en</strong>wereld was het al snel e<strong>en</strong> uitgemaakte<br />
zaak dat dit te mak<strong>en</strong> had met hun godsdi<strong>en</strong>st, want sinds de Iraanse revolutie <strong>en</strong><br />
327
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
de Rushdie-affaire associeerd<strong>en</strong> steeds meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de islam met intolerantie. De uitsprak<strong>en</strong><br />
van El Moumni bevestigd<strong>en</strong> dat beeld. De islam kwam in het c<strong>en</strong>trum van het<br />
publieke <strong>en</strong> politieke debat te staan – <strong>en</strong> steeds vaker in contrast tot homoseksualiteit<br />
Er is nog e<strong>en</strong> les uit het (rec<strong>en</strong>te) verled<strong>en</strong> die we niet over het hoofd moet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Zoals<br />
we schetst<strong>en</strong> in hoofdstuk 12, leidt acceptatie van homoseksualiteit paradoxaal g<strong>en</strong>oeg<br />
vaak tot afname van homoseksuele activiteit. Homoseksueel verkeer blijkt namelijk op<br />
ruimere schaal voor te kom<strong>en</strong> in niet-westerse land<strong>en</strong> – waar homoseksualiteit publiek<br />
<strong>en</strong> politiek wordt afgekeurd – dan in westerse land<strong>en</strong>. In de cultur<strong>en</strong> van de land<strong>en</strong> van<br />
herkomst werd vaak niet moeilijk gedaan over homoseks zolang daarbij de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid, publiek <strong>en</strong> privé scherp in het oog werd<strong>en</strong><br />
gehoud<strong>en</strong>. Aan h<strong>en</strong> die deze gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> niet respecteerd<strong>en</strong> – bijvoorbeeld omdat ze bek<strong>en</strong>d<br />
stond<strong>en</strong> als mann<strong>en</strong> die zich liet<strong>en</strong> p<strong>en</strong>etrer<strong>en</strong> – werd echter e<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong>de <strong>en</strong> schandelijke<br />
id<strong>en</strong>titeit toegeschrev<strong>en</strong>. We moet<strong>en</strong> deze vorm van homoseksualiteit als gedrag<br />
of situatie dan ook niet romantiser<strong>en</strong>, want zij was <strong>en</strong> is vooral gebaseerd op mannelijke<br />
dominantie van vrouw<strong>en</strong>, kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> die niet aan mannelijke norm<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>.<br />
Wanneer we nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijke toekomst waarin homoseksualiteit<br />
overal op de wereld iets vanzelfsprek<strong>en</strong>ds zal zijn, dan is e<strong>en</strong> breuk met traditionele<br />
g<strong>en</strong>der- <strong>en</strong> seksuele opvatting<strong>en</strong> noodzakelijk, of het nu gaat om homoseksualiteit als<br />
activiteit of homoseksualiteit als id<strong>en</strong>titeit.<br />
18.6 Mogelijkhed<strong>en</strong> in de toekomst<br />
Voor de verbetering van de huidige situatie is het belangrijk om de verschill<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong><br />
die hebb<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong> aan de verwerping van homoseksualiteit nogmaals nader te<br />
bezi<strong>en</strong>. Welke factor<strong>en</strong> zijn dit precies <strong>en</strong> tek<strong>en</strong><strong>en</strong> zich hierin wellicht verandering<strong>en</strong> af?<br />
E<strong>en</strong> eerste factor die belemmer<strong>en</strong>d werkt op homo-emancipatie is de sterke druk van de<br />
familie <strong>en</strong> het daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de nastrev<strong>en</strong> van collectieve eer bov<strong>en</strong> individueel<br />
lev<strong>en</strong>sgeluk. Door de sociale controle is er ge<strong>en</strong> ruimte voor individu<strong>en</strong> die hun eig<strong>en</strong><br />
seksuele keuzes will<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. Daar waar de cultuur e<strong>en</strong> uitgesprok<strong>en</strong> collectief karakter<br />
heeft – zoals bij de Chinez<strong>en</strong> – bestaan er weinig opties voor ouders <strong>en</strong> homokinder<strong>en</strong><br />
om zich aan de druk van de geme<strong>en</strong>schap te onttrekk<strong>en</strong>, zeker niet voor h<strong>en</strong> die pas<br />
sinds kort in Nederland won<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor hun lev<strong>en</strong>sonderhoud of verblijfsvergunning<br />
sterk afhankelijk zijn van familieled<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> (bijvoorbeeld omdat m<strong>en</strong> voor h<strong>en</strong><br />
werkt). Toch blijk<strong>en</strong> niet alle ouders, <strong>en</strong> zeker niet alle moeders, de druk van de geme<strong>en</strong>schap<br />
zwaarder te lat<strong>en</strong> weg<strong>en</strong> dan (steun aan) hun homoseksuele zoon of lesbische<br />
dochter. Weinig moeders volhard<strong>en</strong> uiteindelijk in e<strong>en</strong> afwijzing van e<strong>en</strong> homoseksuele<br />
zoon of dochter (wellicht omdat zij minder geacht word<strong>en</strong> de eer van de familie hoog te<br />
houd<strong>en</strong> dan vaders). De positie van homoseksuele jonger<strong>en</strong> lijkt op het eerste gezicht<br />
sterk op die van heteroseksuele jonger<strong>en</strong> die kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ‘verkeerde’ partner. Ook<br />
conflict<strong>en</strong> daarover kunn<strong>en</strong> hoog oplop<strong>en</strong>, maar deze word<strong>en</strong> uiteindelijk gemakkelijker<br />
bijgelegd, met name wanneer er e<strong>en</strong> kleinkind op komst blijkt.<br />
Onder behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong> doet zich qua uitstoting <strong>en</strong> uitsluiting e<strong>en</strong> opmerkelijk<br />
verschil voor tuss<strong>en</strong> orthodox- of bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> evangelisch<strong>en</strong>.<br />
Eerst g<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong> do<strong>en</strong> niet aan z<strong>en</strong>ding maar vorm<strong>en</strong> ‘familiekerk<strong>en</strong>’, die het zich niet<br />
328
de k ast op e<strong>en</strong> kier<br />
kunn<strong>en</strong> permitter<strong>en</strong> om homoseksuele led<strong>en</strong> de deur te wijz<strong>en</strong>, zoals evangelische<br />
kerk<strong>en</strong> dat wel kunn<strong>en</strong>.<br />
Ook religie blijkt in de onderzochte etnische groep<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterk complicer<strong>en</strong>de factor<br />
– zij het dat de kans<strong>en</strong> op verandering verschill<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> ingeschat. Sommig<strong>en</strong> zijn<br />
ervan overtuigd dat e<strong>en</strong> discussie over islam <strong>en</strong> homoseksualiteit zinloos is, aangezi<strong>en</strong><br />
de koran homoseksualiteit e<strong>en</strong>duidig zou veroordel<strong>en</strong>. Ander<strong>en</strong> zijn iets optimistischer,<br />
mede gezi<strong>en</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> die zich eerder hebb<strong>en</strong> voorgedaan in sommige christelijke<br />
kerk<strong>en</strong>. In het derde kwart van de twintigste eeuw hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele katholieke <strong>en</strong> protestantse<br />
pastors immers e<strong>en</strong> belangrijke rol gespeeld in het kwek<strong>en</strong> van begrip voor ‘de<br />
homofiele naaste’. Hun pleidooi voor begrip <strong>en</strong> aanvaarding, <strong>en</strong> voor het relativer<strong>en</strong> van<br />
bijbelse verbod<strong>en</strong> of veroordeling<strong>en</strong>, riep aanvankelijk weliswaar weerstand op maar<br />
was per saldo zeer invloedrijk. Van doorslaggev<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>is lijkt te zijn geweest dat<br />
zij niet alle<strong>en</strong> als theolog<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe visie op homoseksualiteit ontwikkeld<strong>en</strong>, maar<br />
ook <strong>en</strong> vooral als pastors homo’s ‘hoorbaar’ maakt<strong>en</strong> – in e<strong>en</strong> tijd dat dez<strong>en</strong> ook in de<br />
Nederlandse sam<strong>en</strong>leving nog maar nauwelijks zichtbaar war<strong>en</strong>. In de herbezinning op<br />
homoseksualiteit die vandaag de dag plaatsvindt onder orthodox-gereformeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong>,<br />
in mindere mate, bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong>, spel<strong>en</strong> predikant<strong>en</strong> (als theolog<strong>en</strong> én als<br />
pastors) wederom e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>te rol, sam<strong>en</strong> met eig<strong>en</strong> media <strong>en</strong> homo-organisaties.<br />
Onder evangelische protestant<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> homoseksuele (of ‘homofiele’) mann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> weinig stem. Waarschijnlijk komt dat niet omdat het taboe op homoseksualiteit<br />
in deze kring groter is dan onder bevindelijk-gereformeerd<strong>en</strong>, maar omdat ze pas<br />
recht van sprek<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> als ze zijn ‘veranderd’ – <strong>en</strong> dus niet homoseksueel meer zijn –<br />
of daar althans hun uiterste best voor hebb<strong>en</strong> gedaan. Opvatting<strong>en</strong> over de aard, oorzaak<br />
<strong>en</strong> veranderbaarheid van homoseksualiteit hebb<strong>en</strong> zo direct gevolg<strong>en</strong> voor de hoorbaarheid<br />
ervan.<br />
Voor Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse Nederlanders lijkt deze religieuze weg van begrip voor de<br />
‘homofiele naaste’ nog moeilijker begaanbaar aangezi<strong>en</strong> 1) imams niet, zoals pastors in<br />
het derde kwart van de twintigste eeuw, in nauw contact staan met ggz-professionals;<br />
2) imams zelfs in hun eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> betrekkelijk zwakke positie hebb<strong>en</strong>,<br />
zodat ze niet snel zull<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong> van traditionele norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong>; 3) de stem<br />
van de meeste imams niet veel verder reikt dan de eig<strong>en</strong> moskee (er staan hun weinig<br />
eig<strong>en</strong> media ter beschikking); 4) de vertrouw<strong>en</strong>sband met vooral jongere gelovig<strong>en</strong><br />
zwak ontwikkeld is, mede vanwege taal- <strong>en</strong> cultuurverschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> omdat jonger<strong>en</strong> hun<br />
k<strong>en</strong>nis over de islam steeds vaker van internet hal<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet in de moskee opdo<strong>en</strong>; 5) de<br />
meerderheid van moslims er e<strong>en</strong>, naar christelijke maatstav<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong>, fundam<strong>en</strong>talistische<br />
opvatting van de koran (<strong>en</strong> hadith) op nahoudt, <strong>en</strong> daarom niet wil wet<strong>en</strong> van de<br />
tijd- of cultuurgebond<strong>en</strong>heid van bepaalde tekst<strong>en</strong>. Dat laatste is echter niet het <strong>en</strong>ige,<br />
<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> zelfs niet het voornaamste probleem, zo leert de vergelijking met ‘zware’<br />
protestant<strong>en</strong>.<br />
Deze culturele <strong>en</strong> religieuze factor<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> sterk remm<strong>en</strong>d op de acceptatie van homoseksualiteit.<br />
Ze belemmer<strong>en</strong> de weg naar grotere acceptatie aangezi<strong>en</strong> (homo)seksualiteit<br />
ge<strong>en</strong> publieke categorie mag zijn. Niet toevallig vind<strong>en</strong> alle onderzochte groep<strong>en</strong><br />
homo(mann<strong>en</strong>) te luid, te expliciet, te confronter<strong>en</strong>d <strong>en</strong> preferer<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> strategie<br />
van ‘de kast op e<strong>en</strong> kier’. Lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> integratiemodel lijkt vooral onder<br />
329
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Surinaamse Nederlanders veel aanhang te hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong>, in e<strong>en</strong> nog bedektere vorm, ook<br />
onder Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse. Deze opvatting staat toe dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> stiekem homoseksueel<br />
‘do<strong>en</strong>’ maar niet dat ze (op<strong>en</strong>lijk) homoseksueel zijn.<br />
Emancipatie is echter onmogelijk zonder hardop, op<strong>en</strong>lijk te sprek<strong>en</strong> over de zaak<br />
waarom het gaat. Homoseksualiteit <strong>en</strong>kel fluister<strong>en</strong>d b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> mag soms g<strong>en</strong>oeg zijn<br />
om ruimte te schepp<strong>en</strong> voor jezelf <strong>en</strong> e<strong>en</strong> geliefde, maar het draagt niets bij tot het verruim<strong>en</strong><br />
van mogelijkhed<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> die naast je staan of na je kom<strong>en</strong>. Dat gaat niet zonder<br />
woord<strong>en</strong>. Het is daarom zorgelijk dat de onderzochte etnische minderhed<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
acceptabele woord<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor homoseksualiteit. Daardoor is het letterlijk onbespreekbaar.<br />
Tegelijkertijd wordt er eindeloos over gefluisterd <strong>en</strong> geroddeld – <strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> er<br />
dus wel degelijk woord<strong>en</strong> te bestaan, zij het <strong>en</strong>kel negatieve. Dat gefluister <strong>en</strong> geroddel is<br />
niet onschuldig, want het bevestigt het d<strong>en</strong>kbeeld dat homoseksualiteit e<strong>en</strong> schande is:<br />
niet alle<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s maar ook hun ouders, broers <strong>en</strong> zuss<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> zich moet<strong>en</strong><br />
scham<strong>en</strong>. Het respect voor hun ouders dat sommige allochtone homo’s <strong>en</strong> lesbo’s<br />
ervan weerhoudt om kleur te bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, hangt sam<strong>en</strong> met ontzag voor sanctiemechanism<strong>en</strong><br />
in hun geme<strong>en</strong>schap.<br />
Naast schaamte voor ‘the love that dare not speak its name’ is er ook zwijg<strong>en</strong> uit politieke<br />
verleg<strong>en</strong>heid. Zo lijk<strong>en</strong> Nederlandse imams zich sinds de El Moumni-affaire zeld<strong>en</strong><br />
meer publiekelijk uit te sprek<strong>en</strong> over homoseksualiteit – vooral vanwege angst om<br />
zich opnieuw de woede van wit Nederland op de hals te hal<strong>en</strong>. Vele van de besprok<strong>en</strong><br />
protestantse geloofsgeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> do<strong>en</strong> er ook liever het zwijg<strong>en</strong> toe. Zij zijn niet<br />
alle<strong>en</strong> bevreesd voor reacties van buit<strong>en</strong>af, maar ook van binn<strong>en</strong>uit: homoseksualiteit is<br />
kerkelijke splijtstof.<br />
De angst van moslimorganisaties om zich in het debat te begev<strong>en</strong> vanwege de vrees<br />
voor afkeuring van Nederlandse zijde is <strong>en</strong>erzijds betreur<strong>en</strong>swaardig, anderzijds heeft<br />
de grote aandacht in het publieke <strong>en</strong> politieke debat voor de gew<strong>en</strong>ste acceptatie van<br />
homoseksualiteit ook in islamitische kring wel degelijk positief effect gesorteerd. Vaak<br />
zegg<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat er teg<strong>en</strong>woordig meer over homoseksualiteit wordt gesprok<strong>en</strong><br />
onder invloed van politiek <strong>en</strong> media. Het is overig<strong>en</strong>s niet altijd duidelijk of dat ook<br />
geldt voor de privésfeer. Sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> expliciet dat dit niet het geval<br />
is, andere zijn optimistischer <strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> erop dat er door k<strong>en</strong>nis van het publieke debat<br />
woord<strong>en</strong> voorhand<strong>en</strong> zijn om het gesprek in eig<strong>en</strong> kring aan te gaan.<br />
Voor e<strong>en</strong> effectieve strategie ter bevordering van acceptatie is het echter niet voldo<strong>en</strong>de<br />
om de woord<strong>en</strong> te sprek<strong>en</strong>; er zijn ook dad<strong>en</strong> nodig. Er zull<strong>en</strong> – zo leert de Nederlandse<br />
emancipatiegeschied<strong>en</strong>is – derd<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zijn die het voor homo’s <strong>en</strong> lesbo’s opnem<strong>en</strong><br />
(politici, geestelijke voorgangers, psycholog<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral ook ouders), <strong>en</strong> er zull<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> zijn die zich als homoseksueel id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> <strong>en</strong> organiser<strong>en</strong>. Het verwijt dat<br />
witte homoseksuel<strong>en</strong> ‘hun lev<strong>en</strong> ophang<strong>en</strong> aan hun seksuele id<strong>en</strong>titeit’ is e<strong>en</strong> zwaktebod.<br />
Het lijkt e<strong>en</strong> excuus om niet zelf verantwoordelijkheid te nem<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> emancipatieproces.<br />
Hoezeer het seksuele gr<strong>en</strong>sverkeer in de land<strong>en</strong> van herkomst op het eerste gezicht e<strong>en</strong><br />
aanlokkelijk perspectief is – m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> niet gevang<strong>en</strong> te zitt<strong>en</strong> in seksuele id<strong>en</strong>titeit<strong>en</strong><br />
–, blijkt het bij nader inzi<strong>en</strong> vaak te gaan om activiteit<strong>en</strong> met str<strong>en</strong>g gereguleerde<br />
roll<strong>en</strong>, waarin de ‘vrouwelijke’ positie systematisch negatiever wordt gewaardeerd.<br />
330
de k ast op e<strong>en</strong> kier<br />
Nicht<strong>en</strong>, zemels, ibnes, mati’s <strong>en</strong> boelers <strong>en</strong> al die andere b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> voor<br />
iets abjects waar je ver vanaf moest blijv<strong>en</strong> bij daglicht (maar niet bij nacht!). Omdat het<br />
abjecte van de seksueel passieve mann<strong>en</strong> overgaat op alle homo’s in Nederland – zowel<br />
actieve als passieve mann<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> zich in Nederland immers als homoseksueel<br />
– ontstaat e<strong>en</strong> grote afweer van e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijke homo-id<strong>en</strong>titeit, niet alle<strong>en</strong> bij heteroseksuel<strong>en</strong><br />
maar bij welhaast iedere<strong>en</strong> die wij hebb<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> mogelijke uitweg uit deze patstelling lijkt de weg van de ‘homofilie’ – e<strong>en</strong> deseksualiseringsstrategie<br />
die in het geval van de gereformeerd<strong>en</strong> effectief is geblek<strong>en</strong>. Niet<br />
voor niets is bijvoorbeeld Strange Fruit de nadruk gaan legg<strong>en</strong> op relaties in plaats van op<br />
seksualiteit: over relaties of ‘zorg voor de ander’ kan wél publiekelijk word<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong>.<br />
Maar het is tegelijk e<strong>en</strong> ontk<strong>en</strong>ning van e<strong>en</strong> kern van homolev<strong>en</strong> – het seksuele.<br />
E<strong>en</strong> andere optie is het veralgem<strong>en</strong>iser<strong>en</strong> van de homothematiek in de richting van<br />
seksueel burgerschap of seksuele emancipatie. Vooral seculiere Turkse <strong>en</strong> ook sommige<br />
Marokkaanse Nederlanders, zoals Marcouch, dring<strong>en</strong> aan op e<strong>en</strong> verbetering van het<br />
onderwijs over zulke onderwerp<strong>en</strong>; homoseksualiteit di<strong>en</strong>t volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> integraal onderdeel van het onderwijs te zijn. Hoe belangrijk meer aandacht<br />
voor seksueel burgerschap ook is, het risico bestaat dat moeilijke onderwerp<strong>en</strong> – zoals<br />
homoseksualiteit – bij seksuele voorlichting minder aandacht zull<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dan w<strong>en</strong>selijk<br />
is. Tegelijk beklemton<strong>en</strong> sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat de steun van politiek, overheid<br />
<strong>en</strong> media voor homo-emancipatie erg mager is – ook daar zijn er veel woord<strong>en</strong> <strong>en</strong> weinig<br />
dad<strong>en</strong>. Soms zijn al die woord<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> contraproductief, omdat politiek<br />
<strong>en</strong> media te veel hamer<strong>en</strong> op het absolute onderscheid tuss<strong>en</strong> seculiere Nederlanders<br />
<strong>en</strong> achterlijke moslims of christ<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Op individueel niveau worstel<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s uit de verschill<strong>en</strong>de etnische<br />
groep<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm met de ambival<strong>en</strong>ties die e<strong>en</strong> homoseksueel lev<strong>en</strong> in Nederland voor<br />
h<strong>en</strong> oplevert. Ze twijfel<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> familieband <strong>en</strong> seksuele autonomie, tuss<strong>en</strong> al of<br />
niet op<strong>en</strong>lijk homo of lesbo zijn, tuss<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijk blijk gev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homoseksuele<br />
voorkeur <strong>en</strong> de discretie die in hun eig<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> zeer op prijs wordt gesteld. Sommig<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> de neiging de homo- of lesbocultuur in het land van herkomst te romantiser<strong>en</strong><br />
terwijl dat verled<strong>en</strong> in Nederland vrijwel ge<strong>en</strong> rol speelt <strong>en</strong> daaruit ge<strong>en</strong> nieuwe<br />
emancipatievorm<strong>en</strong> zijn voortgekom<strong>en</strong>. De homoseksuele ‘glorietijd<strong>en</strong>’ van Turk<strong>en</strong>,<br />
Marokkan<strong>en</strong>, Chinez<strong>en</strong> <strong>en</strong> Surinamers (die Nederlanders indertijd met afschuw bezag<strong>en</strong>)<br />
ligg<strong>en</strong> intuss<strong>en</strong> ver achter ons. Europa <strong>en</strong> de Oriënt hebb<strong>en</strong> moreel boompje gewisseld:<br />
nu vind<strong>en</strong> ‘zij’ het vreemd wat ‘wij’ do<strong>en</strong>. Die oude geschied<strong>en</strong>is zou overig<strong>en</strong>s wél<br />
goed inzetbaar zijn bij het onderwijs om duidelijk te mak<strong>en</strong> dat homoseksualiteit –<br />
weliswaar in andere vorm<strong>en</strong> – e<strong>en</strong> onvervreemdbaar onderdeel was van de cultur<strong>en</strong><br />
in de land<strong>en</strong> van herkomst. Vanwege alle ambival<strong>en</strong>ties stell<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s uit<br />
etnische minderhed<strong>en</strong> zich vaak def<strong>en</strong>sief op teg<strong>en</strong>over de Nederlandse homocultuur,<br />
terwijl zij tegelijkertijd e<strong>en</strong> problematische verhouding hebb<strong>en</strong> met ‘eig<strong>en</strong>’ cultur<strong>en</strong>, die<br />
teg<strong>en</strong>woordig moeilijk als homovri<strong>en</strong>delijk gek<strong>en</strong>schetst kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Vanuit historisch, wijsgerig <strong>en</strong> cultureelantropologisch oogpunt bezi<strong>en</strong> is er mogelijk<br />
alle red<strong>en</strong> voor kritiek op westerse emancipatie- <strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeitsmodell<strong>en</strong>. Maar welke<br />
andere strategieën zijn hier <strong>en</strong> nu voorhand<strong>en</strong>? Vooruitgang lijkt alle<strong>en</strong> mogelijk als<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s <strong>en</strong> zij die hun na staan, zich in hun eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap hoorbaar<br />
331
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
<strong>en</strong> k<strong>en</strong>baar mak<strong>en</strong>. Do<strong>en</strong> ze dat niet, dan word<strong>en</strong> ze niet zozeer doodgezweg<strong>en</strong> als<br />
wel doodgeroddeld <strong>en</strong> -gefluisterd – <strong>en</strong> daarmee gedwong<strong>en</strong> zich dood te scham<strong>en</strong>.<br />
Dat sanctiemechanisme is nog volop van kracht, <strong>en</strong> daarom is het ook begrijpelijk dat<br />
homo’s <strong>en</strong> lesbo’s uit de migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> of hun naast<strong>en</strong> zich liever stilhoud<strong>en</strong>. Maar<br />
zij die zich wel will<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> hor<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> daarvoor alle geleg<strong>en</strong>heid krijg<strong>en</strong>. Daar ligt<br />
e<strong>en</strong> taak voor de overheid: zij kan uitdrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> zichtbaar mak<strong>en</strong> dat homoseksualiteit<br />
ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aardigheid is van witte, seculiere Nederlanders. ‘Binn<strong>en</strong>ruimte’ kan mede<br />
door druk van buit<strong>en</strong>, ontwikkeld door de overheid <strong>en</strong> de homobeweging, word<strong>en</strong><br />
gecreëerd, zoveel leert ons de emancipatie in orthodox-protestantse kring. Maar die<br />
ruimte zal uiteindelijk moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut door homo’s, lesbo’s <strong>en</strong> hun families uit de<br />
betrokk<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> zelf.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Alle<strong>en</strong> in Surinaamse kring is de zichtbaarheid <strong>en</strong> de acceptatie van homoseksualiteit groter, maar<br />
het is moeilijk vast te stell<strong>en</strong> wat hierbij oorzaak <strong>en</strong> gevolg is: was er eerst zichtbaarheid <strong>en</strong> to<strong>en</strong><br />
332<br />
acceptatie of andersom?<br />
2 Komitee Marokkaanse Arbeiders in Nederland (k m an) <strong>en</strong> Hollanda Türkiyeli Isçiler Birligi (htib, de<br />
Turkse Arbeidersver<strong>en</strong>iging in Nederland).
deel 5<br />
Slot
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
19 Sociale acceptatie van homoseksualiteit in<br />
Nederland; sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> slotbeschouwing<br />
Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp, Jan Willem Duyv<strong>en</strong>dak, Hanneke Felt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Gert Hekma (scp, UvA, Movisie <strong>en</strong> UvA)<br />
19.1 Het opmak<strong>en</strong> van de balans<br />
Met de op<strong>en</strong>stelling van het burgerlijk huwelijk voor par<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht in<br />
2001 was in de og<strong>en</strong> van vel<strong>en</strong> de emancipatie van homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong> voltooid. Inderdaad blijkt uit algem<strong>en</strong>e opinieonderzoek<strong>en</strong> dat de Nederlandse<br />
bevolking over het algeme<strong>en</strong> weinig moeite heeft met homoseksualiteit. Dat<br />
neemt echter niet weg dat sommige kwesties, zoals met name de op<strong>en</strong>lijk zichtbare<br />
homoseksualiteit, nog altijd weerstand oproep<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat sommige groep<strong>en</strong>, zoals orthodox-religieuz<strong>en</strong>,<br />
meer moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit. Ook vanuit de katholieke<br />
kerk, die in dit rapport buit<strong>en</strong> beschouwing is geblev<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> homonegatieve signal<strong>en</strong><br />
naar buit<strong>en</strong>, getuige bijvoorbeeld het feit dat onlangs e<strong>en</strong> homoseksuele prins carnaval<br />
werd uitgeslot<strong>en</strong> van de heilige communie.<br />
Het vierde kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de stelde bij zijn aantred<strong>en</strong> in 2007 als c<strong>en</strong>trale doelstelling<br />
van het homo- <strong>en</strong> lesbisch emancipatiebeleid het verbeter<strong>en</strong> van de sociale acceptatie<br />
van homoseksualiteit. Op verzoek van de to<strong>en</strong>malige minister voor homo-emancipatie,<br />
Ronald Plasterk, ontwikkelde het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> (scp) e<strong>en</strong> indicator<br />
voor het monitor<strong>en</strong> van de mate waarin dat doel wordt gerealiseerd. Volg<strong>en</strong>s de nulmeting<br />
(op basis van gegev<strong>en</strong>s uit 2006) had in 2006 15% van de Nederlandse bevolking e<strong>en</strong><br />
negatieve houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Maar hoe staat het daar nu mee? Is dit<br />
aandeel inderdaad geslonk<strong>en</strong>, zoals het kabinet beoogt? En wat zegg<strong>en</strong> homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zelf over de mate waarin hun seksuele voorkeur wordt geaccepteerd?<br />
E<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de indicator verhult uiteraard tal van verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuances. Allereerst<br />
zijn daar verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong>. Het is van belang om na te gaan welke groep<strong>en</strong><br />
meer <strong>en</strong> welke minder moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit. Zoals uit eerder onderzoek<br />
bleek, staan met name sommige migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> nogal negatief teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit<br />
(Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006). Er zijn helaas ge<strong>en</strong> nieuwe cijfers beschikbaar<br />
om te kunn<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong> in hoeverre bij die groep<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>d in de gew<strong>en</strong>ste richting valt<br />
te constater<strong>en</strong>. 1 In dit rapport hebb<strong>en</strong> we daarom op e<strong>en</strong> andere manier gekek<strong>en</strong> naar<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> in <strong>en</strong>kele migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong>. Op basis van interviews <strong>en</strong> literatuurstudie<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> we in beeld welke ontwikkeling<strong>en</strong> zich sinds 1970 hebb<strong>en</strong> voorgedaan in<br />
groep<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Surinaamse, Turkse, Marokkaanse <strong>en</strong> Chinese achtergrond <strong>en</strong> wat voor<br />
factor<strong>en</strong> daarbij in positieve of negatieve zin e<strong>en</strong> rol hebb<strong>en</strong> gespeeld. Ter vergelijking<br />
onderzocht<strong>en</strong> we ook ‘behoud<strong>en</strong>de protestant<strong>en</strong>’, e<strong>en</strong> autochtone minderheidsgroep<br />
die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s homoseksualiteit relatief vaak afwijst.<br />
335
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Veel aandacht gaat in dit rapport uit naar jonger<strong>en</strong>. Eerder onderzoek wijst immers uit<br />
dat juist zij relatief veel moeite hebb<strong>en</strong> met homoseksualiteit (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006).<br />
We ging<strong>en</strong> na waar ze precies moeite mee hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> wat daar ev<strong>en</strong>tueel aan te do<strong>en</strong><br />
valt. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> voerd<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> grootschalig onderzoek uit onder homoseksuele, lesbische<br />
<strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>. Wat zijn hun ervaring<strong>en</strong>? Voel<strong>en</strong> zij zich geaccepteerd?<br />
In hoeverre zijn zij op<strong>en</strong> over hun seksuele voorkeur? Krijg<strong>en</strong> zij veel negatieve reacties<br />
vanuit hun omgeving?<br />
In de tweede plaats blijkt uit die sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de maat niet waar precies de ‘pijn’ zit.<br />
Waar hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die negatief staan teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit nu precies moeite<br />
mee? In eerder onderzoek (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006) onderscheidd<strong>en</strong> we vier dim<strong>en</strong>sies:<br />
e<strong>en</strong> tamelijk algem<strong>en</strong>e dim<strong>en</strong>sie, de houding teg<strong>en</strong>over gelijke recht<strong>en</strong> voor homo- <strong>en</strong><br />
heteropar<strong>en</strong>, reacties op homoseksualiteit in de op<strong>en</strong>baarheid, <strong>en</strong> reacties op homoseksualiteit<br />
in de naaste omgeving. Deze zull<strong>en</strong> we ook hier weer de revue lat<strong>en</strong> passer<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast kom<strong>en</strong> in deze slotbeschouwing nog twee andere thema’s aan bod. Het eerste<br />
betreft sekseverschill<strong>en</strong>, het tweede verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische<br />
vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> anderzijds.<br />
Uiteraard gaan we ook in op de tr<strong>en</strong>ds voor zover nieuwe data voorhand<strong>en</strong> zijn: welke<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we constater<strong>en</strong>? En welke factor<strong>en</strong> zijn van invloed op de to<strong>en</strong>ame<br />
van sociale acceptatie van homoseksualiteit?<br />
In deze sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de slotbeschouwing zull<strong>en</strong> we niet per deelstudie ingaan op de<br />
belangrijkste bevinding<strong>en</strong> (zie daarvoor de sam<strong>en</strong>vatting voor in dit rapport), maar de<br />
verschill<strong>en</strong>de conclusies geïntegreerd weergev<strong>en</strong>. Op basis van onderzoek onder de<br />
Nederlandse bevolking <strong>en</strong> op basis van informatie die is verzameld bij de doelgroep zelf,<br />
zull<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> antwoord gev<strong>en</strong> op de c<strong>en</strong>trale vraag van dit rapport: hoe is het gesteld<br />
met de acceptatie van homoseksualiteit in Nederland, waar is nog sprake van knelpunt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wat betek<strong>en</strong>t dit voor het toekomstige homo- <strong>en</strong> lesbisch emancipatiebeleid?<br />
De bevolkings<strong>en</strong>quêtes die we gebruik<strong>en</strong>, zijn gebaseerd op aselecte steekproev<strong>en</strong>.<br />
De uitkomst<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> daarom word<strong>en</strong> geg<strong>en</strong>eraliseerd naar de Nederlandse bevolking.<br />
Hierbij moet rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> met twee beperking<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste zijn etnische<br />
minderhed<strong>en</strong> in de reguliere <strong>en</strong>quêtes niet goed verteg<strong>en</strong>woordigd. T<strong>en</strong> tweede gev<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête wellicht sociaal w<strong>en</strong>selijke antwoord<strong>en</strong>, waarmee niet zeker is<br />
of wat m<strong>en</strong> zegt, overe<strong>en</strong>komt met hoe m<strong>en</strong> zich daadwerkelijk in de praktijk gedraagt.<br />
Daarom is het van belang om ook informatie te verzamel<strong>en</strong> onder homoseksuele mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zelf: in welke mate wordt naar hun ervaring homoseksualiteit geaccepteerd?<br />
Het trekk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> aselecte steekproef van die populatie is echter niet mogelijk,<br />
omdat er ge<strong>en</strong> bestand is waarin de seksuele voorkeur staat vermeld. Dat betek<strong>en</strong>t dat<br />
led<strong>en</strong> van de doelgroep via oproep<strong>en</strong> in tal van kanal<strong>en</strong> is gevraagd om deel te nem<strong>en</strong>.<br />
Er is geprobeerd om zo breed mogelijk te werv<strong>en</strong>, maar omdat niet zeker is of de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
repres<strong>en</strong>tatief zijn voor de totale populatie moet<strong>en</strong> de bevinding<strong>en</strong> met <strong>en</strong>ige<br />
voorzichtigheid word<strong>en</strong> geïnterpreteerd.<br />
336
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
19.2 Algem<strong>en</strong>e aanvaarding<br />
Opvatting<strong>en</strong> van de bevolking<br />
‘Homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> hun lev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> zoals zij dat will<strong>en</strong>.’<br />
Dit is de meest algem<strong>en</strong>e uitspraak over homoseksualiteit, die al vele jar<strong>en</strong> <strong>en</strong> in tal<br />
van land<strong>en</strong> deel uitmaakt van bevolkings<strong>en</strong>quêtes. In 2008 was de overgrote meerderheid<br />
van de Nederlanders (86%) het met deze uitspraak e<strong>en</strong>s; slechts 4% wees hem af.<br />
Nederland voert sam<strong>en</strong> met Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong> D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> wat dit betreft de ranglijst aan van<br />
land<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> positieve houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit. Onze buurland<strong>en</strong>, het<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk, Duitsland <strong>en</strong> België, wijk<strong>en</strong> daar echter niet veel van af. Binn<strong>en</strong><br />
Nederland wordt er overig<strong>en</strong>s wel verschill<strong>en</strong>d over deze stelling gedacht. Onderzoek<br />
uit 2004/’05 wijst uit dat Antilliaanse, Marokkaanse <strong>en</strong> vooral Turkse Nederlanders vaker<br />
afwijz<strong>en</strong>d reager<strong>en</strong> op deze uitspraak (respectievelijk 12%, 17% <strong>en</strong> 23%). De uitkomst<strong>en</strong><br />
van de onlangs gehoud<strong>en</strong> Utrechtse Monitor Diversiteit <strong>en</strong> Integratie bevestig<strong>en</strong> dit beeld<br />
(Geme<strong>en</strong>te Utrecht 2010).<br />
De overgrote meerderheid van de bevolking, inclusief de migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong>, blijkt<br />
homoseksualiteit als eig<strong>en</strong>schap echter niet af te keur<strong>en</strong>. De gedachte aan seks tuss<strong>en</strong><br />
twee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht is daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> iets waar meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> moeite mee<br />
hebb<strong>en</strong>, vooral als het twee mann<strong>en</strong> betreft (27% vindt dat walgelijk, bij vrouw<strong>en</strong> 12%).<br />
Overig<strong>en</strong>s is het opmerkelijk dat de houding van migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> zoals blijkt uit de<br />
interviews met sleutelperson<strong>en</strong>, negatiever is dan de houding die uit het opinieonderzoek<br />
naar vor<strong>en</strong> komt. In deel 4 van dit rapport werd immers geconcludeerd dat homoseksualiteit<br />
bij Turkse, Marokkaanse, Surinaamse <strong>en</strong> Chinese Nederlanders ‘veelal nog<br />
zeer problematisch is’. Het is de vraag hoe we dat verschil moet<strong>en</strong> duid<strong>en</strong>. Hebb<strong>en</strong> de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de <strong>en</strong>quête wellicht vooral sociaal w<strong>en</strong>selijke antwoord<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>?<br />
Komt het doordat er andere kwesties aan de orde zijn gesteld? Bij de gesprekk<strong>en</strong> met<br />
sleutelperson<strong>en</strong> kwam ter sprake dat homoseksualiteit problematisch is om red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
waarover in de <strong>en</strong>quête onder migrant<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> zijn gesteld. Het gaat daarbij om<br />
het belang van de opvatting dat homoseksuel<strong>en</strong> niet aan g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
seks tuss<strong>en</strong> (vooral) mann<strong>en</strong> walging oproept. E<strong>en</strong> ander probleem dat de sleutelperson<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>, betreft het belang van het huwelijk <strong>en</strong> de gezinsvorming, wat migrant<strong>en</strong><br />
voor homoseksuel<strong>en</strong> problematisch vind<strong>en</strong> – dit is overig<strong>en</strong>s wel in de <strong>en</strong>quête<br />
gevraagd: de helft van de Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse Nederlanders heeft bezwaar teg<strong>en</strong> het<br />
feit dat par<strong>en</strong> van gelijk geslacht mog<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong> (zie verder § 19.3).<br />
Coming-out<br />
De mate waarin homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> op<strong>en</strong> (kunn<strong>en</strong>) zijn over hun seksuele<br />
voorkeur kan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> opgevat als e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e indicator van acceptatie<br />
van homoseksualiteit in de sam<strong>en</strong>leving. In 2009 gaf iets minder dan e<strong>en</strong> derde van de<br />
leerling<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs aan te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> homoseksuele leerling op<br />
school niet op<strong>en</strong> kan zijn over zijn of haar seksuele voorkeur (zie hoofdstuk 2).<br />
In hoeverre zijn homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig op<strong>en</strong> over hun<br />
seksuele voorkeur? Uit de Schorer Monitor 2009, e<strong>en</strong> onderzoek onder mann<strong>en</strong> die<br />
seks hebb<strong>en</strong> met mann<strong>en</strong> (ook wel aangeduid als msm), blijkt dat neg<strong>en</strong> van de ti<strong>en</strong><br />
337
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> of meer ander<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> verteld zich (ook) aangetrokk<strong>en</strong> te<br />
voel<strong>en</strong> tot mann<strong>en</strong>. In de <strong>en</strong>quête van Stichting OndersteBov<strong>en</strong> onder lesbische <strong>en</strong><br />
biseksuele vrouw<strong>en</strong> is dit niet op die manier gevraagd, maar moest<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
aangev<strong>en</strong> hoeveel proc<strong>en</strong>t van hun familie <strong>en</strong> collega’s op de hoogte is van hun seksuele<br />
voorkeur. Bij gemiddeld 85% van de familieled<strong>en</strong> <strong>en</strong> 72% van de collega’s is dat volg<strong>en</strong>s<br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het geval. Ook verreweg de meeste homojonger<strong>en</strong> die meeded<strong>en</strong> aan<br />
het SameFeelings-onderzoek (zie deel 3 van dit rapport) zegg<strong>en</strong> dat er ander<strong>en</strong> op de<br />
hoogte zijn (91%). Overig<strong>en</strong>s zit er gemiddeld wel ruim drie jaar tuss<strong>en</strong> het mom<strong>en</strong>t van<br />
bewustwording <strong>en</strong> de coming-out, dus het is ge<strong>en</strong> stap die zij gemakkelijk zett<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
blijk<strong>en</strong> er duidelijke verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de ‘settings’: teg<strong>en</strong>over familie <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
zijn jonger<strong>en</strong> veel vaker op<strong>en</strong>, dan op het werk <strong>en</strong> in de sport.<br />
Die vrij algem<strong>en</strong>e op<strong>en</strong>heid van (autochtone) homo’s <strong>en</strong> lesbo’s in Nederland zi<strong>en</strong> we<br />
terug in het feit dat veel Nederlanders (bijna 70% van de bevolking) zegg<strong>en</strong> homoseksuele<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>. In land<strong>en</strong> waar de bevolking minder positief staat<br />
teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, is dat aandeel veel kleiner. Om <strong>en</strong>kele voorbeeld<strong>en</strong> te noem<strong>en</strong>:<br />
in Tsjechië zegt 20% homoseksuele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>, in Pol<strong>en</strong> 12%<br />
<strong>en</strong> in Turkije 4%. Het persoonlijk k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homoseksuele man of vrouw bevordert<br />
de acceptatie van homoseksualiteit (zie verder § 19.6). Overig<strong>en</strong>s zal er natuurlijk sprake<br />
zijn van e<strong>en</strong> wisselwerking: e<strong>en</strong> meer accepter<strong>en</strong>de omgeving maakt het voor homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s makkelijker om ‘<strong>gewoon</strong> homo te zijn’.<br />
Overig<strong>en</strong>s blijkt dat sommige groep<strong>en</strong> minder vaak uit de kast zijn, wat verband kan<br />
houd<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> (verwacht) gebrek aan acceptatie. Bij de jonger<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> in die zin de<br />
biseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de religieuze jonger<strong>en</strong> op <strong>en</strong> onder de volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> de biseksuele<br />
mann<strong>en</strong> én vrouw<strong>en</strong>.<br />
Het onderzoek onder heterojonger<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 3) laat zi<strong>en</strong> dat zij e<strong>en</strong> ambival<strong>en</strong>te<br />
houding hebb<strong>en</strong> als het gaat om de op<strong>en</strong>heid van homoseksuel<strong>en</strong>. Aan de <strong>en</strong>e kant<br />
gev<strong>en</strong> zij te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> veel belang te hecht<strong>en</strong> aan auth<strong>en</strong>ticiteit. Als iemand echt zichzelf<br />
is, dwingt dat respect af. M<strong>en</strong> zou dus d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat als iemand op<strong>en</strong>lijk voor zijn seksuele<br />
voorkeur uitkomt, dat positief wordt gewaardeerd. Maar zo simpel ligt het niet: homoseksuel<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> zich wel gedrag<strong>en</strong> conform de norm<strong>en</strong> die geld<strong>en</strong> voor person<strong>en</strong> van<br />
hun sekse. Homomann<strong>en</strong> die zich vrouwelijk gedrag<strong>en</strong>, zijn volg<strong>en</strong>s de jonger<strong>en</strong> ‘nep’ <strong>en</strong><br />
niet zichzelf. Uit de kast kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> staan voor wie je b<strong>en</strong>t, is dus op zich positief. Als het<br />
gedrag echter afwijkt van wat (hetero)normaal is, roept dat afwijz<strong>en</strong>de reacties op.<br />
Als heterojonger<strong>en</strong> persoonlijk contact hebb<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> homo- of biseksueel concluder<strong>en</strong><br />
zij vaak dat die persoon ‘steeds meer zichzelf is geword<strong>en</strong>’. K<strong>en</strong>nelijk maakt de eerdere<br />
stereotype perceptie van homoseksualiteit dan plaats voor waardering van – of in elk<br />
geval e<strong>en</strong> meer neutrale houding teg<strong>en</strong>over – gedrag dat niet strikt voldoet aan de traditionele<br />
norm<strong>en</strong> voor mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid. Het kan zijn dat de jonge homo<br />
of lesbo zich heeft aangepast aan de g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> van de andere jonger<strong>en</strong>, maar uit de<br />
interviews met de heterojonger<strong>en</strong> komt tev<strong>en</strong>s naar vor<strong>en</strong> dat wanneer er persoon lijk<br />
contact is geweest, ook ‘vrouwelijk’ gedrag van e<strong>en</strong> homo als ‘eig<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> ‘echt’ kan word<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee oké is.<br />
338
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
In de onderzochte migrant<strong>en</strong>groepering<strong>en</strong> is coming-out ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s problematisch.<br />
Wanneer homoseksuel<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijk uitkom<strong>en</strong> voor hun seksuele voorkeur, wordt dat<br />
gezi<strong>en</strong> als gebrek aan loyaliteit aan <strong>en</strong> respect voor de familie. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt het idee<br />
dat homoseksualiteit e<strong>en</strong> belangrijk deel van de id<strong>en</strong>titeit van e<strong>en</strong> persoon is, waar in<br />
Nederland <strong>en</strong> andere westerse land<strong>en</strong> doorgaans van uit wordt gegaan, veelal afgewez<strong>en</strong>.<br />
Hoewel seks tuss<strong>en</strong> person<strong>en</strong> van hetzelfde geslacht in sommige land<strong>en</strong> van herkomst<br />
bepaald niet on<strong>gewoon</strong> is, betek<strong>en</strong>t dat ge<strong>en</strong>szins dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zichzelf als homoseksueel<br />
(kunn<strong>en</strong>) id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> of uit<strong>en</strong>.<br />
Negatieve reacties<br />
Terwijl de algem<strong>en</strong>e houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit in de bevolking behoorlijk<br />
positief is, mak<strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> regelmatig homonegatieve<br />
uiting<strong>en</strong> mee. Fysiek geweld of de dreiging daarmee is de ernstigste vorm <strong>en</strong> komt<br />
het minst voor, hoewel de absolute aantall<strong>en</strong> er toch niet om lieg<strong>en</strong>. Zo werd<strong>en</strong> alle<strong>en</strong><br />
al in Amsterdam in 2009 82 melding<strong>en</strong> bij de politie gedaan van fysiek geweld. Daarbij<br />
moet nog word<strong>en</strong> bedacht dat niet ieder slachtoffer van geweld dat bij de politie meldt,<br />
dus het daadwerkelijke aantal ligt ongetwijfeld hoger.<br />
In de surveys onder homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong>, lesbische- <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> is nagegaan in hoeverre de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> homonegatieve<br />
uiting<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> meegemaakt. Vooral verbaal geweld komt veel voor. In 2009 gaf e<strong>en</strong><br />
van de ti<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> aan in de zes maand<strong>en</strong> voorafgaand aan het<br />
onderzoek e<strong>en</strong> of meerdere ker<strong>en</strong> uitgeschold<strong>en</strong> of belachelijk te zijn gemaakt op school<br />
of werk vanwege hun seksuele voorkeur <strong>en</strong> ongeveer drie op de ti<strong>en</strong> had die ervaring met<br />
vreemd<strong>en</strong>. In de <strong>en</strong>quête onder lesbische- <strong>en</strong> biseksuele vrouw<strong>en</strong> (uit 2008) is naar deels<br />
dezelfde <strong>en</strong> deels andere mogelijke negatieve uiting<strong>en</strong> gevraagd (maar niet gekoppeld<br />
aan e<strong>en</strong> bepaalde context). Verbaal geweld wordt ook door die groep veel g<strong>en</strong>oemd. Van<br />
alle ti<strong>en</strong> geïnterviewde vrouw<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> er vier in het afgelop<strong>en</strong> halfjaar uitgeschold<strong>en</strong><br />
te zijn <strong>en</strong> drie op de ti<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> belachelijk gemaakt. Vooral vervel<strong>en</strong>de, nieuwsgierige<br />
vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> roddel<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> veel vrouw<strong>en</strong> desgevraagd (respectievelijk 81% <strong>en</strong> 72%<br />
maakte dat e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele keer of vaker mee). Veel homojonger<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> negatieve ervaring<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong> gehad. De vraagstelling was hier overig<strong>en</strong>s erg ruim, namelijk of ze ooit<br />
negatieve ervaring<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gehad vanwege hun seksuele voorkeur. Twee derde maakt<br />
daar melding van, wat meer jong<strong>en</strong>s dan meisjes. In het afgelop<strong>en</strong> jaar ging het meestal<br />
om pest<strong>en</strong> <strong>en</strong> nare opmerking<strong>en</strong> of roddel<strong>en</strong>.<br />
Onderzoek onder lesbische moeders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> wijst ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s op onaang<strong>en</strong>ame<br />
reacties. Ruim twee derde van de moeders zegt nieuwsgierige vrag<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong> over<br />
de gezinssituatie, die k<strong>en</strong>nelijk niet als zuiver neutrale belangstelling word<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>.<br />
Ook roddel<strong>en</strong> komt volg<strong>en</strong>s de moeders veel voor (drie op de ti<strong>en</strong> moeders noem<strong>en</strong> dat).<br />
Kinder<strong>en</strong> die bij twee moeders opgroei<strong>en</strong>, ervar<strong>en</strong> vaak het mikpunt van grapjes te zijn<br />
vanwege hun gezinssituatie (61%) <strong>en</strong> ook zij krijg<strong>en</strong> veel nieuwsgierige vrag<strong>en</strong> (57%).<br />
Negatieve opmerking<strong>en</strong> over de seksuele voorkeur van de moeders <strong>en</strong> geroddel wordt<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s veel gerapporteerd (resp. 45% <strong>en</strong> 31%). Wat de ervaring<strong>en</strong> van homovaders <strong>en</strong><br />
hun kinder<strong>en</strong> zijn, is niet bek<strong>en</strong>d.<br />
339
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
19.3 Gelijke recht<strong>en</strong><br />
In opinieonderzoek<strong>en</strong> waar het thema homoseksualiteit aandacht krijgt, gaat het vaak<br />
(ook) over gelijke recht<strong>en</strong>. De Nederlandse bevolking is in meerderheid voorstander<br />
van gelijke recht<strong>en</strong> voor homo- <strong>en</strong> heteropar<strong>en</strong>, hoewel er verschill<strong>en</strong> zijn in de mate<br />
van steun voor specifieke kwesties. Het feit dat het burgerlijk huwelijk volg<strong>en</strong>s de wet<br />
op<strong>en</strong>staat voor par<strong>en</strong> van dezelfde sekse wordt breed gedrag<strong>en</strong>; ‘slechts’ 11% vindt dat<br />
dit ‘homohuwelijk’ afgeschaft zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Gelijke recht<strong>en</strong> voor homoseksuele<br />
par<strong>en</strong> bij adoptie van kinder<strong>en</strong> wordt echter vaker afgekeurd (21%).<br />
Vergelek<strong>en</strong> met andere land<strong>en</strong> is het draagvlak voor deze twee vorm<strong>en</strong> van gelijkberechtiging<br />
in Nederland overig<strong>en</strong>s verreweg het grootst. Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong> D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> op dit<br />
punt het meest op Nederland – overig<strong>en</strong>s k<strong>en</strong>t de De<strong>en</strong>se wetgeving ge<strong>en</strong> ‘homohuwelijk’.<br />
In de Zuid- <strong>en</strong> Oost-Europese land<strong>en</strong> is het draagvlak daarvoor vele mal<strong>en</strong> kleiner.<br />
Spanje is onder de Zuid-Europese land<strong>en</strong> e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>be<strong>en</strong>tje <strong>en</strong> e<strong>en</strong> voorloper. Daar is in<br />
2005 het burgerlijk huwelijk op<strong>en</strong>gesteld voor par<strong>en</strong> van gelijk geslacht (Portugal volgde<br />
in 2010) <strong>en</strong> het draagvlak onder de bevolking is groot. Op het punt van adoptie zijn de<br />
Spanjaard<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met andere European<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s relatief liberaal.<br />
De houding teg<strong>en</strong>over gelijke recht<strong>en</strong> voor homopar<strong>en</strong> is niet in alle groep<strong>en</strong> van de<br />
bevolking ev<strong>en</strong> positief. De helft van de Turkse- <strong>en</strong> Marokkaanse Nederlanders gaf in<br />
2004/’05 te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> het niet goed te keur<strong>en</strong> dat homoseksuel<strong>en</strong> met elkaar kunn<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong>.<br />
Homoseksualiteit <strong>en</strong> huwelijk pass<strong>en</strong> in hun optiek niet bij elkaar.<br />
19.4 Homoseksualiteit in de op<strong>en</strong>baarheid<br />
Uit eerder onderzoek kwam duidelijk naar vor<strong>en</strong> dat vooral de zichtbaarheid van homoseksualiteit<br />
in het op<strong>en</strong>baar de nodige weerstand oproept. Dat geldt niet alle<strong>en</strong> voor<br />
twee homo’s of lesbo’s die elkaar in het op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar ook voor al te ‘demonstratieve’<br />
uiting<strong>en</strong> van homoseksualiteit zoals die bijvoorbeeld te zi<strong>en</strong> zijn tijd<strong>en</strong>s de<br />
Amsterdamse Canal Parade. Overig<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> veel hetero’s daar moeite mee,<br />
want ook e<strong>en</strong> deel van de homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zelf stoort zich daaraan (Keuz<strong>en</strong>kamp et<br />
al. 2006). Homoseksualiteit blijkt weliswaar in veel opzicht<strong>en</strong> geaccepteerd te word<strong>en</strong>,<br />
maar vooral zolang homo’s <strong>gewoon</strong> do<strong>en</strong>. Daarbij is sprake van e<strong>en</strong> dubbele moraal, want<br />
zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de heteroseksuel<strong>en</strong> of erotiser<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van expressie tijd<strong>en</strong>s bijvoorbeeld<br />
het carnaval van Rotterdam wekk<strong>en</strong> duidelijk minder aversie op.<br />
De opiniepeiling uit 2008 wijst wederom uit dat vooral het op<strong>en</strong>lijk blijk gev<strong>en</strong> van<br />
de homoseksuele voorkeur door vel<strong>en</strong> wordt afgekeurd. 40% van de bevolking vindt<br />
het aanstootgev<strong>en</strong>d als twee mann<strong>en</strong> elkaar in het op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>, 27% als het twee<br />
vrouw<strong>en</strong> betreft. Dit zijn duidelijk grotere groep<strong>en</strong> dan de 13% van de bevolking die er<br />
aanstoot aan neemt als het om e<strong>en</strong> heteropaar gaat. E<strong>en</strong> derde geeft desgevraagd ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
aan meer moeite te hebb<strong>en</strong> met de aanblik van twee mann<strong>en</strong> die hand in hand<br />
lop<strong>en</strong>, dan met e<strong>en</strong> hand in hand lop<strong>en</strong>d heteropaar. Onder scholier<strong>en</strong> is het verschil<br />
in houding teg<strong>en</strong>over zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de hetero’s <strong>en</strong> homo’s nog groter. E<strong>en</strong> zo<strong>en</strong><strong>en</strong>d heterostel<br />
vind<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> niet vies, maar als het om twee jong<strong>en</strong>s of twee meisjes gaat wel – jong<strong>en</strong>s<br />
beton<strong>en</strong> zich wat dit betreft het meest afwijz<strong>en</strong>d (hbsc 2009 2 ). Uit het kwalitatieve<br />
340
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
onderzoek onder heterojonger<strong>en</strong> (hoofdstuk 3) bleek overig<strong>en</strong>s dat meisjes die met<br />
elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong> niet direct word<strong>en</strong> geassocieerd met lesbische seksualiteit. Jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
eerder dat die meisjes met elkaar zo<strong>en</strong><strong>en</strong> om jong<strong>en</strong>s te verleid<strong>en</strong>.<br />
In de vijf minderhed<strong>en</strong> die zijn onderzocht, bestaan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s grote bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>lijke vorm<strong>en</strong> van homoseksualiteit, ook bij homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zelf, die liever voor<br />
discretie dan voor zichtbaarheid kiez<strong>en</strong>. Bij veel migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> is homoseksualiteit<br />
e<strong>en</strong> schande die niet op<strong>en</strong>baar mag word<strong>en</strong>.<br />
19.5 Homoseksualiteit in de naaste omgeving<br />
De vierde dim<strong>en</strong>sie van de houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit is de manier waarop<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> op situaties waarin m<strong>en</strong> met homoseksuel<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> krijgt. Wat zegg<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> als ze in e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête hierover hypothetische situaties krijg<strong>en</strong> voorgelegd?<br />
En hoe ervar<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s de reacties uit de naaste omgeving op hun seksuele<br />
voorkeur?<br />
Het aandeel van de bevolking van 18 jaar <strong>en</strong> ouder dat zegt er moeite mee te zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
als zijn of haar kind op school les zou krijg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homoseksuele leraar of lerares<br />
is klein (6%). Wat meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (13%) zoud<strong>en</strong> het onaanvaardbaar vind<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dochter of<br />
zoon te hebb<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>woont met e<strong>en</strong> vaste partner van hetzelfde geslacht. En e<strong>en</strong> op<br />
de ti<strong>en</strong> scholier<strong>en</strong> geeft aan dat homoseksuele jonger<strong>en</strong> niet tot hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring zoud<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> (hoofdstuk 2).<br />
Uit het onderzoek onder heterojonger<strong>en</strong> (hoofdstuk 3) komt naar vor<strong>en</strong> dat heteromeisjes<br />
makkelijker lijk<strong>en</strong> om te gaan met e<strong>en</strong> lesbisch of biseksueel meisje in hun<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring, dan heterojong<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> homo- of biseksuele jong<strong>en</strong>. Meisjes zegg<strong>en</strong><br />
de op<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> het vertrouw<strong>en</strong> te waarder<strong>en</strong>, jong<strong>en</strong>s gev<strong>en</strong> aan bevreesd te zijn<br />
voor seksuele b<strong>en</strong>adering door e<strong>en</strong> homo. Zij zi<strong>en</strong> homo’s als hyperseksuele wez<strong>en</strong>s.<br />
Het onderzoek onder de homojonger<strong>en</strong> ondersteunt dat verschil echter niet. Jong<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> meisjes zegg<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> vaak (ongeveer e<strong>en</strong> kwart) dat vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong> schade opliep<strong>en</strong><br />
vanwege hun homo- of biseksuele voorkeur (zie hoofdstuk 9). Wellicht hebb<strong>en</strong> de heteromeisjes<br />
meer sociaal w<strong>en</strong>selijke antwoord<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> dan de heterojong<strong>en</strong>s.<br />
Er lijkt overig<strong>en</strong>s bij de vraag wat geaccepteerd wordt, in sommige kring<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot<br />
verschil te zijn tuss<strong>en</strong> ‘zichtbaarheid’ <strong>en</strong> ‘hoorbaarheid’. Zo komt uit het onderzoek over<br />
de protestant<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> dat homoseksuel<strong>en</strong> vaak wel word<strong>en</strong> gestimuleerd om te vertell<strong>en</strong><br />
dat ze ‘zo’ zijn. Maar dat betek<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong>szins dat homo’s dat ook mog<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>.<br />
De vrij breed gedeelde norm in de sam<strong>en</strong>leving dat homo’s <strong>en</strong> lesbo’s uit de kast zoud<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> (zie Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006) heeft klaarblijkelijk ook onder protestant<strong>en</strong><br />
weerklank gevond<strong>en</strong>, in de zin dat ‘het vertell<strong>en</strong>’ gestimuleerd wordt. Maar verderstrekk<strong>en</strong>de<br />
op<strong>en</strong>baarheid, zoals e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>lijke homo of lesbo voor de klas of sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> partner van dezelfde sekse – laat staan trouw<strong>en</strong> – stuit op serieuze bezwar<strong>en</strong>.<br />
Homoseksualiteit in de naaste omgeving is voor de meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet iets waarvan zij<br />
op voorhand zegg<strong>en</strong> moeite mee te (zull<strong>en</strong>) hebb<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kan zich afvrag<strong>en</strong> of dit positieve<br />
beeld ook blijkt uit de verhal<strong>en</strong> van de homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zelf. Het gevaar van sociaal<br />
w<strong>en</strong>selijke antwoord<strong>en</strong> ligt immers op de loer. We vroeg<strong>en</strong> daarom aan de mann<strong>en</strong> die<br />
341
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
deelnam<strong>en</strong> aan de Schorer Monitor in hoeverre ander<strong>en</strong> hun seksuele voorkeur hebb<strong>en</strong><br />
geaccepteerd. E<strong>en</strong> grote meerderheid zegt van wel, maar volg<strong>en</strong>s 5% heeft de moeder<br />
het niet geaccepteerd (<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s 5% zegt t<strong>en</strong> dele) <strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s 7% de vader niet (<strong>en</strong> nog<br />
e<strong>en</strong>s 6% maar deels). Het beeld bij de homojonger<strong>en</strong> is vergelijkbaar: de overgrote meerderheid<br />
van de ouders heeft de seksuele voorkeur van de zoon of dochter geaccepteerd;<br />
12% van de vaders <strong>en</strong> moeders heeft dat volg<strong>en</strong>s de jonger<strong>en</strong> niet of deels gedaan. In de<br />
<strong>en</strong>quête onder vrouw<strong>en</strong> is helaas niet naar acceptatie door de ouders gevraagd.<br />
E<strong>en</strong> gebrekkige acceptatie in de nabije omgeving zal doorgaans door de betrokk<strong>en</strong><br />
homoseksueel of lesbo als problematischer word<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>, dan als het person<strong>en</strong> betreft<br />
die wat verder van hem of haar af staan. Hoe is het gesteld met acceptatie door andere<br />
familieled<strong>en</strong>, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, medestud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of collega’s <strong>en</strong> bur<strong>en</strong>? Volg<strong>en</strong>s de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> verreweg de meeste ander<strong>en</strong> in hun omgeving hun seksuele voorkeur geaccepteerd.<br />
Het perc<strong>en</strong>tage ligt het laagst bij de bur<strong>en</strong>.<br />
Dit zijn op zichzelf redelijk geruststell<strong>en</strong>de bevinding<strong>en</strong>, hoewel moet word<strong>en</strong> opgemerkt<br />
dat de vraagstelling vrij algeme<strong>en</strong> is. Zo is het bijvoorbeeld niet duidelijk in hoeverre<br />
autochtone ouders will<strong>en</strong> dat hun kinder<strong>en</strong> discretie betracht<strong>en</strong> bij het op<strong>en</strong>lijk<br />
uit<strong>en</strong> van hun seksuele voorkeur of dat ze zich zo (hetero)normaal mogelijk gedrag<strong>en</strong>.<br />
Die norm<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> onder autochton<strong>en</strong> minder string<strong>en</strong>t dan in de onderzochte etnische<br />
minderheidsgroep<strong>en</strong>, maar geld<strong>en</strong> wellicht toch ook. We wet<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min hoe gemakkelijk<br />
of moeizaam het proces van acceptatie door de ouders is verlop<strong>en</strong>. En ondanks het<br />
feit dat meestal wel sprake is van acceptatie, zijn er toch nog behoorlijk wat homoseksuele<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die het gevoel hebb<strong>en</strong> maar beperkt geaccepteerd te word<strong>en</strong>.<br />
19.6 Nadelige gevolg<strong>en</strong> van gebrekkige acceptatie <strong>en</strong> homonegatieve ervaring<strong>en</strong><br />
Het algem<strong>en</strong>e beeld van de acceptatie van homoseksualiteit in de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving<br />
is al met al dus tamelijk positief, maar er zijn in sommige groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong><br />
van bepaalde kwesties toch knelpunt<strong>en</strong>. Het motto <strong>gewoon</strong> homo zijn uit de titel van de<br />
beleidsnota van het kabinet (tk 2007/2008) is nog ge<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>goed. E<strong>en</strong> gebrekkige<br />
acceptatie <strong>en</strong> het ervar<strong>en</strong> van homonegativiteit kunn<strong>en</strong> nadelige gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor<br />
het welbevind<strong>en</strong> van homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>. En zeker voor homojonger<strong>en</strong>,<br />
die veelal nog bezig zijn met de ontwikkeling van hun id<strong>en</strong>titeit, is e<strong>en</strong> gebrek aan<br />
acceptatie red<strong>en</strong> tot zorg. Ons onderzoek wijst uit dat homojonger<strong>en</strong> die homonegatieve<br />
ervaring<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> meegemaakt, hun eig<strong>en</strong> seksuele voorkeur inderdaad minder goed<br />
accepter<strong>en</strong> dan deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die dat niet of nauwelijks hebb<strong>en</strong> meegemaakt.<br />
Ook uit eerder onderzoek (o.a. Sandfort et al. 2001) is bek<strong>en</strong>d dat homoseksuele mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> relatief vaak depressieve klacht<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat zou vooral voor jonger<strong>en</strong><br />
geld<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>quête die wij in 2009 hield<strong>en</strong> onder homojonger<strong>en</strong> van 16-25 jaar laat zi<strong>en</strong><br />
dat ongeveer e<strong>en</strong> op de zev<strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> ongeveer e<strong>en</strong> op de acht jong<strong>en</strong>s (heel) vaak last<br />
heeft van depressieve klacht<strong>en</strong>. Of dat perc<strong>en</strong>tage afwijkt van dat onder heterojonger<strong>en</strong><br />
is, weg<strong>en</strong>s het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> controlegroep, niet te zegg<strong>en</strong>. Wel is duidelijk geword<strong>en</strong><br />
dat er e<strong>en</strong> verband bestaat tuss<strong>en</strong> de mate waarin jonger<strong>en</strong> homonegatief gedrag<br />
meemak<strong>en</strong> <strong>en</strong> depressieve symptom<strong>en</strong>. Van de meisjes die <strong>nooit</strong> e<strong>en</strong> negatieve reactie<br />
krijg<strong>en</strong>, rapporteert ‘slechts’ 15% depressieve klacht<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over 26% van de meisjes die<br />
342
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
dat minst<strong>en</strong>s iedere maand of vaker meemak<strong>en</strong>. En de homojong<strong>en</strong>s die iedere week<br />
homonegatieve uiting<strong>en</strong> meemak<strong>en</strong>, rapporter<strong>en</strong> driemaal zo vaak depressieve klacht<strong>en</strong><br />
(33%) als de jong<strong>en</strong>s die dat <strong>nooit</strong> meemak<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s moet hierbij wel de kanttek<strong>en</strong>ing<br />
word<strong>en</strong> gemaakt dat het mogelijk is dat person<strong>en</strong> die toch al <strong>en</strong>igszins depressief<br />
zijn, e<strong>en</strong> bepaalde reactie eerder als homonegatief ervar<strong>en</strong> dan ander<strong>en</strong>. Maar dat neemt<br />
niet weg dat zij k<strong>en</strong>nelijk het gevoel hebb<strong>en</strong> dat hun seksuele voorkeur niet wordt geaccepteerd.<br />
Wat betreft de relatie tuss<strong>en</strong> homonegatieve ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> het hebb<strong>en</strong> van<br />
psychosociale problem<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> ook kinder<strong>en</strong> die opgroei<strong>en</strong> bij twee ouders van<br />
gelijk geslacht nog vermelding. Onderzoek wijst uit dat niet die bijzondere opvoedingssituatie<br />
als zodanig nadelige gevolg<strong>en</strong> heeft voor het welbevind<strong>en</strong>, maar wel de homonegatieve<br />
ervaring<strong>en</strong> waar die kinder<strong>en</strong> mee geconfronteerd word<strong>en</strong>.<br />
Ook blijkt er e<strong>en</strong> duidelijk verband te bestaan tuss<strong>en</strong> het meemak<strong>en</strong> van homonegatieve<br />
ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan of het ondernem<strong>en</strong> van poging<strong>en</strong> tot zelfmoord. De<br />
bevinding dat de helft van de homojonger<strong>en</strong> uit ons onderzoek wele<strong>en</strong>s serieuze suïcidegedacht<strong>en</strong><br />
heeft gehad, is ronduit zorgwekk<strong>en</strong>d. Hetzelfde geldt voor de bevinding<br />
dat 9% van de homo- of biseksuele jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 16% van de lesbische of biseksuele meisjes<br />
daadwerkelijk e<strong>en</strong> zelfmoordpoging achter de rug heeft. Heterojonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> wij<br />
niet ondervraagd, maar alle andere studies onder (hetero)jonger<strong>en</strong> in Nederland kom<strong>en</strong><br />
op veel lagere perc<strong>en</strong>tages uit. Onderzoek van De Graaf et al. (2006) onder volwass<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
toonde ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s aan dat homomann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> (veel) vaker dan hetero’s<br />
zelfmoordgedacht<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook vaker daadwerkelijk e<strong>en</strong> poging tot zelfmoord<br />
hebb<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> op de twintig mann<strong>en</strong> die in 2009 de vrag<strong>en</strong>lijst van de<br />
Schorer Monitor invuld<strong>en</strong>, gaf aan in de week daarvoor af <strong>en</strong> toe aan zelfmoord te hebb<strong>en</strong><br />
gedacht <strong>en</strong> 3% deed dat vaak. In de <strong>en</strong>quête onder lesbische vrouw<strong>en</strong> van Stichting<br />
OndersteBov<strong>en</strong> is dit probleem niet aan de orde geweest.<br />
E<strong>en</strong> gebrekkige acceptatie van homoseksualiteit kan er bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> toe leid<strong>en</strong> dat homo-<br />
<strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zich gaan aanpass<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door zich anders<br />
te kled<strong>en</strong> <strong>en</strong> te gedrag<strong>en</strong> dan zij eig<strong>en</strong>lijk zoud<strong>en</strong> will<strong>en</strong>. Of door bepaalde plekk<strong>en</strong> te<br />
mijd<strong>en</strong>, in de vrije tijd, <strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> ook in het werk (d<strong>en</strong>k bijvoorbeeld aan het onderwijs).<br />
Hoewel <strong>en</strong>ige aanpassing aan de omgeving niet per definitie problematisch hoeft<br />
te zijn, is het op z’n minst bed<strong>en</strong>kelijk als homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zich steeds conformer<strong>en</strong> aan<br />
de heteronormatieve omgeving. Daarmee stagneert immers het proces van acceptatie<br />
van homoseksualiteit.<br />
De nadelige gevolg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gebrekkige acceptatie beperk<strong>en</strong> zich overig<strong>en</strong>s niet tot<br />
de homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zelf. Gevoel<strong>en</strong>s van depressiviteit kunn<strong>en</strong><br />
gepaard gaan met e<strong>en</strong> slechter functioner<strong>en</strong> op school of werk <strong>en</strong> zo ook maatschappelijke<br />
kost<strong>en</strong> met zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. In hoeverre homojonger<strong>en</strong> slechter prester<strong>en</strong><br />
op school is in deze studie niet nagegaan. Hetzelfde geldt voor de vraag in hoeverre de<br />
volwass<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> als gevolg van e<strong>en</strong> gebrekkige<br />
acceptatie relatief vaak het werk verzuim<strong>en</strong> of slechter functioner<strong>en</strong> dan heteroseksuele<br />
werk<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Uit eerder onderzoek bleek echter dat homoseksualiteit er op het werk toe<br />
doet (Bos <strong>en</strong> Sandfort 1998): de werkbeleving <strong>en</strong> het ziekteverzuim van homo’s <strong>en</strong> lesbo’s<br />
steekt ongunstig af vergelek<strong>en</strong> met die van heteroseksuele werknemers. Rec<strong>en</strong>tere<br />
onderzoek<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ook teg<strong>en</strong>woordig homo’s <strong>en</strong> lesbo’s op het werk niet zeld<strong>en</strong><br />
343
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met negatieve ervaring<strong>en</strong> wat betreft hun acceptatie (Keuz<strong>en</strong>kamp et<br />
al. 2006; Van der Klein et al. 2009), maar in hoeverre dat leidt tot productiviteitsverlies<br />
<strong>en</strong> ziekteverzuim is daar niet nagegaan.<br />
19.7 Ontwikkeling<strong>en</strong> in de tijd<br />
Op de lange termijn bezi<strong>en</strong> is de acceptatie van homoseksualiteit in Nederland aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In het begin van de vorige eeuw zag<strong>en</strong> vel<strong>en</strong> homoseksualiteit nog<br />
als e<strong>en</strong> ziekte. Strafbaar was homoseksualiteit op zich weliswaar niet, maar pas in 1971<br />
werd het discriminer<strong>en</strong>de artikel 248bis uit het strafrecht geschrapt. Volg<strong>en</strong>s dat artikel<br />
was seksueel contact tuss<strong>en</strong> meer- <strong>en</strong> minderjarig<strong>en</strong> (tuss<strong>en</strong> de 16 <strong>en</strong> 21) van hetzelfde<br />
geslacht strafbaar, terwijl heteroseksueel contact tuss<strong>en</strong> meer- <strong>en</strong> minderjarig<strong>en</strong> wel<br />
vanaf 16 jaar was toegestaan. In de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig vond de grootste omslag<br />
plaats in de publieke opinie <strong>en</strong> ook daarna veranderde de attitude t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
homoseksualiteit langzaam maar zeker in positieve zin.<br />
Na het aantred<strong>en</strong> van het kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de iv werd zoals gezegd e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de<br />
maat ontwikkeld om de gew<strong>en</strong>ste grotere sociale acceptatie van homoseksualiteit te<br />
kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>. Die maat is gebaseerd op de antwoord<strong>en</strong> op elf stelling<strong>en</strong>, die betrekking<br />
hebb<strong>en</strong> op de vier door ons onderscheid<strong>en</strong> dim<strong>en</strong>sies van de houding teg<strong>en</strong>over<br />
homoseksualiteit (algem<strong>en</strong>e opvatting<strong>en</strong>, m<strong>en</strong>ing over gelijke recht<strong>en</strong>, waardering van<br />
homoseksualiteit in het op<strong>en</strong>baar <strong>en</strong> van homoseksualiteit in de naaste omgeving). In<br />
2006, dus voor het aantred<strong>en</strong> van het vierde kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de, was bij 15% van de<br />
Nederlandse bevolking ge<strong>en</strong> sprake van acceptatie van homoseksualiteit. In de jar<strong>en</strong><br />
daarna is dit aandeel geslonk<strong>en</strong>. De peiling van 2008 wijst uit dat inmiddels nog ‘slechts’<br />
9% als homonegatief te typer<strong>en</strong> valt. Overig<strong>en</strong>s moet bij deze perc<strong>en</strong>tages word<strong>en</strong> opgemerkt<br />
dat led<strong>en</strong> van migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> in de hiervoor gebruikte <strong>en</strong>quêtes zijn onderverteg<strong>en</strong>woordigd.<br />
Uit ander onderzoek (Keuz<strong>en</strong>kamp et al. 2006) blijkt dat juist in die<br />
kring<strong>en</strong> sprake is van e<strong>en</strong> meer negatieve houding teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit, dus het<br />
perc<strong>en</strong>tage homonegatiev<strong>en</strong> onder de gehele bevolking ligt in werkelijkheid vermoedelijk<br />
wat hoger.<br />
Ook uit ons onderzoek blijkt dat er in sommige etnische minderheidsgroep<strong>en</strong> weliswaar<br />
sprake is van e<strong>en</strong> ontwikkeling in de richting van meer op<strong>en</strong>heid over <strong>en</strong> acceptatie van<br />
homoseksualiteit, maar dat het niet erg hard gaat <strong>en</strong> dat dit in eig<strong>en</strong> kring ev<strong>en</strong>min altijd<br />
positief wordt gewaardeerd. Voor migrant<strong>en</strong> lijkt homoseksualiteit e<strong>en</strong> niet bepaald<br />
gewaardeerd ijkpunt van integratie te zijn geword<strong>en</strong>; om als ‘goed geïntegreerd’ door<br />
te kunn<strong>en</strong> gaan, moet m<strong>en</strong> homoseksualiteit accepter<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
homo’s gebruikt om migrant<strong>en</strong> af te wijz<strong>en</strong> – niet per se e<strong>en</strong> goed startpunt voor<br />
homoacceptatie. Anderzijds kunn<strong>en</strong> we vaststell<strong>en</strong> dat dit onderwerp teg<strong>en</strong>woordig<br />
meer op de ag<strong>en</strong>da staat in migrant<strong>en</strong>kring<strong>en</strong> doordat gezaghebb<strong>en</strong>de person<strong>en</strong> uit de<br />
eig<strong>en</strong> groep zich op<strong>en</strong>lijk voor acceptatie van homoseksualiteit inzett<strong>en</strong>.<br />
Zelforganisaties, zorgzame ouders <strong>en</strong> progressieve led<strong>en</strong> van de elite hebb<strong>en</strong>, naast<br />
process<strong>en</strong> van individualisering, ontkerkelijking <strong>en</strong> democratisering, e<strong>en</strong> belangrijke<br />
stimuler<strong>en</strong>de rol gespeeld in de acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Sommige<br />
344
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
van deze factor<strong>en</strong>, die van belang war<strong>en</strong> voor homoacceptatie in de jar<strong>en</strong> zestig (zie<br />
hoofdstuk 12), zijn minder evid<strong>en</strong>t aanwezig in migrant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong>.<br />
De grotere acceptatie van homoseksualiteit in het grootste deel van de sam<strong>en</strong>leving<br />
heeft als positief gevolg dat jonger<strong>en</strong> met homo- of biseksuele gevoel<strong>en</strong>s eerder uit de<br />
kast kom<strong>en</strong> (hoewel het proces van kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> nog verrass<strong>en</strong>d lang duurt in e<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>leving die zich prijst om haar tolerantie). Het heeft echter ook e<strong>en</strong> keerzijde want<br />
het middelbaar onderwijs – dus de plek waar jonger<strong>en</strong> door die vroege coming-out<br />
veel meer jar<strong>en</strong> als op<strong>en</strong>lijke homo of lesbo doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> – heeft e<strong>en</strong> slechte reputatie<br />
vanwege strikte g<strong>en</strong>der- <strong>en</strong> seksuele norm<strong>en</strong> die jonger<strong>en</strong> elkaar oplegg<strong>en</strong>. Vooral<br />
antihomoseksuele scheldwoord<strong>en</strong> zijn daar schering <strong>en</strong> inslag. Veel jonger<strong>en</strong> – <strong>en</strong> niet<br />
alle<strong>en</strong> homoseksuele <strong>en</strong> lesbische – word<strong>en</strong> zo in die jar<strong>en</strong> van seksueel zoek<strong>en</strong> met hun<br />
neus op het feit gedrukt dat homoseksualiteit moeilijk ligt, terwijl ze zich nauwelijks<br />
gesteund wet<strong>en</strong> door lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong> bestur<strong>en</strong>. Uit ons onderzoek blijkt dat jonge homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s vooral in de eerste fase van het kleur bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> met negatieve reacties word<strong>en</strong><br />
geconfronteerd. Daarom is in het onderwijs meer aandacht voor homoseksualiteit dring<strong>en</strong>d<br />
gew<strong>en</strong>st, ev<strong>en</strong>als e<strong>en</strong> veilig schoolklimaat (zie § 19.10).<br />
E<strong>en</strong> vraag die wij vaak krijg<strong>en</strong>, is of de onveiligheid <strong>en</strong> het geweld teg<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> – dit vanwege de regelmatig verschijn<strong>en</strong>de<br />
bericht<strong>en</strong> daarover in de media. Betrouwbare cijfers zijn echter niet beschikbaar. De<br />
stijging van het aantal melding<strong>en</strong> van homonegatief geweld bij de politie zal zeker voor<br />
e<strong>en</strong> deel het gevolg zijn van de verbeterde registratie van die melding<strong>en</strong>. Maar ook e<strong>en</strong><br />
grotere aangiftebereidheid onder de slachtoffers zal meespel<strong>en</strong>. De grotere op<strong>en</strong>heid<br />
hiervoor bij de politie <strong>en</strong> het duidelijke signaal dat uitgaat van de publieke verontwaardiging<br />
over dergelijk geweld, zull<strong>en</strong> daartoe hebb<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong>.<br />
In de <strong>en</strong>quête onder homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong> wij of respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zich<br />
vanwege hun seksuele voorkeur meer of minder veilig zijn gaan voel<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> jaar<br />
geled<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> meerderheid (twee derde) ervaart ge<strong>en</strong> verschil, maar e<strong>en</strong> kwart zegt zich<br />
onveiliger te voel<strong>en</strong>. Dat laatste is op zich natuurlijk problematisch, maar hier geldt<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s dat het de vraag is in hoeverre dit het gevolg is van e<strong>en</strong> feitelijke to<strong>en</strong>ame van<br />
bedreig<strong>en</strong>de situaties. Het is immers ook mogelijk dat homonegatief geweld teg<strong>en</strong>woordig<br />
meer in de op<strong>en</strong>baarheid komt dan vroeger <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van de homo’s daardoor<br />
d<strong>en</strong>kt dat het meer voorkomt.<br />
19.8 Sekse <strong>en</strong> g<strong>en</strong>der<br />
De afwijzing van homoseksualiteit heeft duidelijk te mak<strong>en</strong> met opvatting<strong>en</strong> over mannelijkheid<br />
<strong>en</strong> vrouwelijkheid. Zo blijkt uit het opinieonderzoek dat 9% van de bevolking<br />
vindt dat homomann<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> echte mann<strong>en</strong> zijn. Die cijfers ligg<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> waarschijnlijk<br />
hoger, want uit hoofdstuk 3 komt naar vor<strong>en</strong> dat vrijwel alle geïnterviewde<br />
jong<strong>en</strong>s vind<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> man zich niet onmannelijk mag gedrag<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> man die dat wel<br />
doet, is e<strong>en</strong> homo. Ook stell<strong>en</strong> ze eis<strong>en</strong> aan homo’s: ze moet<strong>en</strong> zich als gewone hetero’s<br />
gedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet vrouwelijk of al te seksueel do<strong>en</strong>. G<strong>en</strong>der- <strong>en</strong> seksuele variatie blijkt<br />
345
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
juist in de jeugdjar<strong>en</strong> sterk afgewez<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> omdat het ge<strong>en</strong> ‘auth<strong>en</strong>tiek’ gedrag zou<br />
zijn. Alle<strong>en</strong> die jonger<strong>en</strong> zijn echt zichzelf die aan de traditionele g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>.<br />
Auth<strong>en</strong>ticiteit krijgt aldus e<strong>en</strong> onverwachte w<strong>en</strong>ding <strong>en</strong> blijkt in plaats van ruimte<br />
gev<strong>en</strong> aan diversiteit, het oplegg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong>duidige norm<strong>en</strong> te betek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dat is op z’n<br />
minst verwarr<strong>en</strong>d voor alle jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes die niet aan de norm<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of will<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar vall<strong>en</strong> in ieder geval de op<strong>en</strong>lijk homo- <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> onder.<br />
Lesbische vrouw<strong>en</strong> zijn vaak onzichtbaar <strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d onder heterojonger<strong>en</strong>. Voor<br />
zover er beeldvorming over h<strong>en</strong> is, ziet m<strong>en</strong> h<strong>en</strong> als mannelijke pott<strong>en</strong> of als sexy dan<br />
wel spann<strong>en</strong>d. Heterojonger<strong>en</strong> hecht<strong>en</strong> (voor meisjes) aan e<strong>en</strong> verzorgd uiterlijk <strong>en</strong> het<br />
voldo<strong>en</strong> aan heers<strong>en</strong>de schoonheidsnorm<strong>en</strong> – maar niet té, want dan b<strong>en</strong> je e<strong>en</strong> slet.<br />
Mannelijke uiting<strong>en</strong> van vrouw<strong>en</strong> word<strong>en</strong> niet op prijs gesteld. Tegelijkertijd zi<strong>en</strong> we dat<br />
daar waar jong<strong>en</strong>s moet<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de posities van homo <strong>en</strong> hetero, voor meisjes<br />
biseksualiteit juist wel e<strong>en</strong> meer geaccepteerde vorm lijkt. Zijn het bij de jong<strong>en</strong>s de<br />
biseksuel<strong>en</strong> die onzichtbaar zijn voor andere jonger<strong>en</strong>, bij de meisjes geldt dit juist sterk<br />
voor de lesbische onder h<strong>en</strong>.<br />
Voor hetero- <strong>en</strong> homojong<strong>en</strong>s is het dominante schrikbeeld om te word<strong>en</strong> uitgemaakt<br />
voor homo of watje. Voor hetero- <strong>en</strong> lesbomeisjes is het scheldwoord slet of hoer <strong>en</strong> dus<br />
niet zo zeer ‘lesbo’. Dat begrip lijkt ge<strong>en</strong> grote rol te spel<strong>en</strong> in de belevingswereld van<br />
jonger<strong>en</strong>, zelfs niet als scheldwoord. De negatieve houding van jong<strong>en</strong>s heeft vooral<br />
betrekking op de veronderstelde vrouwelijkheid van homomann<strong>en</strong>. Homonegativisme<br />
is onlosmakelijk verbond<strong>en</strong> met seksestereotype beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> strikte g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong>. De<br />
negatieve houding van jonger<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over homo’s <strong>en</strong> lesbo’s heeft, met andere woord<strong>en</strong>,<br />
diepere wortels <strong>en</strong> verdergaande consequ<strong>en</strong>ties dan <strong>en</strong>kel de afkeer van homo’s <strong>en</strong><br />
lesbo’s. De strakomlijnde opvatting<strong>en</strong> over mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid pakk<strong>en</strong><br />
met name ongunstig uit voor op<strong>en</strong>lijk homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong>, maar het is waarschijnlijk<br />
dat ook heterojonger<strong>en</strong> die niet aan de heers<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>,<br />
daar problem<strong>en</strong> van ondervind<strong>en</strong>.<br />
Het onderzoek onder de homo- <strong>en</strong> biseksuele jonger<strong>en</strong> duidt ook op de relevantie van<br />
norm<strong>en</strong> voor mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid. Wij steld<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
vrag<strong>en</strong> over de mate waarin zij zich mannelijk of vrouwelijk voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong><br />
(zie hoofdstuk 9) <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> op basis van de antwoord<strong>en</strong> op deze vrag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> maat<br />
voor ‘sekseconformiteit’. De groep die zich weinig sekseconform voelt, is klein (6% van<br />
zowel jong<strong>en</strong>s als meisjes). Dit is e<strong>en</strong> opmerkelijk gering perc<strong>en</strong>tage, gezi<strong>en</strong> de mate<br />
waarin heterojonger<strong>en</strong> juist de ‘onmannelijkheid’ van homo’s b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>.<br />
Die sekseconformiteit blijkt sam<strong>en</strong> te hang<strong>en</strong> met <strong>en</strong>kele kwesties die wij hebb<strong>en</strong><br />
onderzocht. Zo blijk<strong>en</strong> meisjes die zich niet zo meisjesachtig voel<strong>en</strong>, meer dan de andere<br />
meisjes het gevoel te hebb<strong>en</strong> niet door hun moeder te word<strong>en</strong> geaccepteerd (wat betreft<br />
de acceptatie door de vader is er ge<strong>en</strong> verschil). De acceptatie van e<strong>en</strong> lesbische dochter<br />
door de vader <strong>en</strong> die van e<strong>en</strong> homoseksuele zoon door de moeder hangt niet sam<strong>en</strong> met<br />
de mate van sekseconformiteit van hun kinder<strong>en</strong>.<br />
De jonger<strong>en</strong> die zichzelf als weinig sekseconform beschouw<strong>en</strong>, mak<strong>en</strong> over het geheel<br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> vaker melding van e<strong>en</strong> gebrekkige acceptatie door hun omgeving dan deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die voor hun eig<strong>en</strong> gevoel aan dominante g<strong>en</strong>dernorm<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>. Zo zijn bij de jong<strong>en</strong>s<br />
346
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
de vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> meer accepter<strong>en</strong>d naarmate de homojongere jong<strong>en</strong>sachtiger is <strong>en</strong> voel<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong>sachtige meisjes zich vergelek<strong>en</strong> met de andere meisjes minder geaccepteerd in<br />
de sportomgeving. Op school <strong>en</strong> werk rapporter<strong>en</strong> de weinig sekseconforme jonger<strong>en</strong><br />
vaker e<strong>en</strong> gebrekkige acceptatie. En last but not least: homojonger<strong>en</strong> die zichzelf als meer<br />
sekseconform beschouw<strong>en</strong>, rapporter<strong>en</strong> minder depressieve klacht<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> laatste kwestie die hier aandacht verdi<strong>en</strong>t, betreft de vraag of homoseksualiteit<br />
bij mann<strong>en</strong> minder wordt geaccepteerd dan bij vrouw<strong>en</strong>. We zag<strong>en</strong> immers dat in het<br />
op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de mann<strong>en</strong> meer afkeuring oproep<strong>en</strong> dan in het op<strong>en</strong>baar zo<strong>en</strong><strong>en</strong>de<br />
vrouw<strong>en</strong>. En ook de gedachte aan seks tuss<strong>en</strong> twee mann<strong>en</strong> roept meer walging op<br />
dan als het om twee vrouw<strong>en</strong> gaat – hoewel voor dat laatste e<strong>en</strong> mogelijke (dubieuze)<br />
verklaring is dat sommige mann<strong>en</strong> dit juist opwind<strong>en</strong>d vind<strong>en</strong>. Melding<strong>en</strong> van fysiek<br />
homonegatief geweld bij de politie zijn vooral afkomstig van mann<strong>en</strong>. Maar of dat nu<br />
betek<strong>en</strong>t dat vrouw<strong>en</strong> dit minder vaak meemak<strong>en</strong>, valt op grond van de onderzoek<strong>en</strong><br />
waarvan in dit boek verslag is gedaan, niet met zekerheid te zegg<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>quête onder<br />
lesbische vrouw<strong>en</strong> bevatte hierover ge<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> duidelijk sekseverschil wat betreft<br />
ervar<strong>en</strong> geweld zag<strong>en</strong> we wel bij de jonger<strong>en</strong>: jong<strong>en</strong>s zegg<strong>en</strong> vaker dat er met h<strong>en</strong> is gevocht<strong>en</strong><br />
vanwege hun seksuele voorkeur dan meisjes. Jong<strong>en</strong>s rapporter<strong>en</strong> sowieso wat<br />
meer homonegatieve ervaring<strong>en</strong>, vooral op school. Meisjes meld<strong>en</strong> vaker dat dergelijke<br />
ervaring<strong>en</strong> afkomstig zijn van hun ouders of familie.<br />
De verschill<strong>en</strong> in acceptatie van homoseksualiteit tuss<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> al<br />
met al niet groot te zijn. Voor zover die verschill<strong>en</strong> er zijn, zoud<strong>en</strong> ze wele<strong>en</strong>s vooral te<br />
mak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met de grotere zichtbaarheid van mannelijke dan van vrouwelijke<br />
homoseksualiteit. E<strong>en</strong> grotere zichtbaarheid vormt al geruime tijd e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal thema<br />
in het homobeleid, maar het onderzoek maakt duidelijk dat e<strong>en</strong> grotere zichtbaarheid<br />
gepaard gaat met negatieve gevolg<strong>en</strong> die aandacht behoev<strong>en</strong>.<br />
19.9 Biseksuel<strong>en</strong><br />
In dit rapport is voor het eerst tamelijk uitvoerig gekek<strong>en</strong> naar ev<strong>en</strong>tuele verschill<strong>en</strong> in<br />
ervaring<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong>. Het is overduidelijk dat biseksuel<strong>en</strong> op tal van<br />
aspect<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong> van homomann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong>. Biseksuel<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> vaker<br />
in de kast, vooral de mann<strong>en</strong>. Slechts 46% van de biseksuele mann<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> 94% van de<br />
homomann<strong>en</strong> is op<strong>en</strong> over zijn seksuele voorkeur. Bij de bi-vrouw<strong>en</strong> is het aandeel dat<br />
kleur heeft bek<strong>en</strong>d wat hoger dan bij de bi-mann<strong>en</strong> (77% van de familie weet het <strong>en</strong> 64%<br />
van de collega’s) maar lager dan bij de lesbische vrouw<strong>en</strong> (bij wie 91% van de familie <strong>en</strong><br />
79% van de collega’s op de hoogte is). Bij jonger<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we e<strong>en</strong>zelfde patroon: bij 78%<br />
van de bi-meisjes is iemand op de hoogte (vergelek<strong>en</strong> met 99% van de lesbische meisjes).<br />
Vooral bij de bi-jong<strong>en</strong>s is het aandeel dat zegt dat er iemand op de hoogte is klein (31%,<br />
bij homojong<strong>en</strong>s 98%). Het onderzoek onder de heterojonger<strong>en</strong> liet zi<strong>en</strong> dat biseksualiteit<br />
e<strong>en</strong> zo goed als onbek<strong>en</strong>d verschijnsel is, vooral als het jong<strong>en</strong>s betreft (je b<strong>en</strong>t man<br />
of homo).<br />
In het onderzoek onder de ‘homojonger<strong>en</strong>’ is veel aandacht besteed aan de vraag in hoeverre<br />
de ervaring<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> naar mate van exclusiviteit van hun seksuele voorkeur.<br />
347
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Biseksualiteit blijkt zeker onder meisjes veel voor te kom<strong>en</strong> – of in elk geval bij meisjes<br />
vaker e<strong>en</strong> serieuze optie te zijn dan bij jong<strong>en</strong>s. Het is immers d<strong>en</strong>kbaar dat het bij jong<strong>en</strong>s<br />
ev<strong>en</strong>veel voorkomt, maar minder bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> ook minder geaccepteerd is.<br />
Opmerkelijk is verder dat in vergelijking met homoseksuele jonger<strong>en</strong> de biseksuel<strong>en</strong><br />
hun seksuele voorkeur vaker onbelangrijk zegg<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. Ze zijn er (wellicht daarom)<br />
minder vaak op<strong>en</strong> over naar ander<strong>en</strong>. De biseksuele jonger<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong> minder<br />
homovri<strong>en</strong>delijkheid in hun omgeving dan de homojonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> wederom stek<strong>en</strong> de<br />
jong<strong>en</strong>s in ongunstige zin af. Biseksuele jonger<strong>en</strong> zijn niet vaker depressief dan homojonger<strong>en</strong>,<br />
maar hebb<strong>en</strong> wel vaker e<strong>en</strong> zelfmoordpoging ondernom<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> slotte valt nog<br />
te vermeld<strong>en</strong> dat bi-jonger<strong>en</strong> minder vaak behoefte hebb<strong>en</strong> aan steun <strong>en</strong> ook minder<br />
hulp hebb<strong>en</strong> gezocht dan de homojonger<strong>en</strong>.<br />
De verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong> zijn opmerkelijk <strong>en</strong> zorgwekk<strong>en</strong>d.<br />
Hoe zij te verklar<strong>en</strong> zijn, is echter meestal niet duidelijk.<br />
19.10 Aanbeveling<strong>en</strong> voor beleid <strong>en</strong> verder onderzoek<br />
Vergroting van sociale acceptatie<br />
De hoofddoelstelling van het homo-emancipatiebeleid is het bevorder<strong>en</strong> van de sociale<br />
acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Al snel na zijn aantred<strong>en</strong> in 2007 maakte<br />
de minister voor homo-emancipatie in het vierde kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de, Ronald Plasterk,<br />
duidelijk dat hij zich hier sterk voor zou mak<strong>en</strong>; hij verhoogde het budget om dat beleid<br />
vanuit de rijksoverheid vorm te gev<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk. Bij tal van publieke geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong><br />
sprak de minister zich uit voor acceptatie van homoseksualiteit. En zijn aanwezigheid bij<br />
diverse ‘roze’ activiteit<strong>en</strong> was voor m<strong>en</strong>ig homo <strong>en</strong> lesbo e<strong>en</strong> flinke steun in de rug. Hij<br />
zocht contact met groepering<strong>en</strong> waar homoseksualiteit nog op weerstand stuit <strong>en</strong> ging<br />
naar schol<strong>en</strong> waar initiatiev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ontplooid om de school ‘homovri<strong>en</strong>delijker’ te<br />
mak<strong>en</strong>. Dat het vertrek van Plasterk met de val van het kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de iv door het<br />
coc <strong>en</strong> andere homobelang<strong>en</strong>organisaties werd betreurd, behoeft dan ook ge<strong>en</strong> verbazing<br />
te wekk<strong>en</strong>.<br />
Op basis van de maat om de houding van de bevolking teg<strong>en</strong>over homoseksualiteit te<br />
monitor<strong>en</strong>, was zoals gezegd vóór het aantred<strong>en</strong> van het kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de iv 15% van<br />
de bevolking als homonegatief te typer<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> daarna is dat perc<strong>en</strong>tage met e<strong>en</strong><br />
derde afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> het lijkt aannemelijk dat de duidelijke stellingname van het kabinet<br />
daartoe heeft bijgedrag<strong>en</strong>. Maar duidelijk is ook dat dit beleid nodig blijft, want bij de<br />
laatste peiling was nog altijd (t<strong>en</strong> minste) 9% als homonegatief te beschouw<strong>en</strong>. Continuering<br />
van e<strong>en</strong> expliciet beleid om de sociale acceptatie te bevorder<strong>en</strong>, is dus nog zeker<br />
opportuun. Dat geldt in algem<strong>en</strong>e zin, maar met name beleid gericht op groep<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> relatief geringe acceptatie, zoals niet-westerse migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun nakomeling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
orthodoxe <strong>en</strong> evangelische protestant<strong>en</strong>, blijft gebod<strong>en</strong>.<br />
Van onverminderd belang blijft het aanpakk<strong>en</strong> van geweld <strong>en</strong> intimidatie teg<strong>en</strong><br />
homo seksuel<strong>en</strong>. De extra inspanning van de politie in sommige regio’s lijkt te hebb<strong>en</strong><br />
bijgedrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> grotere bereidheid van slachtoffers om aangifte te do<strong>en</strong> van<br />
homonegatief geweld. Daarmee is het beter mogelijk om de daders op te spor<strong>en</strong>. Het<br />
348
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
verbeterde zicht op de omvang van dit probleem maakt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> duidelijk dat homonegatief<br />
geweld regelmatig voorkomt <strong>en</strong> initiatiev<strong>en</strong> om dat teg<strong>en</strong> te gaan nodig blijv<strong>en</strong>.<br />
In diezelfde sfeer is het van belang om het beleid gericht op de veiligheid van homoseksuele<br />
leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> voort te zett<strong>en</strong> <strong>en</strong> wellicht te int<strong>en</strong>siver<strong>en</strong>.<br />
De homonegatieve ervaring<strong>en</strong> die de jonger<strong>en</strong> die aan ons onderzoek deelnam<strong>en</strong><br />
noem<strong>en</strong>, vind<strong>en</strong> vooral veel plaats op school. Dat blijkt ook de plek te zijn waar zij zich<br />
het minst geaccepteerd voel<strong>en</strong>. Dit zijn schrijn<strong>en</strong>de bevinding<strong>en</strong>, want zeker op school<br />
moet<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> zich positief gestimuleerd voel<strong>en</strong>. En juist het onderwijs is e<strong>en</strong> domein<br />
waar de overheid zich sterk kan mak<strong>en</strong> voor het bevorder<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homovri<strong>en</strong>delijk<br />
klimaat – in privésituaties is dat immers veel moeilijker. Belangrijk in dit verband is<br />
de modernisering van de kerndoel<strong>en</strong> voor het onderwijs op het punt van seksuele<br />
diversiteit. De Tweede Kamer heeft daarover e<strong>en</strong> motie aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (tk 2009/2010c)<br />
<strong>en</strong> de minister heeft de Kamer al lat<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong> met de staatssecretariss<strong>en</strong><br />
van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap te zull<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> (brief d.d. 5 februari 2010).<br />
Vermelding verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> ook de zogehet<strong>en</strong> Gay-Straight Alliances, waarbinn<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong><br />
hetero’s zich gezam<strong>en</strong>lijk inzett<strong>en</strong> voor het zichtbaar <strong>en</strong> bespreekbaar mak<strong>en</strong> van homoseksualiteit.<br />
Van de aanbeveling<strong>en</strong> voor homobeleid noem<strong>en</strong> de homojonger<strong>en</strong> het vaakst suggesties<br />
voor voorlichting op schol<strong>en</strong>. Meestal vind<strong>en</strong> zij het w<strong>en</strong>selijk dat er e<strong>en</strong> afzonderlijk<br />
onderdeel van het lesprogramma aan homoseksualiteit wordt gewijd, maar ook integratie<br />
van aandacht voor homoseksualiteit in het reguliere aanbod wordt belangrijk gevond<strong>en</strong>.<br />
Overig<strong>en</strong>s verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> van de homojonger<strong>en</strong> de jongst<strong>en</strong> onder h<strong>en</strong> extra aandacht. Ti<strong>en</strong>ers<br />
rapporter<strong>en</strong> namelijk meer homonegatieve ervaring<strong>en</strong> dan twintigers. Zij verker<strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> kwetsbare lev<strong>en</strong>sfase, waarin de id<strong>en</strong>titeitsvorming c<strong>en</strong>traal staat. Uit<br />
de <strong>en</strong>quête onder de homojonger<strong>en</strong> blijkt dat juist de jongste groep veel behoefte heeft<br />
aan contact met andere homojonger<strong>en</strong>. Het faciliter<strong>en</strong> van mogelijkhed<strong>en</strong> daartoe lijkt<br />
dus zinvol.<br />
Hoe het is gesteld met de sociale acceptatie van biseksualiteit is nog tamelijk onbek<strong>en</strong>d.<br />
Gegev<strong>en</strong>s uit grootschalige bevolkings<strong>en</strong>quêtes hierover zijn er namelijk niet. Uit de<br />
kwalitatieve studie onder heterojonger<strong>en</strong> blijkt dat biseksualiteit vrijwel onbek<strong>en</strong>d is,<br />
vooral onder jong<strong>en</strong>s.<br />
Wanneer we de mate waarin m<strong>en</strong> op<strong>en</strong> kan zijn over de seksuele voorkeur als e<strong>en</strong> indicator<br />
van die acceptatie opvatt<strong>en</strong> – e<strong>en</strong> visie die vrij breed gedeeld lijkt te word<strong>en</strong> – moet<strong>en</strong><br />
we constater<strong>en</strong> dat de biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> zich minder geaccepteerd voel<strong>en</strong><br />
dan de homo’s <strong>en</strong> lesbo’s. De biseksuele meisjes voel<strong>en</strong> zich vaker niet geaccepteerd in<br />
hun omgeving, bij de biseksuele jong<strong>en</strong>s is het aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat uit de kast is<br />
te klein om uitsprak<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Wat de homovri<strong>en</strong>delijkheid betreft geldt voor<br />
zowel de biseksuele jong<strong>en</strong>s als de bi-meisjes dat zij die minder positief beoordel<strong>en</strong> dan<br />
hun homoseksuele sekseg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> bleek dat biseksuel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geringere mate<br />
van welbevind<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dan homo’s <strong>en</strong> lesbo’s.<br />
349
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Het is duidelijk van belang om in het beleid gericht op e<strong>en</strong> grotere acceptatie van homoseksualiteit<br />
oog te hebb<strong>en</strong> voor verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong>. De specifieke initiatiev<strong>en</strong> van<br />
de afgelop<strong>en</strong> paar jaar om de zichtbaarheid van lesbische vrouw<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>, zijn<br />
daarvan e<strong>en</strong> goed voorbeeld, ev<strong>en</strong>als de naamsverbreding: van homo-emancipatiebeleid<br />
naar homo- <strong>en</strong> lesbisch emancipatiebeleid. Rec<strong>en</strong>telijk wordt meer aandacht besteed<br />
aan transg<strong>en</strong>ders, maar voor biseksuel<strong>en</strong> is nog nauwelijks aandacht.<br />
De huidige naamgeving van het overheidsbeleid verdi<strong>en</strong>t bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wellicht heroverweging,<br />
aangezi<strong>en</strong> de aandacht voor transg<strong>en</strong>ders <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> daarin blijft onderbelicht.<br />
Internationaal is het inmiddels vrij gangbaar om over beleid gericht op lgbt’s te<br />
sprek<strong>en</strong> (Lesbians, Gays, Bisexuals and Transg<strong>en</strong>ders). Het valt te overweg<strong>en</strong> om daarbij<br />
aan te sluit<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>tueel door te kiez<strong>en</strong> voor de hier <strong>en</strong> daar al in Nederland gebezigde<br />
variant: lhbt-beleid.<br />
Gelijke recht<strong>en</strong><br />
Hoewel het kabinet duidelijk stelling heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voor acceptatie van homoseksualiteit,<br />
zijn er nog <strong>en</strong>kele politieke kwesties op het terrein van de gelijkberechtiging,<br />
die niet geregeld zijn. E<strong>en</strong> daarvan betreft de zogehet<strong>en</strong> ‘<strong>en</strong>kelefeitconstructie’ in<br />
de Algem<strong>en</strong>e Wet Gelijke Behandeling. 3 Over deze constructie was e<strong>en</strong> wijziging van<br />
de wetgeving in gang gezet. Door de val van het vierde kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de heeft het<br />
wetgevings overleg echter nog niet plaatsgevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> dit dossier is door de Kamer<br />
inmiddels controversieel verklaard.<br />
E<strong>en</strong> tweede kwestie betreft de zog<strong>en</strong>oemde weigerambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> ambt<strong>en</strong>aar van<br />
de burgerlijke stand mag weiger<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> homopaar wettelijk in de echt te verbind<strong>en</strong>.<br />
Hierover was in het coalitieakkoord van het kabinet-Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de iv e<strong>en</strong> politieke<br />
afspraak gemaakt, die voorzag in voortzetting van de status quo (die overig<strong>en</strong>s al in e<strong>en</strong><br />
eerder kabinet was afgesprok<strong>en</strong>).<br />
En e<strong>en</strong> derde kwestie die we hier will<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>, betreft het lesbisch ouderschap, dat<br />
nog niet goed is geregeld: de vrouwelijke partner van e<strong>en</strong> lesbische vrouw die e<strong>en</strong> kind<br />
krijgt, kan niet zomaar juridisch ouder word<strong>en</strong>, maar moet het kind adopter<strong>en</strong>. Hiervoor<br />
is e<strong>en</strong> wetgevingstraject in gang gezet. Minister Hirsch Ballin van Justitie heeft e<strong>en</strong> voorontwerp<br />
van de wet ter consultatie aan het veld voorgelegd.<br />
Acceptatie van homoseksualiteit in de op<strong>en</strong>baarheid<br />
Hiervoor stipt<strong>en</strong> we al aan dat op<strong>en</strong>lijk zichtbare blijk<strong>en</strong> van homoseksualiteit door<br />
vel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgekeurd (zie § 19.4). In migrant<strong>en</strong>kring blijv<strong>en</strong> homo’s <strong>en</strong> lesbo’s echter<br />
veelal onzichtbaar <strong>en</strong> als ze wel zichtbaar zijn, is het voor de betreff<strong>en</strong>de individu<strong>en</strong><br />
doorgaans ge<strong>en</strong> prettige situatie. Hoewel de vraag hoe op<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> will<strong>en</strong> zijn over hun<br />
seksuele voorkeur t<strong>en</strong> principale e<strong>en</strong> privékwestie is, werkt e<strong>en</strong> situatie waarin iedere<strong>en</strong><br />
dat doet toch wel ongunstig uit. Uit de studies over de minderheidsgroepering<strong>en</strong> is<br />
immers geblek<strong>en</strong> dat het belangrijk is dat er m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn die zich op<strong>en</strong>lijk sterk mak<strong>en</strong><br />
voor acceptatie van homoseksualiteit. Daarbij di<strong>en</strong><strong>en</strong> zowel gezaghebb<strong>en</strong>de heteroseksuel<strong>en</strong><br />
van zich te lat<strong>en</strong> hor<strong>en</strong>, als homo’s <strong>en</strong> lesbo’s zelf. Het verdi<strong>en</strong>t aanbeveling<br />
dat zowel vanuit het onderwijs, het jeugd- <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>werk <strong>en</strong> de C<strong>en</strong>tra voor Jeugd <strong>en</strong><br />
Gezin als vanuit organisaties van nieuwe Nederlanders initiatiev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om<br />
350
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
homoseksualiteit (ook binn<strong>en</strong> de minderhed<strong>en</strong>) beter zichtbaar te mak<strong>en</strong>. Daarmee kan<br />
ook de mom<strong>en</strong>teel gebrekkige veiligheid van (jonge) allochtone homoseksuel<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
vergroot. Bestaande zelforganisaties die zich hiervoor sterk mak<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
steun. Het Dialoogproject beoogt het thema meer op de ag<strong>en</strong>da te krijg<strong>en</strong> in kring<strong>en</strong><br />
waar nog sprake is van gebrekkige acceptatie. Het lijkt van belang daarbij expliciet aandacht<br />
te bested<strong>en</strong> aan lesbische vrouw<strong>en</strong>, want die zijn in minderheidsgroep<strong>en</strong> nog<br />
onzichtbaarder dan homoseksuele mann<strong>en</strong>.<br />
Over homoseksuele ouders lijk<strong>en</strong> nog veel vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> negatieve beeldvorming te<br />
bestaan, zo blijkt uit onderzoek onder lesbische moeders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong>. Dit maakt dat<br />
homoseksuele ouders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> geconfronteerd word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> wat onveilige<br />
omgeving, hetge<strong>en</strong> onw<strong>en</strong>selijk is. Verandering van de negatieve beeldvorming over<br />
homo- <strong>en</strong> lesbisch ouderschap verdi<strong>en</strong>t de aandacht.<br />
E<strong>en</strong> groot deel van de homojonger<strong>en</strong> uit ons onderzoek gaf aan later graag kinder<strong>en</strong> te<br />
will<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. De mogelijkhed<strong>en</strong> om die w<strong>en</strong>s te realiser<strong>en</strong> zijn teg<strong>en</strong>woordig groter<br />
dan vroeger <strong>en</strong> het lijkt dan ook aannemelijk dat het aandeel homopar<strong>en</strong> met kinder<strong>en</strong><br />
in de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> zal to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>.<br />
Acceptatie in de naaste omgeving<br />
Vanwege alle bezwar<strong>en</strong> die teg<strong>en</strong> jonge homo’s <strong>en</strong> lesbo’s bestaan rond hun verondersteld<br />
afwijk<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>dergedrag, ligg<strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> op dit punt voor de hand. Daarbij<br />
gaat het er vooral om dat jonger<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> dat g<strong>en</strong>der <strong>en</strong> seksualiteit e<strong>en</strong> grote variatie<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat het afdwing<strong>en</strong> van uniforme norm<strong>en</strong> op dit terrein zeker tijd<strong>en</strong>s de<br />
adolesc<strong>en</strong>tie ongew<strong>en</strong>st is. Vooralsnog lijkt het onderwijs vooral e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>der- <strong>en</strong> heteronormatieve<br />
boodschap af te gev<strong>en</strong>. Dat is voor de acceptatie van homoseksualiteit<br />
ongunstig.<br />
Het is overig<strong>en</strong>s opmerkelijk dat het aandeel Nederlanders dat zegt er moeite mee te<br />
zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> als hun kind les zou krijg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> homoseksuele leerkracht betrekkelijk<br />
klein is (6%). Rec<strong>en</strong>t onderzoek onder schoolleiders wijst uit dat ruim 60% van de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet weet of er draagvlak is voor homo-emancipatie op hun school. Het<br />
expliciet b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> van homoseksualiteit in het schoolbeleid stuit op weerstand <strong>en</strong><br />
schoolleiders verkiez<strong>en</strong> de term diversiteit (Dankmeijer et al. 2009). E<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele angst<br />
dat het ouders afschrikt als homoseksualiteit wel meer zichtbaar wordt gemaakt in het<br />
schoolbeleid, lijkt echter onterecht, gezi<strong>en</strong> de uitkomst<strong>en</strong> uit de opiniepeiling.<br />
Homojonger<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan dat hun ouders in meerderheid hun homoseksuele (maar in<br />
mindere mate hun) biseksuele voorkeur accepter<strong>en</strong>. Duidelijk is wel dat er specifieke<br />
groep<strong>en</strong> ouders zijn die moeite hebb<strong>en</strong> met het accepter<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> niet-heteroseksuele<br />
voorkeur van hun kind. Juist in wijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> regio’s waar dat veel voorkomt, verdi<strong>en</strong>t het<br />
aanbeveling dat ouders via C<strong>en</strong>tra voor Jeugd <strong>en</strong> Gezin <strong>en</strong> via schol<strong>en</strong> informatie krijg<strong>en</strong><br />
die homonegatieve opvatting<strong>en</strong> weerlegt.<br />
Meer aandacht voor ongew<strong>en</strong>ste gevolg<strong>en</strong> van homonegativiteit<br />
Meer aandacht voor ongew<strong>en</strong>ste gevolg<strong>en</strong> van homonegativiteit lijkt gew<strong>en</strong>st in<br />
praktijk<strong>en</strong> als het al veelvuldig g<strong>en</strong>oemde onderwijs, maar ook in de jeugdzorg, het<br />
351
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
maatschappelijk werk <strong>en</strong> de (geestelijke) gezondheidszorg. Gezi<strong>en</strong> de tamelijk verontrust<strong>en</strong>d<br />
hoge perc<strong>en</strong>tages jonge <strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong> met depressieve <strong>en</strong><br />
angststoorniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> suïcidegedacht<strong>en</strong> is het w<strong>en</strong>selijk daar in die sector meer aandacht<br />
aan te bested<strong>en</strong>. Het is de vraag in hoeverre hulpverl<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> andere professionals die<br />
met jeugd werk<strong>en</strong> oog hebb<strong>en</strong> voor deze problematiek. Het vergrot<strong>en</strong> van de gevoeligheid<br />
daarvoor <strong>en</strong> het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>d instrum<strong>en</strong>tarium verdi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
nadrukkelijk de aandacht.<br />
Onderzoeksaanbeveling<strong>en</strong><br />
Uit deze studie blijkt dat de acceptatie van homoseksualiteit geleidelijk aan to<strong>en</strong>eemt,<br />
maar tegelijkertijd ook dat er groep<strong>en</strong> zijn waar dat beduid<strong>en</strong>d minder het geval is <strong>en</strong><br />
dat restricties geld<strong>en</strong> voor wat wel <strong>en</strong> niet wordt geaccepteerd. Om zicht te houd<strong>en</strong> op<br />
de noodzaak van continuïteit of wellicht aanscherping van beleid, is het van belang om<br />
de acceptatie van homoseksualiteit in de sam<strong>en</strong>leving periodiek te blijv<strong>en</strong> monitor<strong>en</strong>.<br />
Het scp vervult daarin e<strong>en</strong> hoofdrol <strong>en</strong> zal dat op verzoek van het kabinet in elk geval tot<br />
eind 2011 blijv<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
Bij die monitoring zal gebruik word<strong>en</strong> gemaakt van diverse bestaande surveys onder<br />
de algem<strong>en</strong>e bevolking. Daarbij is met name de <strong>en</strong>quête Culturele verandering<strong>en</strong> in Nederland<br />
van belang, ev<strong>en</strong>als surveys onder specifieke groep<strong>en</strong> (zoals jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> etnische<br />
minderhed<strong>en</strong>). Voor sommige onderwerp<strong>en</strong> is het bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijk dat in reeds<br />
bestaande grootschalige repres<strong>en</strong>tatieve onderzoek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vraag wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> over<br />
de seksuele voorkeur, zodat het mogelijk is om vergelijking<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> homo’s<br />
<strong>en</strong> hetero’s. Dat geldt in het bijzonder voor onderzoek<strong>en</strong> op het terrein van gezondheid<br />
<strong>en</strong> welzijn <strong>en</strong> op het gebied van arbeidsdeelname, arbeidsomstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> ziekteverzuim.<br />
Het scp zal nagaan welke mogelijkhed<strong>en</strong> er wat dit betreft zijn <strong>en</strong> in overleg<br />
tred<strong>en</strong> met de ‘eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>’ van die onderzoek<strong>en</strong> om de vraag naar seksuele voorkeur waar<br />
mogelijk op te nem<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast is het van belang gebruik te mak<strong>en</strong> van informatie die is verzameld bij de<br />
doelgroep zelf. In dit rapport is verslag gedaan van onderzoek<strong>en</strong> onder homo- <strong>en</strong><br />
biseksuele mann<strong>en</strong>, vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>. Voor ge<strong>en</strong> van die groep<strong>en</strong> geldt echter<br />
dat continuïteit van onderzoek naar hun ervaring<strong>en</strong> gegarandeerd is. Alle<strong>en</strong> voor de<br />
Schorer Monitor lijkt dat tamelijk zeker te zijn, maar de focus daarin ligt op seks <strong>en</strong><br />
seksueel risicogedrag van mann<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> meer structurele voorzi<strong>en</strong>ing om periodiek<br />
onderzoek onder de doelgroep zeker te stell<strong>en</strong>, is w<strong>en</strong>selijk. Zo kan immers word<strong>en</strong><br />
nagegaan hoe volg<strong>en</strong>s hun ervaring<strong>en</strong> de acceptatie van homoseksualiteit in de<br />
sam<strong>en</strong>leving zich ontwikkelt, welke knelpunt<strong>en</strong> zich (nog) voordo<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke groep<strong>en</strong><br />
met name last hebb<strong>en</strong> van relatief veel homonegativiteit. Het scp heeft inmiddels in<br />
het kader van de homo-emancipatiemonitor het initiatief g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om sam<strong>en</strong> met de<br />
Universiteit Maastricht <strong>en</strong> de Universiteit van Amsterdam e<strong>en</strong> periodiek survey uit te<br />
voer<strong>en</strong>. Thema’s die daarin aan bod zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, zijn behalve de ervar<strong>en</strong><br />
acceptatie <strong>en</strong> de negatieve ervaring<strong>en</strong>, ook de ev<strong>en</strong>tuele gevolg<strong>en</strong> hiervan voor het<br />
psychisch welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> het maatschappelijk functioner<strong>en</strong> (bv. op school <strong>en</strong> werk).<br />
De ervaring<strong>en</strong> tot nu toe ler<strong>en</strong> helaas dat het niet lukt om homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> uit etnische minderhed<strong>en</strong> goed in het onderzoek te betrekk<strong>en</strong>. Informatie<br />
352
sociale acceptatie van homoseksualiteit in nederl and<br />
over acceptatie in die kring<strong>en</strong> zal dus via andere weg<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong>. Wel<br />
zal word<strong>en</strong> geprobeerd voldo<strong>en</strong>de oudere homo- <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> te<br />
b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>, zodat in e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de rapportage kan word<strong>en</strong> ingegaan op door h<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong><br />
(knelpunt<strong>en</strong> bij) acceptatie.<br />
Uit dit rapport blijkt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> aantal specifieke kwesties nader onderzoek<br />
behoev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> daarvan betreft acceptatie van homoseksualiteit in het onderwijs. Gezi<strong>en</strong><br />
het belang van dit domein in het lev<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> is het w<strong>en</strong>selijk de effect<strong>en</strong> van de<br />
ingezette maatregel<strong>en</strong> te monitor<strong>en</strong> om het beleid zo nodig te kunn<strong>en</strong> aanscherp<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
interessante bevinding die in dat kader vermelding verdi<strong>en</strong>t, is dat het Emovo-onderzoek<br />
(e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête onder jonger<strong>en</strong> op middelbare schol<strong>en</strong>) van de ggd Regio Nijmeg<strong>en</strong><br />
erop wijst dat e<strong>en</strong> actief beleid van schol<strong>en</strong> om de acceptatie van homoseksualiteit te<br />
bevorder<strong>en</strong> effectief lijkt te zijn. Op schol<strong>en</strong> waar het traject ‘vo <strong>en</strong> homoseksualiteit’<br />
loopt (gericht op het verbeter<strong>en</strong> van de sociale veiligheid van homoseksuele, lesbische<br />
<strong>en</strong> biseksuele leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> medewerkers), is e<strong>en</strong> vermindering te zi<strong>en</strong> van afwijz<strong>en</strong>de<br />
opvatting<strong>en</strong> over homoseksualiteit, terwijl dat elders in de regio niet het geval is (ggd<br />
Nijmeg<strong>en</strong> 2008).<br />
E<strong>en</strong> tweede specifieke kwestie betreft de verklaring van verschill<strong>en</strong> in de acceptatie<br />
tuss<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong>. Dit zou mogelijk pass<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> breder onderzoek naar<br />
seksualiteit in Nederland, waarin aandacht wordt besteed aan opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
op het gebied van seksualiteit <strong>en</strong> relaties <strong>en</strong> aan de sam<strong>en</strong>hang met opvatting<strong>en</strong> over<br />
mannelijkheid <strong>en</strong> vrouwelijkheid. Het scp verk<strong>en</strong>t daartoe mom<strong>en</strong>teel met de afdeling<br />
Sociologie <strong>en</strong> Antropologie van de Universiteit van Amsterdam <strong>en</strong> de Rutgers Nisso<br />
Groep de mogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
Er is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> nog betrekkelijk weinig bek<strong>en</strong>d over de ervaring<strong>en</strong> van met name transg<strong>en</strong>ders<br />
in Nederland. Met het oog op de nadere invulling van het transg<strong>en</strong>derbeleid lijkt<br />
het zinvol om de ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> het welbevind<strong>en</strong> van die groep te onderzoek<strong>en</strong>. Het scp<br />
zal in overleg met Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap besprek<strong>en</strong> of het mogelijk is om dit<br />
in de nog tot eind 2011 lop<strong>en</strong>de homo-emancipatiemonitor 4 op te pakk<strong>en</strong>.<br />
Er is in Nederland nog maar weinig onderzoek naar de gevolg<strong>en</strong> van het opgroei<strong>en</strong> met<br />
twee homoseksuele ouders, zeker als dat twee mann<strong>en</strong> zijn. Het lijkt er niet op dat dit<br />
voor kinder<strong>en</strong> nadelig uitpakt, hoewel zij wel word<strong>en</strong> geconfronteerd met negatieve<br />
reacties uit hun omgeving. Nader onderzoek, vooral ook bij homovaders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong>,<br />
lijkt gew<strong>en</strong>st.<br />
T<strong>en</strong> slotte<br />
Het onderzoek maakt duidelijk dat vergroting van sociale acceptatie e<strong>en</strong> belangrijke<br />
doelstelling van het homo- <strong>en</strong> lesbisch emancipatiebeleid is <strong>en</strong> blijft. Dat is niet alle<strong>en</strong><br />
in het belang van homoseksuele <strong>en</strong> biseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>, jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes.<br />
Vanwege de maatschappelijke kost<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> gebrekkige acceptatie met zich meebr<strong>en</strong>gt,<br />
ligt hier ook e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> belang. Voor het realiser<strong>en</strong> van die sociale acceptatie is inzet<br />
nodig van alle partij<strong>en</strong>, maar steun vanuit de overheid is vooralsnog onontbeerlijk.<br />
353
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Naar verwachting kom<strong>en</strong> die pas weer eind 2011 beschikbaar.<br />
2 De survey Health Behaviour in Schoolaged Childr<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> vierjaarlijkse <strong>en</strong>quête over psychisch welbevin-<br />
d<strong>en</strong>, gezondheid <strong>en</strong> risicogedraging<strong>en</strong> in relatie tot de dagelijkse leefomgeving van schoolgaande<br />
kinder<strong>en</strong> in de leeftijd van 11, 13 <strong>en</strong> 15 jaar<br />
3 Volg<strong>en</strong>s de Algem<strong>en</strong>e Wet Gelijke Behandeling mag e<strong>en</strong> school op bijzondere grondslag eis<strong>en</strong> stell<strong>en</strong><br />
aan haar personeel, mits die nodig zijn voor de verwez<strong>en</strong>lijking van die grondslag. Het is niet toegestaan<br />
om e<strong>en</strong> leerkracht te weiger<strong>en</strong> op grond van ‘het <strong>en</strong>kele feit’ dat iemand homoseksueel is, wel<br />
als er ook ‘bijkom<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong>’ zijn. Wat daar precies mee wordt bedoeld is onduidelijk. Zie<br />
www.cgb.nl/artikel/<strong>en</strong>kele-feit-constructie.<br />
4 Onder deze noemer voert het scp in de periode 2007-2011 onderzoek uit naar de acceptatie van homoseksualiteit<br />
in Nederland.<br />
354
summary<br />
Summary<br />
Increasingly normal; never the norm<br />
Acceptance of homosexuality in the Netherlands<br />
Gay Emancipation Monitor<br />
The main objective of the Dutch governm<strong>en</strong>t in its gay and lesbian policy is to improve<br />
public attitudes towards homosexuality. At the request of the governm<strong>en</strong>t, the Netherlands<br />
Institute for Social Research/scp periodically reports on (tr<strong>en</strong>ds in) the acceptance<br />
of homosexuality in the Netherlands.<br />
This report describes what people in g<strong>en</strong>eral and young people in particular think about<br />
homosexuality. Gay and bisexual m<strong>en</strong> and boys and lesbian and bisexual wom<strong>en</strong> and<br />
girls were also surveyed in the study; how accepted do they feel? How oft<strong>en</strong> do they<br />
experi<strong>en</strong>ce negative incid<strong>en</strong>ts, and what are they? Separate att<strong>en</strong>tion was devoted to<br />
lesbian par<strong>en</strong>ts and their childr<strong>en</strong>, and the study also investigated tr<strong>en</strong>ds in attitudes to<br />
homosexuality in five minority groups: orthodox Protestants, and Dutch citiz<strong>en</strong>s with a<br />
Turkish, Moroccan, Surinamese and Chinese background.<br />
Attitudes of the Dutch public<br />
The attitudes of the Dutch public to homosexuality are predominantly positive – not in<br />
all sections of the population and not on all fronts, but positive nonetheless. The summarising<br />
measure of acceptance of homosexuality developed by scp at the request of<br />
the Dutch governm<strong>en</strong>t shows that the perc<strong>en</strong>tage of the population who can be characterised<br />
as ‘anti-gay’ fell from 15% in 2006 to 9% in 2008. It is worth noting that ethnic<br />
minorities are not well repres<strong>en</strong>ted in the survey used to compile this measure; however,<br />
giv<strong>en</strong> that they relatively oft<strong>en</strong> have difficulty with homosexuality, it is likely that the<br />
perc<strong>en</strong>tage with negative attitudes to homosexuality will in reality be somewhat higher.<br />
The studies based on the summarising measure are of fairly rec<strong>en</strong>t date, but research<br />
over a longer period that offers information on tr<strong>en</strong>ds in public attitudes also shows that<br />
attitudes have become gradually more positive over time.<br />
Compared with other European countries, public attitudes to homosexuality in the<br />
Netherlands are still the most liberal. The differ<strong>en</strong>ce compared with Swed<strong>en</strong> and D<strong>en</strong>mark<br />
is small, but compared with countries in Southern, C<strong>en</strong>tral and above all Eastern<br />
Europe, the picture in the Netherlands is a decidedly positive one.<br />
People have most difficulty with visible expressions of homosexuality. For example, 40%<br />
of the population find it objectionable if two m<strong>en</strong> kiss in public, and 27% feel the same<br />
if two wom<strong>en</strong> kiss. People are much less troubled by a straight couple kissing in public,<br />
with 13% taking exception to this. What is considered normal and acceptable for straight<br />
people does not apply to the same degree for gays and lesbians. As an example, one in<br />
355
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
three people in the Netherlands find it less problematic if a man and woman walk hand<br />
in hand than if two m<strong>en</strong> do the same thing.<br />
By contrast, the principle of equal rights for gays <strong>en</strong>joys fairly broad support. However,<br />
if childr<strong>en</strong> are involved, support dwindles to a lower level than the support for same-sex<br />
marriage: more than 20% reject the idea of equal adoption rights, while just over 11%<br />
think that gay marriage should be banned.<br />
Although it might be expected that people would have the most difficulty with homosexuality<br />
in their immediate circle, this is found not to be the case; a minority (13%)<br />
would for example consider it unacceptable if their son or daughter were to cohabit<br />
with someone of the same sex. The perc<strong>en</strong>tage of the population who would have a<br />
problem with this is thus substantially lower than the proportion who object to seeing<br />
gay m<strong>en</strong> kissing, for example. On the other hand, the perc<strong>en</strong>tage is not negligible, and<br />
gay childr<strong>en</strong> can thus not simply assume that their par<strong>en</strong>ts will be op<strong>en</strong> to their sexual<br />
prefer<strong>en</strong>ces.<br />
Attitudes of young straight people<br />
In a survey of school pupils (aged 11-16 years), one in t<strong>en</strong> boys said they would be unable<br />
to have someone as a fri<strong>en</strong>d who was a gay or lesbian. Like adults, young people have<br />
difficulty with gays or lesbians kissing intimately in public. Almost half the young people<br />
interviewed find the idea of two boys kissing repugnant; this perc<strong>en</strong>tage drops wh<strong>en</strong> it<br />
comes for two girls kissing, but is still 29%. Three out of t<strong>en</strong> pupils think that gay and<br />
lesbian pupils are not able to be op<strong>en</strong> about their sexual prefer<strong>en</strong>ces at school.<br />
Detailed interviews with straight young people explored in more depth how they feel<br />
about homosexuality and bisexuality and precisely where they have difficulties with it.<br />
Young people associate homosexuality mainly with feminine behaviour: gay m<strong>en</strong> are<br />
effeminate in their behaviour and effeminate m<strong>en</strong> are all gay. Straight boys in particular<br />
think that m<strong>en</strong> should be ‘manly’, and prefer to distance themselves from gays. Straight<br />
boys consider it important to avoid being se<strong>en</strong> as homosexual themselves, and also fairly<br />
readily assume that a homosexual will make sexual advances to them.<br />
Straight girls also regard homosexual m<strong>en</strong> as effeminate, but for them this is not a negative<br />
characteristic – sometimes quite the reverse. Half of them have no fear of being se<strong>en</strong><br />
as lesbians or ‘dykes’; they are much more worried about being classed as ‘sluts’ or ‘tarts’.<br />
Female homosexuality and bisexuality are in fact rarely a topic of conversation among<br />
young heterosexuals. They oft<strong>en</strong> do not know any lesbian girls or wom<strong>en</strong>, nor any<br />
bisexuals – and certainly no bisexual boys or m<strong>en</strong>. The image that young people have of<br />
lesbians is that they are ‘masculine’ or ‘sexy’. Boys, in particular, say they <strong>en</strong>joy watching<br />
wom<strong>en</strong> kissing each other and oft<strong>en</strong> think that wom<strong>en</strong> do this in order to arouse m<strong>en</strong>.<br />
The indig<strong>en</strong>ous young people in the survey, in particular, revealed that being auth<strong>en</strong>tic,<br />
‘being yourself’, is greatly valued. Someone who is able to be themselves deserves<br />
respect, but the problem is that they oft<strong>en</strong> t<strong>en</strong>d to regard gay boys and bisexual girls, in<br />
particular, as ‘fake’. Homosexual youngsters are thus in an impossible position: they are<br />
expected to be themselves as far as possible, but if they deviate from the g<strong>en</strong>der norms<br />
they are rejected. At the same time, however, where heterosexual youngsters have built<br />
356
summary<br />
up a good personal contact with a young gay person, they oft<strong>en</strong> feel that he or she has<br />
become more themselves.<br />
Acceptance of homosexuality in the eyes of gays and bisexuals<br />
In order to obtain a complete picture of how accepted homosexuality and bisexuality<br />
is in the Netherlands, it is important to look not only at the attitudes and opinions of<br />
the public at large, but also at the experi<strong>en</strong>ces of homosexuals, bisexuals and lesbians<br />
themselves. This was done using several studies. Part 2 of this report focuses in turn on<br />
the experi<strong>en</strong>ces of adult gay and bisexual m<strong>en</strong>, lesbian and bisexual wom<strong>en</strong> and lesbian<br />
mothers (and their childr<strong>en</strong>). The third part of the report looks in detail at young gays<br />
and bisexuals.<br />
Experi<strong>en</strong>ces of adult gays, lesbians and bisexuals<br />
The experi<strong>en</strong>ces of m<strong>en</strong> who have sex with other m<strong>en</strong> were ascertained in 2009 using<br />
an online questionnaire as part of the annual Schorer Monitor survey, in which more<br />
than 4,500 m<strong>en</strong> took part. In addition, in 2008 the Stichting OndersteBov<strong>en</strong> foundation<br />
conducted an online survey among more than 1,300 lesbian and bisexual wom<strong>en</strong>.<br />
Coming out and acceptance<br />
The majority of gay and bisexual m<strong>en</strong> have come out (91%) and are op<strong>en</strong> about their<br />
sexual prefer<strong>en</strong>ces towards their par<strong>en</strong>ts and other relatives. Wom<strong>en</strong> are also oft<strong>en</strong> op<strong>en</strong><br />
about their sexual prefer<strong>en</strong>ces with family members and colleagues. Among both m<strong>en</strong><br />
and wom<strong>en</strong>, bisexuals and those with a lower education level are more oft<strong>en</strong> still in the<br />
closet. The same applies for m<strong>en</strong> who live in the countryside or in small towns, and for<br />
young wom<strong>en</strong>. According to most gay and bisexual m<strong>en</strong>, their par<strong>en</strong>ts have accepted<br />
their sexual prefer<strong>en</strong>ces. Yet one in t<strong>en</strong> of them report that their mothers find this difficult<br />
to deal with and almost one in eight say that their father is unable to fully accept<br />
their sexual prefer<strong>en</strong>ces.<br />
A proportion of gay and bisexual m<strong>en</strong> and wom<strong>en</strong> themselves have problems in accepting<br />
their sexual prefer<strong>en</strong>ces. Almost one in five m<strong>en</strong> agree with the statem<strong>en</strong>t: ‘If I could<br />
choose, I’d rather be straight’, and almost a fifth also feel it is not easy to talk about their<br />
sexual prefer<strong>en</strong>ces. Among wom<strong>en</strong>, one in 20 agree with the statem<strong>en</strong>t: ‘If someone<br />
were to offer me the chance to be straight, I would take it’. Young people and bisexuals<br />
record a lower score on self-acceptance, as do m<strong>en</strong> who do not live in cities and wom<strong>en</strong><br />
who are not op<strong>en</strong> towards their family and colleagues. For m<strong>en</strong>, acceptance by their<br />
father also contributes to their self-acceptance.<br />
Anti-gay experi<strong>en</strong>ces<br />
A sizeable number of m<strong>en</strong> and wom<strong>en</strong> have sometimes be<strong>en</strong> confronted with negative<br />
reactions because of their sexual ori<strong>en</strong>tation. Young m<strong>en</strong> and wom<strong>en</strong>, in particular,<br />
<strong>en</strong>counter anti-gay attitudes. One in t<strong>en</strong> m<strong>en</strong> had be<strong>en</strong> jeered or ridiculed one or more<br />
times at school or work because of their sexual prefer<strong>en</strong>ces in the six months prior to<br />
357
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
the survey, and around three in t<strong>en</strong> had had a similar experi<strong>en</strong>ce with strangers. Among<br />
wom<strong>en</strong>, four in t<strong>en</strong> had be<strong>en</strong> jeered in the six months prior to the survey and three in<br />
t<strong>en</strong> had be<strong>en</strong> ridiculed. Both m<strong>en</strong> and wom<strong>en</strong> report that they received the most negative<br />
reactions from strangers.<br />
Things oft<strong>en</strong> go no further than negative verbal reactions, such as unpleasant, curious<br />
questions and gossip. Nonetheless, 1% of m<strong>en</strong> reported that they had be<strong>en</strong> assaulted by<br />
strangers in the six months prior to the survey, and 4% had be<strong>en</strong> threat<strong>en</strong>ed on more<br />
than one occasion. A quarter of m<strong>en</strong> moreover report that they feel less safe because<br />
of their sexual prefer<strong>en</strong>ces than they did a few years ago. In 2009, 82 reports of physical<br />
viol<strong>en</strong>ce were recorded by the police in Amsterdam alone, and most of these reports<br />
were made by m<strong>en</strong>. The number of recorded incid<strong>en</strong>ts is likely to be no more that the tip<br />
of the iceberg.<br />
Psychosocial problems<br />
It is known from earlier research that gays, lesbians and bisexuals report more<br />
psychosocial problems than heterosexuals. One in eight m<strong>en</strong> who participated in the<br />
Schorer Monitor survey reported that they had felt down or lonely oft<strong>en</strong> or very oft<strong>en</strong><br />
one week before the survey, while a similar perc<strong>en</strong>tage of gay and bisexual wom<strong>en</strong><br />
had felt lonely in the preceding month. It is not possible in these surveys to determine<br />
whether this perc<strong>en</strong>tage is higher than among heterosexuals, but comparison with<br />
other research suggests that these feelings may be more common among homosexual<br />
than hetero sexual m<strong>en</strong>. It has also be<strong>en</strong> observed among gays, lesbians and bisexuals<br />
that it is mainly younger people, bisexuals and those who are not very op<strong>en</strong> towards<br />
others about their sexual prefer<strong>en</strong>ces who score relatively highly in terms of anxiety and<br />
depressive disorders. In addition, the study by the Stichting OndersteBov<strong>en</strong> foundation<br />
demonstrates that stigmatising and anti-gay comm<strong>en</strong>ts by relatives, colleagues and<br />
acquaintances, as well as experi<strong>en</strong>cing such incid<strong>en</strong>ts in at least three social contexts,<br />
have a negative impact on the psychosocial health of lesbian and bisexual wom<strong>en</strong>.<br />
Interestingly, negative reactions in the street or in nightlife situations were not found<br />
to have the same effect on their psychosocial health. It may be that wom<strong>en</strong> attach<br />
greater importance to relationships with family, fri<strong>en</strong>ds and colleagues and that anti-gay<br />
s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t in these spheres affects them more than wh<strong>en</strong> such s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts are expressed<br />
by strangers.<br />
Contemplating and attempting suicide also appear to be more common among gays and<br />
lesbians than among heterosexuals. One in 20 gay and bisexual m<strong>en</strong> had occasionally<br />
thought about suicide in the week prior to the survey, and 3% had done so frequ<strong>en</strong>tly.<br />
This problem was not covered in the survey by the Stichting OndersteBov<strong>en</strong> foundation,<br />
but earlier research has shown that lesbians also contemplate suicide more oft<strong>en</strong> than<br />
straight wom<strong>en</strong> and have more oft<strong>en</strong> made an attempt at taking their own lives.<br />
Gay and lesbian par<strong>en</strong>thood<br />
The bringing up of childr<strong>en</strong> by female or male couples is becoming more and more<br />
accepted in the Netherlands. Of the estimated 56,000 cohabiting female and male<br />
358
summary<br />
couples, there are childr<strong>en</strong> in 20% of the female households and 3% of the male couples.<br />
Prejudices abound concerning the well-being of the childr<strong>en</strong> in these families, whereas<br />
to date little research has be<strong>en</strong> carried out in the Netherlands to determine whether<br />
there are actually any differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> childr<strong>en</strong> who grow up with a mother and<br />
father and childr<strong>en</strong> who grow up with two mothers or two fathers.<br />
Research carried out by the University of Amsterdam has shown that Dutch childr<strong>en</strong><br />
aged 8-12 years who grow up in a family with two lesbian mothers do not differ in terms<br />
of their psychosocial functioning (overall self-esteem, social skills and depressive<br />
complaints) from childr<strong>en</strong> who grow up in a traditional father/mother family. It was<br />
also demonstrated that childr<strong>en</strong> aged betwe<strong>en</strong> 4 and 12 years who grow up with two<br />
fathers do not differ from childr<strong>en</strong> who grow up with a father and mother in terms<br />
of their behaviour and skills in interacting with other childr<strong>en</strong>, emotional problems,<br />
hyperactivity or behavioural problems. The ‘father families’ which took part in this<br />
survey were in fact multiple-par<strong>en</strong>t families, in which the raising of childr<strong>en</strong> was shared<br />
with their mothers.<br />
The findings of these surveys suggest that growing up with two fathers or two mothers is<br />
in itself not a risk factor for childr<strong>en</strong>’s psychosocial health. The survey did however find<br />
that a high proportion of childr<strong>en</strong> who grow up with same-sex par<strong>en</strong>ts <strong>en</strong>counter discriminating<br />
and stigmatising reactions from others. These negative experi<strong>en</strong>ces do th<strong>en</strong><br />
impact on their psychosocial well-being.<br />
Experi<strong>en</strong>ces of young gays<br />
Under the name SameFeelings, the first large-scale survey in the Netherlands was carried<br />
out among young gays, lesbians and bisexuals. The study used an online questionnaire<br />
to survey young m<strong>en</strong> and wom<strong>en</strong> aged betwe<strong>en</strong> 16 and 25 years who (also) feel attracted<br />
to members of their own sex. More than 1,600 young people took part in the survey.<br />
In-depth interviews were also conducted with 30 young people who had experi<strong>en</strong>ced a<br />
great deal of anti-gay s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t.<br />
Coming out<br />
On average, the young people who took part in the survey became aware that they felt<br />
attracted to members of their own sex (sometimes as well as the opposite sex) at around<br />
the age of 13. Most boys reported that they feel attracted only to other boys, and threequarters<br />
describe themselves as gay or homosexual. The picture among girls is slightly<br />
differ<strong>en</strong>t: more than half feel attracted to both sexes to a greater or lesser degree. Just<br />
over half describe themselves as ‘gay’, a third as ‘bisexual’ and only 13% as ‘lesbian’.<br />
The fact that a fifth of young m<strong>en</strong> and wom<strong>en</strong> do not apply a clear label to their sexual<br />
prefer<strong>en</strong>ces and that a third actually use more than one label shows that a proportion<br />
of young people appear to be somewhat retic<strong>en</strong>t or ambiguous in describing their<br />
sexual id<strong>en</strong>tity. Some young people will still be searching for that id<strong>en</strong>tity, but it also<br />
became clear from the interviews that they would like to be se<strong>en</strong> as ‘normal’ (whereas a<br />
sexual label emphasises the fact that they are ‘differ<strong>en</strong>t’) and do not want to be put in a<br />
pigeonhole.<br />
359
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Many young people who took part in the survey (91%) have come out about their<br />
sexuality. The average period betwe<strong>en</strong> becoming aware of their non-heterosexual<br />
prefer<strong>en</strong>ces and first coming out was just over three years. The majority of par<strong>en</strong>ts and<br />
fri<strong>en</strong>ds (around 70%) are aware of their sexual ori<strong>en</strong>tation, whereas young people are<br />
more selective in how op<strong>en</strong> they are in revealing their sexual prefer<strong>en</strong>ces at school,<br />
work, to other relatives or to people with whom they <strong>en</strong>gage in sport.<br />
Perceived acceptance and negative reactions<br />
A majority of young gays who are op<strong>en</strong> about their sexual prefer<strong>en</strong>ces <strong>en</strong>counter<br />
negative reactions; a minority feel they are not accepted. Two-thirds of the young gays<br />
who took part in this study have experi<strong>en</strong>ced negative reactions at some point, boys<br />
rather more oft<strong>en</strong> than girls. Verbal viol<strong>en</strong>ce is the most common form of negativity.<br />
Most anti-gay reactions take place at school and in the neighbourhood. A quarter of boys<br />
who are in education feel that fellow-stud<strong>en</strong>ts do not accept their sexual ori<strong>en</strong>tation.<br />
Most young people in the survey do feel accepted by their par<strong>en</strong>ts and fri<strong>en</strong>ds, though a<br />
quarter of them have at some time had anti-gay reactions from their par<strong>en</strong>ts and a third<br />
from their fri<strong>en</strong>ds.<br />
Not all young gays take a positive view of their own sexual prefer<strong>en</strong>ces and of their<br />
lives in g<strong>en</strong>eral. Almost a fifth of them would prefer to be heterosexual, and the same<br />
proportion feel uncomfortable about the idea of being op<strong>en</strong> about the fact that they<br />
are gay, lesbian or bisexual. One worrying finding is that almost half have at some point<br />
had suicidal thoughts, 12% have actually attempted suicide and 13% oft<strong>en</strong> suffer from<br />
depression. Around half of young gays report that they have (at some time) needed<br />
support or help because of their sexual prefer<strong>en</strong>ces, and 45% have received it. We found<br />
that young people who regularly receive negative reactions more oft<strong>en</strong> struggle with<br />
lower self-acceptance and depression and have more oft<strong>en</strong> made suicide attempts.<br />
Groups in need of extra att<strong>en</strong>tion<br />
Five groups of young gays warrant extra att<strong>en</strong>tion: young bisexuals, those who do not<br />
conform to g<strong>en</strong>der type, young gays, religious and migrant youngsters. Unfortunately,<br />
it proved impossible to obtain a picture of the experi<strong>en</strong>ces of migrants; however, it<br />
seems reasonable to assume that, unlike the other four groups, they are extra vulnerable<br />
because homosexuality is oft<strong>en</strong> a s<strong>en</strong>sitive topic in migrant communities and acceptance<br />
is anything but guaranteed.<br />
Young bisexuals have a more difficult time than homosexuals in some respects.<br />
They feel their relatives, work and school <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t are less gay-fri<strong>en</strong>dly than do the<br />
(predominantly) homosexual youngsters. They have less oft<strong>en</strong> faced negative reactions<br />
because of their sexual prefer<strong>en</strong>ces, undoubtedly because they are less oft<strong>en</strong> op<strong>en</strong> about<br />
their sexual prefer<strong>en</strong>ces and have fewer experi<strong>en</strong>ces of relationships with members of<br />
their own sex, which means they are less visible. At the same time, young bisexuals have<br />
a poor are self-image and display more suicidal behaviour than young homosexuals.<br />
Young gays who deviate from g<strong>en</strong>der norms are also a vulnerable group. Boys who<br />
resemble girls and girls who resemble boys reported less acceptance in several settings<br />
360
summary<br />
in response to the survey, as well as more anti-gay reactions and more depressive<br />
complaints.<br />
Young gays in the survey who were still at secondary school are in a worse position as<br />
regards acceptance by fellow pupils, experi<strong>en</strong>ces of anti-gay reactions, gay-fri<strong>en</strong>dliness<br />
of the school <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t and psychological well-being (depressive complaints and<br />
suicidal t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cies) than those who are in further education; almost a quarter of secondary<br />
school pupils regard the school climate as gay-unfri<strong>en</strong>dly, compared with one in t<strong>en</strong><br />
stud<strong>en</strong>ts in further education. Te<strong>en</strong>agers reported more anti-gay experi<strong>en</strong>ces than those<br />
in their tw<strong>en</strong>ties. Contact with other young gays can provide a good buffer as well as a<br />
source of support and information about dealing with non-acceptance and anti-gay reactions.<br />
The youngest group of respond<strong>en</strong>ts (16-18 years) have a greater need for contact<br />
with other young gays than young people aged 19-25 years. This is not surprising, giv<strong>en</strong><br />
that they are more oft<strong>en</strong> still in the closet, <strong>en</strong>counter more anti-gay reactions and also<br />
more oft<strong>en</strong> describe their school climate as gay-unfri<strong>en</strong>dly.<br />
Young people who are religious are more oft<strong>en</strong> still in the closet than their non-religious<br />
counterparts and feel that homosexuality is less accepted by their par<strong>en</strong>ts. Young people<br />
who have be<strong>en</strong> brought up in a religious setting have also more oft<strong>en</strong> attempted suicide.<br />
Recomm<strong>en</strong>dations by young gays to the Minister for gay and lesbian emancipation<br />
Gay youngsters were asked which activities would help to improve the position of gays,<br />
lesbians and bisexuals. Several themes emerged. Providing information at school was<br />
m<strong>en</strong>tioned frequ<strong>en</strong>tly; it would also be a good thing if lots of gays were to talk about<br />
their sexual prefer<strong>en</strong>ces in an op<strong>en</strong> and ‘matter-of-fact’ way. The desired outcome is that<br />
young gays are se<strong>en</strong> as ‘normal’, not as ‘special’ or ‘odd’. The media could also play a role<br />
here by pres<strong>en</strong>ting a more varied picture of gays. In addition, facilities and activities for<br />
young gays could be expanded or improved.<br />
Tr<strong>en</strong>ds among ethnic and religious minorities in the Netherlands<br />
Part 4 of this report looks at the attitudes of orthodox Protestants and of Dutch citiz<strong>en</strong>s<br />
with a Surinamese, Moroccan, Turkish and Chinese background towards homosexuality,<br />
and at changes in those attitudes over the last 40 years. This was done on the basis of<br />
a literature review and discussions with key stakeholders. A number of positive tr<strong>en</strong>ds<br />
were id<strong>en</strong>tified, especially in the Surinamese and Protestant communities, but all these<br />
groups continue to display a more negative basic attitude to homosexuality and equal<br />
treatm<strong>en</strong>t for gays and lesbians than the rest of the Dutch population.<br />
What is the problem?<br />
There are sev<strong>en</strong> problems that the above groups continue to have with homosexuality:<br />
first, homosexuality is out of kilter with ideals about marriage and family formation;<br />
the same applies for ideas about masculinity and femininity: gay m<strong>en</strong> are not real m<strong>en</strong><br />
and lesbians are not real wom<strong>en</strong>; a third objection is that gay m<strong>en</strong>, in particular, display<br />
deviant sexual behaviour and place too much emphasis on it; homosexuality is also felt<br />
to be too much on public display, with both Protestants and Muslims moreover having<br />
361
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
the feeling that the they are being forced to accept homosexuality; a fifth objection is<br />
that homosexuality goes against religious principles; a sixth is that it is against nature,<br />
with virtually no distinction being made here betwe<strong>en</strong> religious and biological nature;<br />
the sev<strong>en</strong>th issue is that homosexuality is se<strong>en</strong> as a psychological disorder.<br />
The objections voiced vary across the differ<strong>en</strong>t groups, and as one objection disappears,<br />
another takes its place. Sometimes the objections are directed against gay m<strong>en</strong>, sometimes<br />
against gay m<strong>en</strong> and lesbians, sometimes against particular homosexual practices<br />
such as anal sex. Most of the objections are traditional in nature and were commonly<br />
held by the Dutch public at large in the past. For this reason, many respond<strong>en</strong>ts believe<br />
that it is just a matter of time before homosexuality is accepted in these groups, just as it<br />
is among ‘ordinary’ Dutch citiz<strong>en</strong>s.<br />
Tr<strong>en</strong>ds over time<br />
This study suggests that the race towards gay emancipation has not yet be<strong>en</strong> run. Dutch<br />
citiz<strong>en</strong>s of Moroccan and Turkish background, for example, attach much more importance<br />
to family and religion today than they did in the 1960s and 70s, wh<strong>en</strong> the first<br />
g<strong>en</strong>eration of ‘guest workers’ settled in the Netherlands; this shift in values has a negative<br />
effect on acceptance of homosexuality. The most positive group in their attitudes<br />
towards gay sex are those of (Creole) Surinamese background, who have a philosophy of<br />
‘live and let live’, though they too oft<strong>en</strong> object to gays or lesbians op<strong>en</strong>ly displaying their<br />
sexual ori<strong>en</strong>tation in public. Orthodox Protestants acknowledge that there are gay m<strong>en</strong><br />
and wom<strong>en</strong> within their own circles, too, and urge them to make known their sexual<br />
prefer<strong>en</strong>ces; however, they have difficulty with homosexual relationships.<br />
The objections to homosexuality have cultural and religious roots which have not yet<br />
disappeared in the indig<strong>en</strong>ous Dutch population, and ev<strong>en</strong> less so among the groups<br />
discussed here. It is worrying that 30 years of gay emancipation have not led to clearer<br />
results among new Dutch citiz<strong>en</strong>s. There appears to be no <strong>en</strong>d in sight, at least in the<br />
short term, to the difficult situation faced by gays and lesbians from ethnic minority and<br />
orthodox Protestant circles, because they are caught betwe<strong>en</strong> their own group and other<br />
Dutch citiz<strong>en</strong>s, betwe<strong>en</strong> family and ‘white’ gays. The gay organisations in Orthodox<br />
circles are the only group that has achieved (albeit limited) success in making homosexuality<br />
something that can be se<strong>en</strong> and talked about. The resistance in this group, too,<br />
is stubborn, however, as evid<strong>en</strong>ced by the rejection of homosexual teachers and pupils<br />
at orthodox Protestant schools. One specific problem is the almost total invisibility of<br />
lesbians in all groups, except among Dutch citiz<strong>en</strong>s of Surinamese origin.<br />
Opportunities for change<br />
In the 1960s there was a favourable climate for gay emancipation in the Netherlands,<br />
created among other things by powerful processes of individualisation, secularisation,<br />
democratisation and sexual liberalisation. Those processes are almost abs<strong>en</strong>t today in<br />
the groups discussed here. This only serves to make an effective gay and lesbian policy<br />
all the more important. A number of possibilities for doing this are formulated here. For<br />
a long time there has be<strong>en</strong> pressure for more education about homosexual citiz<strong>en</strong>ship.<br />
This is a long way from having be<strong>en</strong> achieved, and g<strong>en</strong>erally has too little input from<br />
362
summary<br />
homosexuals themselves. It is important that gay initiatives in the groups discussed here<br />
receive more systematic support. That is desirable above all because gays and lesbians,<br />
especially those who are members of ethnic minorities, are confronted with a culture<br />
of sil<strong>en</strong>ce and are willing at best to come only halfway out of the closet. This hampers<br />
their visibility in Dutch society and within their own group. Apart from gays and lesbians<br />
themselves, mothers, sisters and girlfri<strong>en</strong>ds of gays and lesbians also have a role to play,<br />
because they face comparable discrimination. Input from religious and political leaders<br />
and support workers – especially from the groups concerned – is highly desirable. Virtually<br />
all respond<strong>en</strong>ts emphasised that acceptance of homosexuality will take a long time<br />
and that targeted interv<strong>en</strong>tion is needed to give new impetus to gay and lesbian emancipation.<br />
Summing up the situation<br />
Acceptance of homosexuality in the Netherlands is growing gradually. According to a<br />
summarising measure of Dutch public attitudes to homosexuality, around one in t<strong>en</strong><br />
Dutch citiz<strong>en</strong>s can be characterised as anti-gay; in 2006 the figure was 15%. People with<br />
a lower education level and members of ethnic and religious minorities, in particular,<br />
relatively oft<strong>en</strong> hold negative views about homosexuality, and visible displays of homosexuality<br />
in particular still arouse strong objections. Traditional views about masculinity<br />
and femininity oft<strong>en</strong> stand in the way of acceptance of homosexuality; for example,<br />
straight youngsters accept homosexuality chiefly as long as gay m<strong>en</strong> behave in a masculine<br />
way and lesbians in a feminine way (though not too provocatively).<br />
Where next?<br />
The results of this study underline the importance of continuing the gay and lesbian<br />
emancipation policy. Several themes which (continue to) demand att<strong>en</strong>tion emerged<br />
from the study. Tackling viol<strong>en</strong>ce against and intimidation of homosexuals remains as<br />
important as ever. This applies in g<strong>en</strong>eral, on the streets and in neighbourhoods, but<br />
also particularly at schools: this was where young gays in the survey reported that they<br />
were confronted with the most anti-gay s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t. However, schools also have a more<br />
g<strong>en</strong>eral task in increasing the att<strong>en</strong>tion for and acceptance of sexual diversity.<br />
Wh<strong>en</strong> it comes to equal rights, there are still a number of pertin<strong>en</strong>t issues that need<br />
to be addressed: the ‘mere fact principle (which allows faith schools to refuse to take<br />
on homosexual teachers), civil servants who refuse to marry gay couples and lesbian<br />
par<strong>en</strong>thood (the female partner of a lesbian woman with whom she has a child must<br />
adopt that child in order to become a legal par<strong>en</strong>t).<br />
It is also appar<strong>en</strong>t that prev<strong>en</strong>tion of psychosocial problems in young homosexuals<br />
demands att<strong>en</strong>tion, both from professionals in prev<strong>en</strong>tive youth health care services<br />
(Youth and Family C<strong>en</strong>tres) and from m<strong>en</strong>tal health care services.<br />
Some groups demand extra att<strong>en</strong>tion. There is still little acceptance of homosexuality<br />
among orthodox Protestants and non-Western migrants and their desc<strong>en</strong>dants.<br />
Bisexuals appear to have a more difficult time than gays and lesbians, and te<strong>en</strong>agers<br />
more so than their older counterparts. Lesbians moreover face the problem that they<br />
363
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
are largely invisible. This report did not cover older gays and lesbians, nor transg<strong>en</strong>ders,<br />
but it is known from other sources that these groups, too, need to be included in the<br />
policy. Finally, the point is made in the report that it is important to change the negative<br />
perceptions about gay par<strong>en</strong>thood.<br />
Greater acceptance of homosexuality is of course important in the first place for the<br />
target group themselves. However, since low acceptance of homosexuality also has a<br />
social cost, there is also a g<strong>en</strong>eral interest here. Input from all stakeholders is therefore<br />
important, but for the time being support from the governm<strong>en</strong>t remains indisp<strong>en</strong>sable.<br />
364
liter atuur<br />
Literatuur<br />
Aalst, G.J. van (2007-2008). Standpunt<strong>en</strong> over homofilie schuiv<strong>en</strong>. In: De Saambinder, jg. 86, nrs. 16-20.<br />
Geraadpleegd december 2009 via www.reg<strong>en</strong>boogforum.nl<br />
Ach<strong>en</strong>bach, T.M. (1991). Manual for the child behavior checklist/4-18. Burlington, V.T.: University of Vermont<br />
Departm<strong>en</strong>t of Psychiatry.<br />
Adolfs<strong>en</strong>, Anna, <strong>en</strong> Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp (2006). Opinieonderzoek onder de bevolking.<br />
In: S. Keuz<strong>en</strong>kamp, D. Bos, J.W. Duyv<strong>en</strong>dak <strong>en</strong> G. Hekma, Gewoon do<strong>en</strong>. Acceptatie van homoseksualiteit<br />
in Nederland (p. 27-56). D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>. (scp-publicatie 2006/15).<br />
Agtmaal-Wobma, E. <strong>en</strong> H. Nicolaas (2009) Demografie. In: M. Gijsberts <strong>en</strong> J. Dagevos, Jaarrapport Integratie<br />
2009 (p. 39-67). D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> (SCP-publicatie 2009/18).<br />
Almeida J, R.M. Johnson, H.L Corliss, B.E. Molnar <strong>en</strong> D. Azrael (2009). Emotional distress among lgbt<br />
youth: the influ<strong>en</strong>ce of perceived discrimination based on sexual ori<strong>en</strong>tation. In: Journal of Youth and<br />
Adolesc<strong>en</strong>ce, jg. 38, nr. 7, p.1001-14.<br />
Antil, J.K., S. Cotton, G. Russell <strong>en</strong> J.J. Goodnow (1996). Measures of childr<strong>en</strong>’s sex-typing in middle<br />
childhood II. In: Australian Journal of Psychology, jg. 48, p 35-44.<br />
Baert, H., F. Cockx <strong>en</strong> A. Seghers (2001). Hulpvrag<strong>en</strong> van holebi’s. E<strong>en</strong> biografische verk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> leefwereldanalyse<br />
bij holebi’s als bijdrage tot de rolinvulling van het Algeme<strong>en</strong> Welzijnswerk.Brussel/KULeuv<strong>en</strong>: ministerie van de<br />
Vlaamse Geme<strong>en</strong>schap. Gelijke Kans<strong>en</strong> in Vlaander<strong>en</strong>/C<strong>en</strong>trum voor Sociale Pedagogiek.<br />
Bakker F <strong>en</strong> I. Vanwes<strong>en</strong>beeck (2006). Seksuele gezondheid in Nederland 2006. Delft: Eburon<br />
Balk-Karss<strong>en</strong>berg, A., J. Douma, K. van d<strong>en</strong> Geest, B. Luit<strong>en</strong> <strong>en</strong> P.M. Wag<strong>en</strong>aar (1998). Homofilie <strong>en</strong> christ<strong>en</strong>zijn.<br />
Barneveld: De Vuurbaak (gsev-reeks, no. 39).<br />
Balsam, K.F. <strong>en</strong> J.J. Mohr (2007). Adaptation to sexual ori<strong>en</strong>tation stigma: A comparison of bisexual and<br />
lesbian/gay adults. In: Journal of Counseling Psychology, jg. 54, nr. 3, p. 305-319.<br />
Beals, K.P. <strong>en</strong> L.A. Peplau (2006). Disclosure patterns within social networks of gay m<strong>en</strong> and lesbians. In:<br />
Journal of Homosexuality, jg. 51, nr. 2, p. 101-120.<br />
Beaussier, Marcelin, <strong>en</strong> Mohamed B<strong>en</strong> Ch<strong>en</strong>eb (1958). Dictionnaire pratique Arabe-Français. Alger:<br />
Imprimerie La Typo-Litho <strong>en</strong> J. Carbonel/La Maison des Livres.<br />
Bekkum, Koert van (2003). Iedere<strong>en</strong> moet het mes in eig<strong>en</strong> vlees zett<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> terugblik. In: Koert van<br />
Bekkum, Wim Houtman <strong>en</strong> Reina Wiskerke (red.), Gods Woord in m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>taal. D<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over het gezag<br />
van de bijbel (p. 121-124). Barneveld: Nederlands Dagblad.<br />
Berg, Mariecke van d<strong>en</strong> (2008). Until everybody gets there. Creating space for lesbian sexuality and faith in the<br />
Reformed Churches in the Netherland. (Master’s thesis G<strong>en</strong>der and Ethnicity) Universiteit Utrecht.<br />
Berg<strong>en</strong>, D.D. van, J.H. Smit, A.J.L.M. van Balkom, E. van Ameijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> S. Saharso (2008). Suicidal ideation<br />
in ethnic minority and majority adolesc<strong>en</strong>ts in Utrecht, the Netherlands. In: Crisis. The Journal of Crisis<br />
Interv<strong>en</strong>tion and Suicide Prev<strong>en</strong>tion, jg. 29, nr. 4, p. 202-8.<br />
Bernts, Ton, Gert de Jong <strong>en</strong> Hasan Yar (2006). E<strong>en</strong> religieuze atlas van Nederland. In: W.B.H.J. van de<br />
Donk, A.P. Jonkers, G.J. Kronjee <strong>en</strong> R.J.J. Plum (red.), Gelov<strong>en</strong> in het publieke domein (p. 89-134).<br />
D<strong>en</strong> Haag: wrr,<br />
Bernts, T., G. Dekker, <strong>en</strong> J. de Hart (2007). God in Nederland 1996-2006. Kamp<strong>en</strong>: Uitgeverij T<strong>en</strong> Have.<br />
Beunders, H. (2000). Wat je ziet b<strong>en</strong> je zelf. Big Brother: lust, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lijd<strong>en</strong> voor de camera. Amsterdam:<br />
Prometheus.<br />
365
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Biblarz, J.J. <strong>en</strong> J. Stacey (2010a). How does the g<strong>en</strong>der of the par<strong>en</strong>ts matter? In: Journal of Marriage and<br />
366<br />
Family, jg. 72, p. 3-22.<br />
Biblarz, J.J. <strong>en</strong> J. Stacey (2010b). Ideal Families and Social Sci<strong>en</strong>ce Ideals. In: Journal of Marriage and Family,<br />
jg. 72, p. 41-44.<br />
Birkett, M., Espelage, D. L. <strong>en</strong> B.W. Ko<strong>en</strong>ig (2009). LGB and questioning stud<strong>en</strong>ts in schools: The<br />
moderating effects of homophobic bullying and school climate on negative outcomes. In: Journal of<br />
Youth and Adolesc<strong>en</strong>ce, jg. 38, nr. 7, p. 989-1000.<br />
Bogt T. ter, S. van Dorsellaer <strong>en</strong> W. Vollebergh (2003). Psychische gezondheid, risicogedrag <strong>en</strong> welbevind<strong>en</strong> van<br />
Nederlandse scholier<strong>en</strong>. Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
Bohan, J.S. (1996). Psychology and Sexual Ori<strong>en</strong>tation: Coming to Terms. New York/London: Routledge.<br />
Bol, Bram (1981). Surinamereis. In: Sek, jg. 11, nr. 10, p. 19-20.<br />
Boldizar, J.P. (1991). Assessing sex typing and androgyny in childr<strong>en</strong>: The Childr<strong>en</strong>’s Sex Role Inv<strong>en</strong>tory.<br />
In: Developm<strong>en</strong>tal Psychology, jg. 27, p. 505-515.<br />
Bommel, Adulwahid van (2003). Islam, liefde <strong>en</strong> seksualiteit. Amsterdam: Bulaaq.<br />
Boris, Gilbert (1958). Lexique du parler Arabe des Marazig. Paris: Imprimerie Nationale/Librairie C.<br />
Klincksieck.<br />
Borra, Ria (1997). Het verhaal van Aisja <strong>en</strong> Akram. E<strong>en</strong> systeembehandeling van e<strong>en</strong> Marokkaans–Frans<br />
gezin aan de hand van de theorie van Pearce <strong>en</strong> Cron<strong>en</strong>. In: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, jg. 52,<br />
nr. 2, p. 115-127.<br />
Bos, Johan Th. (1969). Ik b<strong>en</strong> niet meer ‘zo’. Getuig<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong> homosexueel. Hoornaar: Gideon.<br />
Bos, David (1994). ‘ “E<strong>en</strong> typisch m<strong>en</strong>selijk verschijnsel”. Homoseksualiteit herzi<strong>en</strong>, 1948-1963’.<br />
In: Psychologie <strong>en</strong> Maatschappij, jg. 18, p. 192-209.<br />
Bos, David (1999). In di<strong>en</strong>st van het Koninkrijk. Beroepsontwikkeling van hervormde predikant<strong>en</strong> in neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuws<br />
Nederland. Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Bos, David (2005a). ‘Woe the Pastor Who Becomes a Psychologist!’ The Introduction of Psychology<br />
in Hervormde Theology and Ministry’. In: J. van Eijnatt<strong>en</strong> et al. (eds.), The Dutch and Their Gods:<br />
Secularization and Transformation of Religion in the Netherlands Since 1950 (p. 101-124). Hilversum: Verlor<strong>en</strong>.<br />
Bos, David (2005b). Vreemd volk. Migrant<strong>en</strong>, repatriant<strong>en</strong>, vluchteling<strong>en</strong>, allochton<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere<br />
etnische minderhed<strong>en</strong> in het Maandblad, 1946-1990. In: Maandblad Geestelijke volksgezondheid, jg. 60,<br />
nr. 12, p. 1228-1248.<br />
Bos, David (2009). 2000 jaar Nederlanders. Geloof <strong>en</strong> seksualiteit. Zwolle: Waanders (serie: Geloof in<br />
Nederland, nr. 31).<br />
Bos, David (2010). De aard, de daad <strong>en</strong> het Woord. E<strong>en</strong> halve eeuw opinie- <strong>en</strong> besluitvorming over homoseksualiteit in<br />
protestants Nederland, 1959-2009. D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>.<br />
Bos, H.M.W. <strong>en</strong> F. van Bal<strong>en</strong> (2008). Childr<strong>en</strong> in planned lesbian families: stigmatisation, psychological<br />
adjustm<strong>en</strong>t and protective factors. In: Culture, Health, <strong>en</strong> Sexualities, jg 10, p. 221-236.<br />
Bos, H.M.W. <strong>en</strong> F. van Bal<strong>en</strong> (2009). Planned gay fathers in the Netherlands. Paper gepres<strong>en</strong>teerd op<br />
de confer<strong>en</strong>tie ‘International Confer<strong>en</strong>ce on LGBT Human Rights’; gehoud<strong>en</strong> in juli 2009 in<br />
Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong> (D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong>).<br />
Bos, H.M.W. <strong>en</strong> F. van Bal<strong>en</strong> (in press). Planned gay father families in a kinship arrangem<strong>en</strong>t. In: The<br />
Australian and New Zealand Journal of Family Therapy.<br />
Bos, H.M.W. <strong>en</strong> E.M. Hakvoort (2007). Child adjustm<strong>en</strong>t and par<strong>en</strong>ting in planned lesbian families with<br />
known and as-yet unknown donors. In: Journal of Psychosomatic Obstetrics and Gynecology, jg. 29, p. 121-129.
liter atuur<br />
Bos, H<strong>en</strong>ny <strong>en</strong> Theo Sandfort (1998). Seksuele voorkeur <strong>en</strong> werk. E<strong>en</strong> vergelijking tuss<strong>en</strong> homo- <strong>en</strong> heteroseksuele<br />
person<strong>en</strong>. Utrecht: nisso <strong>en</strong> Homostudies Universiteit Utrecht.<br />
Bos, H.M.W. <strong>en</strong> Th.G.M. Sandfort (2010). Childr<strong>en</strong>’s g<strong>en</strong>der id<strong>en</strong>tity in lesbian and heterosexual two-<br />
par<strong>en</strong>t families. In: Sex Roles, jg. 62, nr.1-2, p. 114-126.<br />
Bos, H.M.W., I. Dietz, M. Oudheusd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Th.G.M. Sandfort (1999). Psychosocial problem<strong>en</strong> bij<br />
homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbisch vrouw<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> vergelijking met heteroseksuel<strong>en</strong>. In: Tijdschrift voor<br />
Seksuologie, jg. 23, p. 84-90.<br />
Bos, H.M.W., F. van Bal<strong>en</strong> <strong>en</strong> D.C. van d<strong>en</strong> Boom (2003). Planned lesbian families: Their desire and<br />
motivation to have childr<strong>en</strong>. In: Human Reproduction, jg. 18, p. 2216-2224.<br />
Bos, H.M.W., F. van Bal<strong>en</strong> <strong>en</strong> D.C. van d<strong>en</strong> Boom, (2004a). Experi<strong>en</strong>ce of par<strong>en</strong>thood, couple<br />
relationship, social support, and child rearing goals in planned lesbian families. In: Journal of Child<br />
Psychology and Psychiatry, jg. 45, p. 755-764<br />
Bos, H.M.W., F. van Bal<strong>en</strong>, F., Sandfort, Th.G.M. <strong>en</strong> D.C. van d<strong>en</strong> Boom (2004b). Minority stress,<br />
experi<strong>en</strong>ce of par<strong>en</strong>thood, and child adjustm<strong>en</strong>t in lesbian families. In: Journal of Reproductive and<br />
Infant Psychology, jg. 22, p. 291-305.<br />
Bos, H.M.W. (2004c). Par<strong>en</strong>ting in Planned Lesbian Families: Amsterdam: Vossiuspers UvA<br />
Bos, H.M.W., F. van Bal<strong>en</strong> <strong>en</strong> D.C. van d<strong>en</strong> Boom (2005). Lesbian families and family functioning: An<br />
overview. In: Pati<strong>en</strong>t Education and Counseling, jg. 59, p. 263-275.<br />
Bos, H.M.W., F. van Rooij <strong>en</strong> F. van Bal<strong>en</strong> (2006). Planned gay fathers in the Netherlands: Par<strong>en</strong>thood and family<br />
functioning. Paper gepres<strong>en</strong>teerd op de confer<strong>en</strong>tie ‘Real Families, Real Facts: Research symposium on<br />
lgbt-headed Families’; gehoud<strong>en</strong> in mei 2006 in Philadelphia (usa).<br />
Bos, H.M.W., F. van Bal<strong>en</strong> <strong>en</strong> D.C. van d<strong>en</strong> Boom (2007). Child adjustm<strong>en</strong>t and par<strong>en</strong>ting in planned<br />
lesbian-par<strong>en</strong>t families. In: American Journal of Orthopsychiatry, jg. 77, p. 38-48.<br />
Bos, H.M.W. <strong>en</strong> E.M. Hakvoort, (2007). Child adjustm<strong>en</strong>t and par<strong>en</strong>ting in planned lesbianfamilies with<br />
known and as-yet unknown donors. In: Journal of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology, jg. 28, p. 121-129.<br />
Bos, H.M.W. <strong>en</strong> F. van Bal<strong>en</strong> (2008). Childr<strong>en</strong> in planned lesbian families: stigmatisation, psychological<br />
adjustm<strong>en</strong>t and protective factors. In: Culture, Health, & Sexualities, jg. 10, p. 221-236.<br />
Bos, H.M.W., N. Gartrell, F. van Bal<strong>en</strong>, H. Peyser <strong>en</strong> Th.G.M. Sandfort (2008a). Childr<strong>en</strong> in planned<br />
lesbian families: A cross-cultural comparison betwe<strong>en</strong> the usa and the Netherlands. In: American<br />
Journal of Orthopsychiatry, jg. 2, p. 211-219.<br />
Bos, H.M.W., N.K. Gartrell, H. Peyser <strong>en</strong> F. van Bal<strong>en</strong> (2008b). The usa National Longitudinal Lesbian<br />
Family Study: Homophobia, Psychological Adjustm<strong>en</strong>t, and Protective Factors. In: Journal of Lesbian<br />
Studies, jg. 12, p. 455-471.<br />
Bos, H.M.W., Th. G. M. Sandfort, E.H. de Bruyn, <strong>en</strong> E. Hakvoort (2008c). Same-sex attraction, social<br />
relationships, psychological functioning, and school performance in young adolesc<strong>en</strong>ts. In:<br />
Developm<strong>en</strong>tal Psychology, jg. 44, p. 59-68.<br />
Bos, H.M.W., C. Picavet <strong>en</strong> Th.G.M. Sandfort. Childr<strong>en</strong>’s attitudes towards gay m<strong>en</strong> and lesbian wom<strong>en</strong><br />
and the role of ethnic background (ter publicatie aangebod<strong>en</strong>).<br />
Bos, H. <strong>en</strong> Th.G.M. Sandfort (2010). Childr<strong>en</strong>’s g<strong>en</strong>der id<strong>en</strong>tity in lesbian and heterosexual two-par<strong>en</strong>t<br />
families. In: Sex Roles, jg. 62, p. 114-126.<br />
Botje, Harm (2001). E<strong>en</strong> eiland in het west<strong>en</strong>. Amsterdam: Nieuwezijds.<br />
Bouazza, Hafiz (1996). De voet<strong>en</strong> van Abdullah. Amsterdam: Prometheus.<br />
Brathwaite, Cliff (1994). Gaylife in Suriname verdi<strong>en</strong>t positiever beeld. In: Gay Krant 256, 11 juni, p. 14.<br />
367
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Br<strong>en</strong>ninkmeijer, N., G. Geerse <strong>en</strong> C. Roggeband (2009). Eergerelateerd geweld in Nederland. Onderzoek naar de<br />
368<br />
beleving <strong>en</strong> aanpak van eergerelateerd geweld. Amsterdam: Vrije Universiteit.<br />
Breuniss<strong>en</strong>, Klaas (1982). Edgar Caïro: eig<strong>en</strong>lijk b<strong>en</strong> ik ge<strong>en</strong> homo; ik b<strong>en</strong> boeler. In: Sek, jg. 12, nr. 5,<br />
p. 3-5.<br />
Brugman, E., H.Goedhart, T.Vogels <strong>en</strong> G. van Zess<strong>en</strong> (1995). Jeugd <strong>en</strong> seks 95. Resultat<strong>en</strong> van het nationale<br />
scholier<strong>en</strong>onderzoek. Utrecht: swp.<br />
Bruijne, O., P. de Pit <strong>en</strong> K. Timmerman (2009). Ooit evangelisch. De achterdeur van evangelische geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Kamp<strong>en</strong>: Kok.<br />
Buijs, L., G. Hekma <strong>en</strong> J.W. Duyv<strong>en</strong>dak (2009). Als ze maar van me afblijv<strong>en</strong>: E<strong>en</strong> onderzoek naar antihomoseksueel<br />
geweld in Amsterdam. Amsterdam: Amsterdam University Press.<br />
Bybee, J.A., E.L. Sullivan, E. Zielonka <strong>en</strong> E. Moes (2009). Are gay m<strong>en</strong> in worse m<strong>en</strong>tal health than<br />
heterosexual m<strong>en</strong>? The role of age, shame and guilt, and coming-out. In: Journal of Adult Developm<strong>en</strong>t,<br />
jg.16, nr. 3, p. 144-154.<br />
Cabezón, José Ignacio (1993). Homosexuality and Buddhism. In: A.Swidler (red), Homosexuality and World<br />
Religions (p. 81-102). Valley Forge: Trinity Press.<br />
Caplan, Pat (1987). Introduction. In: Pat Caplan (red.), The Cultural Construction of Sexuality (p. 1-30). London/<br />
New York: Tavistock,.<br />
Carver, P.R., S.K. Egan <strong>en</strong> G.P. Perry (2004). Childr<strong>en</strong> who question their heterosexuality. In:<br />
Developm<strong>en</strong>tal Psychology, jg. 40, p. 43-53.<br />
Cavier, Johan (1979). Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van vroeger. Groning<strong>en</strong>: De Vuurbaak.<br />
cbs (2008). Jaarrapport Integratie 2008. D<strong>en</strong> Haag: C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek.<br />
Cherribi, Oussama (1999). Imams d'Amsterdam. A travers l'exemple des imams de la diaspora marocaine.<br />
Academisch proefschrift Universiteit van Amsterdam.<br />
Cherribi, Sam (2010). In the House of War: Dutch Islam Observed. Oxford University Press.<br />
Cho<strong>en</strong>ni, Chan <strong>en</strong> Carel Harms<strong>en</strong> (2007). Geboorteplaats <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling van etnische Surinamers in<br />
Nederland. In: Bevolkingstr<strong>en</strong>ds (cbs), eerste kwartaal 2007, p. 74-78.<br />
Chou, Wah-Shan (2000). Tongzhi. Politics of Same-Sex Eroticism in Chinese Societies. New York: Haworth.<br />
Clarke, V. (2001). What about the childr<strong>en</strong>? Argum<strong>en</strong>ts against lesbian and gay par<strong>en</strong>ting. In: Wom<strong>en</strong>’s<br />
studies International Forum, jg. 24, p. 555-570.<br />
Clarke, V. (2002). Sam<strong>en</strong>ess and differ<strong>en</strong>ce in research against lesbian and gay par<strong>en</strong>ting. In: Journal of<br />
Community and Applied Social Psychology, jg. 12, p. 210-222.<br />
coc Amsterdam (2010) To<strong>en</strong>ame melding<strong>en</strong> homo-gerelateerd geweld in Amsterdam. (Persbericht 18 januari 2010)<br />
Amsterdam: coc Amsterdam.<br />
coc Nederland (2008). Kun jij verliefd word<strong>en</strong> op wie je wilt? Respect 2 Love. Amsterdam: coc Nederland<br />
(brochure).<br />
Cochran S.D., <strong>en</strong> V.M. Mays (2000). Relation betwe<strong>en</strong> psychiatric syndromes and behaviorally defined<br />
sexual ori<strong>en</strong>tation in a sample of the us population. In: American Journal of Epidemiology, jg. 151, nr. 5,<br />
p. 516-523.<br />
Cochran, S. D., J.D. Sullivan <strong>en</strong> V.M. Mays (2003). Preval<strong>en</strong>ce of psychiatric disorders, psychological<br />
distress, and treatm<strong>en</strong>t utilization among lesbian, gay, and bisexual individuals in a sample of the<br />
U.S. population. In: Journal of Consulting and Clinical Psychology, jg. 71, p. 53-61.<br />
Commissie Kalsbeek (2008). Rapport interlandelijke adoptie. D<strong>en</strong> Haag: ministerie van Justitie.<br />
Coppieters, Ingrid (1990). De wereld volg<strong>en</strong>s Astrid Roemer. In: Sek, jg. 20, nr. 4, p. 13.
liter atuur<br />
Costa, Isaäc da (1823). Bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> d<strong>en</strong> geest der eeuw. Leyd<strong>en</strong>: Herdingh. Heruitgegev<strong>en</strong> in<br />
idem, Dwaasheid, ijdelheid, verdoem<strong>en</strong>is! Edidit G.J. Johannes (p. 47-121). Amsterdam: Amsterdam<br />
University Press 1996.<br />
Cottaar, Annemarie, Nadia Bouras <strong>en</strong> Fatiha Laouikili (2009). Marokkan<strong>en</strong> in Nederland. De pioniers vertell<strong>en</strong>.<br />
Amsterdam: Meul<strong>en</strong>hoff<br />
Creemers, Raphaël S. (2006). Rammel<strong>en</strong>d van de huidhonger. Boek<strong>en</strong>b<strong>en</strong>t.<br />
Cristini, Remy (2007). Confucius, bedankt! De Chinese homo leidt e<strong>en</strong> dubbellev<strong>en</strong>. In: nrc 17/18<br />
februari 2007.<br />
Crone, E. (2008) Het puber<strong>en</strong>de brein: over de ontwikkeling van de hers<strong>en</strong><strong>en</strong> in de unieke periode van de adolesc<strong>en</strong>tie.<br />
Amsterdam: Bert Bakker.<br />
D’Augelli, Anthony R. <strong>en</strong> Scott L. Hershberger (1993). Lesbian, gay, and bisexual youth in community<br />
settings: Personal chall<strong>en</strong>ges and m<strong>en</strong>tal health problems. In: American Journal of Community Psychology,<br />
jg. 2, nr. 4, p. 421-448.<br />
Dankmeijer, Peter, Pepijn Olders <strong>en</strong> Marinus Schout<strong>en</strong> (2009). Mooie woord<strong>en</strong>. De inschatting van schoolleiders<br />
in het voortgezet onderwijs over diversiteitsbeleid <strong>en</strong> de aanpak van homonegativiteit anno 2009. Amsterdam:<br />
Empowerm<strong>en</strong>t Lifestyle Services.<br />
Danz, M., T. Vogels <strong>en</strong> R. Gründemann (1993). Jeugd <strong>en</strong> seks: k<strong>en</strong>nis, houding <strong>en</strong> gedrag bij Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse<br />
jonger<strong>en</strong> in Nederland. Leid<strong>en</strong>: Nederlands Instituut voor Praev<strong>en</strong>tieve Gezondheidszorg tno.<br />
Dekker, Gerard (1992). De stille revolutie. De ontwikkeling van de Gereformeerde Kerk<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1950 <strong>en</strong> 1990.<br />
Kamp<strong>en</strong>: Kok.<br />
Derogatis L.R. (1993). The Brief Symptom Inv<strong>en</strong>tory: Administration, scoring, and procedures manual. Minneapolis,<br />
MN: National Computer Systems.<br />
Deurloo, K.A., <strong>en</strong> C. Graafland (1976). Eén bijbel, twee gedacht<strong>en</strong>. Baarn: T<strong>en</strong> Have.<br />
Dewaele, A. (2007). zipp. Het welbevind<strong>en</strong> van Holebi’s . Antwerp<strong>en</strong>/Hasselt: Steunpunt Gelijkekans<strong>en</strong>beleid.<br />
Dewaele, A. (2008). De schoolloopbaan van holebi- <strong>en</strong> heterojonger<strong>en</strong>. Antwerp<strong>en</strong>/Hasselt: Steunpunt<br />
Gelijkekans<strong>en</strong>beleid.<br />
Dewaele, A. (2009). Het discours van jonger<strong>en</strong> over g<strong>en</strong>der <strong>en</strong> holebiseksualiteit. Over flex<strong>en</strong>, players <strong>en</strong><br />
metroseksualiteit. Antwerp<strong>en</strong>/Hasselt: Steunpunt Gelijkekans<strong>en</strong>beleid – consortium Universiteit<br />
Antwerp<strong>en</strong> <strong>en</strong> Universiteit Hasselt.<br />
Diamond, L.M. (2003). What does sexual ori<strong>en</strong>tation ori<strong>en</strong>t? A biobehavioral model distinguishing<br />
romantic love and sexual desire. In: Psychological Review, jg. 110, nr. 1, p. 173-192.<br />
Dijk, van, E (2006). Gevormd door de media. Lezing op 24 november 2006. Geraadpleegd op 1 oktober 2009<br />
via www.s<strong>en</strong>sorinfo.nl/index.php?id=92&ovz=1<br />
Dillman, D.A. (2007). Mail and Internet Surveys: The Tailored Design Method. New Jersey: John Wiley & Sons,<br />
Inc: Hobok<strong>en</strong>.<br />
Dinsbach, W., M. Co<strong>en</strong>ders <strong>en</strong> I. Boog (2009) Kerncijfers 2008. Landelijk overzicht van discriminatieklacht<strong>en</strong><br />
geregistreerd bij antidiscriminatiebureaus <strong>en</strong> meldpunt<strong>en</strong> in Nederland. Rotterdam: Art. 1.<br />
Door<strong>en</strong>, Ber<strong>en</strong>d van, Frank Duiv<strong>en</strong>voorde, Wouter van Ginkel, Jan Gooss<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, Ynte de Groot, Nanne<br />
Hoeksma, Annelies Krul, Peter Stoker, Janherman Ve<strong>en</strong>ker <strong>en</strong> Gea Zijlstra (1980). 'Vrije' keuze. Hoe<br />
binn<strong>en</strong> Youth for Christ homoseksualiteit wordt onderdrukt. Amsterdam: nvih coc.<br />
Doppert, Monique, <strong>en</strong> Mariëtte Hermans (2006). Haat <strong>en</strong> liefde. Homoseksualiteit in multicultureel Nederland.<br />
Kamp<strong>en</strong>: T<strong>en</strong> Have.<br />
Douma, J. (1973). Homofilie. Amsterdam: Ton Bolland.<br />
369
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Dubois, O.W., <strong>en</strong> K. de Jonge (2005). Aan de minste van Mijn broeders. Het werk van ‘Tot heil des volks’, 1855-2005.<br />
370<br />
Amsterdam: Oogst/Barnabas.<br />
Duimel, M. <strong>en</strong> J. de Haan (2007). Nieuwe links in het gezi<strong>en</strong>. De digitale leefwereld van ti<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> de rol van hun<br />
ouders. D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>.<br />
Duyv<strong>en</strong>dak, J.W., D. Bos, G. Hekma, L. Mans <strong>en</strong> F. Tabarki (2006). Van homo- <strong>en</strong> lesbozijde bekek<strong>en</strong>:<br />
het algem<strong>en</strong>e beeld. In: S. Keuz<strong>en</strong>kamp, D. Bos, J.W. Duyv<strong>en</strong>dak <strong>en</strong> G. Hekma (red.), Gewoon do<strong>en</strong>.<br />
Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland (p. 80-109). D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>.<br />
(scp-publicatie 2006/15).<br />
Dyer, R. (1997). White: Essays on Race and Culture. London: Routledge.<br />
El Kaka, Imad, <strong>en</strong> Hatice Kursun (2002). Mijn geloof <strong>en</strong> mijn geluk. Islamitische meid<strong>en</strong> <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s over hun<br />
homoseksuele gevoel<strong>en</strong>s. Amsterdam: Schorer.<br />
El-Rouayheb, Khaled (2005). Before Homosexuality in the Arab-Islamic World, 1500-1800. Chicago: University<br />
of Chicago Press.<br />
Eppink, Andreas (1977). Familierelaties <strong>en</strong> persoonlijkheidsontwikkeling in Marokko. E<strong>en</strong> onderzoek naar<br />
refer<strong>en</strong>tiekaders <strong>en</strong> d<strong>en</strong>kpatron<strong>en</strong> met betrekking tot familie, vri<strong>en</strong>dschap <strong>en</strong> sexualiteit. Amsterdam: Academisch<br />
proefschrift Universitteit van Amsterdam/Averroès Stichting 1 .<br />
Evans E, K. Hawton, K. Rodham <strong>en</strong> J. Deeks (2005) The preval<strong>en</strong>ce of suicidal ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>a in adolesc<strong>en</strong>ts:<br />
a systematic review of population-based studies. In: Suicide Life Threat<strong>en</strong>ing Behavior, jg. 35, nr. 3,<br />
p. 239-50.<br />
Everaert, Huub A. <strong>en</strong> Humphrey E. Lamur (1993). Alles wat geheim is, is lekker. Seksuele relaties <strong>en</strong><br />
beschermingsgedrag van Turkse mann<strong>en</strong>. Amsterdam: Het Spinhuis.<br />
Farr, R. H. <strong>en</strong> C.J. Patterson (2009). Transracial adoption by lesbian, gay, and heterosexual par<strong>en</strong>ts: Who<br />
completes transracial adoptions and with what results? In: Adoption Quarterly, jg. 12, p. 187-204.<br />
Fe<strong>en</strong>stra Kuiper <strong>en</strong> Esgo Taco (1905). Jeugdige zondaars te Konstantinopel, Amsterdam: Koster.<br />
Felt<strong>en</strong>, H. , L. Brants <strong>en</strong> K. Janss<strong>en</strong> (2009) Seksualisering: je d<strong>en</strong>kt het normaal is. Onderzoek naar beleving van<br />
jonger<strong>en</strong>. Utrecht: Movisie.<br />
Floyd, F., T. Stein, K. Harter, A. Allison <strong>en</strong> C. Nye (1999). Gay, lesbian, and bisexual youths: Separationindividuation,<br />
par<strong>en</strong>tal attitudes, id<strong>en</strong>tity consolidation, and well-being. In: Journal of Youth and<br />
Adolesc<strong>en</strong>ce, jg. 28, nr. 6, p. 719-739.<br />
Foucault, M. (1990). The care of the self: the history of sexuality, vol 3. London: P<strong>en</strong>guin.<br />
Franss<strong>en</strong>s, Dirk <strong>en</strong> Harm Hospers (2009). Deelrapport 3 Homojong<strong>en</strong>scohort Outcomes. Maastricht:<br />
Universiteit Maastricht.<br />
Frans<strong>en</strong>s, D. H. Hospers <strong>en</strong> G. Kok (2009) Minority stress in gay and bisexual m<strong>en</strong>. In: D. Franss<strong>en</strong>s, Sexual<br />
Risk Behavior and M<strong>en</strong>tal Health of Young Gay M<strong>en</strong> (PhD Thesis). Maastricht University.<br />
Gartrell, N. <strong>en</strong> H. Bos (in press). The USA National Longitudinal Lesbian Family Study: Psychological<br />
Adjustm<strong>en</strong>t of the 17-year-old Adolesc<strong>en</strong>ts. In: Pediatrics.<br />
Gelder, Paul van, <strong>en</strong> Humphey E. Lamur (1993). Tuss<strong>en</strong> schaamte <strong>en</strong> mannelijkheid. Seksuele relaties <strong>en</strong><br />
beschermingsgedrag onder Marokkaanse mann<strong>en</strong>. Amsterdam: Het Spinhuis.<br />
Gelder<strong>en</strong>, L. van, N. Gartrell, H. Bos <strong>en</strong> J. Hermanns (2009). Stigmatization and Resili<strong>en</strong>ce in Adolesc<strong>en</strong>t<br />
Childr<strong>en</strong> of Lesbian Mothers In: Journal of LGBT Family Studies, jg. 5, p. 268-279.<br />
Geme<strong>en</strong>te Utrecht (2010) Monitor Diversiteit <strong>en</strong> Integratie in Utrecht 2010. Utrecht: geme<strong>en</strong>te Utrecht, afdeling<br />
Bestuursinformatie.<br />
Gessel, Han van (1997). Het nieuwe stijlboek. D<strong>en</strong> Haag: Sdu/De Volkskrant.
liter atuur<br />
Geurts<strong>en</strong>, Wouter, Annet Hofmeijer <strong>en</strong> Ton Zondervan (1991). Homo of hetero, gezeg<strong>en</strong>d b<strong>en</strong> je! Remonstrant<strong>en</strong><br />
over huwelijk <strong>en</strong> andere relatievorm<strong>en</strong>. Utrecht: Interfacultaire Werkgroep Homostudies (Publicatiereeks<br />
Homostudies, nr. 19).<br />
gg&gd <strong>en</strong> Di<strong>en</strong>st Maatschappelijke Ontwikkeling Utrecht (2006). Jeugdmonitor Utrecht, Eersteklassers<br />
Voortgezet Onderwijs, schooljaar 2004/2005. Utrecht: Geme<strong>en</strong>te Utrecht:<br />
ggd Nijmeg<strong>en</strong> (2008) E-movo 2007/2008. Gezondheid, welzijn <strong>en</strong> leefwijze van jonger<strong>en</strong> in de regio Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
Nijmeg<strong>en</strong>: GGD Regio Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
Gilman S.E., S.D. Cochran, V.M. Mays, M. Hughes, D. Ostrow <strong>en</strong> R.C. Kessler (2001). Risk of psychiatric<br />
disorders among individuals reporting same-sex sexual partners in the National Comorbidity Survey.<br />
In: American Journal of Public Health. jg. 91, nr. 6, p. 933-9.<br />
Glashouwer, W. (1970). Wat zegt God over homosexuele handeling<strong>en</strong>? Tekst van de toespraak van W. Glashouwer<br />
in de rubriek Opbouw op maandag 29 Juni 1970. Drieberg<strong>en</strong>: Geme<strong>en</strong>te-Reveil.<br />
Goldberg D <strong>en</strong> P. Williams (1991). A user’s guide to the G<strong>en</strong>eral Health Questionnaire. nfer-Nelson, Windsor.<br />
Goldberg, A. E. (2009). Lesbian and gay par<strong>en</strong>ts and their childr<strong>en</strong>: Research on the family life cycle. Washington,<br />
dc: apa Books.<br />
Golombok, S. (2009). Research areas; Non-traditional families. Geraadpleegd december 2009 via http://www.<br />
ppsis.cam.ac.uk/CFR/research/ntf.php.<br />
Goodman, R.,T. Ford, H. Simmons, R. Gatward<strong>en</strong> <strong>en</strong> H. Meltzer (2000). Using the Str<strong>en</strong>gths and<br />
Difficulties Questionnaire (sdq) to scre<strong>en</strong> for child psychiatric disorders in a community sample. In:<br />
British Journal of Psychiatry, jg. 177, p. 534–539.<br />
Gooss<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, Jan (1980). Typoscript van gesprek met led<strong>en</strong> werkgroep SuHo, ca. 1980, Achief ihlia<br />
Amsterdam onder verwijzing gooss/wer.<br />
Graaf, H. de, S. Meijer, J. Poelman <strong>en</strong> I. Vanwes<strong>en</strong>beeck (2005). Seks onder je 25e: Seksuele gezondheid van<br />
jonger<strong>en</strong> in Nederland anno 2005. Utrecht/Delft: Rutgers Nisso Groep/Eburon.<br />
Graaf, R. de, T.G. Sandfort <strong>en</strong> M. t<strong>en</strong> Have (2006). Suicidality and sexual ori<strong>en</strong>tation: differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong> and wom<strong>en</strong> in a g<strong>en</strong>eral population-based sample from the Netherlands. In: Archives of Sexual<br />
Behavior, jg. 35, nr. 3, p. 253-62.<br />
Graaf, H. de, P. Nikk<strong>en</strong>, H. Felt<strong>en</strong>, K. Janss<strong>en</strong>s <strong>en</strong> W. van Berlo (2008). Seksualisering:Red<strong>en</strong> tot zorg? E<strong>en</strong><br />
verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>d onderzoek onder jonger<strong>en</strong>. Utrecht: Rutgers Nisso Groep/Nederlands Jeugdinstituut/movisie.<br />
Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>dijk, Daphne (2000). Macho-cultuur in Suriname wijst homo de deur. In: Gay Krant 410, 12 mei,<br />
p. 18-19.<br />
Harding, Susan (1994). ‘Imagining the Last Days: The Politics of Apocalyptic Language’. In: Martin E.<br />
Marty <strong>en</strong> R. Scott Appleby (eds.), Accounting for Fundam<strong>en</strong>talisms. The Dynamic Character of Movem<strong>en</strong>ts.<br />
Chicago/London: University of Chicago Press.<br />
Harms<strong>en</strong>, Carel (1998). Chinez<strong>en</strong> in Nederland. In: cbs Webmagazine, 13 juli.<br />
Harrell, Richard S., Thomas Fox and Mohamed Abu-Talib (1966). A Dictionary of Moroccan Arabic – Arabic<br />
English. Washington DC: Georgetown University Press.<br />
Harter, S. (1982). The Perceived Compet<strong>en</strong>ce Scale for Childr<strong>en</strong>. In: Child Developm<strong>en</strong>t, jg. 53, p. 87–97.<br />
Have, Margreet t<strong>en</strong>, Ron de Graaf, Saskia van Dorsselaer, Jacqueline Verdurm<strong>en</strong>, Hedda van ’t Land <strong>en</strong><br />
Wilma Vollebergh (2006). Suïcidaliteit in de algem<strong>en</strong>e bevolking: gedacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> poging<strong>en</strong>. Resultat<strong>en</strong> van de<br />
'Netherlands M<strong>en</strong>tal Health Survey and Incid<strong>en</strong>ce Study' (nemesis). Utrecht: Trimbos-insituut<br />
Heek, F. van (1936). Chineesche immigrant<strong>en</strong> in Nederland. Amsterdam: het geografisch <strong>en</strong> sociografisch<br />
seminarium der Universiteit van Amsterdam (nr. 1).<br />
371
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Heering<strong>en</strong> C. van, <strong>en</strong> J. Vincke (2000). Suicidal acts and ideation in homosexual and bisexual young<br />
372<br />
people: a study of preval<strong>en</strong>ce and risk factors .In: Social Psychiatry & Psychiatric Epidemiology, jg. 35, nr. 11,<br />
p. 494-9.<br />
Hegna K, <strong>en</strong> L. Wichstrøm (2007). Suicide attempts among Norwegian gay, lesbian and bisexual youths<br />
g<strong>en</strong>eral and specific risk factors. In: Acta Sociologica, jg. 50, nr. 1, p. 21-37<br />
Hekma, Gert (2002). Imams and Homosexuality. A Post-gay Debate in The Netherlands. In: Sexualities,<br />
jg. 5, nr. 2, p. 269-280.<br />
Hekma, Gert (2004). Homoseksualiteit in Nederland van 1730 tot de moderne tijd. Amsterdam: Meul<strong>en</strong>hoff.<br />
Hekma, G. (2007). De B<strong>en</strong><strong>en</strong> Wijd, de Stem naar B<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>: Houding<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over ‘nichterigheid’ bij<br />
homoseksuele mann<strong>en</strong>. In: Sociologie, jg.3, p. 81-94.<br />
Hekma, Gert, Bram van Stolk, Bart van Heerikhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> Bernard Kruithof (red.) (1990). Het verlies van de<br />
onschuld. Seksualiteit in Nederland, Groning<strong>en</strong>: Amsterdams Sociologisch Tijdschrift/Wolters Noordhoff.<br />
H<strong>en</strong>driks, J. (1971). De emancipatie van de Gereformeerd<strong>en</strong>. Sociologische bijdrage tot de verklaring van <strong>en</strong>ige<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van het huidige gereformeerde volksdeel. Alph<strong>en</strong> aan de Rijn: Samsom.<br />
Herek, G.M. (2000). Sexual prejudice and g<strong>en</strong>der: Do heterosexuals’ attitudes toward lesbians and gay<br />
m<strong>en</strong> differ? In: Journal of Social Issues, jg. 56, nr. 2, p. 251-266.<br />
Herek, G.M. (2002). Heterosexuals’ Attitudes toward Bisexual M<strong>en</strong> and Wom<strong>en</strong> in the United States. In:<br />
The Journal of Sex Research, jg. 39, nr. 4, p. 264-274.<br />
Herek, G. (2007). Confronting Sexual Stigma and Prejudice. In: Journal of Social Issues, jg. 63, p. 905-925.<br />
Hermans, Mariette (2002). Zwart, lesbisch <strong>en</strong> strijdbaar. Herinnering<strong>en</strong> aan Sister Outsider. In: Lover,<br />
jg. 29, nr. 2, p. 15-17.<br />
Hinsch, Bret (1990). Passsions of the Cut Sleeve. The Male Homosexual Tradition in China. Berkeley: University of<br />
California Press.<br />
Hoekstra, E.G., <strong>en</strong> M.H. Ip<strong>en</strong>burg (2008). Handboek Christelijk Nederland. Kerk<strong>en</strong>, geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vergadering<strong>en</strong>. Kamp<strong>en</strong>: Kok.<br />
Hofstede, Gerard (1995). E<strong>en</strong> paar nev<strong>en</strong> van mij zijn nicht<strong>en</strong>. In: Gay Krant, nr. 283, 23 juni, p. 17.<br />
Hogeweg, J.A. <strong>en</strong> H.J. Hospers (2000). Monitoronderzoek 2000. Maastricht: Universiteit Maastricht.<br />
Hoogland, Jan, Kees Versteegh <strong>en</strong> Manfred Woidich (red.) (2003a). Woord<strong>en</strong>boek Arabisch-Nederlands.<br />
Amsterdam: Bulaaq.<br />
Hoogland, Jan, Kees Versteegh <strong>en</strong> Manfred Woidich (red.) (2003b). Woord<strong>en</strong>boek Nederlands-Arabisch.<br />
Amsterdam: Bulaaq<br />
Horn, Stacey S. (2006). Heterosexual adolesc<strong>en</strong>ts’ and young adults’ beliefs and attitudes about<br />
homosexuality and gay and lesbian peers. In: Cognitive Developm<strong>en</strong>t, jg. 21, p. 420-440.<br />
Hospers, H.J., T.T. Dörfler, <strong>en</strong> W. Zuilhof (2003). Monitoronderzoek 2003. Amsterdam: Schorerstichting.<br />
Hospers, H.J., T.T. Dörfler <strong>en</strong> W. Zuilhof (2006). Schorer Monitor 2006. Amsterdam: Schorer.<br />
Hospers, H.J., T.T. Dörfler, W. Zuilhof <strong>en</strong> A. Nijman (2007). Schorer Monitor 2007. Amsterdam: Schorer.<br />
Hospers, H.J., T.T. Dörfler <strong>en</strong> W. Zuilhof (2008). Schorer Monitor 2008. Amsterdam: Schorer.<br />
Hospers, H., E. Roos <strong>en</strong> W. Zuilhof (2009). Schorer Monitor 2009. Amsterdam: Schorer.<br />
Houtman, Wim, <strong>en</strong> Reina Wiskerke (2003a). Meer oog voor de gevoel<strong>en</strong>s van homo’s. De bijbeltekst<strong>en</strong>.<br />
In: Koert van Bekkum, Wim Houtman <strong>en</strong> Reina Wiskerke (red.), Gods Woord in m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>taal. D<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over het<br />
gezag van de bijbel (p. 109-112). Barneveld: Nederlands Dagblad.<br />
Houtman, Wim, <strong>en</strong> Reina Wiskerke (2003b). Gebrok<strong>en</strong>heid, geduld <strong>en</strong> Gods bedoeling. Wel ‘zijn’ maar<br />
niet ‘do<strong>en</strong>’? In: Koert van Bekkum Wim Houtman <strong>en</strong> Reina Wiskerke (red.), Gods Woord in m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>taal.<br />
D<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over het gezag van de bijbel (p. 113-116). Barneveld: Nederlands Dagblad.
liter atuur<br />
Houtman, Wim, <strong>en</strong> Reina Wiskerke (2003c). Ik zeg te weinig, maar meer zeg ik niet. Ruimte voor<br />
homorelaties? In: Koert van Bekkum, Wim Houtman <strong>en</strong> Reina Wiskerke, Gods Woord in m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>taal.<br />
D<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over het gezag van de bijbel (p. 117-120). Barneveld: Nederlands Dagblad.<br />
Houweling, H., M. Janss<strong>en</strong>, S.H. de Jong <strong>en</strong> H. Jans<strong>en</strong> (red.) (2004). Zijn tijd vooruit. In memoriam Wijnand<br />
S<strong>en</strong>gers. Rotterdam, eig<strong>en</strong> beheer.<br />
Hutt<strong>en</strong>ga, T.S. (2003). Inleiding beslot<strong>en</strong> dag ContrariO, 8 maart 2003. Geraadpleegd op 10 december<br />
2009 via http://www.contrario.nl/docs/verder%20met%20Douma.<strong>pdf</strong><br />
Inspectie van het Onderwijs (2009a). Anders zijn is van iedere<strong>en</strong>: Gesprekk<strong>en</strong> met schoolgaande jeugd over hetero<strong>en</strong><br />
homoseksualiteit. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.<br />
Inspectie van het Onderwijs (2009b).Weerbaar <strong>en</strong> divers: Onderzoek naar seksuele diversiteit <strong>en</strong> seksuele<br />
waarbaarheid in het onderwijs. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.<br />
Jamel, Amre<strong>en</strong> (2001). The story of Lot and the Qur’an’s perception of the morality of same-sex sexuality.<br />
In: Journal of Homosexuality, jg. 41, nr.1, p. 1-88.<br />
Janss<strong>en</strong>s, P.M.W., G.A.J. Dunselman, A.H.M. Simons <strong>en</strong> M.D. Kloosterman (2005). Wet Donorgegev<strong>en</strong>s<br />
Kunstmatige Bevruchting: inhoud <strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong>. In: Nederlands Tijdschrift voor G<strong>en</strong>eeskunde, jg. 149,<br />
p. 1412-1416<br />
Kerst<strong>en</strong>, A. <strong>en</strong> T. Sandfort (1994). Lesbische <strong>en</strong> homoseksuele adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de schoolsituatie: e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie van<br />
knelpunt<strong>en</strong>, problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong>. Utrecht: Interfacultaire Werkgroep Homostudies.<br />
Keuz<strong>en</strong>kamp, S. (2007). Monitoring van sociale acceptatie van homoseksuel<strong>en</strong> in Nederland. D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>.<br />
Keuz<strong>en</strong>kamp, S., D. Bos, J.W. Duyv<strong>en</strong>dak <strong>en</strong> G. Hekma (2006). Gewoon do<strong>en</strong>. Acceptatie van homoseksualiteit in<br />
Nederland. D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>. (scp-publicatie 2006/15).<br />
Kimmel, M S. (1994). Masculinity and homophobia, fears shame and sil<strong>en</strong>ce in the construction of<br />
g<strong>en</strong>der id<strong>en</strong>tity. In: M. Brod <strong>en</strong> M. Kaufman (red.), Theorizing Masculinities (p. 103-109). London: Sage<br />
Publications.<br />
King M, J. Semly<strong>en</strong>, S.S. Tai, H. Killaspy, D. Osborn, D. Popelyuk <strong>en</strong> I. Nazareth (2008). A systematic<br />
review of m<strong>en</strong>tal disorder, suicide, and deliberate self harm in lesbian, gay and bisexual people. In:<br />
BMC Psychiatry. jg. 18, nr. 8, p. 70-87.<br />
Klein, Marian van der, Suzanne Tan, Ilse de Groot, Jan Willem Duyv<strong>en</strong>dak <strong>en</strong> Dirk Witteve<strong>en</strong> (2009).<br />
Discriminatie is het woord niet. Lesbische vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> op de werkvloer: bejeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> beleid.<br />
Utrecht: Verwey-Jonker Instituut/Commissie Gelijke Behandeling.<br />
Klimstra, T., W. Hale, Q. Raaijmakers, S. Branje, <strong>en</strong> W. Meeus (2009). Maturation of personality in<br />
adolesc<strong>en</strong>ce. In: Journal of Personality and Social Psychology, jg. 96, nr. 4, p. 898-912.<br />
Könnig, Maris (red.) (2000). ‘De dialoog.’ Verslag themavond Homoseksualiteit in de multiculturele sam<strong>en</strong>leving.<br />
Rotterdam: Stichting Rotterdam Verkeert.<br />
Kooistra, Oebele (2006). Jong<strong>en</strong>s huil<strong>en</strong> niet. Seksueel geweld teg<strong>en</strong> allochtone jong<strong>en</strong>s. Amsterdam: Amsterdams<br />
C<strong>en</strong>trum Buit<strong>en</strong>landers.<br />
Koolhaas, Marnix, <strong>en</strong> Jacqueline Maris (1992). Van sodomiet<strong>en</strong>, neurot<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere flikkers. Over de ‘g<strong>en</strong>ezing’ van<br />
homofilie. D<strong>en</strong> Haag: Bzztôh.<br />
Kooy, G.A. (1980). Ontwikkeling<strong>en</strong> met betrekking tot de intieme lev<strong>en</strong>ssfeer. In: H.B.G. Casimir (red.),<br />
Nederland na 1945. Beschouwing<strong>en</strong> over ontwikkeling <strong>en</strong> beleid (p. 40-62). Dev<strong>en</strong>ter: Van Loghum Slaterus.<br />
Kuban, Güner (1993). De kleur van de liefde. Breda: De Geus.<br />
Kuyper, L. (2006). Seksualiteit <strong>en</strong> seksuele gezondheid bij homo- <strong>en</strong> biseksuel<strong>en</strong>. In: Floor Bakker <strong>en</strong> Ine<br />
Vanwes<strong>en</strong>beeck (red.), Seksuele gezondheid in Nederland 2006. Delft: Eburon.<br />
373
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Kuyper, L. <strong>en</strong> F. Bakker (2006) Houding t<strong>en</strong> opzichte van homoseksualiteit. E<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong>de literatuurstudie.<br />
374<br />
D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>.<br />
Landman, Nico (1992). Van mat to minaret. De institutionalisering van de islam in Nederland (academisch<br />
proefschrift Vrije Universiteit). Amsterdam: vu Uitgeverij.<br />
Laumann, E.O, J.H, Gagnon, R.T. Michal <strong>en</strong> S. Michaels (1994). The Social Organization of Sexuality: Sexual<br />
Practices in the United States. Chicago/London: The University of Chicago Press.<br />
Lieburg, Fred van (1997). Vier eeuw<strong>en</strong> domineesland. Utrecht: Museum Het Catharij<strong>en</strong>conv<strong>en</strong>t.<br />
Lisdonk, J. van (2005) ‘Oh, <strong>en</strong> wie is dan het mannetje?' De betek<strong>en</strong>is van g<strong>en</strong>der <strong>en</strong> de conceptualisering van seksuele<br />
oriëntatie in de beeldvorming <strong>en</strong> acceptatie omtr<strong>en</strong>t homoseksualiteit. Utrecht: Universiteit Utrecht.<br />
Looij-Janss<strong>en</strong>, P. van de (2002). De Rotterdamse Jeugdmonitor 2000-2002. ggd Rotterdam <strong>en</strong> Omstrek<strong>en</strong><br />
Loonstra, Bert (2005). Hij heeft e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d. Homorelaties in de christelijke geme<strong>en</strong>te. Zoetermeer:<br />
Boek<strong>en</strong>c<strong>en</strong>trum [uit de handel g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>].<br />
Lucass<strong>en</strong>, Jan, <strong>en</strong> Rinus P<strong>en</strong>ninx (1999). Nieuwkomers, nakomeling<strong>en</strong>, Nederlanders. Immigrant<strong>en</strong> in Nederland,<br />
1550-1993. Amsterdam: Het Spinhuis.<br />
Maar<strong>en</strong>, Peter van (2004). Mijn meester is e<strong>en</strong> homo. Amsterdam: swp.<br />
Marcouch, A. (2009). Homobeleid Slotervaart 2009-2011. Amsterdam: Deelraad Slotervaart<br />
Massad, Joseph A. (2007). Desiring Arabs, Chicago: University of Chicago Press.<br />
McBee-Strayer S.M. <strong>en</strong> J.R. Rogers (2002). Lesbian, gay, and bisexual suicidal behavior: testing a<br />
constructivist model. In: Suicide and Life Threat<strong>en</strong>ing Behavior, jg. 32, nr. 3, p. 272-83.<br />
Meer, Th. van der (1995) (1995). ‘Pot<strong>en</strong>ramm<strong>en</strong>’ als rite de passage. Daders van antihomoseksueel geweld in beeld.<br />
Amsterdam: SAD-Schorerstichting/nisso.<br />
Meijering, Eginhard (2007). Het Nederlands christ<strong>en</strong>dom in de twintigste eeuw. Amsterdam: Balans<br />
Meyer, I. H. (2003). Prejudice, social stress, and m<strong>en</strong>tal health in lesbian, gay, and bisexual populations:<br />
Conceptual issues and research evid<strong>en</strong>ce. In: Psychological Bulletin, jg. 129, nr. 5, p. 674-697.<br />
Ministerie van Justitie (1986) Overheidsbeleid <strong>en</strong> homoseksualiteit. D<strong>en</strong> Haag: ministerie van Justitie.<br />
Ministerie van Justitie (2009) Sneller ouderschap voor duomoeder. Geraadpleegd december 2009<br />
via: http://www.justitie.nl/actueel/nieuwsbericht<strong>en</strong>/archief-2009/91215sneller-ouderschap-voorduomoeder.aspx<br />
Mol, Mark van (1983). Marokkaans voor Nederlandstalig<strong>en</strong>. Woord<strong>en</strong>boek <strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong>boek. Antwerp<strong>en</strong>/<br />
Dev<strong>en</strong>ter: Bohn, Scheltema <strong>en</strong> Holkema.<br />
Mol, Mark van, <strong>en</strong> Ko<strong>en</strong> Bergman (2001). Leerwoord<strong>en</strong>boek Arabisch-Nederlands Amsterdam: Bulaaq.<br />
Morris, J.F. (1997). Lesbian coming out as a multidim<strong>en</strong>sional process. In: Journal of Homosexuality, jg. 33,<br />
nr. 2, p. 1-22.<br />
Naezer, M. (2005). Hij is stoer, zij is e<strong>en</strong> hoer. G<strong>en</strong>der <strong>en</strong> bijnam<strong>en</strong> onder Nederlandse scholier<strong>en</strong>. Nijmeg<strong>en</strong>: Radboud<br />
Universiteit Nijmeg<strong>en</strong><br />
Nahas, Omar (1997). (al-junusiyya: nahw namudhaj li-tafsir al-junusiyya) Roermond: Bureau Arabica.<br />
Nahas, Omar (2001). Islam <strong>en</strong> homoseksualiteit. Amsterdam: Bulaaq.<br />
Nahas, Omar (2005). Homo <strong>en</strong> moslim, hoe gaat dat sam<strong>en</strong>? 1001 vrag<strong>en</strong> over islam <strong>en</strong> homoseksualiteit. Utrecht:<br />
Forum<br />
Noije, Lonneke van, <strong>en</strong> Karin Wittebrood (2009). Criminaliteit: daders, slachtoffers <strong>en</strong><br />
veiligheidsbeleving. In: Mérove Gijsberts <strong>en</strong> Jaco Dagevos (red), Jaarrapport Integratie 2009 (p. 201-225).<br />
D<strong>en</strong> Haag: <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>.<br />
Noord<strong>en</strong>bos, G. (2006). Literatuuronderzoek Aandacht voor sekse - <strong>en</strong> cultuurspecifieke aspect<strong>en</strong> in de behandeling<br />
van depressie. E<strong>en</strong> aanvulling op de multidisciplinaire richtlijn<strong>en</strong>. Utrecht: TransAct.
liter atuur<br />
ocw (2001). Paars over Roze. Nota homo emancipatie. D<strong>en</strong> Haag: ministerie van Onderwijs Cultuur <strong>en</strong><br />
Wet<strong>en</strong>schap.<br />
ocw (2007). Gewoon homo zijn. Lesbisch- <strong>en</strong> homo-emancipatiebeleid 2008-2011. D<strong>en</strong> Haag: Ministerie van<br />
Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap.<br />
Oom<strong>en</strong>, Barbara, Joost Guijt, Iris Meijvogel, Matthias Ploeg <strong>en</strong> Niels Rijke (2009). Recht op Verschil?<br />
Percepties <strong>en</strong> effect<strong>en</strong> van de implem<strong>en</strong>tatie van gelijkebehandelingswetgeving onder orthodox protestant<strong>en</strong> in<br />
Nederland. Middelburg: Roosevelt Academy.<br />
Oost<strong>en</strong>, N. (2004). Relatiegeweld <strong>en</strong> (verlies van) mannelijkheid. In: Sociale interv<strong>en</strong>tie, jg. 13, nr. 2, p. 17-26.<br />
Oost<strong>en</strong>. N., I. van der Vlugt <strong>en</strong> L. Brants (2009). Seksespecifieke hulpverl<strong>en</strong>ing voor maatschappelijk werkers.<br />
Bussum: Coutinho.<br />
Oosterhuis, Harry (1992). Homoseksualiteit in katholiek Nederland. E<strong>en</strong> sociale geschied<strong>en</strong>is 1900-1970,<br />
Amsterdam: sua.<br />
Overbeek, M. (1996). Golf van homofobie bij moslims in Nederland? In: Gay Krant, 19 januari 1996.<br />
Palm<strong>en</strong>, M.H.H., K.J.L.M. van Roij, M.M. Vermande, M. Dekovic <strong>en</strong> M.A.G. van Ak<strong>en</strong> (2006). Sekse<br />
verschill<strong>en</strong> in vri<strong>en</strong>dschapsbehoeft<strong>en</strong>. In: Kind <strong>en</strong> Adolesc<strong>en</strong>t, jg. 27, nr. 1, p. 44-56.<br />
Perrin, E.C. <strong>en</strong> Committee on Psychosocial Aspects of Child and Family Health (2002). In: Pediatrics,<br />
jg. 109, p. 341-344.<br />
Peters, R., <strong>en</strong> S.J. Vell<strong>en</strong>ga (2007). Homoseksualiteit in orthodox-religieuze kring. Islam <strong>en</strong><br />
protestantisme. In: Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jg. 33, nr. 1, p.70-82.<br />
Picavet, C. <strong>en</strong> T. Sandfort (2005). Problem<strong>en</strong>? Ge<strong>en</strong> probleem! Homo/lesbo word<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> tolerant<br />
sociaal klimaat’. In: Tijdschrift voor Seksuologie, jg. 29, nr. 1, p. 28-35.<br />
Pinel E.C. (1999). Stigma consciousness: the psychological legacy of social stereotypes. In: Journal of<br />
Personality Social Psychology, jg. 6, nr. 1, p. 114-28.<br />
Pinto, D. (1999). Interculturele communicatie: dubbel perspectief door de drie-stapp<strong>en</strong>methode voor het doeltreff<strong>en</strong>d<br />
overbrugg<strong>en</strong> van cultuurverschill<strong>en</strong>. Hout<strong>en</strong>: Stafleu <strong>en</strong> Van Loghum.<br />
Ravve, Anna (2009). Van Refo tot Butch, van Butch tot Transg<strong>en</strong>der. Christelijke homo’s, lesbi<strong>en</strong>nes <strong>en</strong> transg<strong>en</strong>ders<br />
op zoek naar zichzelf <strong>en</strong> elkaar. (Masterscriptie Culturele Antropologie <strong>en</strong> Sociologie der Niet-Westerse<br />
Sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong>). Faculteit der Maatschappij- <strong>en</strong> Gedragswet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>/Universiteit van<br />
Amsterdam.<br />
Rijkschroeff, Boudewijn R. (1998). Etnisch ondernemerschap. De Chinese horecasector in Nederland <strong>en</strong> in de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> van Amerika. Capelle a/d IJssel: Labyrinth Publication.<br />
Ros<strong>en</strong>berg, M. (1979). Conceiving the Self. New York: Basic Books.<br />
Russell, Steph<strong>en</strong> T., T.J. Clarke <strong>en</strong> J. Clary (2009). Are te<strong>en</strong>s `post-gay´? Contemporary adolesc<strong>en</strong>ts´<br />
sexual id<strong>en</strong>tity labels. In: Journal of Youth Adolesc<strong>en</strong>ce, jg. 38, p. 884-890.<br />
Rust, Paula C. (2004). Two Many and not Enough: The Meanings of Bisexual Id<strong>en</strong>tity. In: Michael S.<br />
Kimmel <strong>en</strong> Rebecca F. Plante (red.), Sexualities: Id<strong>en</strong>tities, Behaviors, and Society (p. 216-229). New York/<br />
Oxford: Oxford University Press.<br />
Ruthv<strong>en</strong>, Malise (2007). Fundam<strong>en</strong>talism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press.<br />
Sahar, Hans (1995). Hoezo bloedmooi. Amsterdam: Arbeiderspers.<br />
Sahli, Mohamed (2009). Blijf van me af! Amsterdam: Pim<strong>en</strong>to.<br />
San, M. van <strong>en</strong> J. de Boom (2006). Geweld teg<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong>. Rotterdam: Risbo Contractresearch.<br />
Sandfort, Th. G.M. (1997). Sam<strong>en</strong> of apart. Wat homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong> beweegt. Utrecht:<br />
Universiteit Utrecht/Homostudies.<br />
375
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Sandfort, Th. G. M., R. de Graaf, R. V. Bijl <strong>en</strong> P. Schnabel (2001). Same-sex sexual behavior and psychiatric<br />
376<br />
disorders: Findings from the Netherlands M<strong>en</strong>tal Health Survey and Incid<strong>en</strong>ce Study (nemesis). In:<br />
Archives of G<strong>en</strong>eral Psychiatry, jg. 58, p. 85-91.<br />
Sandfort, Th.G.M., H.M.W. Bos <strong>en</strong> R Vet (2005). Lesbians and gay m<strong>en</strong> at work: consequ<strong>en</strong>cesof being out.<br />
In A..M. Omoto, <strong>en</strong> H.S. Kurtzman (Ed.), Sexual ori<strong>en</strong>tation, m<strong>en</strong>tal health, and substance use: contemporary<br />
sci<strong>en</strong>tific perspectives (pp. 225-245). London: Sage Publications<br />
Sandfort, T.G.M., F. Bakker, F.G. Schellevis, <strong>en</strong> I. Vanwes<strong>en</strong>beeck, I. (2006). Sexual ori<strong>en</strong>tation and<br />
m<strong>en</strong>tal and physical health status: findings from a Dutch population survey. In: American Journal of<br />
Public Health, jg. 96, nr. 6, p. 1119-1125.<br />
Sandfort, Th.G.M., J. McGaskey <strong>en</strong> H.M.W. Bos (2008). Cultural and structural determinants of acceptance<br />
of homosexuality: a cross-national comparison.( Paper pres<strong>en</strong>ted at the International Congress of<br />
Psychology, juli 2008, Berlijn).<br />
Sandfort, Th. G. M., F. Bakker, F. Schellevis <strong>en</strong> I. Vanwes<strong>en</strong>beeck (2009). Coping styles as mediator of<br />
sexual ori<strong>en</strong>tation-related health differ<strong>en</strong>ces. In: Archives of Sexual Behavior, jg. 38, p. 253-263.<br />
Savin-Williams, Ritch C. (2005). The New Gay Te<strong>en</strong>ager. London: Harvard University Press.<br />
Savin-Williams, Ritch C. <strong>en</strong> K<strong>en</strong>neth M. Coh<strong>en</strong> (2007). Developm<strong>en</strong>t of Same-Sex Attracted Youth In:<br />
Ilhan H. Meyer <strong>en</strong> Mary E. Northridge (red.), The Health of Sexual Minorities: Public Health Perspectives on<br />
Lesbian, Gay, Bisexual and Transg<strong>en</strong>der Populations (p. 27-47). New York: Springer.<br />
Savin-Williams, Ritch C. <strong>en</strong> Lisa M. Diamond (2000). Sexual Id<strong>en</strong>tity Trajectories Among Sexual-Minority<br />
Youths: G<strong>en</strong>der Comparisons. In: Archives of Sexual Bahvior, jg. 29, nr. 6, p. 607-627.<br />
Sax, M. (2008). Naar de Maan <strong>en</strong> weer terug Golfbeweging<strong>en</strong> in de vrouw<strong>en</strong>hulpverl<strong>en</strong>ing (Riek Sti<strong>en</strong>stra-lezing)<br />
Amsterdam: Schorer.<br />
Schnabel, Paul (1973). Seksualiteit in de welvaartsstaat. In: Sociologische Gids, jg. 20, nr. 3, p. 189-206.<br />
Schnabel, Paul (1980). Seksualiteit, sociologisch gezi<strong>en</strong>. In: J. Fr<strong>en</strong>k<strong>en</strong> (red.), Seksuologie (p. 13-35). E<strong>en</strong><br />
interdisciplinaire b<strong>en</strong>adering, Dev<strong>en</strong>ter: Van Loghum/Slaterus.<br />
Schoonacker, M., E. Dumon <strong>en</strong> F. Loucks (2009). Welebi: Onderzoek naar het m<strong>en</strong>taal <strong>en</strong> sociaal welbevind<strong>en</strong> van<br />
lesbische <strong>en</strong> biseksuele meisjes. Brussel: Vrije Universiteit Brussel.<br />
Schorer Stichting (2003). Jij <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s/inta w-eššebāb. Amsterdam: Schorer Stichting.<br />
Schout<strong>en</strong>, Barbara <strong>en</strong> Chana van der Veld<strong>en</strong> (2009). Living in Discrepant Worlds: Exploring the cultural<br />
context of sexuality among Turkish and Moroccan male adolesc<strong>en</strong>ts. In: E. Cuyler and M. Ackhart<br />
(eds), Psychology of Relationships. Hauppauge ny: Nova Sci<strong>en</strong>ce Publishers.<br />
Schuyf, J. (2009a). Geweld teg<strong>en</strong> homoseksuele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesbische vrouw<strong>en</strong>. Utrecht: movisie.<br />
Schuyf, J. (2009b). Literatuurstudie naar homofoob geweld in Europa (ter voorbereiding van expertmeeting).<br />
Şimşek, Jale (1988). Bestaan eig<strong>en</strong>lijke Turkse homosexuel<strong>en</strong>? E<strong>en</strong> verslag over homosexualiteit in Turkije <strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> de Turkse geme<strong>en</strong>schap in Nederland. Amsterdam: jac.<br />
Şimşek, Jale (1990). Allochton<strong>en</strong> <strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong>: strijd voor zichtbare pluriformiteit. In: Sek, jg. 20,<br />
nr. 3, p. 16-17.<br />
Stacey, J. <strong>en</strong> T.J. Biblarz (2001). (How) Does the sexual ori<strong>en</strong>tation of par<strong>en</strong>ts matter? In: American<br />
Sociological Review, jg. 66, p. 159-183.<br />
Ste<strong>en</strong>hof, L. (2002). Par<strong>en</strong> van gelijk geslacht. In: Maandstatistiek van de bevolking, jg. 50, p.4-6<br />
Steinberger, R. (1999). Homoseksualiteit onder mann<strong>en</strong> uit islamitische land<strong>en</strong>. Naar homovri<strong>en</strong>delijke<br />
<strong>en</strong> transculturele hulpverl<strong>en</strong>ing. In: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, jg. 54, nr. 6, p. 641-653.<br />
Sterckx, Le<strong>en</strong> <strong>en</strong> Caroli<strong>en</strong> Bouw (2005). Liefde op maat. Partnerkeuze van Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse jonger<strong>en</strong>.<br />
Amsterdam: Het Spinhuis.
liter atuur<br />
Stichting OndersteBov<strong>en</strong>/Universiteit van Amsterdam (2009). Onderzoek naar lesbische vrouw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gezondheid. Onderzoeksgegev<strong>en</strong>s gepres<strong>en</strong>teerd tijd<strong>en</strong>s bije<strong>en</strong>komst op 17 April 2009 te<br />
Amsterdam.<br />
Stokvis, B<strong>en</strong>no J. (1939). De Homosexueel<strong>en</strong>. 35 autobiografieën. Lochem: De Tijdstroom.<br />
Stolk, Bram van (1991). De kracht van de moraal. De doorbraak in het emancipatieproces van<br />
Nederlandse homoseksuel<strong>en</strong>. In: Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, jg. 18, nr. 1, p. 3-33.<br />
Szymanski, D.M. <strong>en</strong> E.R. Carr (2008). The roles of g<strong>en</strong>der role conflict and internalized heterosexism in<br />
gay and bisexual m<strong>en</strong>’s psychological distress: Testing two mediation models. In: Psychology of M<strong>en</strong><br />
and Masculinity, nr. 9, p. 40-54.<br />
Tasker. F. (2005). Lesbian mothers, gay fathers, and their childr<strong>en</strong>. A review. In: Journal of Developm<strong>en</strong>tal &<br />
Behavioral Pediatrics, jg. 26, p. 224-240.<br />
Terborg, Julia (2002). Liefde <strong>en</strong> seks. Seksualiteit <strong>en</strong> g<strong>en</strong>der in de Afro-Surinaamse familie, Amsterdam: dissertatie<br />
UvA.<br />
tk (1985/1986a). Overheidsbeleid <strong>en</strong> homoseksualiteit. Nota. Tweede Kamer, vergaderjaar 1985/1986, 19504. nr.<br />
2.<br />
tk (1985/1986b). Overheidsbeleid <strong>en</strong> homoseksualiteit. Brief van de minister-presid<strong>en</strong>t, minister van<br />
algem<strong>en</strong>e zak<strong>en</strong>. Tweede Kamer , vergaderjaar 1985/1986, 19504, nr. 3.<br />
tk (2005/2006). Motie Dittrich voor de registratie van incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> homoseksuel<strong>en</strong>. Tweede Kamer,<br />
vergaderjaar 2005/2006, 27017, nr. 20.<br />
tk (2007/2008). Gewoon homo zijn. Lesbisch- <strong>en</strong> homo-emancipatiebeleid 2008-2011. Tweede Kamer, vergaderjaar<br />
2007/2008, 27017, nr. 33.<br />
tk (2009/2010a). Homo-emancipatiebeleid. Brief van de ministers van Justitie, van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap<br />
<strong>en</strong> van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> Koninkrijksrelaties. Tweede Kamer, vergaderjaar 2009/2010, 27017, nr. 58.<br />
tk (2009/2010b). Homo-emancipatiebeleid. Verslag van e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> overleg (vastgesteld op 22 januari 2010).<br />
Tweede Kamer, vergaderjaar 2009/2010, 27017, nr. 65.<br />
tk (2009/2010c). Motie Pechtold c.s over aandacht in het onderwijs voor seksualiteit <strong>en</strong> seksuele diversiteit.<br />
Handeling<strong>en</strong> Tweede Kamer, vergaderjaar 2009/2010, 27017 nr. 59.<br />
Vanderbilt-Adriance, E., <strong>en</strong> D.S. Shaw (2008). Conceptualizing and re-evaluating resili<strong>en</strong>ce across levels<br />
of risk, time, and domains of compet<strong>en</strong>ce. In: Clinical Child and Family Psychology Review, jg. 11, p. 30-58.<br />
V<strong>en</strong>nix, Paul <strong>en</strong> Ine Vanwes<strong>en</strong>beeck (2005). Seksualiteit <strong>en</strong> relaties van Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse Nederlanders.<br />
Delft: Eburon.<br />
Verhulst, F., J. van d<strong>en</strong> Ende <strong>en</strong> H. Koot (1996). Handleiding voor de cbcl/4-18. Rotterdam: Erasmus<br />
Universiteit, Sophia Kinderziek<strong>en</strong>huis, afd. Kinder- <strong>en</strong> Jeugdpsychiatrie.<br />
Verhulst, F.C., J. van der Ende, R. Ferdinand <strong>en</strong> M.C. Kasius (1997). De preval<strong>en</strong>tie van psychiatrische<br />
stoorniss<strong>en</strong> bij Nederlandse adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.In: Nederlands Tijdschrift G<strong>en</strong>eeskunde, jg. 141, nr.16, p. 777-781.<br />
Vermaat, Emmerson (2007). De Evangelische Omroep. Ontstaansgeschied<strong>en</strong>is. Soesterberg: Aspekt.<br />
Vincke, J., A. Dewaele, W. van d<strong>en</strong> Berghe <strong>en</strong> N. Cox (2006). Zzzip – e<strong>en</strong> statistisch onderzoek met het oog<br />
op het verzamel<strong>en</strong> van basismateriaal over de doelgroep holebi’s. G<strong>en</strong>t: Universiteit G<strong>en</strong>t - Steunpunt<br />
Gelijkekans<strong>en</strong>beleid.<br />
Vogels, R., P. Ge<strong>en</strong>se <strong>en</strong> E. Mart<strong>en</strong>s (1999). De maatschappelijke positie van Chinez<strong>en</strong> in Nederland. Ass<strong>en</strong>: Van<br />
Gorcum.<br />
Vollebergh, W, R. de Graaf, M. t<strong>en</strong> Have, C. Schoemaker, S. van Dorsellaer, J. Spijker<strong>en</strong> <strong>en</strong> A. Beekman<br />
(2003). Psychische stoorniss<strong>en</strong> in Nederland. Overzicht van de resultat<strong>en</strong> van Nemesis. Utrecht: Trimbos-<br />
Instituut.<br />
377
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Vonk, M. (2004). One, two, or three par<strong>en</strong>ts? Lesbian co-mothers and a known donor with “family life”<br />
378<br />
under Dutch law. In: International Journal of Law Policy Family, jg. 18, p. 103-117.<br />
Vries, J. de (1998). Verschill<strong>en</strong>d verk<strong>en</strong>d. E<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie van de houding van allochtone leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders t<strong>en</strong><br />
opzichte van homoseksualiteit. Utrecht: Forum.<br />
Vries, Olof H. de (2009). Gelovig gedoopt. 400 jaar baptisme, 150 jaar in Nederland. Kamp<strong>en</strong>: Kok.<br />
Vries, W.C.F. de, G.J.M. van d<strong>en</strong> Aardweg <strong>en</strong> C.L. Beerman-de Roos (1973). Homofilie: radio-lezing<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong><br />
voor de Evangelische Omroep, maart-juni 1973. Hilversum: eo.<br />
Vuylsteke, Catherine (2008). Onder mann<strong>en</strong>. Het verzweg<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> van Marokkaanse homo’s. Antwerp<strong>en</strong>: Manteau.<br />
Wainright, J.L. <strong>en</strong> J.P. Patterson (2008). Peer relations among adolesc<strong>en</strong>ts with female same-sex par<strong>en</strong>ts.<br />
In: Developm<strong>en</strong>tal Psychology, jg. 44, p. 117-126.<br />
Wawrytko, Sandra A. (1993). Homosexuality and Chinese and Japanese Religions. In: A.Swidler (red).<br />
Homosexuality and World Religions (p. 199-230). Valley Forge: Trinity Press.<br />
Wehr, Hans (1980). A Dictionary of Modern Writt<strong>en</strong> Arabic. Edited by J. Milton Cowan. Beirut: Librairie du Liban<br />
(orig. Wiesbad<strong>en</strong> 1961-1974)<br />
Wei, Wei (2007). Wandering m<strong>en</strong> no longer wander around. The production and transformation of local<br />
homosexual id<strong>en</strong>tities in contemporary Ch<strong>en</strong>gdu, China. In: Inter-Asia Cultural Studies, jg. 8,<br />
nr. 4, p. 572-588.<br />
Wekker, G. (1994a). Eindelijk kom ik tot Mijzelf; Westerse <strong>en</strong> Afro-Surinaamse Subjectiviteit.<br />
In: J. Hoogsteder (red.), Hulpverl<strong>en</strong>ing aan Surinamers, Antillian<strong>en</strong> <strong>en</strong> Molukkers. Utrecht: Landelijke<br />
Federatie van Surinaamse Welzijnsinstelling<strong>en</strong>.<br />
Wekker, Gloria (1994b). Ik b<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goud<strong>en</strong> munt, ik ga door vele hand<strong>en</strong>, maar verlies mijn waarde niet. Subjectiviteit <strong>en</strong><br />
seksualiteit van Surinaamse volksklasse vrouw<strong>en</strong> in Paramaribo. Amsterdam: Vita.<br />
Wekker, Gloria (2006). The Politics of Passion. Wom<strong>en</strong>’s Sexual Culture in the Afro-Surinamese Diaspora, New York:<br />
Columbia University Press.<br />
Wekker,G. <strong>en</strong> H. Lutz (2001). E<strong>en</strong> hoogvlakte met koude wind<strong>en</strong>. De geschied<strong>en</strong>is van het g<strong>en</strong>der- <strong>en</strong><br />
etniciteitsd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in Nederland. In: M. Botman, N. Jouwe <strong>en</strong> G. Wekker (red.), Caleidoscopische Visies.<br />
Zwarte, Migrant<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Vluchteling<strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong>beweging in Nederland (p. 25-50.). Amsterdam: kit.<br />
Westermarck, Edvard (1926). Ritual and Belief in Morocco, 2 vols. London: Macmillan.<br />
Wiet<strong>en</strong>, J., <strong>en</strong> S. van d<strong>en</strong> Oetelaar (1996). Roep<strong>en</strong>de in de woestijn. In: J.C.H. Blom, J. Wiet<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
H.B.M. Wijfjes (red.), Van geloof, hoop <strong>en</strong> liefde. Vijftig jaar Interkerkelijke omroep in Nederland, 1946-1996<br />
(p. 253-326). Kamp<strong>en</strong>: Kok.<br />
Wilg<strong>en</strong>burg, Vladimir van (2006). Koerdische geme<strong>en</strong>schap in Nederland. Geraadpleegd op 14 november via<br />
www.azady.nl.<br />
Williams T, J. Connolly, D. Pepler <strong>en</strong> W. Craig (2003). Questioning and sexual minority adolesc<strong>en</strong>ts: high<br />
school experi<strong>en</strong>ces of bullying, sexual harassm<strong>en</strong>t and physical abuse. In: Canadian Journal Community<br />
M<strong>en</strong>tal Health, jg. 22, nr. 2, p.47-58.<br />
Woertman, L. (2003). Moeders mooiste: de schone schijn van het uiterlijk. Lisse: Swets & Zeitlinger.<br />
Wubb<strong>en</strong>, H.J.J. (1986). Chineez<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander Aziatische ongedierte. Lotgevall<strong>en</strong> van Chinese immigrant<strong>en</strong> in Nederland,<br />
1911-1940. Zutph<strong>en</strong>: De Walburg Pers.<br />
Yilmaz (1994). Achtergrond<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> lastige problematiek: Turkse homo’s. E<strong>en</strong> dubbellev<strong>en</strong>.<br />
In: Gay Krant 246, 22 januari 1994, p. II-1.<br />
Yip, Pui Fan, Arnoud Simonis <strong>en</strong> Mirjam Blaak (2005). Landg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> als lotg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Psycho-educatie<br />
<strong>en</strong> ondersteuning voor familieled<strong>en</strong> van Chinese psychiatrische patiënt<strong>en</strong>. In: Maandblad Geestelijke<br />
volksgezondheid , jg. 60, nr. 7/8, p. 725-734.
public aties van het socia al <strong>en</strong> cultureel pl anbureau<br />
Publicaties van het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong><br />
Werkprogramma<br />
Het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong> stelt twee keer per jaar zijn Werkprogramma vast.<br />
De tekst van het lop<strong>en</strong>de programma is te vind<strong>en</strong> op de website van het scp: www.scp.nl.<br />
scp-publicaties<br />
Onderstaande lijst bevat e<strong>en</strong> selectie van publicaties van het <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Planbureau</strong>.<br />
Deze publicaties zijn verkrijgbaar bij de boekhandel, of via de website van het scp.<br />
E<strong>en</strong> complete lijst is te vind<strong>en</strong> op deze website: www.scp.nl.<br />
Sociale <strong>en</strong> Culturele Rapport<strong>en</strong><br />
Invester<strong>en</strong> in vermog<strong>en</strong>. <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> Rapport 2006. isbn 90-377-0285-6<br />
Betrekkelijke betrokk<strong>en</strong>heid. Studies in sociale cohesie. <strong>Sociaal</strong> <strong>en</strong> <strong>Cultureel</strong> Rapport 2008.<br />
isbn 978-90-377-0368-9<br />
scp-publicaties 2009<br />
2009/1 Nooit meer dezelfde. Gevolg<strong>en</strong> van misdrijv<strong>en</strong> voor slachtoffers (2009). Willemijn Lamet <strong>en</strong><br />
Karin Wittebrood. isbn 978-90-377-0402-0<br />
2009/2 Emancipatiemonitor 2008 (2009). Ans Mer<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Brigitte Hermans (red.).<br />
isbn 978-90-377-0406-8<br />
2009/3 Goede bur<strong>en</strong> kun je niet kop<strong>en</strong>. Over de woonconc<strong>en</strong>tratie <strong>en</strong> woonpositie van niet-westerse<br />
allochton<strong>en</strong> in Nederland (2009). Jeanet Kullberg, Miranda Vervoort <strong>en</strong> Jaco Dagevos.<br />
isbn 978-90-377-0401-3<br />
2009/4 De jeugd e<strong>en</strong> zorg. Ramings- <strong>en</strong> verdeelmodel jeugdzorg 2009 (2009). John Stev<strong>en</strong>s,<br />
Evert Pommer, Hetty van Kemp<strong>en</strong>, Elke Zeijl, Isolde Woittiez, Klarita Sadiraj,<br />
Rob Gilsing, Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp. isbn 978-90-377-0355-9<br />
2009/5 Mantelzorg. E<strong>en</strong> overzicht van de steun van <strong>en</strong> aan mantelzorgers in 2007 (2009).<br />
Alice de Boer, Marjolein Broese van Gro<strong>en</strong>ou <strong>en</strong> Joost Timmermans (red.).<br />
isbn 978-90-377-0408-2<br />
2009/6 At a glance. Summaries of 16 scp research projects in 2008. isbn 978-90-377-0413-6<br />
2009/7 Vrijwilligerswerk in meervoud. Civil society <strong>en</strong> vrijwilligerswerk 5 (2009). Paul Dekker <strong>en</strong><br />
Joep de Hart. isbn 978-90-377-0348-1<br />
2009/8 Cultuurbewonderaars <strong>en</strong> cultuurbeoef<strong>en</strong>aars. Tr<strong>en</strong>ds in cultuurparticipatie <strong>en</strong> mediagebruik<br />
(2009). Andries van d<strong>en</strong> Broek, Jos de Haan <strong>en</strong> Frank Huysmans.<br />
isbn 978-90-377-0400-6<br />
2009/9 Making up the Gap. Migrant Education in the Netherlands (2009). Lex Herweijer.<br />
isbn 978-90-377-0433-4<br />
2009/10 Gelukkig voor de klas?. Lerar<strong>en</strong> voortgezet onderwijs over hun werk. Ria Vogels.<br />
isbn 978-90-377-0340-5<br />
2009/11 Rules of Relief. Institutions of social security, and their impact (2009). J.C. Vrooman.<br />
isbn 978-90-377-0218-7<br />
2009/12 Overlast <strong>en</strong> verloedering ontsleuteld (2009). Lonneke van Noije <strong>en</strong> Karin Wittebrood.<br />
isbn 978-90-377-0436-5<br />
379
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
2009/13 Crisis in aantocht? Verdiepingsstudie Continu Onderzoek Burgerperspectiev<strong>en</strong> 2008 (2009).<br />
Paul Dekker, Tom van der Meer, Peggy Schyns <strong>en</strong> Eefje Ste<strong>en</strong>voord<strong>en</strong>.<br />
isbn 978-90-377-0404-4<br />
2009/14 De sociale staat van Nederland 2009 (2009). Rob Bijl, Jero<strong>en</strong> Boelhouwer,<br />
Evert Pommer, Peggy Schyns (red.). isbn 978-90-377-0434-1<br />
2009/15 Deeltijd (g)e<strong>en</strong> probleem. Mogelijkhed<strong>en</strong> om de arbeidsduur van vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> kleine<br />
deel tijdbaan te vergrot<strong>en</strong> (2009). Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp (red.), Carli<strong>en</strong> Hillebrink,<br />
Wil Portegijs, Babette Pouwels. isbn 978-90-377-0448-8<br />
2009/16 De toekomst van de mantelzorg (2009). Klarita Sadiraj, Joost Timmermans,<br />
Michiel Ras, Alice de Boer. isbn 978-90-377-0435-8<br />
2009/17 Vergrijzing, verpleging <strong>en</strong> verzorging. Raming<strong>en</strong>, profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> sc<strong>en</strong>ario’s<br />
2005-2030 (2009). Isolde Woittiez, Eveli<strong>en</strong> Eggink, Jedid-Jah Jonker,<br />
Klarita Sadiraj. isbn 978-90-377-0422-8<br />
2009/18 Jaarrapport integratie 2009 (2009). Mérove Gijsberts, Jaco Dagevos (red.)<br />
isbn 978-90-377-0446-4<br />
2009/19 Werkloos in crisistijd. Baanverliezers, inkom<strong>en</strong>sverandering<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale gevolg<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning<br />
(2009). Cok Vrooman. isbn 978-90-377-451-8<br />
2009/20 Mat<strong>en</strong> voor geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> analyse van de prestaties van de lokale overheid (2009). B. Kuhry<br />
<strong>en</strong> J.J.J. Jonker. isbn 978-90-377-0452-5<br />
scp-publicaties 2010<br />
2010/1 Liever mark dan Mohammed? Onderzoek naar arbeidsmarktdiscriminatie van niet-westerse<br />
migrant<strong>en</strong> via praktijktests (2010). Iris Andriess<strong>en</strong>, Eline Nievers, Laila Faulk,<br />
Jaco Dagevos. isbn 978-90-377-0421-1<br />
2010/2 Op weg met de Wmo. Evaluatie van de Wet maatschappelijke ondersteuning 2007-2009 (2010).<br />
Mirjam de Klerk, Rob Gilsing <strong>en</strong> Joost Timmermans (red.), Gijs van Hout<strong>en</strong>, Anna<br />
Maria Marangos, Mathijs Tuynman, Martha Dijkgraaf, J<strong>en</strong>nifer van d<strong>en</strong> Broeke,<br />
Judith van der Veer, Jelmer Shalk, Jurj<strong>en</strong> Iedema, Alice de Boer.<br />
isbn 978-90-377-0463-1<br />
2010/4 <strong>Steeds</strong> meer verstandelijk gehandicapt<strong>en</strong>? Ontwikkeling<strong>en</strong> in vraag <strong>en</strong> gebruik van zorg voor<br />
verstandelijk gehandicapt<strong>en</strong> 1998-2008 (2010). Michiel Ras, Isolde Woittiez, Hetty van<br />
Kemp<strong>en</strong>, Klarita Sadiraj. isbn 978-90-377-0468-6<br />
2010/5 E<strong>en</strong> baanloos bestaan. De betek<strong>en</strong>is van werk voor werkloz<strong>en</strong>, arbeidsongeschikt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (2010). Patricia van Echtelt. isbn 978-90-377-0350-4<br />
2010/6 The social state of the Netherlands 2009 (2010). Rob Bijl, Jero<strong>en</strong> Boelhouwer, Evert<br />
Pommer, Peggy Schyns (red.). isbn 978-90-377-0466-2<br />
2010/7 The minimum agreed upon. Cons<strong>en</strong>sual budget standards for the Netherlands (2010).<br />
Stella Hoff, Arjan Soede, Cok Vrooman, Corinne van Gaal<strong>en</strong>, Albert Lut<strong>en</strong>,<br />
Sanne Lamers. isbn 978-90-377-0472-3<br />
2010/8 Sociale uitsluiting bij kinder<strong>en</strong>: omvang <strong>en</strong> achtergrond<strong>en</strong> (2010). Annette Roest,<br />
Anne marike Lokhorst, Cok Vrooman. isbn 978-90-377-0493-8<br />
2010/9 Beperkt aan het werk. Rapportage ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid <strong>en</strong> arbeidsparticipatie<br />
(2010). Gerda Jehoel-Gijsbers. isbn 978-90-377-0489-1<br />
2010/10 Minder werk voor laagopgeleid<strong>en</strong>? Ontwikkeling<strong>en</strong> in baanbezit <strong>en</strong> baankwaliteit 1992-2008<br />
(2010). Edith Jost<strong>en</strong>. isbn 978-90-377-0474-7<br />
2010/11 At home in the Netherlands (2010). Mérove Gijsberts, Jaco Dagevos.<br />
isbn 978 90 377 0487 7<br />
380
public aties van het socia al <strong>en</strong> cultureel pl anbureau<br />
2010/12 FAQ’s over kunstbeof<strong>en</strong>ing in de vrije tijd (2010). Andries van d<strong>en</strong> Broek.<br />
isbn 978 90 377 0455 6<br />
2010/13 Mogelijkhed<strong>en</strong> tot kunstbeoef<strong>en</strong>ing in de vrije tijd (2010). Andries van d<strong>en</strong> Broek.<br />
isbn 978 90 377 0456 3<br />
2010/14 Toekomstverk<strong>en</strong>ning kunstbeoef<strong>en</strong>ing (2010). Andries van d<strong>en</strong> Broek.<br />
isbn 978 90 377 0491 4<br />
2010/15 <strong>Steeds</strong> <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong> (2010). Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp et al.<br />
isbn 978 90 377 0501 0<br />
scp-essays<br />
1 Voorbeeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> nabeeld<strong>en</strong> (2005). Joep de Hart. isbn 90-377-0248-1<br />
2 De stem des volks (2006). Arjan van Dixhoorn. isbn 90-377-0265-1<br />
3 De tek<strong>en</strong>tafel neemt de wijk (2006). Jeanet Kullberg. isbn 90-377-0261-9<br />
4 Lev<strong>en</strong> zonder drukte (2006). Tjirk van der Ziel met e<strong>en</strong> naschrift van Anja Ste<strong>en</strong>bekkers <strong>en</strong><br />
Carola Simon. isbn 90-377-0262-7<br />
5 Otto Neurath <strong>en</strong> de maakbaarheid van de betere sam<strong>en</strong>leving (2007). Ferdinand Mert<strong>en</strong>s.<br />
isbn 978-90-5260-260-8<br />
Overige publicaties<br />
Continu Onderzoek Burgerperspectiev<strong>en</strong>. Kwartaalbericht 2009. Deel 1 (2009). Eefje Ste<strong>en</strong>voord<strong>en</strong>,<br />
Peggy Schyns <strong>en</strong> Tom van der Meer. isbn 978-90-377-0417-4<br />
Continu Onderzoek Burgerperspectiev<strong>en</strong>. Kwartaalbericht 2009. Deel 2 (2009). Tom van der Meer,<br />
Paul Dekker <strong>en</strong> Eefje Ste<strong>en</strong>voord<strong>en</strong>. isbn 978-90-377-0418-1<br />
Continu Onderzoek Burgerperspectiev<strong>en</strong>. Kwartaalbericht 2009. Deel 3 (2009). Eefje Ste<strong>en</strong>voord<strong>en</strong>,<br />
Tom van der Meer <strong>en</strong> Paul Dekker. isbn 978-90-377-0447-1<br />
Wmo Evaluatie. Eerste tuss<strong>en</strong>rapportage. De invoering van de Wmo: geme<strong>en</strong>telijk beleid in 2007 (2008).<br />
Gijs van Hout<strong>en</strong>, Mathijs Tuynman <strong>en</strong> Rob Gilsing. isbn 978-90-377-0390-0<br />
Wmo Evaluatie. Tweede tuss<strong>en</strong>rapportage. Ondersteuning <strong>en</strong> participatie van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lichamelijke<br />
beperking (2009). Anna Maria Marangos, Mieke Cardol <strong>en</strong> Mirjam de Klerk.<br />
isbn 978-90-377-0399-3<br />
m/v. scp-nieuwjaarsuitgave 2009 (2009). isbn 978-90-377-0411-2<br />
Definitief advies over het Wmo-budget huishoudelijke hulp voor 2009 (2009). Evert Pommer,<br />
Ab van der Torre, Eveli<strong>en</strong> Eggink. isbn 978-90-377-0415-0<br />
tbo/eu <strong>en</strong> tbo/nl. E<strong>en</strong> vergelijking van twee method<strong>en</strong> van tijdbestedingsonderzoek (2009).<br />
Carlijn Kamphuis, Remko van d<strong>en</strong> Dool, Andries van d<strong>en</strong> Broek, Ineke Stoop, Patty<br />
Adelaar, Jos de Haan. isbn 978-90-377-0423-5<br />
Kunn<strong>en</strong> alle kinder<strong>en</strong> meedo<strong>en</strong>? Onderzoek naar de maatschappelijke participatie van arme kinder<strong>en</strong><br />
(2009). Gerda Jehoel-Gijsbers. isbn 978-90-377-0416-7<br />
Werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> weldo<strong>en</strong>. Kiez<strong>en</strong> voor betaalde <strong>en</strong> onbetaalde arbeid (2009). Ingrid Ooms, Jedid-Jah<br />
Jonker, Ab van der Torre. isbn 978-90-377-0403-7<br />
G<strong>en</strong>oeg om van te lev<strong>en</strong>. Focusgroep<strong>en</strong> in discussie over de minimale kost<strong>en</strong> van lev<strong>en</strong>sonderhoud (2009).<br />
Stella Hoff, Arjan Soede, Cok Vrooman, Corinne van Gaal<strong>en</strong>, Albert Lut<strong>en</strong>, Sanne Lamers.<br />
isbn 978-90-377-407-5<br />
Profiel<strong>en</strong> van vragers naar awbz-ggz (2009). Creti<strong>en</strong> van Camp<strong>en</strong>. isbn 978-90-377-0444-0<br />
Sociale uitsluiting: e<strong>en</strong> meetinstrum<strong>en</strong>t (2009). Gerda Jehoel-Gijsbers (scp), W<strong>en</strong>dy Smits (cbs),<br />
Jero<strong>en</strong> Boelhouwer (scp) <strong>en</strong> Harry Bierings (cbs). isbn 978-90-377-0427-3<br />
381
steeds <strong>gewoner</strong>, <strong>nooit</strong> <strong>gewoon</strong><br />
Sociale sam<strong>en</strong>hang in de wijk. nsv actualiteit<strong>en</strong>college 2008 (2009). Maurice Gesthuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Vic Veldheer (red.). isbn 978-90-377-0445-7<br />
Met<strong>en</strong> wat leeft? Achtergrondstudie bij het Continu Onderzoek Burgerperspectiev<strong>en</strong> (2009). Paul Dekker<br />
(red.). isbn 978-90-377-0419-8<br />
VeVeRa-III. Raming<strong>en</strong> verpleging <strong>en</strong> verzorging 2005-2030 modelbeschrijving (2009). Eveli<strong>en</strong> Eggink,<br />
Jedid-Jah Jonker, Klarita Sadiraj, Isolde Woittiez. isbn 978-90-377-0356-6<br />
Sport<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong>. Methodologische aspect<strong>en</strong> van het onderzoek naar sportdeelname (2009).<br />
Ko<strong>en</strong> Breedveld, Annet Tiess<strong>en</strong>-Raaphorst. isbn 978-90-377-0358-0<br />
Hoe het ons verging... Traditionele nieuwjaarsuitgave van het scp (2010). Paul Schnabel (red.).<br />
isbn 978-90-377-0465-5<br />
Continu Onderzoek Burgerperspectiev<strong>en</strong>. Kwartaalbericht 2009. Deel 4 (2010). Paul Dekker, Tom van<br />
der Meer <strong>en</strong> Ir<strong>en</strong>e de Goede. isbn 978-90-377-0464-8<br />
Wmo Evaluatie. Vierde tuss<strong>en</strong>rapportage. Ondersteuning <strong>en</strong> participatie van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lichamelijke<br />
beperking; twee jaar na de invoering van de Wmo (2010). A. Marangos, M. Cardol, M. Dijkgraaf,<br />
M. de Klerk. isbn 978-90-377-0470-9<br />
Op weg met de Wmo. Journalistieke sam<strong>en</strong>vatting door Karoli<strong>en</strong> Bais. Mirjam de Klerk, Rob Gilsing <strong>en</strong><br />
Joost Timmermans. Sam<strong>en</strong>vatting door Karoli<strong>en</strong> Bais (2010). isbn 978-90-377-0469-3<br />
NL Kids online. Risico’s <strong>en</strong> kans<strong>en</strong> van internetgebruik onder jonger<strong>en</strong> (2010). Jos de Haan.<br />
isbn 978-90-377-0430-3<br />
Kortdur<strong>en</strong>de thuiszorg in de awbz. E<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning van omvang, profiel <strong>en</strong> afbak<strong>en</strong>ing (2010). Maaike<br />
d<strong>en</strong> Draak. isbn 978-90-377-0471-6<br />
De publieke opinie over kern<strong>en</strong>ergie (2010). Paul Dekker, Ir<strong>en</strong>e de Goede, Joop van der Pligt.<br />
isbn 978-90-377-0488-4<br />
Op maat gemaakt? E<strong>en</strong> evaluatie van <strong>en</strong>kele responsverbeter<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> onder Nederlanders van nietwesterse<br />
afkomst (2010). J. Kappelhof. isbn 978-90-377-0495-2<br />
Oudere tehuisbewoners. Landelijk overzicht van de leefsituatie van ouder<strong>en</strong> in instelling<strong>en</strong> 2008/2009<br />
(2010). Maaike d<strong>en</strong> Draak. isbn 978-90-377-0499-0<br />
Kopers in de knel? E<strong>en</strong> sc<strong>en</strong>ariostudie naar de gevolg<strong>en</strong> van de crisis voor huiseig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hypotheek<br />
(2010). Michiel Ras, Ingrid Ooms, Eveli<strong>en</strong> Eggink. isbn 978-90-377-0498-3<br />
Gewoon anders. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland (2010). Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp.<br />
isbn 978 90 377 0502 7<br />
De aard, de daad <strong>en</strong> het Woord. E<strong>en</strong> halve eeuw opinie- <strong>en</strong> besluitvorming over homoseksualiteit in<br />
protestants Nederland, 1959-2009 (2010). David Bos. isbn 978 90 377 0506 5<br />
382