Een Zeeuws planetarium uit de tweede helft van - Huygens ING

Over de pretenties qua vernieuwing en nauwkeurigheid kan Van de
Perre niettemin geen illusies gehad hebben, of toch wel. .. ? Het is in
ieder geval opvallend, dat hij in het najaar van 1787 een poging doet om
een beschrijving van zijn planetarium, 'ingerigt na het voorschrift van
de Heeren Martin & Ferguson, en verbetert met den excentriquen loop
der planeeten', gepubliceerd te krijgen in de Verhandelingen van de
Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem. (Zie bijlage
1.) Op 5 september 1787 stuurt hij deze beschrijving, vergezeld van
een viertal tekeningen, toe aan de secretaris der Maatschappij, Ds.
C.C.H. van der Aas. In een begeleidend schrijven verzoekt Van de
Perre diens advies ten aanzien van de volgende drie vragen: '(1) of deze
stukken zouden waardig zijn, om aan de Maatschappij van mijnent
wege te worden ge-offreert, (2) of zij zouden waardig zijn de onkosten
der gravure en om in een der volgende deelen van s 'Genoodschaps
Verhandelingen te werden ingelascht, en ten (3) of ik als dan voor eyge
rekening eenige exemplaren zoude mogen laten overdrukken om afzonderlijk
door mij aan deze of geene mijner vrienden of bekende te
worden gédistribueert' .
Van der Aa antwoordt per kerende post. Naar zijn 'gering oordeel'
moet een verhandeling over 'zoodanige Volmaakingen van Werktuigen',
vooral wanneer deze zijn uitgedacht door 'zoo Aanzienlijke
Mecaenaten' als Van de Perre, 'den Werken der Maatschappij toteere
zijn'. Over de onkosten der gravure kan hij niet oordelen, maar misschien
zou men de tekeningen kunnen verkleinen, zodat 'zij allen op
één uitslaand blad te staan kwamen' .
Ook overdrukken zouden wel mogelijk zijn, onder voorwaarde, dat het
getal daarvan de twaalf niet te bovengaat.
Maar aangezien de beslissing over een plaatsing in de Verhandelingen
niet van Van der Aa's oordeel afhangt, verzoekt hij Van de Perre ermee
accoord te gaan dat het stuk door een aantal deskundige leden der
Maatschappij zal worden beoordeeld.
Kennelijk geeft Van de Perre zijn fiat aan dit voorstel, want in de
vergadering der Maatschappij wordt op 6 november besloten om de
Heeren Brunings, Van Marum, Steenstra en Damen als beoordelaren
aan te wijzen. In de volgende vergadering verzoekt de heer Brunings 6
echter van het ' examen te worden geëxcuseerd', zodat er nu drie
beoordelaren overblijven.
De eerste die de stukken verkrijgt is Pybo Steenstra, Philos. Doctor en
Lector in de Wis- Zeevaart en Sterrenkunde aan het Atheneum te
Amsterdam 7 • Hij heeft voor zijn ' examen' niet veel tijd nodig. Eind
november kan hij Ds. Van der Aa al zijn oordeel meedelen. Volgens
Steenstra kan de Maatschappij het stuk wel plaatsen, al is hij niet
enthousiast.
92
'De tekeningen kunnen meer Sieraad dan de Beschrijving geleerdheid
aan de Werken der Maatschappij bijzetten', aldus Steenstra. Niettemin
zou volgens hem 'de kostbaarheid der Plaaten de eenigste zwaarigheid
zijn, om de plaatsing van het stuk onder de Berichten tegen te houden' .
Het is jammer dat de Maatschappij geen afzonderlijke werken van
'nieuw uitgevondene en door haar goedgekeurde Vindingen van
Konstenaars ' uitgeeft, anders zou deze beschrijving zeker daartoe
behoren 8 •
Laat Steenstra de mogelijkheid tot plaatsing nog open, bepaald afwijzend
is daarentegen de reactie van Christiaan Hendrik Damen (1755-
1793), hoogleraar te Leiden 9 • Damen's grootste bezwaar tegen het stuk
is, dat de beschrijving alleen een verhaal bevat, van datgene dat met het
planetarium gedaan kan worden, maar geen 'ontvouwing van 't
Mechanismus, waardoor zulks te weeg gebragt word'.
Het werktuig zelf schijnt 'in veele omstandigheden zeer inferieur te zijn
aan het planetarium van Eyse Eysinga, zoals dat door den Heer Prof
Van Swinden zeer nauwkeurig is beschreven', aldus Damen'o. 'Het
eenige voordeel 't welk het Zeeuwsche Planetarium boven dat van
Eysinga zoude kunnen hebben', zo vervolgt hij, 'zoude alleen kunnen
bestaan in eene grootere eenvoudigheid van 't mechanismus, en deeze
kan niet beoordeelt worden, dan uit eene meer gedetailleerde beschrijving'
.
Damen's conclusie is dan ook, dat 'zoo als het stuk in questie thans is,
het niet waardig is, om onder de verhandelingen der Maatschappij
geplaatst te worden. Vooral niet met zulke kostbaare plaatsen, welke
luttel instructief zijn'.
Op de vergadering van 8 januari 1788 worden de ingekomen adviezen
van Steenstra en Damen voorgelezen. De derde beoordelaar, Martinus
van Marum (1750-1837), directeur van het kabinet der Hollandsche
Maatschappij der Wetenschappen, geeft mondeling zijn advies, zodat
we over zijn opinie niet verder worden ingelicht". Naar aanleiding van
deze adviezen wordt besloten om aan de heer Damen te vragen 'een
opstel te maaken van eenige consideratiën, die men daaromtrent aan
den Heer zender daarvan zal communiceren'. Van het daarop ingekomen
antwoord zal dan afhangen, wat men verder met de beschrijving
zal doen.
Helaas voor Van de Perre blijft Damen's standpunt ook bij zijn tweede
advies ongewijzigd. Op 13 januari 1788 schrijft hij aan Ds. Van der Aa
het navolgende:
'Wel Eerwaardig en Zeer Geleerd Heer!
Voor zo verre als de onvolledige beschrijving toelaat, heb ik noch
eens het Zeeuwsche planetarium met dat van Eysinga vergeleeken,
maar daardoor geen aanleiding gekreegen, om 't algemeene van mijn
93