Een Zeeuws planetarium uit de tweede helft van - Huygens ING

d. De maangestalte-schijf
De duur vanéén synodische maansomloop, ofwel 1 lunatie, bedraagt 29
dagen, 12 uur en 44 minuten. Het maanschijf je in de grote wijzer van het
uurwerk bezit echter een periode van 29 dagen, en 12 uur, zodat dit
schijfje bij iedere lunatie 44 minuten voorloopt. Wanneer dient hier een
correctie plaats te vinden?
Welnu, in 29 dagen en 12 uur (= 24480 min.) wentelt het maanschij(je
180°, ofwel 1° per 236 minuten. Bij iedere lunatie ontstaat aldus een
miswijzing van (44: 236) x 1° = 0,186°.
De enige correctiemogelijkheid bestaat uit het verstellen van het uit 7
tanden bestaande sterrad, dat het 118 tanden bezittende maanschijf je
aandrijft. Wanneer het sterrad 1 sterpunt verzet wordt, verdraait het
maanschijfje aldus (360° : 7) x (7 : 118) = 3,05". Deze verdraaiing wordt
bereikt na 3,05 : 0,186 = 16,4 lunaties, of éénmaal per ongeveer 16
maanden.
Zonder bezwaar voor de aanwijzing van de maanfasen kan deze correctie
ook eens per 3 x 16 = 48 maanden of 4 jaren verricht worden, en
wel door het sterrad dan 3 tanden terug te zetten. Dit zou dan steeds op
de 2ge februari kunnen geschieden, te gelijk met het verzetten van de
datumwijzer.
116
VII. HET PLANETARIUM VAN DE PERRE-VAN DEN
EECKHOUT VERGELEKEN MET ANDERE 18e EEUWSE
'ORRERIES'
Het planetarium van Mr. Van de Perre, volgens Krom 'eenig in zyn
soort', volgens Drijfhout en anderen 'misschien wel het kostbaarste dat
in Europa gevonden wordt, weliswaar gedeeltelijk in navolging van
anderen gemaakt, maar niettemin meer volmaakt dan welk ander vergelijkbaar
kunststuk'. Het zijn nogal wat pretenties!
De vraag is nu: Wat blijft er eigenlijk van deze beweringen overeind?
Wie zijn er nagevolgd? Is er inderdaad iets verbeterd? Op deze en
soortgelijke vragen wil het volgende hoofdstuk een antwoord trachten
te geven ..
A. HET TYPE (DE DUBBEL-CONISCHE AANDRIJVING)
Uit het voorgaande mag duidelijk zijn, dat het planetarium gebaseerd is
op het meest eenvoudige type aandrijving dat denkbaar is. Voor iedere
planeet zijn er slechts twee tandraderen, die de benaderde planeetbeweging
verzorgen.
Rond een centrale as (die het zonnebolletje draagt) draait voor iedere
planeet een buis, met aan de onderzijde één der tandwielen, en aan de
bovenzijde een arm die het planeetbolletje draagt of voortduwt. Elk der
tandwielen op dit coaxiaal draaiende buizenstelsel grijpt dan in een
bijpassend ander tandwiel. De diameters van de tandwielen zijn daarbij
zo gekozen, dat alle tweede tandwielen samen op één as bevestigd
kunnen worden.
Dit type aandrijving is door Millburn 'dubbel-conisch' genoemd, vanwege
de in diameter oplopende tandwielen, die op beide assen een
kegelvormige gedaante opleveren!. (Het woord 'conisch' heeft dus
geen betrekking op het uiterlijk van de individuele tandwielen.)
Dit principe is voor het eerst gelanceerd door Kepler in 1598, maar
aangezien deze er in zijn gepubliceerde werken aan voorbij gaat, is zijn
idee tot in de twintigste eeuw onopgemerkt gebleven 2 • Onafhankelijk
van Kepler heeft de Deen Ole R0mer (1644-1710) een dergelijk
mechanisme bedacht voor eenjovilabe (1677), een toestel om de maanbewegingen
rond de planeet Jupiter te kunnen demonstreren. Kort
hierna (omstreeks 1680) heeft hij echter ook een planetarium volgens
dit principe ontworpen 3 •
Het zal duidelijk zijn dat de kwaliteit van de benadering der planeetbewegingen
direkt afhangt van het aantal tanden dat men bij de raderen
gebruikt. Het is niet bekend op welke wijze Kepler en R0mer tot de
keuze van hun tandrandverhoudingen zijn gekomen, maar het lijkt
117