Een Zeeuws planetarium uit de tweede helft van - Huygens ING

Mareeuw's (?) verhaal vormt namelijk slechts één grote loftuiting op de
persoon van Van de Perre en diens planetarium. Uitspraken zoals de
volgende laten aan duidelijkheid niets te wensen over:
'De volmaaking van het Planetarium schijnt alleen bespaard geweest
te zijn voor het edel en werkyverig vernuft van den Hoogedelgestrenge
Heeren de Heere Mr. J.A. van de Perre ... Deze naukeurige
waarneemer viel er met de borst op, om een volkomener werktuig,
een tot nog toe onbekend planetarium met verbetering en
volmaaking van de gebreken in de tot dien tijd bekende planetariï in
de Waereld te brengen. Zijn altoos speurzieken geest, in alle de
Wetten der beweeging en in de proeven der werktuigkunde zeer
ervaaren, bragt het zoo verre in de Theorie, als het mooglijk immer
met alle kunde en vlijt te brengen zij.'
Het is begrijpelijk dat Van de Perre of diens weduwe aan een dergelijk
produkt geen behoefte hebben gehad. Het geheel steekt in kwaliteit
schril af tegen het redelijke niveau van Krom's latere 'Kort Ontwerp'.
Het lijkt aldus zeer waarschijnlijk, dat de familie Van de Perre een
uitgave van Mareeuw's werk heeft geblokkeerd.
98
VI. BESCHRIJVING
Na dit - op archivalische gegevens gebaseerde - verhaal, mag nu eerst
een beschrijving van het uurwerk volgen. Want, alle mogelijke onvolkomenheden
ten spijt, het blijft een interessant werkstuk. Oude
klokken van Zeeuwse makelij zijn uiterst schaars·, en een documentatie
van het aanwezige materiaal is derhalve zeer wenselijk. Hierna kan dan
een vergelijking worden gemaakt tussen dit Zeeuwse planetarium en
enige andere 18e eeuwse demonstratie-planetaria.
In 1972 is het planetarium Van de Perre/V an den Eeckhout gerestaureerd
door de heer H. Hoitsma te Middelburg l . Het uurwerk had toen
enige decennia stilgestaan. De restauratie vond plaats in verband met
de overbrenging van de collecties van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap
der Wetenschappen naar het toen nieuw ingerichte Zeeuws
Museum aan het Abdijplein. Reeds in 1965 had de heer Hoitsma een
onderzoek ingesteld naar de mogelijkheden van een herstel. Op basis
van de bevindingen opgedaan bij deze restauratie is de volgende beschrijving
opgt.:steld.
A. HET UITWENDIGE
Het planetarium en het aandrijvend uurwerk is ondergebracht in een
houten kast, waarvan het grondvlak de vorm van een achthoek heeft.
De breedte van het voetstuk is 1,55 meter, de hoogte ervan bedraagt
1,40 m. Het eigenlijke planetarium is ondergebracht in een ruimte
boven in deze kast. Rond dit gedeelte bevindt zich een messing band
van 1,08 meter middellijn, welke de dierenriem voorstelt. Hierbinnen
bewegen de door kleine bolletjes aangegeven planeten in hun benaderde
banen, en met benaderde snelheden rond de zon. Aanwezig zijn
de planeten Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus,
alsmede een aantal manen zonder eigen beweging 2 •
Aan de bovenzijde is het planetarium afgesloten door een glazen raamwerk,
waarvan de rand steunt op een twaalftal messing pilaartjes. De'
zijkant van het planetarium, (de messing dierenriem) is in 1822 eveneens
van een glazen raamomlijsting voorzien, waardoor een achttal met
guirlandes gestoken houten afdekstukken buiten gebruik zijn geraakt 3 .
Deze stukken zijn nog wel aanwezig, en worden in het inwendige van
het voetstuk bewaard.
Vanaf de rand van het glazen raamwerk lopen tenslotte vier gebogen
consoles naar een bovenvlak dat aan de onderzijde van een kompas
voorzien is, een waarop een astronomisch-zinnebeeldige groep van
drie putti geplaatst is, rond een viertal boeken, een hemelglobe, en een
kompas. Een oorspronkelijk ook nog aanwezige kijker is met een
99