Een Zeeuws planetarium uit de tweede helft van - Huygens ING

EEN ZEEUWS PLANETARIUM UIT DE
TWEEDE HELFT VAN DE 18e EEUW
door H.l. Zuidervaart met medewerking van H. Hoitsma

INHOUD:
I. Inleiding
11. De Sterrenkundige belangstelling in Zeeland in de achttiende eeuw
111. De motivatie tot de vervaardiging van het planetarium
a. De algemene belangstelling voor de natuurwetenschappen
b. Het representatieve karakter van een planetarium
c. Een demonstratie-mogelijkheid voor derden
d. De fysico-theologische inspiratie
IV. De vervaardiging van het werkstuk
1. De constructeurs:
a. Joseph van den Eeckhout
b. Jona Francis Robert
c. Overigen
2. Het ontwerp
a. De technische vormgeving
b. De architectuur van de kast
V. De ontvangst van het planetarium door tijdgenoten
a. De reacties op Walcheren
b. De beoordeling door de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen
te Haarlem
c. De beschrijving door Krom en anderen
VI.
VII.
70
Beschrijving
A. Uitwendig
B. Inwendig
1. Het aandrijvend uurwerk
2. De raderen van het uurwerk
3. De wijzerplaten
4. De imitatie van de planeetbewegingen
5. De koperen ecliptica van Robert
6. Het gebruik als demonstratie-planetarium
7. Periodiek aan te brengen correcties
Het planetarium vergeleken met andere 18e eeuwse 'Orreries'
a. Het type (De dubbel-conische aandrijving)
b. De pretentie van nauwkeurigheid
c. Overige opmerkingen
VIII. Slotbeschouwing
IX. Summary
X. Bijlagen:
1. Oudste beschrijving van het planetarium
(in 1787 toegezonden aan de Hollandsche Maatschappij der
Wetenschappen te Haarlem).
2. Tevredenheidsbetuiging van Mr. J .A. van de Perre over het
door Joseph van den Eeckhout uitgevoerde werkstuk.
3. Achttiende eeuwse 'Les-notities' over de ombouw van het
planetarium tot een Lunarium, Jovilabium of Saturnilabium.
4. De betekenis der 'Chronologische Cirkels'.
5. De planetaria van Daniël Radermacher (1794-1797).
XI. Noten
XII. Literatuur
XIII. Verantwoording van de illustraties
71

Tenslotte wordt door Van de Perre zelf het jaar 1783 aangemerkt als het
jaar van ontstaan, in een beschrijving die door hem naar de Hollandsche
Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem is gezonden.
(Zie bijlage 1.)
Dat er geruime tijd aan het werkstuk is gearbeid lijkt wel vast te staan.
Voor hedendaagse begrippen zelfs onbegrijpelijk lang. Zo vermeldt Ds.
Krom, dat de 6480 vierkante gaatjes die in de koperen gordel rond het
planetarium voorkomen met een zeer grote nauwkeurigheid en ongelooflijke
moeite in platen van massief koper gevijld zijn. Alleen al aan
dit onderdeel zou volgens Krom 'door zekeren Kunst-werkman' genaamd
Robert een geheel jaar zijn gewerktz.
Al valt dit bericht wel met een zekere korrel zout te nemen, feit is dat
aan sommige details - zoals inderdaad de koperen ecliptica - bijzonder
veel aandacht is besteed 3 • In hoeverre deze inspanningen ook een
nauwkeuriger aanwijzing van de planeetstanden met zich mee
brachten, is een vraag die de bouwers daarbij kennelijk niet (te) veel
gesteld hebben.
l. DE CONSTRUCTEURS:
a. Joseph van den Eeckhout
Als eerst verantwoordelijke voor het mechanisch gedeelte moet zeker
J oseph van den Eeckhout worden aangemerkt. Van hem is helaas bitter
weinig bekend 4 •
De 'Chronyk Almanach' noemt hem 'Konstwerker en Horlogemaker'
terwijl het getuigschrift van Van de Perre hem bovendien nog de kwalificatie
van 'Wis- en Starrekonstenaar' geeft.
Als horlogemaker heeft Van den Eeckhout zich vermoedelijk meer
toegelegd op de verkoop en reparatie van elders gemaakte klokken, dan
op het vervaardigen van eigen nieuwwerk. Er zijn althans geen andere
uurwerken van zijn hand bekend, dan het hier behandelde planetarium.
Wel zou hij in 1784 nog een 'Zonneklok' voor de Middelburgse Statenzaal
hebben vervaardigd, maar deze klok is bij het bombardement in
1940 verloren gegaan 5 . (Tegenwoordig hangt in de gerestaureerde
Statenzaal een ongesigneerde replica.)
Een dergelijke beperking was overigens voor klokkenmakers niet ongebruikelijk
6 . Voor het snijden van nieuwe tandraderen had een
klokkenmaker een nogal kostbare verdeelmachine nodig, en het heeft
er alle schijn van, dat Van den Eeckhout deze niet zelf bezeten heeft.
Hierop duidt al de aanwijzing dat het planetarium 'ten huyze van den
Heere van de Perre' is vervaardigd, maar bovendien treffen we in de
veilingcatalogus van de instrumenten-collectie van Van de Perre (ge-
84
veild in 1798) wel zo'n 'Snijtuig om raden te snijden' aan 7 • Dit apparaat
is stellig gebruikt bij de vervaardiging van het planetarium, en gezien de
datering van de genoemde zonneklok uit de Statenzaal is het zelfs
mogelijk dat ook dit uurwerk in de werkplaats van Van de Perre is
vervaardigd.
Zakelijk gezien moet het planetarium voor Van den Eeckhout trouwens
wel een succes zijn geweest. Niet alleen zal hij het nodige hebben
ontvangen als vergoeding voor de vervaardiging van het werkstuk,
maar bovendien leverde het uurwerk hem tot aan zijn dood ook nog een
vast inkomen op. Iedere veertien dagen moet het uurwerk immers
worden opgewonden, en ieder jaar dienen er de nodige correcties te
worden uitgevoerd. Wie kan dat beter doen dan de vervaardiger van het
planetarium? Na de voltooiing van het geheel, wanneer het 'ten algemeenen
nutte' geplaatst wordt in 'een der beste vertrekken van het
Museum Medioburgense,g, gaat Van de Perre dan ook een contract aan
met Van den Eeckhout voor het onderhoud en het opwinden van zijn
planetarium.
Voor ieder jaar ontvangt Van den Eeckhout achttien Zeeuwse Rijksdaalders.
Wel dient Van den Eeckhout dan tevens toe te zien op het
schoonhouden en luchten van het Kabinet van Naturaliën van het
Middelburgse Departement van het Zeeuwsch Genootschap, dat in
dezelfde ruimte is ondergebracht9. Vooral dat laatste doet hij echter
slecht. In de vergadering van het Departement op 3 maart 1790 wordt
door de secretaris meegedeeld dat hij 'tot zijn leedwezen had gezien,
dat verscheidene zaaken, vooral van de opgezette vogels aanmerkelijk
waren beschadigd'. Vooral het vocht had veel kwaad gedaan. Het
vertrek was dan ook niet behoorlijk gelucht, en bovendien was er 'den
ganschen winter' nog geen vuur in aangelegd.
De secretaris had dit doorgegeven aan Van de Perre, 'aan wien de
opperdirectie van het Museum is opgedragen', en die het bericht 'met
het uiterste leedweezen vernam'. Een kwalijke zaak, inderdaad! Van
den Eeckhout werd dan ook ogenblikkelijk op het matje geroepen. De
sleutels werden van hem gevorderd, en de taak van het luchten en
schoonhouden van het Kabinet opgedragen aan George Einwaechter 1 0,
de custos van het Museum. Na een flinke schrobbering mocht Van den
Eeckhout nog van geluk spreken dat de zorg over het Planetarium toch
nog aan hem bleef opgedragen. Kort hierna, op 8 april 1790 overleed
Van de Perre. De regeling met Van den Eeckhout bleef niettemin van
kracht. Voor tien Zeeuwse Rijksdaalders per jaar verzorgde hij het
planetarium, alleen nu (vanaf 1 mei 1791) in dienst van het Middelburgs
Departement van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 11.
85

. Jona Francis Robert
Van een andere medewerker aan het planetarium, de maker van de
koperen ecliptica Jona Francis Robert, is het nodige bekend. Hij blijkt
als instrumentmaker in de persoonlijke dienst van Van de Perre te
hebben gestaan. Vanuit deze functie solliciteert Robert in het voorjaar
van 1787 naar de vrijgekomen positie van 'Mechanist bij het Cabinet
van zyne Doorluchtige Hoogheid Prins Willem V', en alhoewel Van de
Perre hem 'ongaarne zyne dimissie' (ofwel ontslag) zou geven, schrijft
hij op Robert' s verzoek toch een aanbevelingsbrief aan de directeur van
het Stadhouderlijke Kabinet Aernout Vosmaer l2 . In deze brief schrijft
Van de Perre, dat hij Robert heeft leren kennen als een 'ordentelyk en
eerlyk mensch en een zeer bequaam Mechanist', die hem 'getrouwelyk'
gedient heeft, en die daarbij niet alleen zijn 'Cabinet van Physische
Instrumenten' heeft onderhouden, maar die ook zelf 'verscheidene
nieuwe stukken heeft gemaakt, die de goedkeuring van my en veele
andre liefhebbers hebben weggedragen' .
Voordat Robert bij Van de Perre kwam heeft hij als Grenadier bij de
Zwitserse Guardes gediend, waar hij het vak heeft geleerd bij een
zekere heer' Estland' 13. De persoon van Robert is al eerder onder de
aandacht van de Stadhouder gebracht, zo schrijft Van de Perre,
namelijk tijdens diens bezoek aan Walcheren in het voorafgaande
jaar l4 . Bij deze gelegenheid heeft de Graaf van Randwijk, een van de
leden uit het gevolg van de hoge gast, ook enkele werken van Robert
gezien. Van de Perre heeft toen echter niet op deze vacature willen
aandringen, omdat het hem duidelijk was dat een dergelijke aanstelling
niet buiten Vosmaer om zou kunnen geschieden. Robert zou deze
positie echter wel zeer graag bekleden, ('tot verbetering en meerdere
bevestiging van zyn Fortuyn'), en vandaar dat Van de Perre zich nu
maar de vrijheid permitteert om zich direkt tot Vosmaer te wenden.
Mocht Robert voor de functie in aanmerking komen, dan hoopt Van de
Perre overigens nog wel enige tijd te krijgen om dan zelf in zijn eigen
vacature te kunnen voorzien.
Waarschijnlijk heeft Robert inderdaad deze betrekking kunnen krijgen,
want niet lang hierna blijkt Van de Perre over een nieuwe instrumentmaker
te beschikken in de persoon van David Reghter, tevens goud- en
zilversmid te MiddelburgIs.
c. Overigen
Daarmee zijn we nog niet door de instrumentmakers heen. Afgezien
van Robert en Van den Eeckhout heeft er ook nog een derde instrumentmaker
een bescheiden bijdrage aan het geheel geleverd. Dat blijkt
althans uit een signatuur op het kompas dat bovenin het werkstuk
86
verscholen zit. Na enige moeite laat zich hier de naam van 'Henrikus
Kakelaar tot Middelburg' lezen. Nadere bijzonderheden over hem zijn
niet bekend. Het ligt het meest voor de hand om te veronderstellen dat
hij een lokale leverancier van scheepsbenodigdheden is geweest, vooral
gericht op nautische instrumenten. Verder heeft men uiteraard voor
het timmermans- en schilderwerk aan het planetarium ook een beroep
gedaan op de in Middelburg gevestigde ambachtslieden. Hun namen
zijn eveneens bekend 16.
Zo is de kast van de 'naar den besten anticquen smaak' gebouwde
'Tombe' volgens alle 'konstregelen' vervaardigd door de timmerman
M. Vincke. Voor het snijwerk aan de ornamenten, die volgens Ds.
Krom het stuk een 'vorstelijk' voorkomen schenken, heeft de beeldhouwer
P. Roms gezorgd, die een zaak dreef in de Lange Delft te
Middelburg. Hij adverteerde regelmatig met meubels in de Middelburgsche
Courant.
De 'landsschilder" Johannes Piepers tenslotte is verantwoordelijk voor
de beschildering van het uurwerk, uiteraard ook weer 'konstig' , en
'glad olijfhout gelijk'. Daarmee had Van de Perre een der beste Middelburgse
schilders gecontracteerd, een man die al menig moeilijk project
onder handen had. Bekend is onder meer het werk dat door Piepers in
1785 is verricht aan de vermaarde tapijten in de Statenzaal, en ook zijn
aktiviteiten voor de Middelburgse Tekenacademie waren niet zonder
belang.
Een afzonderlijke plaats in het geheel wordt ingenomen door een
zinnebeeldige groep van drie beelden, die bovenop het planetarium is
geplaatst. Deze bekroning schijnt speciaal in Antwerpen te zijn besteld,
maar geen van de bronnen vermeldt in dit geval de naam van de
verantwoordelijke kunstenaar. De beelden verkeren tegenwoordig
overigens in een vrij slechte staat. Bovendien zijn er onderdelen van de
voorstelling verdwenen, en is het huidige egaal witte uiterlijk van de
beelden niet in overeenstemming met hun oorspronkelijk gemarmerde
schildering.
Een herstel van deze oorspronkelijke schildering, toen 'het marmer in
zuivre kleur, hardheid en koude' 'ongemeen' werd nagebootst zou zeer
te wensen zijn. Het gehele voorkomen van het planetarium zou er zeer
van opknappen.
2. HET ONTWERP
a. De technische vormgeving
Alhoewel de overlevering wil dat het planetarium gemaakt is naar een
ontwerp van Mr. Van de Perre, is dit vermoedelijk maar zeer ten dele
het geval. Wat de inbreng van Van de Perre betreft komt J.H. van der
87

Palm waarschijnlijk dicht bij de waarheid wanneer hij schrijft dat dit
'Konstwerktuig' onder Van de Perre's opzicht, en met de 'voorlichting
zyner kundigheden en eigen gedachten' is samengesteld 17. Kortom het
planetarium zal een produkt zijn van het gemeenzaam overleg tussen de
practicus Van den Eeckhout en de opdrachtgever Van de Perre. De
kennis van de samenstelling van een uurwerk zal stellig van Van den
Eeckhout gekomen zijn, de tandrad verhoudingen voor de planeetbewegingen
kunnen daarentegen wel door Van de Perre zijn aangedragenis.
Overigens claimt Van de Perre zelf maar zeer weinig in het getuigschrift
dat hij na de voltooiing van het planetarium aan Van den Eeckhout
meegeeftl9. Slechts het plan voor de helling en de excentriciteit van de
planeetbanen wordt daarin aan Van de Perre toegeschreven, waarbij
voor de praktische uitwerking trouwens weer alle lof aan Van den
Eeckhout wordt toegezwaaid.
Een ding valt daarbij wel op: De grote geheimzinnigheid die er in acht
wordt genomen, wanneer het de werking van het planetarium betreft.
Uit alle eigentijdse beschrijvingen van het uurwerk blijkt duidelijk, hoe
omzichtig Van den Eeckhout te werk is gegaan waar het mededelingen
betrof over de technische uitvoering van het mechanisme.
We zullen een aantal voorbeelden geven:
In de Zeeuwse 'Chronyk Almanach' voor 1791 en 1792 wordt in eentoen
zeer populaire - vraag- en antwoordvorm een beschrijving gegeven
van het dan juist aan het Zeeuwsch Genootschap geschonken
planetarium. Eén van de vragen gaat in op het mechanisme dat de
schijngestalten van de maan verzorgt. Op de
Vraag: 'Kunt gy my niet eenig denkbeeld van den werking binnen in
den wyzer geven?
volgt zonneklaar het antwoord:
Antw.: 'Volstrekt niet! Dit is een nieuwe uitvinding, waarvan het
geheim by den Konstenaar en uitvinder J. van den Eeckhout bewaard
word'.
Dat een vergelijkbaar mechanisme in vele oude klokken voorkomt, is
kennelijk aan de schrijver van de 'Chronyk Almanach' ontgaan 20 .
Een ander voorbeeld komt uit een achttiende eeuwse beschrijving in
handschrift21. Ditmaal wordt de constructie bejubeld welke Van den
Eeckhout heeft uitgewerkt voor de aandrijving van de planeten. Ook
dat lijkt interessant, en men vraagt zich af: Hoe zal het werken? Maar
nee, ook nu wordt nergens uitgelegd wat er bij dit mechanisme nu wel
zo bijzonder mag zijn.
Integendeel, we lezen slechts dat een en ander zó vernuftig is uitgedacht,
en zó subtiel is uitgevoerd, dat zelfs 'het naulettendst oog de
wyze hoe het werkt' niet zal kunnen ontdekken. Althans ... niet zonder
88
de hulp van Joseph van den Eeckhout, 'deszelfs werkmeester en uitvinder',
die echter- het valt te raden- verkiest dit vooralsnog geheim te
houden. :
Het lijkt erop dat Van den Eeckhout bewust een sfeer van geheimzinnigheid
rond de werking van het planetarium in stand heeft willen
houden. Deze indruk wordt nog bevestigd in een brief, die in 1788 door
Van de Perre aan de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen is
gezonden 22 . In deze brief schrijft Van de Perre onder meer het
volgende:
'Van myn Planetarium zal ik niets anders zeggen, als dat het
Mechanismus allereenvoudigst is, dog den uytvoerder verkiest
hetzelve niet al te publicq te doen zyn, dewyl dit een der voornaamste
Merites (= verdiensten) van dit Werktuig is, ..... '.
Alhoewel Van de Perre zelf de pretenties hier niet zo hoog lijkt te
stellen, respecteert hij de wens van 'den uytvoerder' Van den Eeckhout.
Het valt aan te nemen, dat het vooral zakelijke belangen zijn geweest
die Van den Eeckhout ertoe hebben bewogen om zo weinig mededeelzaam
te zijn aangaande details in het mechanisme. Immers, als de
vervaardiger van het - binnen Middelburg beroemde - planetarium zal
hij in de stad stenig een zeker respect hebben genoten, niet alleen als
persoon, maar vooral ook als vakman en handelaar in uurwerken. De
nauwkeurigheid van het instrument (dat volgens sommigen volstrekt
gelijk zou lopen met de planeten) werd op Walcheren alom geprezen, en
wilde hij deze illusie in stand houden, dan moest er niet te veel bekend
worden over de in feite toch vrij simpele samenstelling van het uurwerk.
b. De architectuur van de kast
N aast alle bijzonderheden rond de technische vormgeving van dit
planetarium mag bij dit instrument toch ook nog even gewezen worden
op het ontwerp van het monumentale meubel. Dit aspect van het
apparaat blijkt zeker de moeite waard te zijn. W.e mogen vaststellen,
dat de architect van de kast een esthetisch verantwoorde vorm heeft
gevonden. Een vorm - de tombe - die in zijn soort uniek is. Noch bij de
Engelse 'Grand Orreries', noch bij de Franse 'Sphères Mouvantes' is
enige gelijkenis met het hier gebezigde ontwerp waar te nemen.
Wie de ontwerper van dit exterieur is, valt niet met zekerheid te zeggen.
Het ligt voor de hand om de meubelmaker P. Roms als verantwoordelijke
aan te wijzen, maar het is ook goed denkbaar dat de latere stadsarchitect
J. de Feijter het ontwerp heeft geleverd. Van diens hand zijn
namelijk een viertal zeer fraaie tekeningen van het planetarium be-
89

Over de pretenties qua vernieuwing en nauwkeurigheid kan Van de
Perre niettemin geen illusies gehad hebben, of toch wel. .. ? Het is in
ieder geval opvallend, dat hij in het najaar van 1787 een poging doet om
een beschrijving van zijn planetarium, 'ingerigt na het voorschrift van
de Heeren Martin & Ferguson, en verbetert met den excentriquen loop
der planeeten', gepubliceerd te krijgen in de Verhandelingen van de
Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem. (Zie bijlage
1.) Op 5 september 1787 stuurt hij deze beschrijving, vergezeld van
een viertal tekeningen, toe aan de secretaris der Maatschappij, Ds.
C.C.H. van der Aas. In een begeleidend schrijven verzoekt Van de
Perre diens advies ten aanzien van de volgende drie vragen: '(1) of deze
stukken zouden waardig zijn, om aan de Maatschappij van mijnent
wege te worden ge-offreert, (2) of zij zouden waardig zijn de onkosten
der gravure en om in een der volgende deelen van s 'Genoodschaps
Verhandelingen te werden ingelascht, en ten (3) of ik als dan voor eyge
rekening eenige exemplaren zoude mogen laten overdrukken om afzonderlijk
door mij aan deze of geene mijner vrienden of bekende te
worden gédistribueert' .
Van der Aa antwoordt per kerende post. Naar zijn 'gering oordeel'
moet een verhandeling over 'zoodanige Volmaakingen van Werktuigen',
vooral wanneer deze zijn uitgedacht door 'zoo Aanzienlijke
Mecaenaten' als Van de Perre, 'den Werken der Maatschappij toteere
zijn'. Over de onkosten der gravure kan hij niet oordelen, maar misschien
zou men de tekeningen kunnen verkleinen, zodat 'zij allen op
één uitslaand blad te staan kwamen' .
Ook overdrukken zouden wel mogelijk zijn, onder voorwaarde, dat het
getal daarvan de twaalf niet te bovengaat.
Maar aangezien de beslissing over een plaatsing in de Verhandelingen
niet van Van der Aa's oordeel afhangt, verzoekt hij Van de Perre ermee
accoord te gaan dat het stuk door een aantal deskundige leden der
Maatschappij zal worden beoordeeld.
Kennelijk geeft Van de Perre zijn fiat aan dit voorstel, want in de
vergadering der Maatschappij wordt op 6 november besloten om de
Heeren Brunings, Van Marum, Steenstra en Damen als beoordelaren
aan te wijzen. In de volgende vergadering verzoekt de heer Brunings 6
echter van het ' examen te worden geëxcuseerd', zodat er nu drie
beoordelaren overblijven.
De eerste die de stukken verkrijgt is Pybo Steenstra, Philos. Doctor en
Lector in de Wis- Zeevaart en Sterrenkunde aan het Atheneum te
Amsterdam 7 • Hij heeft voor zijn ' examen' niet veel tijd nodig. Eind
november kan hij Ds. Van der Aa al zijn oordeel meedelen. Volgens
Steenstra kan de Maatschappij het stuk wel plaatsen, al is hij niet
enthousiast.
92
'De tekeningen kunnen meer Sieraad dan de Beschrijving geleerdheid
aan de Werken der Maatschappij bijzetten', aldus Steenstra. Niettemin
zou volgens hem 'de kostbaarheid der Plaaten de eenigste zwaarigheid
zijn, om de plaatsing van het stuk onder de Berichten tegen te houden' .
Het is jammer dat de Maatschappij geen afzonderlijke werken van
'nieuw uitgevondene en door haar goedgekeurde Vindingen van
Konstenaars ' uitgeeft, anders zou deze beschrijving zeker daartoe
behoren 8 •
Laat Steenstra de mogelijkheid tot plaatsing nog open, bepaald afwijzend
is daarentegen de reactie van Christiaan Hendrik Damen (1755-
1793), hoogleraar te Leiden 9 • Damen's grootste bezwaar tegen het stuk
is, dat de beschrijving alleen een verhaal bevat, van datgene dat met het
planetarium gedaan kan worden, maar geen 'ontvouwing van 't
Mechanismus, waardoor zulks te weeg gebragt word'.
Het werktuig zelf schijnt 'in veele omstandigheden zeer inferieur te zijn
aan het planetarium van Eyse Eysinga, zoals dat door den Heer Prof
Van Swinden zeer nauwkeurig is beschreven', aldus Damen'o. 'Het
eenige voordeel 't welk het Zeeuwsche Planetarium boven dat van
Eysinga zoude kunnen hebben', zo vervolgt hij, 'zoude alleen kunnen
bestaan in eene grootere eenvoudigheid van 't mechanismus, en deeze
kan niet beoordeelt worden, dan uit eene meer gedetailleerde beschrijving'
.
Damen's conclusie is dan ook, dat 'zoo als het stuk in questie thans is,
het niet waardig is, om onder de verhandelingen der Maatschappij
geplaatst te worden. Vooral niet met zulke kostbaare plaatsen, welke
luttel instructief zijn'.
Op de vergadering van 8 januari 1788 worden de ingekomen adviezen
van Steenstra en Damen voorgelezen. De derde beoordelaar, Martinus
van Marum (1750-1837), directeur van het kabinet der Hollandsche
Maatschappij der Wetenschappen, geeft mondeling zijn advies, zodat
we over zijn opinie niet verder worden ingelicht". Naar aanleiding van
deze adviezen wordt besloten om aan de heer Damen te vragen 'een
opstel te maaken van eenige consideratiën, die men daaromtrent aan
den Heer zender daarvan zal communiceren'. Van het daarop ingekomen
antwoord zal dan afhangen, wat men verder met de beschrijving
zal doen.
Helaas voor Van de Perre blijft Damen's standpunt ook bij zijn tweede
advies ongewijzigd. Op 13 januari 1788 schrijft hij aan Ds. Van der Aa
het navolgende:
'Wel Eerwaardig en Zeer Geleerd Heer!
Voor zo verre als de onvolledige beschrijving toelaat, heb ik noch
eens het Zeeuwsche planetarium met dat van Eysinga vergeleeken,
maar daardoor geen aanleiding gekreegen, om 't algemeene van mijn
93

te vooren geveld oordeel te veranderen. De pointen waarop 't eigenlijk
aankomt, en welke door Uw WelEerwaarde beter dan door mij,
in een fluweel rokje zullen gekleed worden, zijn kortelijk de volgende:
Met betrekking tot het aantoonen der knoopen, Excentriciteiten,
Verste en Naaste punten, Lengte en Breedte (en dus ook Inclinatiën)
der Planeeten, staan de beide Planetaria volkomen gelijk, en heeft in
die stukken, welke het voortreffelijke der beide werktuigen boven
alle andere planetaria uitmaaken, het Zeeuwsche boven het Friesche
niets vooruit. Van de Elliptische loopkringen zal ik zo aanstonds
nader spreeken.
Maar de wijze op welke de Lengte en Breedte der Planeeten op 't
Planetarium van Eysinga word waargenomen, zoude ik verre
praefereren aan het Traliewerk van 't Zeeuwsche Werktuig l2 ; welk
traliewerk mij voorkomt erg omslagtig in 't gebruik te zijn, en door
miskijking en misstelling ligtelijk aanleiding tot erreur te kunnen
geeven.
Op 't Friesche Planetarium beweegt zich de Maan om haaren As, èn
om de Aarde, en met deeze om de Zon; Van deeze beweeging (een
gewigtig voordeel een's Planetarium's) word in ons geval met geen
enkel woord gesprooken 13.
Eene omstandigheid, waardoor het Zeeuwsch Planetarium superieur
schijnt te zijn aan dat van Eysinga, bestaat hierin, dat in 't
eerstgemelde de loopbaanen der Planeeten waare Ellipsen zijn,
terwijl dezelve, in 't laatstgemelde, slegts door excentrique cirkels
worden voorgesteld. Dan dit voordeel komt mijn voor van weinig
belang te zijn. Want in Ellipsen of excéntrique Cirkels van die
grootte als ze op een Planetarium vallen kunnen, kunnen de afstanden
der planeeten van de Zon, van elkanderen ad sensum niet
merkelijk verschillen, en dus een excentrique Cirkel, zo wel als een
Ellips tot bepaaling dier afstanden dienen 14.
Bovendien, daar in de beide planetaria de verste en naaste punten
niet beweegen, kunnen in een excentriquen cirkel, de tekens, welke
deeze punten aantoonen gemakkelijk naar mate ze door lengte van
tijd verloopen, zonder misstand verplaatst worden; iets 't welk in
een ellips niet kan geschieden, dewijl daarin het verste en naaste
punt door de uiteinden van den grooten as bepaald wordende, altoos
standvastig dezelfde plaats dient te behouden.
Bij dit alles voege men noch de overdenking van 't konstig Hemelsplein
en der Maan-wyzers van 't Planetarium van Eisinga, waardoor
dit werktuig boven alle anderen verre uitmunt, dan zal men met 't
grootste regt en zonder eenige partijdigheid moeten besluiten, dat de
Wetenschappelijke verdiensten van 't Zeeuwsche werktuig zeer
verre inferieur zijn aan die van 't Friesche, en dat 't eerstgemelde
94
noch door nieuwheid, noch door grootere volkomenheid zich der
Maatschappij kan aanbeveelen. De enkele lecture der Beschrijving
van 't Hemels-gestel van Eise Eisinga door J.H. van Swinden in
1780 te Franeker uitgegeeven, vooral van § 14 tot § 37, kan den
zender van 't stuk in quaestie ten vollen overtuigen van de gegrondheid
en heuschheid van de hier bovengegeevene beoordeeling. '
Tot zover de Leidse hoogleraar C.H. Damen. Van deze ontwikkelingen
bij de Hollandsche Maatschappij was Van de Perre uiteraard niet op de
hoogte. Integendeel, de laatste brief die hij in september 1787 van Ds.
Van der Aa had ontvangen was bepaald nog bemoedigend geweest.
Slechts een formele procedure leek een publicatie in de Verhandelingen
nog in de weg te staan. Nu, vier maanden later werd hij door Ds. Van
der Aa van de uitslag op de hoogte gesteld.
De brief is vrij openhartig. Van een 'fluwelen rokje' zoals door Damen
gesuggereerd is weinig te merken. Van der Aa schrijft Van de Perre, dat
hij het commentaar slechts doorgeeft, zoals het door de beoordelaren
'gulhartig' is geuit, 'zonder daarin iets te verbloemen, omdat ik overtuygt
ben, dat Uw Ed.Geb. de zuivere waarheid liefis, hoe naakt zij ook
voorgesteld word, en omdat Uw Ed.Geb. de goedheid heeft gehad om
het zelf zoo te begeeren' .
Hoe de direkte reactie op dit bericht in Middelburg is geweest laat zich
slechts raden. Erg verheugd zal Van de Perre met deze beoordeling niet
zijn geweest, dat is duidelijk. Per slot van rekening zal hij zijn planetarium
waarachtig niet cadeau hebben gekregen. Het duurt dan ook
lang voordat de Hollandsche Maatschappij een reactie van Van de
Perre ontvangt.
Ook op een aan Van de Perre gevraagd advies om uit te zien naar
iemand, die één van de prijsvragen van de Maatschappij (over de
gezondheidstoestand van in Oost-Indië aangekomen personen) zou
kunnen beoordelen wordt in eerste instantie niet ingegaan 15. Het was
dan ook het enige advies dat de Maatschappij hem ooit gevraagd had,
en het had aldus toch veel weg van een poging om de bittere pil van het
planetarium toch iets te vergulden.
In ieder geval wordt in de vergadering van de Maatschappij op 4 maart
1788 nog eens nadrukkelijk genotuleerd, dat 'van den heer directeur
Van de Perre geen antwoord is binnengekomen' . Men hoopt echter, dat
een reactie nog zal komen.
Die komt er inderdaad! Op 16 mei 1788 (!) schrijft Van de Perre aan Ds.
Van der Aa, dat hij met veel 'tegenspoeden' te kampen heeft gehad, en
daarom niet eerder heeft kunnen antwoorden.
Hij gaat eerst op de prijsvraag in, al vreest hij dat zijn 'gedane moeyte
wel vrugteloos zal zijn', gezien het late tijdstip van zijn reactie. Voor
een advies in deze kwestie had hij zich eerst tot zijn vriend, de medicus
95

Mareeuw's (?) verhaal vormt namelijk slechts één grote loftuiting op de
persoon van Van de Perre en diens planetarium. Uitspraken zoals de
volgende laten aan duidelijkheid niets te wensen over:
'De volmaaking van het Planetarium schijnt alleen bespaard geweest
te zijn voor het edel en werkyverig vernuft van den Hoogedelgestrenge
Heeren de Heere Mr. J.A. van de Perre ... Deze naukeurige
waarneemer viel er met de borst op, om een volkomener werktuig,
een tot nog toe onbekend planetarium met verbetering en
volmaaking van de gebreken in de tot dien tijd bekende planetariï in
de Waereld te brengen. Zijn altoos speurzieken geest, in alle de
Wetten der beweeging en in de proeven der werktuigkunde zeer
ervaaren, bragt het zoo verre in de Theorie, als het mooglijk immer
met alle kunde en vlijt te brengen zij.'
Het is begrijpelijk dat Van de Perre of diens weduwe aan een dergelijk
produkt geen behoefte hebben gehad. Het geheel steekt in kwaliteit
schril af tegen het redelijke niveau van Krom's latere 'Kort Ontwerp'.
Het lijkt aldus zeer waarschijnlijk, dat de familie Van de Perre een
uitgave van Mareeuw's werk heeft geblokkeerd.
98
VI. BESCHRIJVING
Na dit - op archivalische gegevens gebaseerde - verhaal, mag nu eerst
een beschrijving van het uurwerk volgen. Want, alle mogelijke onvolkomenheden
ten spijt, het blijft een interessant werkstuk. Oude
klokken van Zeeuwse makelij zijn uiterst schaars·, en een documentatie
van het aanwezige materiaal is derhalve zeer wenselijk. Hierna kan dan
een vergelijking worden gemaakt tussen dit Zeeuwse planetarium en
enige andere 18e eeuwse demonstratie-planetaria.
In 1972 is het planetarium Van de Perre/V an den Eeckhout gerestaureerd
door de heer H. Hoitsma te Middelburg l . Het uurwerk had toen
enige decennia stilgestaan. De restauratie vond plaats in verband met
de overbrenging van de collecties van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap
der Wetenschappen naar het toen nieuw ingerichte Zeeuws
Museum aan het Abdijplein. Reeds in 1965 had de heer Hoitsma een
onderzoek ingesteld naar de mogelijkheden van een herstel. Op basis
van de bevindingen opgedaan bij deze restauratie is de volgende beschrijving
opgt.:steld.
A. HET UITWENDIGE
Het planetarium en het aandrijvend uurwerk is ondergebracht in een
houten kast, waarvan het grondvlak de vorm van een achthoek heeft.
De breedte van het voetstuk is 1,55 meter, de hoogte ervan bedraagt
1,40 m. Het eigenlijke planetarium is ondergebracht in een ruimte
boven in deze kast. Rond dit gedeelte bevindt zich een messing band
van 1,08 meter middellijn, welke de dierenriem voorstelt. Hierbinnen
bewegen de door kleine bolletjes aangegeven planeten in hun benaderde
banen, en met benaderde snelheden rond de zon. Aanwezig zijn
de planeten Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus,
alsmede een aantal manen zonder eigen beweging 2 •
Aan de bovenzijde is het planetarium afgesloten door een glazen raamwerk,
waarvan de rand steunt op een twaalftal messing pilaartjes. De'
zijkant van het planetarium, (de messing dierenriem) is in 1822 eveneens
van een glazen raamomlijsting voorzien, waardoor een achttal met
guirlandes gestoken houten afdekstukken buiten gebruik zijn geraakt 3 .
Deze stukken zijn nog wel aanwezig, en worden in het inwendige van
het voetstuk bewaard.
Vanaf de rand van het glazen raamwerk lopen tenslotte vier gebogen
consoles naar een bovenvlak dat aan de onderzijde van een kompas
voorzien is, een waarop een astronomisch-zinnebeeldige groep van
drie putti geplaatst is, rond een viertal boeken, een hemelglobe, en een
kompas. Een oorspronkelijk ook nog aanwezige kijker is met een
99

astronomische ring in de laatste halve eeuw verloren geraakt 4 • De
totale hoogte van het planetarium bedraagt nu 3,30 m.
Behalve het planetarium bedient het uurwerk in de kast ook nog een
drietal wijzerplaten, die zich in de zijwanden van het voetstuk bevinden.
Allereerst een in de oostwand ten dienste van een klok welke
van een uur-, minuut- en secondewijzer is voorzien, en waarin tevens
de schijngestalte van de maan valt af te lezen. Verder een in de westwand,
waarop de zeven dagen van de week zijn geschilderd, en waarlangs
een wijzer zich eenparig met één omwenteling per week beweegt.
En tot slot een wijzerplaat in de noordwand, welke de dagen van het
jaar aangeeft, en waarlangs eveneens een wijzer eenparig beweegt met
één omwenteling per 52 weken of 364 etmalen. Bovendien geeft deze
wijzer de tijden van opkomst en ondergang van de zon, alsmede de
zonshoogte of -declinatie aan. Ookzijn de tekens van de dierenriem op
deze wijzerplaat aangebracht.
Verder zijn in deze wijzerplaat nog vier vensters uitgespaard, waarachter
respectievelijk de Zondagsletter, het Guldengetal, de Zonnecirkel
en de Epacta zichtbaar zijn. (Voor de betekenis van deze
kalendergegevens zie bijlage 4.) In de vierde zijwand bevindt zich ten
slotte een gedenkplaat, waarop de volgende Latijnse tekst valt te lezen:
PLANETARIUM, QUOD SECUNDUM PRINCIPIA VIRORUM MARTIN ET FER­
GUSON INSTRUXIT JOSEPH VAN DEN EECKHOUT, MATHESEOS UT ET REI
SUAE HOROLOGICAE ADMODUM PERITUS, QUI PRAETEREA MAGNA ARTE
ATQUE INDUSTRIA, ITA UT MODUS OCULOS FUGIAT, ADDIDIT EA, QUAE
VIR ILLUSTR. ET AMPLISS. J.A. VAN DE PERRE. DOMINUS IN NIEUWERVE
&c. &c. IPSE INVENIT ATQUE EXCOGITAVIT, TELLURIS SCIL. EXCENTRI­
CITATEM, IMO ET OMNIUM PLANETARUM, EORUMQUE INCLINATIONEM
AD ECLIPTICAM ET SINGULORUM LATITUDINEM, APHELIUM, PERIHE­
LIUM ATQUE NODOS. ADJECTI SUNT INDICES EODEM MODO, QUO PLANE­
TARIUM (HOROLOGII NEMPE OPE) MOTI, HORAM, MINUTA, PRIMA ET
SECUNDA, DIEM HEBDOMADIS ET MENSIS, PHASES LUNAE, SOLIS PORRO
ORTUM, OCCASUM, GRADUM, DECLINATIONEM, DENIQUE ET EPACTA,
LITERAM DOMINICALEM, NUMERUM AUREUM ET CYCLUM SOLAREM,
APTISSIME INDICANTES. CAETERUM CIRCULUM GRADUUM TAM
LONGIT s , QUAM LATIT s , MENSOREM EX AERE PULCHRE PERFECIT
ROBERT.
MDCCLXXXVI.
Hetgeen in een oude vertaling door l.P. Fokker (1755-1831) betekents:
Dit Planeetenstelsel is, volgens de grondbeginsels van den Heere
Martin en Ferguson, gemaakt door den kundigen en verdienstelijken
Heer Joseph van den Eeckhout, door wien ook alles, dat den Hoogedele
Heer l.A. van de Perre, Heer van Nieuwerve (voor wiens bijzonder
gebruik en kosten dit konststuk is vervaardigd) uitgedagt heeft,
op eene zoo vernuftige en konstige wijze (alles) is uitgevoerd, dat het
scherpsienste oog de wijze waarop alles werkt niet kan attrappeeren,
100
namentlijk de beweeging der Planeeten en uitmiddelpuntige en tot
elkander hellende loopbaanen, zoo dat de Heliocentrische Lengte en
Breedte van ij der derzelve duidelijk zigtbaar is. Op drij onderscheide
wijzerplaaten worden door wijzers, welke gelijk het planetarium, door
het horologie aan den gang gehouden worden, vertoond de tijd in
Vuren, minuuten en seconden, den dag der weeke, de Phases der
Maane, den op- en ondergang der Zonne; Lengte en Declinatie der
zelve, het Guldegetal, de Epacta en Zonnecirkel. De Zodiak is door
J.F. Robert zeer konstig vervaardigd. 1786.
B. INWENDIG
1. Het aan,drijvend uurwerk
Gezien de imponerende omvang van de kast wordt het gehele mechanisme
aangedreven door een verrassend klein slingeruurwerk, dat
voorzien is van een secondeslinger, dwz. een slinger, die een gehele
periode uitvoert in 2 seconden. De aandrijving van het uurwerk wordt
geleverd door een gewicht van 15 kg, dat via een katrol aan een
darmsnaar is bevestigd. Het effectieve gewicht is daardoor 15 : 2 = 7,5
kg. De diameter van de snaartrommel is 55 mm, zodat het aandrijvend
koppel 7,5 x (0,055: 2) = 0,206 kg.m (of2,02 Newton.meter) bedraagt.
Bij het aflopen van het uurwerk kan het gewicht ruim 60 cm dalen, en
vanwege de ophanging via een katrol is daarmee het dubbele aan
snaarlengte vereist, ofwel ruim 120 cm. Het aantal werkzame windingen
van de darmsnaar rond de snaartrommel is daarmee 120: (3,14 x
5,5) = ca. 7. Het op de snaartrommel aansluitende raderwerk is zo
gekozen, dat de as waarop de snaartrommel is bevestigd één omwenteling
per twee etmalen maakt. Met 7 werkzame windingen kan het
uurwerk dus 7 x 2 = 14 etmalen lopen.
Een eenvoudige berekening leert tenslotte dat het voor de aandrijving
van het gehele mechanisme geleverd vermogen 73 microwatt bedraagt.
2. De raderen van het uurwerk
Het aandrijvend uurwerk bestaat uit een aantal assen en raderen, zoals
in fig. 1 schematisch is weergegeven. De assen zijn daarin aangeduid
met de letters a, b, c, enz., terwijl bij de raderen de aantallen tanden
staan vermeld.
Het ankerrad op de as (a) heeft 30 tanden. Het echappement waarvan
dit rad deel uitmaakt bepaalt de snelheid waarmee de radertrein voortgaat.
Immers de slingerlengte bepaalt de tijd waarin het anker bovenaan
101

d. De maangestalte-schijf
De duur vanéén synodische maansomloop, ofwel 1 lunatie, bedraagt 29
dagen, 12 uur en 44 minuten. Het maanschijf je in de grote wijzer van het
uurwerk bezit echter een periode van 29 dagen, en 12 uur, zodat dit
schijfje bij iedere lunatie 44 minuten voorloopt. Wanneer dient hier een
correctie plaats te vinden?
Welnu, in 29 dagen en 12 uur (= 24480 min.) wentelt het maanschij(je
180°, ofwel 1° per 236 minuten. Bij iedere lunatie ontstaat aldus een
miswijzing van (44: 236) x 1° = 0,186°.
De enige correctiemogelijkheid bestaat uit het verstellen van het uit 7
tanden bestaande sterrad, dat het 118 tanden bezittende maanschijf je
aandrijft. Wanneer het sterrad 1 sterpunt verzet wordt, verdraait het
maanschijfje aldus (360° : 7) x (7 : 118) = 3,05". Deze verdraaiing wordt
bereikt na 3,05 : 0,186 = 16,4 lunaties, of éénmaal per ongeveer 16
maanden.
Zonder bezwaar voor de aanwijzing van de maanfasen kan deze correctie
ook eens per 3 x 16 = 48 maanden of 4 jaren verricht worden, en
wel door het sterrad dan 3 tanden terug te zetten. Dit zou dan steeds op
de 2ge februari kunnen geschieden, te gelijk met het verzetten van de
datumwijzer.
116
VII. HET PLANETARIUM VAN DE PERRE-VAN DEN
EECKHOUT VERGELEKEN MET ANDERE 18e EEUWSE
'ORRERIES'
Het planetarium van Mr. Van de Perre, volgens Krom 'eenig in zyn
soort', volgens Drijfhout en anderen 'misschien wel het kostbaarste dat
in Europa gevonden wordt, weliswaar gedeeltelijk in navolging van
anderen gemaakt, maar niettemin meer volmaakt dan welk ander vergelijkbaar
kunststuk'. Het zijn nogal wat pretenties!
De vraag is nu: Wat blijft er eigenlijk van deze beweringen overeind?
Wie zijn er nagevolgd? Is er inderdaad iets verbeterd? Op deze en
soortgelijke vragen wil het volgende hoofdstuk een antwoord trachten
te geven ..
A. HET TYPE (DE DUBBEL-CONISCHE AANDRIJVING)
Uit het voorgaande mag duidelijk zijn, dat het planetarium gebaseerd is
op het meest eenvoudige type aandrijving dat denkbaar is. Voor iedere
planeet zijn er slechts twee tandraderen, die de benaderde planeetbeweging
verzorgen.
Rond een centrale as (die het zonnebolletje draagt) draait voor iedere
planeet een buis, met aan de onderzijde één der tandwielen, en aan de
bovenzijde een arm die het planeetbolletje draagt of voortduwt. Elk der
tandwielen op dit coaxiaal draaiende buizenstelsel grijpt dan in een
bijpassend ander tandwiel. De diameters van de tandwielen zijn daarbij
zo gekozen, dat alle tweede tandwielen samen op één as bevestigd
kunnen worden.
Dit type aandrijving is door Millburn 'dubbel-conisch' genoemd, vanwege
de in diameter oplopende tandwielen, die op beide assen een
kegelvormige gedaante opleveren!. (Het woord 'conisch' heeft dus
geen betrekking op het uiterlijk van de individuele tandwielen.)
Dit principe is voor het eerst gelanceerd door Kepler in 1598, maar
aangezien deze er in zijn gepubliceerde werken aan voorbij gaat, is zijn
idee tot in de twintigste eeuw onopgemerkt gebleven 2 • Onafhankelijk
van Kepler heeft de Deen Ole R0mer (1644-1710) een dergelijk
mechanisme bedacht voor eenjovilabe (1677), een toestel om de maanbewegingen
rond de planeet Jupiter te kunnen demonstreren. Kort
hierna (omstreeks 1680) heeft hij echter ook een planetarium volgens
dit principe ontworpen 3 •
Het zal duidelijk zijn dat de kwaliteit van de benadering der planeetbewegingen
direkt afhangt van het aantal tanden dat men bij de raderen
gebruikt. Het is niet bekend op welke wijze Kepler en R0mer tot de
keuze van hun tandrandverhoudingen zijn gekomen, maar het lijkt
117

waarschijnlijk, dat zij door uitproberen, op empirische wijze hun
breuktallen hebben gekozen. (Zie tabel 5.)
Anders is dat gegaan bij de Nederlander Christiaan Huygens (1629-
1695). Hij is de eerste man geweest, die een theoretische benaderingswijze
voor de berekening van tandradverhoudingen heeft ontwikkeld.
Huygens was dan ook een zeer veelzijdig geleerde, die in geheel Europa
bekendheid genoot onder meer vanwege zijn theoretische en praktische
onderzoekingen van uurwerken. Zijn uitvinding van het slingeruurwerk
in 1657 vormt een der hoogtepunten uit de Europese beschavingsgeschiedenis
4 •
In 1682 ontwerpt hij een planetarium, waarvan de aandrijving weliswaar
niet volgens het dubbel-conische systeem (zoals bij R0mer) geschiedt,
maar dat niettemin berust op het gebruik van een enkelvoudige
breuk als de meest eenvoudige manier om de planeetbewegingen te
imiteren s . Huygens' probleem was dus eveneens: Hoe kan je een
verhouding tussen twee gehele getallen vinden, die het beste de werkelijke
verhouding tussen de omloopstijden van twee planeten weergeeft?
Voor de oplossing van dit probleem maakt Huygens gebruik van een
zgn. 'kettingbreukontwikkeling', een wiskundige methode, die in zijn
tijd al ongeveer een eeuw oud was, maar die nog nooit eerder was
gebruikt om tandrad verhoudingen te vinden 6 • Op deze wijze berekent.
Huygens een aantal breuken, die vertaald naar tandrad verhoudingen
een vrij nauwkeurige benadering geven van de relatieve omloopstijden
tussen de planeten. (Zie tabel 5.) Betere benaderingen blijven daarbij
weliswaar steeds mogelijk, maar de theorie van de kettingbreuken wijst
uit, dat daartoe steeds groter wordende tellers en noemers vereist zijn.
Alleen met complexere tandwieltreinen, waarmee de breuk dan als het
ware in gedeelten wordt geknipt, is nog aan deze eis te voldoen.
Uitgaande van een aandrijving van 365\.-4 dag voor het aardbolletje zijn
de getallen van Huygens aldus de best haalbare in een dubbel-conisch
planetariumsysteem.
De ontwikkeling van het dubbel-conische systeem na Huygens
Met Huygens kettingbreukontwikkeling zou zo het laatste woord gezegd
moeten zijn, ware het niet dat de resultaten van Huygens voor
lange tijd verscholen zijn geweest in het postuum (in 1703) uitgegeven
werk 'Opuscula postuma'. Het heeft er alle schijn van dat de Latijnse
tekst van dit werk een ruime verspreiding van Huygens' theorie in de
weg heeft gestaan 7 • Zeker onder handwerkslieden, zoals horloge- en
instrumentmakers; en in de achttiende eeuw zijn zij het vooral, die zich
op de vervaardiging van planetaria gaan toeleggen.
Zo is het mogelijk dat we in 1738 te Amsterdam een geheel nieuw
118
'planetarium volgens het stelsel van Copemicus' tegenkomen, 'uitgevonden'
door Jan van den Dam, een autodidact die in Amsterdam
enige jaren lessen verzorgde in de Newtoniaanse natuurkundes. Ook
dit planetarium (door Van den Dam de 'Sphaera Perfecta' genoemd)
blijkt weer gebaseerd te zijn op het principe van de dubbel-conische
aandrijving. Een bewaard gebleven exemplaar uit 1756 onthult ons de
door Van den Dam toegepaste tandradverhoudingen, en deze blijken
op verschillende punten af te wijken van de getallen, zoals die door
Kepier, R0mer of Huygens gebruikt zijn 9 •
Ook een in 1735 uitgegeven beschrijving van R0mers planetarium,
waarin de bewerker P. Horrebow enkele nieuwe tandradverhoudingen
suggereert, lijkt Van den Dam's werk niet te hebben beïnvloed 10 ; een
zelfstandige 'inventie' door Jan van den Dam van het dubbel-conische
principe behoort aldus zeker tot de mogelijkheden. Zelf acht Van den
Dam het in ieder geval belangrijk genoeg om er bij de Staten van
Holland en West-Friesland octrooi voor aan te vragen 11.
Bij het voorgaande dient overigens wel te worden opgemerkt, dat Van
den Dam niet de eerste Nederlander is geweest, die zich na Huygens
met de vervaardiging van planetaria heeft bezig gehouden. Integendeel,
in zijn belangstelling voor astronomische raderwerken stond hij zeker
niet alleen. Wel is Van den Dam de eerste die in de Nederlanden het
dubbel-conische systeem toepast. Andere contemporaine planetaria
hebben een meer complexe tandwielaandrijving, en vallen daardoor
buiten de hier gehouden vergelijking 12.
Geheel los van de ontwikkelingen op het vasteland van Europa staat het
werk van de Engelse autodidact Benjamin Martin (1704/5-1782), een
bekend popularisator van de natuurwetenschappen in Groot-Britannië
13. Ook Martin ontwerpt weer een planetarium volgens het dubbelconische
systeem, met opnieuw eigen tandradverhoudingen. (Zie tabel
5.) In een uitvoerige studie is door Millbum voldoende aannemelijk
gemaakt dat ook Martin weer geheel zelfstandig tot dit ontwerp is
gekomen, zonder voorkennis van het werk van anderen 14 • We leven
dan in 1747, anderhalve eeuw na Kepier, de eerste uitvinder. Deze
keer is het echter wel de laatste maal dat het dubbel-conische planetariumsysteem
'ontdekt' behoeft te worden. Gedurende zijn leven zal
Martin van zijn planetarium een veel verkocht succesnummer maken,
waardoor het systeem een grote verspreiding krijgt, en door vele instrumentmakers
wordt nagevolgd. Ook het planetarium in het Zeeuws
Museum is grotendeels op Martin's ontwerp terug te voeren, hetgeen
overigens in het Latijnse opschrift op het planetarium wordt erkend.
Dit opschrift op Van den Eeckhout's werkstuk vermeldt overigens ook
nog een tweede 'uitvinder' , wiens werk zou zijn nagevolgd.
119

-N
0
-N
TABEL 5: Vergelijking tandrad verhoudingen
Planeet Kepler R0mer Huygens Horrebow v.d. Dam Martin v.d. Eeckhout
(1598) (1680) (1682) (1735) (1738/56) (1747) (1783-86)
Mercurius 46: 191 13: 54 204: 847 33: 137 30: 125 20 : 83 20: 83
Venus 243: 395 24 : 39 32 : 52 24 : 39 40 : 65 32 : 52 32 : 52
Aarde 60 : 60 36 : 36 60 : 60 36 : 36 90: 90 50 : 50 50: 50
Mars 79 : 42 47 : 25 158 : 84 79 : 42 96 : 51 75 : 40 47 : 25
Jupiter 344 : 29 83 : 7 166: 14 83 : 7 166 : 14 83 : 7 83 : 7
Saturnus 324 : 11 147 : 5 206 : 7 206: 7 206 : 7 148 : 5 148 : 5
Aswenteling Zon 10: 146 10: 146
N.B.: De door Kepler voorgestelde waarden zijn pas in de 20e eeuw gepubliceerd, die van R0mer pas in 1735 (door Horrebow), en die van Huygens
eerst in 1703 (in het Latijn door De Volder). De verhouding 47: 25 voor de planeet Mars is in 1767 ook gesuggereerd door James Ferguson.
TABEL 6: Vergelijking relatieve omloopstijden.
Planeet Kepler Römer Huygens Horrebow v.d. Dam Martin v.d. Eekhout Werkelijk volgens
Lalande (1772)
Mercurius 0,2408 0,2407 0,2409 0,2409 0,2400 0,2410 0,2410 0,2408
Venus 0,6152 0,6154 0,6154 0,6154 0,6154 0,6154 0,6154 0,6152
Aarde 1 1 1 1 1 1 1 I
Mars 1,8810 1,8800 1,8810 1,8810 1,8824 1,8750 1,8800 1,8808
Jupiter 11,862 11,875 11,875 11,875 11,875 11,875 11,875 11,856
Saturnus 29,455 29,400 29,429 29,400 29,429 29,600 29,600 29,431
Aswenteling zon 0,0685 0,0685 0,0695
TABEL 7: Door het raderwerk veroorzaakte afwijkingen in de weergave van de ware omlooptijden van de planeten zoals gegeven bij Lalande.
(Uitgedrukt in promille.)
Planeet
Mercurius
Venus
Aarde
Mars
Jupiter
Saturnus
Gem. afwijking
(absoluut)
v.d. Eeckhout
1 jaar = 364 d.
2,93
3,10
3,40
3,80
3,32
- 2,33
3,15
v.d. Eeckhout
indien
1 jaar = 365,242 d.
- 0,48
- 0,30
0,00
0,40
- 0,08
5,75
1,17
v.d. Dam Eisinga Aangepaste tandwielverhouding
(1781) op
365 d. 365 d. 364d.
4,18 - 0,36 ( 29: 120) 0,02
0,36 - 1,35 ( 50: 81) 0,02
0,66 0,66 (294:293) 0,00
0,19 - 1,35 (117: 62) 0,04
0,58 - 1,07 (345: 29) 0,01
0,73 - 0,99 (443: 15) 0,08
1,12 0,96 0,03

In één adem met Martin wordt diens landgenoot James Ferguson
(1710-1776) genoemd, evenals Martin een gevierd popularisator der
natuurwetenschappen als auteur, verzorger van voordrachten en als
instrumentmaker l5 . Inderdaad heeft Ferguson zich zeer intensief met
klokken, planetaria of orreries bezig gehouden. Aan de ontwikkeling
van het dubbel-conische systeem heeft hij echter niet veel bijgedragen.
In een (ook elders aanwezig) streven naar grote nauwkeurigheid richtte
Ferguson zijn aandacht vooral op uitgebreide orreries, met vrij complexe
tandwiel-overbrengingen. Wel heeft hij ten behoeve van zijn
voordrachten enige zeer simpele demonstratiemodellen vervaardigd,
maar daarbij beperkte hij zich vooral tot modellen, die alleen de bewegingen
van de aarde en de maan demonstreerden. Verschillende van
deze (vaak) houten modellen bezitten zelfs geen tandwielen, maar
worden door koorden met pulleys aangedreven.
Slechts zijdelings noemt Ferguson een dubbel-conisch planetarium in
zijn in 1767 verschenen boek 'Tables and Tracts '16. Het is deze vermelding,
waarop bij het Middelburgs planetarium gezinspeeld moet
zijn. Ten eerste beschrijft Ferguson in dit boek het dubbel-conische
systeem vooral als een verlengstuk voor een klok, en niet als een
zelfstandig demonstratie-planetarium, zoals bij Martin. Ten tweede
suggereert Ferguson in plaats van Martin's getallen voor de planeet
Mars de tandradverhouding 47 : 25. Inderdaad betekent dat een verbetering
qua nauwkeurigheid. Ook Ole R0mer had deze getallen al
toegepast, maar het is niet bekend of Ferguson daar van op de hoogte
was. Beide aanbevelingen van Ferguson zijn in het planetarium Van de
Perre/Van den Eeckhout nagevolgd. (Zie tabel 5.)
B. DE PRETENTIE VAN NAUWKEURIGHEID
Volgens Krom en andere beschrijvers van het planetarium van Mr. Van
de Perre, zou het uurwerk volstrekt gelijk lopen met de planeten aan de
hemel. Nu het duidelijk is welke voorbeelden ten grondslag hebben
gelegen aan het ontwerp van dit planetarium behoeft het geen betoog
meer, dat deze pretentie volstrekt onhoudbaar is. Dat niettemin een
redelijke benadering van de relatieve omloopstijden der planeten wordt
verkregen, wordt duidelijk aan de hand van tabel 6. Helaas is echter de
werkelijk bereikte benadering veel slechter uitgevallen. Dit als gevolg
van het feit dat het aandrijvend uurwerk de Aarde niet in haar ware tijd
(365,242 dag) laat rondgaan, maar in slechts 364 dagen! De onnauwkeurigheid
in de aanwijzing der planeten wordt daardoor zelfs meer dan
verdubbeld. (Zie tabel 7, kolom 1 en 2.) Andere door uurwerk aangedreven
planetaria uit de achttiende eeuwse Nederlanden brengen het er
wat dat betreft beter van afl? (Zie tabel 7, kolom 3 en 4.)
122
Dat wil nog niet zeggen dat het niet beter had gekund. Al in 1749 was in
Frankrijk een door een klok gestuurde' Sphère mouvante' vervaardigd,
met berekende nauwkeurigheden in de orde van grootte van enkele
duizendsten promille 18! Ook in Duitsland zijn in deze periode uiterst
nauwkeurige planetaria vervaardigd, zoals bijvoorbeeld de 'Weltmachine
' van Georg Gottfried Hahn (1739-1790) 19. Uiteraard betrof het
hier zeer ingenieuze mechanismen, die ver af stonden van het eenvoudige,
maar daarom loch ook zeer aantrekkelijke dubbel-conische
systeem.
Is daarmee over de nauwkeurigheid van dit Zeeuwse planetarium het
laatste woord gezegd? Toch niet! Wanneer men werkelijk prijs had
gesteld op een zeer nauwkeurige aanwijzing van de planeetstanden,
dan was het toch nog mogelijk geweest om andere tandradverhoudingen
te kiezen, alleen ditmaal gebaseerd op de aandrijving van 364
dagen. (Gesteld dat men aan deze periode van de klok had willen
vasthouden.) Met een kettingbreuk-ontwikkeling naar Huygens zou
men aldus tandradverhoudingen hebben kunnen vinden met nauwkeuriger
resultaten bij de weergave der planeetstanden. (Vergelijk voor een
uitgewerkt voorbeeld tabel 7 , kolom 5 en 6.)
Met deze werkwijze zou het dubbel-conische systeem nog geheel intact
zijn gebleven, en de begeerde eenvoud behouden. We kunnen slechts
constateren dat het niet is gebeurd. Mogelijk was de methode van
Huygens ook op Walcheren rond 1780 nog niet voldoende bekend 20 •
Waarschijnlijker is, dat men in werkelijkheid niet zulke hoge nauwkeurigheden
heeft nagestreefd als die men voorgaf na te streven. Dan had
men immers om te beginnen wel een andere klok ontworpen, namelijk
een regulateur met een vrij echappement, die dan tevens was uitgerust
met een compensatieslinger. (Een dergelijke slinger corrigeert zichzelf
voor lengteveranderingen, die het gevolg zijn van schommelingen van
de temperatuur.) Bovendien had het dan verder meer voor de hand
gelegen om uit te gaan van een periode van 365\;4 dag.
c. OVERIGE OPMERKINGEN
Jammer genoeg waren de verwachtingen bij dit Zeeuws planetarium
ook op andere punten te hoog gespannen. Zo beweert het vermoedelijk
door Jacobus Mareeuw samengestelde handschrift, dat hier voor het
eerst de juiste schaalverhoudingen tussen de planeetbanen zijn toegepast.
Een volstrekt onmogelijke mededeling, temeer waar in dit handschrift
even tevoren de beschrijving van het planetarium van J. Th.
Desaguliers is aangehaald, waarop deze schaalverhoudingen zo'n vijftig
jaar eerder ook al waren toegepastl l !
Ook de uitvoerige vergelijking die Mareeuw (?) maakt tussen het planetarium
van Jan van den Dam en dat van Mr. Van de Perre raakt kant
123

noch wal. Volgens dit handschrift zou het laatstgenoemde werkstuk
verre superieur zijn aan Van den Dam' s planetarium. Niet alleen wijzen
de feiten anders uit (zie tabel 7), maar bovendien is Van den Dam's
creatie ook nog uitgerust met tandradsystemen voor de as rotaties van
de Aarde en de planeet Jupiter, terwijl ook vijf manen een eigen beweging
uitvoeren (te weten de maan van de aarde en vier manen van
Jupiter). Tenslotte is bij Van den Dam's planetarium ook nog voorzien
in een mechanisme voor de maanfasen, de helling van de maanbaan en
de retrograde beweging van de knopenlijn van deze maanbaan 22 .
Van al deze extra bewegingen treffen op het Walcherse planetarium
slechts een mechanisme voor de aard rotatie aan. Op zichzelf bezien is
dit mechanisme trouwens opmerkelijk genoeg. Bij zijn uitputtende
studie over planetaria heeft H.C. King geen enkel planetarium aangetroffen,
waarop het probleem van de rotatie en de fixatie van de aardas
op een identieke wijze is opgelost. Wel heeft hij sterk verwante constructies
aangetroffen in een 17e eeuws tellurium van de bekende
cartograaf Willem Janszoon Blaeu (1571-1638), en bij een 18e eeuws
tellurium door de in Haarlem werkzame Pieter Eysenbroek 23. Kennelijk
hebben we hier met een typisch Nederlandse constructie te maken.
Is Van den Dam's 'Sphaera Perfecta'technisch gezien dus duidelijk de
meerdere van het Zeeuwse planetarium, toch moet hier eerlijkheidshalve
nog wel gewezen worden op een tweetal punten, die op Van den
Dam's creatie ontbreken, maar die wel aanwezig zijn op het Middelburgse
uurwerk.
Allereerst vormen de hellingen van de planeetbanen op het Zeeuwse
planetarium duidelijk een winstpunt waar het de nabootsing van de
conjuncties betreft. Bovendien is ook de excentrische opstelling van
het assenstelsel meer natuurgetrouw, daar nu voor iedere planeet aphelia
en perihelia zijn aan te wijzen (dwz. posities met de grootste, resp.
de kortste afstand tot de zon). Ook ontstaat door deze niet-centrale
opstelling een geringe onregelmatigheid in de snelheid waarmee een
planeetbolletje rond de zon beweegt. (Helaas echter net tegengesteld
aan de werkelijke bewegingen van de hemellichamen, die juist in de
perihelia en niet in de aphelia hun grootste snelheid hebben (perkenwet
van Kepier).) Verder is het bijzonder opvallend, dat de zonsrotatie
(welke bij de orreries van Martin ontbreekt) op de beide Nederlandse
planetaria door dezelfde tandradverhoudingen wordt veroorzaakt. (Zie
tabel 5.)
Ook de eclipticaband op het planetarium van Van de Perre lijkt geïnspireerd
op een dergelijke ring met vierkante gaatjes bij Van den Dam. In
dat verband is het opmerkelijk dat Mareeuw (?) schrijft dat 'een
voornaam liefhebber en waarnemer' dit planetarium van Jan van den
Dam enige maanden 'tot zijn gebruik en liefhebberij' onder zich gehad
heeft, en aldus 'hetzelve met alle mogelijke vlijt heeft geobserveerd'24.
124
Het lijkt aldus zeer goed mogelijk, dat de twee genoemde kenmerken
inderdaad aan Van den Dam's planetarium zijn ontleend, al moeten de
opmerkingen uit het geciteerde handschrift wel met de nodige voorzichtigheid
worden gehanteerd. Zo zal Van den Dam's uurwerk stellig
nooit in Middelburg te zien zijn geweest. Het staat echter vast, dat er in
Amsterdam een tweetal exemplaren aanwezig waren, waaronder één in
het kabinet van Cornelis Ploos van AmsteI, een man met duidelijke
Zeeuwse relaties 25 .
125

dus I was. Het Guldengetal voor een bepaald jaar is ook te vinden door het jaartal van dat
jaar door 19 te delen, en de overblijvende rest met I te vermeerderen.
Voor 1786, het jaar van voltooiing van het planetarium, is de berekening aldus 1786: 19 =
94, rest 0, waarmee het Guldengetal gelijk aan I wordt.
d. De Epacta
Het getal van de Epacta geeft de 'maansouderdom' tijdens de jaarwisseling aan, dat wil
zeggen het aantal dagen dat is verlopen sedert de laatst voorafgaande nieuwe maan. Deze
datum wordt met het getal I aangegeven, zodat bij een omloopsperiode van de maan van
29,5 dag, de epacta de getalwaarden I t/m 30 kan aannemen.
In eenjaar van 365 dagen telt men 12 volle lunaties van 29,5 dag, waarbij dan 1I restdagen
overblijven. Hierdoor wordt de epacta ieder jaar 11 groter. Van deze regel wordt afgeweken
in diejaren, wanneer het Guldengetal een nieuwe cyclus begint. Dan neemt de epacta
met 12 toe. In 1786 bezat de Epacta de getalswaarde 30.
HET GEBRUIK VAN DE CHRONOLOGISCHE CIRKELS VOOR DE BEREKENING VAN DE PAASDATUM
De eerste paasdag valt op de zondag na de eerste volle maan in de lente, welke op 21 maart
begint. Voor het vaststellen van deze 'paas-volle-maan' en de daaropvolgende 'paaszondag'
kan men gebruik maken van de chronologische cirkels. Eerst bepalen we op welke
datum de eerste volle maan in het nieuwe jaar valt. Hiervoor kunnen zowel de epacta als
het guldengetal gebruikt worden.
In 1982 gelden bijvoorbeeld de volgende kalendergegevens: Zondagsletter C, Guldengetal
VII en Epacta 5. De epacta is 5, dus de laatste nieuwe maan in het oudejaar viel op 32-
5 = 27 december. De eerste volle maan in het nieuwe jaar is dan op 27 + 14,75 - 31 =
10,75, dus op lOof 11 januari.
Het Guldengetal bedraagt VII; in de maancyclus zijn dus zeven jaren verlopen. Het
aantal lunaties in deze periode bedraagt (7 x 365,25): 29,5 = 86, rest 19,75. Volgens deze
berekening valt de eerste volle maan in 1982 dus op 29,5 - 19,75 = 9,75, dwz. IOjanuari.
Het gemiddelde van beide berekeningswijzen geeft 10,25 zodat 10 januari als de datum
van de eerste volle maan wordt aangehouden.
Wanneer valt nu de eerste volle maan in de lente? Dit volgt eenvoudig door het veelvoudig
optellen van de maancyclus van 29,5 etmalen bij de eerste datum van volle maan:
aldus: 3 x 29,5 + 10,25 = 98,75.
Hiervan wordt nu het aantal dagen van januari, februari en maart afgetrokken, waaruit
volgt dat het op 98,75 - (31 + 28 + 31) = 8,75 ofwel 9 april volle maan is.
Op welke dag valt 9 april? Dit valt te bepalen met de zondagsletter. In dit voorbeeld was
deze gelijk aan C; I januari valt dus op een vrijdag. Het valt eenvoudig na te gaan dat 9
april precies 14 weken verder is, zodat ook 9 april op een vrijdag valt. De eerste zondag
hierna is het paaszondag, dit is op 11 april 1982.
In het aanvangsjaar van het planetarium (1786) was de berekening wel zeer eenvoudig: de
lezer mag zelf nagaan dat in dat jaar paaszondag op 16 april viel.
BIJLAGE 5
DE PLANETARIA VAN DANIËLRADERMACHER (1794-1797)
Ook Daniël Radermacher, de opvolger van Van de Perre als President der beide Physica's,
heeft zich twee planetaria laten vervaardigen 4 •
In een 'Memorie van diverse giften en presenten, die ik ondergeschreven geduurende
mijn Levensloop aan eenige Corpora, Collegien of Particuliere Persoonen ter Gedachte-
134
nis gegeven hebbe' heeft hij aangetekend dat hij 'Een compleet Planetarium aan het
Natuurkundig Museum en Gezelschap der Dames te Middelburg' heeft geschonken, en
'Een Dito aan het Vlissingse Genootschap der Wetenschappen te Vlissingen'5.
De aard van deze beide planetaria was echter veel bescheidener dan het Planetarium van
Van de Perre. We worden hierover ingelicht door twee bewaard gebleven nagenoeg
identieke handschriften, die de handleiding bevatten van enkele voordrachten die Daniël
Radermacher met zijn Planetarium heeft gehouden voor de Natuurkundige Gezelschappen
der Heeren en der Dames, in de jaren 1794 en 1797".
In tegenstelling tot het planetarium van Van de Perre blijkt Radermachers planetarium
geen enkele mechanische constructie te bevatten, laat staan dat het door een uurwerk zou
zijn voortbewogen. Het geheel is wel zeer simpel zo blijkt, en beoogt slechts een
illustratie te geven bij een betoog over het planetenstelsel.
Op een 'Tafeltoneel' waarop de planeetbanen staan geconstrueerd kunnen ronde bollen,
die van een voetstuk zijn voorziep, worden geplaatst en verschoven. Door nu deze bollen
als schaakstukken te verschuiven en in verschillende karakteristieke standen te plaatsen
kunnen verschillende 'Hemelloopkundige ' verschijnselen worden gedemonstreerd en
besproken 7 •
In zijn lesnotities noemt Radermacher het dan ook een' op zig zelf staand Planetarium' of
een 'Los verzetbaar planetarium, waarinne geobserveerd is de grootte van ijder Planeet'.
Uit deze laatste opmerking blijkt al dat een van de voornaamste doelstellingen van
Radermachers planetarium was het in onderlinge verhouding laten zien van de verschillende
planeten of' Hemelbollen'.
Het geheel bestond uit 23 losse stukken, voorstellende de zon, ('met derzelver aan
verandering onderhevig zijnde vlakken'), de planeten Mercurius, Venus, Aarde, Mars,
Jupiter, Saturnus ('met desselfs verligten ring') en Uranus, alsmede de manen bij de
Aarde (I), Jupiter (4), Saturnus (8) en Uranus (2).
De bol die de zon voorstelde kon ook verwijderd worden en vervangen door een stelsel
van vier kaarsen, waarmee dan genoeg licht kon worden geproduceerd om de conjuncties
(verduisteringen) en schijngestalten te demonstreren. De kasboeken van Radermacher
onthullen de naam van de vervaardiger van deze beide onderwijzende planetaria". Op 12
mei 1794 noteert Radermacher: [aan] 'David Rechter" voor een Los beweegbaar Planetarium,
bestaande uijt 23 stukken, dat ik na mijne gedaane Les in de Physica der Dames aan
hun Eds present gedaan heb, f 26 - 10 - 0'. Het bedrag is in ponden Vlaams, en komt
overeen met f 159,-.
De schenkingsbrief die Radermacher samen met dit planetarium aan de Dames overhandigd
heeft is in 1887 samen met de overige bezittingen van het Dames Physica aan het
Zeeuwsch Genootschap geschonken 10. Het volgens deze schenkingsakte door Radermacher
zelf ontworpen planetarium was toen waarschijnlijk al niet meer aanwezig.
Evenmin is er nog een spoor terug te vinden van het tweede en identieke planetarium dat
in 1797 door Radermacher aan het Zeeuwsch Genootschap te Vlissingen is geschonken.
Ook nu is het bedrag dat David Reghter er voor ontving weer in de kasboeken terug te
vinden: f 30 - 18 - 4 Cf 185,50). Kennelijk had Reghter er een fraaiere uitvoering aan
gegeven. Ook het Natuurkundig Gezelschap heeft nog een les met dit planetarium mogen
beleven.
In het familie-archief Schorer berust nog een gedrukte convocatie van dit Gezelschap met
de volgende inhoud: 'Op verzoek van sommige Leden van het Natuurkundig Gezelschap
in het Museum, is de Les van Maandag den 24 April 1797 door den Praesident Radermacher,
met overleg van den Ascessor de professor Ballot overgenomen, zullende
handelen over ons SONNESTELSEL, en STARRENHEMEL' .
135

Het is bijzonder jammer dat deze hulpstukken hier verdwenen zijn, daar het vaste
(aard-) rad bij dit Zeeuws planetarium 32 tanden bevat, en aldus niet kan worden
nagegaan welke correcties door Van den Eeckhout zijn toegepast. Overigens moet
het werken met deze hulpstukken bijzonder lastig zijn geweest, vanwege de slecht
toegankelijke kast. Soortgelijke hulpstukken vindt men afgebeeld bij Wheatland
1968,50, en King & Millburn 1978,203. Ze zijn door navolgers van Martin aan het
eind van de achttiende eeuw veelvuldig vervaardigd.
11. Johan Pieter Fokker(1755-1831) tevens geneesheer te Middelburg. Zie: Fokker 1901,
48-51. Vgl. ook: Krom 1795,3, waaruit blijkt dat Fokker normaliter voor het Gezelschap
inderdaad de mechanica, en 'de verklaring der eenvoudige en samengestelde
werktuigen' doceerde.
12. Krom 1791,3.
13. Zie hierover vooral: J. Bots, Tussen Descartes en Darwin; geloof en natuurwetenschap
in de l8e eeuw in Nederland, Assen, 1972. Zie ook de fysico-theologische
werken van Ds. H.J. Krom, die hij na deze studie over het planetarium publiceerde:
Krom 179Ib, Krom 1793, Krom 1795, alsmede de verzamelbundel Krom 1796.
14. RAZ, familie archief Schorer, inv.nr. 601.
IV. DE VERVAARDIGING VAN HET WERKSTUK
1. Zeelands Chronyk Almanach 1792,38-39.
2. Krom 1791,11.
3. Zeer opvallend is het grote verschil in de kwaliteit van de uitvoering der koperen
ecliptica en die der drie wijzerplaten. Terwijl de ecliptica gedurende een jaar is
uitgevijld en met gegraveerde zilveren plaatjes is voorzien, zijn de wijzèrplaten
slechts op een uiterst eenvoudige wijze met een pen op karton getekend. Was men
aanvankelijk misschien van plan om zich tot een demonstratie-orrery te beperken, en
is pas later de uitbreiding met klok en wijzerplaten bedacht? Vgl. de opmerking van
Krom, dat hij het werkstuk al gezien heeft lang voordat de 'kostbaare kas' er omheen
zat. (Krom 1791,4.)
4. Veel details betreffende in Middelburg geleefd hebbende personen zijn niet meer te
achterhalen als gevolg van de verwoesting van het Middelburgse stads-archief in
1940. De ondertrouw van Joseph van den Eeckhout met Pieternella Pfeijffer ('beiden
van Middelburg') wordt nog wel gemeld in de gedrukte 'Naamlijst der getrouwde en
overleden personen' aanwezig op het RAZ. (6 juli 1795.) Omstreeks 1809 moet
Joseph van den Eeckhout zijn overleden. Een broer (?) van hem, Pieter Lîmbertus
van den Eeckhout (geb. 22 april 1761) wordt in 1812 eveneens als horlogemaker
vermeld. (Registre Civique.) Diens zoontje Johan Joseph overleed in 1802 in zijn
woonhuis aan de noordzijde van de Dam. De weduwe van Joseph van den Eeckhout,
Pieternella Pfeijffer overleed in 1831.
5. Spierdijk 1965 2 , 130.
6. Dit was zeker zo in de 1ge eeuw. In het Handboek voorden Horologiemaker van T.
van Spanje uit 1864 lezen we althans 'dat men zich in den regel meer op de reparatie,
dan op het maken van nieuwwerk toelegt' (p. 176).
7. Catalogus Van de Perre 1798, 112.
8. Het 'Museum Medioburgense' was een privé-project van Van de Perre. In 1787 had
hij dit gebouw van zijn broer gekocht als huisvesting voor de Middelburgse Tekenacademie,
de beide Natuurkundige Gezelschappen (der Heren en der Dames) en het
Middelburgse Departement van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen.
Bovendien liet hij er in 1789 op eigen kosten 'een publique leesbibliotheek of
Letterkundig kabinet' inrichten, terwijl de tuin aan de broederschap der kruidkundigen
in gebruik werd gegeven. Zie: Van der Palm 1790 en Schoute 1923.
138
9. RAZ, archief Kon. Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, inv .nr. 233 (notulen
Middelburgs Departement), fol. 104vs-I05.
10. Johan George Einwaechter was al op 6 september 1784 als 'Oppasser' bij het
Departement in dienst getreden. Hij fungeerde tevens als Bode bij het Natuurkundig
Gezelschap en de Tekenacademie.
11. Volgens het kasboek van het Departement is Van den Eeckhout in 1809 voor de
laatste maal betaald. In 1810 blijkt zijn taak te zijn overgenomen door Andries
Aarinksen. Deze krijgt dan f 26,-, welk bedrag tot aan het einde van het kasboek (in
1819) aan hem wordt uitbetaald. RAZ, archief Kon. Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen, inv.nr. 236, rekeningen div. jaren.
12. Bibliotheek R. U. Leiden, brievencollectie signatuur BPL 246 (21 maart 1787).
13. Waarschijnlijk Eastland te 's-Gravenhage. (Zie Rooseboom 1950,60.) Een tweetal
passers met micrometerschroef, gesigneerd 'l.F. Robert' zijn in het bezit van Museum
Boerhaave te Leiden.
14. Vgl. Het Verheugd Zeeland, by het plechtig bezoek van Zyne Doorluchtige Hoogheid
Wil/em de Vyfde, ... , den XVIIIden Zomermaand MDCCLXXXVI en volgende
dagen. Amsterdam, by Hendrik Arends, 1787.
15. David Reghter Jzn. (1759-na 1812) was tevens in vaste dienst van het Natuurkundig
Gezelschap. Daarnaast had hij nog een eigen winkel. In de Provinciale Bibliotheek te
Middelburg wordt van hem nog bewaard een Catalogus van Mathematische, Physische
en Andere Instrumenten, Benevens Horologie Maakers, Juweliers, Goud en
Zilversmids Gereedschappen, met derze/ver Pryzen, welke gemaakt en verkogt
worden by D. Reghter }zn. Woonende op de Lange Burgt in het Groot Octant van
Hadley te Middelburg. (z.p., z.j., 4 pp, niet gecatalogiseerd). Zijn weduwe, Maria
Boudrez overleed in 1830.
16. Zie bijlage 1.
17. Van der Palm 1790,31.
18. Van de Perre' s bibliotheek bevatte verschillende boeken met gegevens over planetaria
van verwante constructie; onder meer Martin 1763 en Gallon 1735-1777. Zie
verder hoofdstuk VII.
19. Zie bijlage 2.
20. Vgl. Zeeman 1977.
21. PBZ, Handschriftenverzameling Kon. Zeeuwsch Genootschap, nr. 3567.
22. ArchiefHollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem, correspondentie
1788.
v. DE ONTVANGST VAN HET PLANETARIUM DOOR TIJDGENOTEN
1. Een opmerking over het planetarium komt nog wel voor in het zeer fraaie handschrift
dat door Hendrik Brouwer in 1800 is vervaardigd. Dit bericht is echter vrijwel
woordelijk ontleend aan Zeelands Chronyk Almanach van 1792. (Gemeente Archief
Middelburg, Collectie Brouwer inv .nr. IS.)
2. Krom 1791,5.
3. Zeelands ChronykAlmanach 1792.
4. Zie bijlage 2.
5. Archief van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem. Het
materiaal voor dit gedeelte is ontleend aan de correspondentie over de jaren 1787 en
1788, alsmede de brieven- en notulenboeken van de Maatschappij over dezelfde
periode.
139

6. Christiaan Brunings (1736-1805). inspecteur generaal der rivieren van Holland en
West-Friesland. opziener van 's Gemeenen Lands Werken van Rhynland. Lid van de
Maatschappij sedert 1769.
7. Pybo Steenstra (overl. 1788) was schrijver van verschillende leerboeken, waaronder
de Grondbeginselen der Sterrenkunde, Amsterdam, 1775. Lid van de Maatschappij
sedert 1771. (Zie over hem: Terpstra 1981, 170 en 206.)
8. Steens tra doelt hier op de Franse' Académie des Sciences', die wel een dergelijke
reeks van goedgekeurde uitvindingen en werktuigen uitgaf. (Gallon 1735-1777.)
9. Christiaan Hendrik Damen schreef over barometrische hoogtemeting en luchtballonnen.
Hoogleraar sedert 1785, Lid van de Maatschappij vanaf 1784.
10. Eise Eisinga (1744-1828), wolkammer te Franeker en op het gebied van de astronomie
een volstrekte autodidact, vervaardigde in dejaren 1774-1781 een planetarium in
het plafond van zijn woonkamer. Nog voor de voltooiing van het werk werd een
beschrijving ervan gepubliceerd door de Franekerse hoogleraar Jan Hendrik van
Swinden.
11. Martinus van Marum was tevens directeur van Teylers Museum te Haarlem, en een
zeer veelzijdig natuurkundige. Zeer bekend zijn de door hem uitgevoerde experimenten
op het gebied van de electrostatica. Van Marum's wetenschappelijke aktiviteiten
zijn uitvoerig behandeld in het zes-delige werk Martinus van Marum, Life and Work
uitgegeven op initiatief van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen in de
jaren 1969-1976.
12. Damen refereert hier aan de koperen ecliptica vervaardigd door Jona Francis Robert.
13. De maan heeft op het Zeeuws planetarium inderdaad geen eigen beweging.
14. Vergelijk tabel 2.
15. Vgl. J.G. de Bruijn, Inventaris van de prüsvragen uitgeschreven door de Hollandsche
Maatschappü der Wetenschappen 1753-1917, (Groningen, 1977), nr. 48.
16. Johannes Theodorus van der Kemp (1744-1811), arts te Middelburg van 1782 tot
1792. Werkte intensief samen met Van de Perre binnen het Natuurkundig Gezelschap.
Als docerend lid van dit Gezelschap gaf hij geregeld lessen in het Museum
Medioburgense, onder meer over de zintuigen, de hersenen en door hem genomen
proeven inzake het trommelvlies. Was in 1787 betrokken bij de 'oranjefurie' te
Middelburg, waarbij zijn huis geplunderd werd en hijzelf enige tijd moest onderduiken.
(Onder meer bij Ds. H.J. Krom, met wie hij later het 'Nederlandsch Zendelings­
Genootschap' zou stichten.) (Zie: l.H. Enklaar, Ddevensgeschiedenis van J.H. van
der Kemp tot ZÜn aankomst aan de Kaap in 1799, en Krom 1791b, 270.)
17. Egbert Philip van Visvliet (1736-1799), arts te Middelburg. (Zie: Fokker 1901,174-
175.) Studeerde samen met Van de Perre te Leiden, zoals blijkt uit zijn Album
Amicorum in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (sign. 132 G 40).
18. Onbekend bij Fokker 1901 en Nagtglas 1890.
19. Het was helaas niet te achterhalen op welk planetarium of welk tijdschrift Van de
Perre hier doelt. Zijn opmerking is des te merkwaardiger, daar dit Zeeuws planetarium
duidelijk Engels geïnspireerd is. Mogelijk verwijst hij hier echter naar de manier
waarop de helling der planeetbanen is verwezenlijkt. Een dergelijke oplossing is ook
toegepast op de zeer eenvoudige demonstratie-planetaria van de Franse abbé Nollet.
Vgl. Nollet 1743, VI p. 74 (pI. 5).
20. Krom 1791, p. 4. Een zeer fraai ingebonden exemplaar van de beschrijving wordt
door Krom op 4 juli 1791 aangeboden aan het Middelburgs Departement van het
Zeeuwsch Genootschap. Dit exemplaar is nog ongeschonden aanwezig in de PBZ
(sign. 312 E 84).
21. Zeelands Chronyk Almanach 1792,33.
140
22.
23.
PBZ, Handschriftenverzameling Kon. Zeeuwsch Genootschap, nr. 3567.
De hand waarmee het betreffende manuscript is geschreven vertoont inderdaad een
zekere gelijkenis met het handschrift van een brief van Jacobus Mareeuw , geschre-'
ven op 25 oktober 1781 aan de secretaris van het Zeeuwsch Genootschap te Vhssmgen.
In deze brief openbaart Jacobus Mareeuw zich als de schrijver van een bekroonde
verhandeling over het muntwezen, welke verhandeling is afgedrukt in de Verhandelingen
van het Zeeuwsch Genootschap, dl. IX (1782), 23 e.v. (Zie voor de brief:
RAZ Archief van het Kon. Zeeuwsch Genootschap, inv.nr. 62.)
Jacobus Mareeuw (1742-1808) was koopman in ijzerwaren op de Londense Kaai te
Middelburg. Wanneer in 1798 het kabinet van Mr. J .A. van de Perre geveild wordt
behoort hij tot de belangrijkste kopers van natuurkundige instrumenten. (Volgens
geannoteerde veilingcatalogus in particulier bezit.) Verder is over een wetenschappelijke
interesse van hem niets bekend.
vI. BESCHRIJVING
1. Vgl. Hoitsma 1973.
2. De in 1781 door Herschel ontdekte planeet Uranus ontbreekt. Op de schaal van dit
planetarium zou deze planeet overigens niet zijn onder te brengen. Bij Saturnus zijn
vijf manen, bij Jupiter vier aangebracht. Deze manen zijn door kleine parels aangegeven.
3. De Kanter & Dresselhuis 1824, 134.
4. Op een foto uit 1928 is de kijker nog aanwezig. Zie: Van Wijk 1928,365.
5. PBZ handschriftenverzameling Kon. Zeeuwsch Genootschap, nr. 3567.
6. Vgl. Hoitsma 1973, 122.
7. Idem, 124.
8. Idem, 125; King & Millburn 1978,224.
9. Vgl. De Kanter & Dresselhuis 1824, 134.
VII. HET PLANETARIUM VERGELEKEN MET ANDERE ORRERIES
1. Millburn 1973,387 n. 43; Millburn 1976,97; King & Millburn 1978, 107.
2. King & Millburn 1978,92-93 ..
3. King & Millburn 1978, 106-113.
4. Vgl. Spierdijk 1965', 86e.v.
5. Een beschrijving van dit planetarium is in 1703 in het Latijn gepubliceerd. Een
Nederlandse vertaling door J.A. Volgraff en D.A.H. van Eck is opgenomen in
hetzelfde werk als Van Wijk 1928. Uitvoeriger informatie omtrent dit planetarium is
te vinden in deel 21 van de Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, ('s-Gravenhage,
1944), alwaar ook een Franse vertaling van Huygens' geschrift.
6. Zie voorgaande noot, en King & Millburn 1978, liS.
7. Millburn 1973, 394. De eerste Engels-talige publicatie waarin de methode van de
kettingbreukontwikkeling wordt uitgelegd verscheen bijvoorbeeld pas in 1772.
8. Dekker 1955; Rooseboom 1950,53. Zie ook Van den Dam 1754.
9. Koelbloed 1972.
10. Vgl. King & Millburn 1978, 112-113.
11. G. Doorman 1940,309. (Octrooi van de Staten van Holland en West-Friesland, mei
1738.)
141

BIJLAGEN
1. Hier breekt het handschrift af. Ook in andere versies van deze beschrijving wordt
deze naam opengelaten. Wel wordt in het handschrift Mareeuw (7) nog vermeld dat
de tekeningen vervaardigd zijn door J. de Feijter, , Stads-Fabriek te Middelburg'.
2. Aanwezig in twee identieke afschriften in de PBZ (handschriftenverzameling Kon.
Zeeuwsch Genootschap 3567).
3. Fragment uit bundel handschriften genoemd in voorgaande noot, en geschreven door
een geheel van de rest afwijkende hand. Het betreft hier een les met nu niet meer
aanwezige hulpstukken.
4. Zie voor Daniël Radermacher (1722-1803): H.C.M. Ghijsen, 'Zeeuwse vrienden van
Betje Wolff-Bekker', ArchiefZGW 1970,16 e.v.
5. RAZ, familiearchiefSchorer, inv.nr. 1017.
6. Het eerste handschrift berust in het Zeeuws Museum, en is afkomstig van het
Natuurkundig Gezelschap, dat bij de liquidatie van haar instrumentencollectie in
1917 besloot dit handschrift te schenken aan het Zeeuwsch Genootschap 'dat in het
bezit van dit planetarium is'. (Notulen ledenvergadering Natuurkundig Gezelschap,
4 april 1917.) Men heeft toen het planetarium van Radermacher verward met dat van
Mr. Van de Perre. (Evenals Mr. K. Heeringa in het Gedenkboek uitgegeven ter
gelegenheid van het anderhalve eeuwfeest van het Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen te Middelburg, (Middelburg, 1919),21.)
In het jaarboek van het Genootschap wordt de aanwinst beschreven als 'de beschrijving
van het planetarium des Genootschaps door D. Radermacher van Nieuwerkerk,
ontvangen door bemiddeling van de leerling Campert der H.B.S.'. Kennelijk had
deze leerling het handschrift aangetroffen tussen het restant van de instrumenten die
door de Rijks H.B.S. voor f 50,- van het Natuurkundig Gezelschap waren aangekocht.
(Zie: Archief ZGW 1918, VIII.) Er is dan kennelijk altijd voldaan aan de
opdracht, die door Daniël Radermacher eigenhandig voor in het manuscript is
geschreven, namelijk:
'Dit Boek dienende voor het los beweegbaar Planetarium diend te blijven berusten in
de Kas daar het zelve in geplaats is; en mag het zelve, nog geene der Instrumenten
behoorende tot de Physica aan Ymand werden uijtgefeend, als met eene Schriftelijke
permissie van den President in der tijd, en onder behoorlijke Recepisse' ! Een
identiek exemplaar van dit handschrift, alleen doorschoten met extra aantekeningen,
bevindt zich in het familie-archief Schorer, inv.nr. 1198 (RAZ).
7. In het Zeeuws Museum wordt nog een vroeg 1ge eeuws onderwijzend planetarium
bewaard, dat gebaseerd is op dezelfde principes. Dit planetarium is kennelijk een
produkt van huisvlijt, gezien de gebruikte zeer eenvoudige materialen, waaronder
vingerhoeden en karton.
8. RAZ, Verzameling Radermacher, inv.nr. 3.'
9. De instrumentmaker David Reghter zijn we al eerder tegengekomen als de opzichter
over de kabinetten van Mr. Van de Perre en de beide Natuurkundige Gezelschappen.
(Zie hoofdstuk IV, noot 15.) In het Museum Boerhaave te Leiden wordt nog een klein
demonstratie-planetarium bewaard, dat is vervaardigd door zijn vader, de Delftse
instrumentmakerJan Rechter (ook wel: Johannes Reghter) (1730-1801). (vgl. Rooseboom
1950, p. 117). Dit planetarium is echter weer gemaakt volgens het vertrouwde
dubbel-conische systeem. Over de toegepaste tandradverhoudingen kon het
museum helaas geen inlichtingen verstrekken.
10. Afgedrukt bij Van Benthem Jutting 1973,28.
I!. RAZ, familie-archief Schorer, inv. nr. 1198. In ditzelfde archief berusten tevens nog
een viertal aanspraken, die Radermacher in zijn functie van President over de beide
'Physica's' heeft uitgesproken (1790,1794,1797).
144
XII. LITERATUUR
Benthem Jutting, W.S.S. van (1969), 'Leendert Bomme 1727-1788, een 18e eeuwse
bioloog te Middelburg', ArchiefZGW, 21-35.
_ 1973, 'Lotgevallen van het Natuurkundig Gezelschap te Middelburg in de 1ge en 20e
eeuw', ArchiefZGW 1972 & 1973.
Bierens de Haan, D. (1883), Bibliographie néerlandaise historique-scientifique, Nieuwkoop,
1960 (Reprint van de editie van 1883.)
Bierens de Haan, J.A. (1952), De Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen 1752-
1952, Haarlem, 1952.
Catalogus van een uitmuntende verzameling van extra fraaije Boeken, ... , verder een
uitmuntend kabinet van Natuurkundige Werktuigen, Schilderijen, bijzonderheden en
Liejhebberyen, alles nagelaaten door mr. J.A. van de Perre, Middelburg, 1798.
Crommelin, C.A. (1955) 'Planetaria, a historical survey', Antiquarian Horology, I, 1955,
70-75.
Dam, J. van den (1754), Korte Verklaaring van een op Nieuw Geinventeert en Gemaakt
Planetarium, Genaamt Sphaera Perfecta, vertoond in deeze Konstplaat. Amsterdam,
1754. (K.B. 's-Gravenhage, sign. 111 B 15 3 .)
Dekker, P. (1955) 'De popularisering der Natuurwetenschap in Nederland in de Achttiende
Eeuw', Geloof en Wetenschap, LIII (1955), 173-188.
Desaguliers, J.Th. (1732a), Korte inhoud der philosophische Lessen van Dr. J.Th.
Desaguliers, Vervattende een kort begrip van de beginselen en gronden der Proefondervindelijke
Natuur-kunde, Amsterdam, 1732.
_ (1732b), Beschryving van het Planetarium, dienende tot een vervolg op den Korten
inhoud der Philosophische Lessen van Dr. J. Th. Desaguliers, Amsterdam, 1732.
_ (1734), A course of experimental philosophy, London, 1734.
In het nederlands vertaald als:
_ (1736), De Natuurkunde uit Ondervindingen Opgemaakt, Amsterdam, 1736; een tot
drie delen uitgebreide herdruk verscheen in 1751.
_ (1751), zie: Desaguliers 1736.
Doorman, G. (1940), Octrooien voor uitvindingen in de Nederlanden uit de 16e - 18e
eeuw, 's-Gravenhage, 1940.
Fokker, A.A. (1901), Levensberichten van Zeeuwsche Medici, Middelburg, 1901.
Gallon, J .G. (1735-1777), Machines et inventions approuvées par I'Académie Royale des
Sciences depuis son établissementjusqu'à présent, (VII vol.), Pans.
Hoitsma, H. (1973), 'Het Zeeuws Planetarium', Chronos, vakblad voor de uurwerkenbranche,
XXIII, nr. 8 (25 a['lriI1973).
Hooykaas, R. (1971), Geschiedenis der Natuurwetenschappoen, van Babel tot Bohr,
Utrecht, 1971.
_ (1977), 'De natuurwetenschap- in de eeuw der genootschappen', NG 200, jubileu.muitgave
van het Natuurkundig Gezelschap te Utrecht, Utrecht, 1977; ongewijzigde
herdruk in : H.A.M. Snelders & K. van Berkel (eds.), Natuurwetenschappen van
Renaissance tot Darwin, thema's uit de wetenschapsgeschiedenis, Den Haag, 1981,
131-167.
Kanter, J. de & J. Ab Utrecht Dresselhuis, (1824), De provincie Zeeland, Middelburg,
1824. (Reprint: Vlissingen/Schiedam, 1977).
King, H.C. & J.R. Millburn (1978), Geared to the Stars; the evolution ofplanetariums,
orreries and astronomical clocks, 1'oronto, 1978.
145

Koelbloed, D. (1972), 'En Amsterdams Planetarium uit 1756', Hemel en Dampkring,
LXX (1972), 143-150.
Krom, H.J. (1971), Kort ontwerp eener beschryving van het Planetarium staande in het
Museum Medioburgense, voorgeleezen in het Middelburgsch Departement van het
Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, Middelburg, 1791.
- (1791 b), De geschiedenis van de Schepping opgehelderd en verdedigd in eene Leerrede
over het eerste hoofdstuk van Genesis (Middelburg, 1791; ook opgenomen in Krom
1796.
- (1793), Betoog dat de beoefening der Natuur- en Sterrekunde niet strydig is met de
erkentenis der Godlyke Openbaaring, en den Geopenbaarden Godsdienst van Jesus
Christus, voorgelezen in het Natuurkundige Gezelschap te Middelburg, Middelburg,
1793; ook opgenomen in: Krom 1796.
- (1795), De Waarde der Horoscoopkunst, of Zedig Onderzoek over het bestaan en de
nuttigheid der Astrologie, ofSterrenvoorzegkunde, Middelburg, 1795.
- (1796), Godgeleerde, Uitlegkundige en Wüsgeerige Verhandelingen, (2 delen), Middelburg,
1796.
Lalande, J. (1772), Astronomie, Paris, 1772.
Lieburg, M.J. van (1978), 'De Geneeskunde en Natuurwetenschappen binnen de Rotterdamse
Genootschappen uit de 18e eeuw', Tüdschrifi voor de Geschiedenis der
Geneeskunde, Natuurwetenschappen, Wiskunde en Techniek, I (1978) 14-22, 124-
143.
Man, J.e. de (1856), 'Leonardus Stocke, Eene historische bijdrage', Ned. TÜdschr. v.
Geneeskunde, Il (1856), 3-30.
Martin, B. (1763), Algemeene Oefenschoole van Konsten en Weetenschappen, Amsterdam,
1763-1782; (6 delen in 30 banden). Deze merkwaardige periodiek is een door de
Amsterdamse uitgever Pieter Meijer vermeerderde vertaling van het door B. Martin
van 1755-1765 geredigeerde tijdschrift 'The General Magazine of Arts and Sciences'
(6 vols., London). Het eerste deel (3 bdn) is ook afzonderlijk uitgegeven onder de
titel: 'Wijsbegeerte voor Jonge Heeren en Jufferen', Amsterdam, 1763.
Miliburn, J .R. (1973) 'Benjamin Martin and the development of the orrery', British
Journalfor the history of Science, VI, nr. 24, (1973), 378-399.
- (1976), Benjamin Martin, Author, Instrument-maker, and Country Showman, Leyden,
1976. (Science in history, vol. 2.)
Musschenbroek, P. van (1736), Beginselen der Natuurkunde, Beschreven ten dienste der
Landgenooten, Leyden, 1736. (Tweede editie: 1739.)
Nagtglas, F. (1865), 'Jan de Munck, stadsarchitect te Middelburg', Zeeuwsch Jaarboekje
en Middelburgsche Naamwyzer, 1865,9-21.
- (1890), Levensberichten van Zeeuwen, zünde een vervolg op P. de la Rue, Geletterd,
Staatkundig en Heldhaftig Zeeland, Middelburg, 1890-1893 (2 delen).
Noliet, Abbé J .A. (1743), Leçons de physique expérimentale, (6 vol.), Paris.
Palm, J .H. van der (1790), Lofreden op den Hoogwelgeboren Heer Mr. Johan Adriaen
van de Perre, ... , uitgesproken in de vergadering van het Middelburgsch Departement
van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te Vlissingen den 26
november 1790, Middelburg, 1790;
Ook verschenen in Verhandelingen ZGW, XV (1790), 1-58.
Rooseboom, M. (1950), Büdrage tot de geschiedenis der instrumentmakerskunst in de
noordelijke Nederlanden, Leiden, 1950.
Schepman, J.T.H.C. (1971), 'Philippus Lansbergen 1561-1632', Zeeuwsch Tüdschrift,
XXI (1971) nr. 2, 37-42.
146
Schortinghuis, H. (1786), 'Beschryving van een nieuw Lunarium of Starrekundigen
Maanwyzer, ter onderrichting in, en gemaklyke waarneeming van de Byzonderheden
van den omloop der Maane om de Aarde, uitgedacht en aan het Zeeuwsch Genootschap
der Wetenschappen te Vlissingen ter beoordeeling toegezonden',' Verhandelingen
ZGW, XII (1786), 251-295; Ook afzonderlijk uigegeven: Middelburg, P. Gillissen,
1786.
Schoute, D. (1923), 'De geschiedenis van het Natuurkundig Gezelschap te Middelburg',
ArchiefZGW, 1923,1-34.
Snelders, H.A.M. (1976), 'De beoefening van de Natuurkunde door de gegoede burgerij
uit de achttiende eeuw', Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw, no. 21-32 (1976),
3-24.
_ (1979), 'Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in de periode
1778 tot 1816', Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw, nr. 41-42 (1979), 62-90.
Spierdijk, e. (1965), Klokken en klokkenmakers; zes eeuwen uurwerk, 1300-1900, Amsterdam,
1965 (tweede herziene druk).
Stocke, L. (1746), Afscheids-redevoering over de voornaamste voorwerpen der Natuuren
Bespiegelende Ontleedkunde; uitgesproken te Middelburg den 5 maart 1746, toen
hy van woonplaats naar Utrecht veranderde, Utrecht, 1746.
Terpstra, H. (1981), Friesche Sterrekonst; geschiedenis van de Friese sterrenkunde en
aanverwante wetenschappen door de eeuwen heen, Franeker, 1981.
Unger, W.S. (1957), Catalogus van de historisch-topografische atlas van het Zeeuwsch
Genootschap der Wetenschappen, deel IV, Middelburg, 1957.
Wheatland, D.P. (1968), The Apparatus ofScience at Harvard 1765-1800, Harvard, 1968.
Wijk, W.E. van (1928), 'Lijst van in Nederland vervaardigde planetaria, benevens van
door buitenlanders vervaardigde planetaria die in Nederland aanwezig zijn', in: E.
Havinga, W.E. van Wijk en J.F.M.G. D'Aumerie, Planetariumboek Eise Eisinga,
Arnhem, 1928,351-381.
Zeelands Chronyk Almanach voor 1791 en 1792, Middelburg, by P. Gillissen, 1792.
Zeeman, J. (1977), De Nederlandse Staande Klok, Assen/Amsterdam, 1977.
Zinner, E. (1972), Deutsche und Niederländische Astronomische Instrumente des Il.-
18. Jahrhunderts, München, 1972. (Oorspronkelijke uitgave 1956.)
147

XIII. VERANTWOORDING VAN DE ILLUSTRATIES
1. RAZ, Historisch-topografische Atlas "Zelandia Illustrata" van het Kon.
Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, (Catalogus Unger 1957), IV, 718.
2-5. PBZ, Handschriftenverzameling ZGW, vnr. 3567. Serie van vier tekeningen van
het planetarium door J. de Feijter, 1786.
6. PBZ, sign. 312 E 84.
7. Gravure door M. de Sallieth. Foto Iconographisch Bureau, 's-Gravenhage. (Zie
ook: Zelandia Illustrata, IV, 559.)
8. Foto A. Verburg, Middelburg. De op de foto zichtbare afdekstukken zijn al vanaf
1822 buiten gebruik. In dat jaar is een aantal glazen raamwerken vervaardigd,
waardoor de koperen ecliptica continu zichtbaar is. Deze glazen raamwerken zijn
ook nu nog in gebruik, terwijl de acht eikenhouten dekstukken in het inwendige
van het voetstuk zijn opgeborgen.
9-12a. Foto'sJ.H. KluiverenA. Verburg.
12b. RAZ, Archief KZGW nr. 238. Bijlagen bij de rekeningen van het Middelburgs
Departement.
14. Uit: J. Pigeon, Description d'une Sphère Mouvante par Ie moyen d'une Pendule,
Paris, 1714.
13,15. Uit: Martin, 1763, dl. 1.
16. Uit: Van den Dam, 1754.
ILLUSTRATIES IN DE TEKST:
- De" Afbeelding van het Planetarium in het Musaeum te Middelburg" is oorspronkelijk
verschenen in Zeelands Chronijk Almanach voor 1791 en 1792 (zie ook: "Zelandia
Illustrata" III, 500).
- "Het Gebouwen Observatorium gesticht door J. de Munck te Middelburg" (1735)
staat gegraveerd op de titelpagina van J. de Munck, De Groote Zon Eclips, dewelke
voorvallen zal op den 25 July 1748, Middelburg, 1748. (Zie ook: "Zelandia Illustrata" ,
Il,685.)
- De tekeningen van het planetarium zijn van de hand van de heer H. Hoitsma te
Middelburg.
148 Afb. 1. Silhouet van Mr. J.A. van de Perre (1738-1790).

Vier tekeningen van het planetarium door J. de Feijter, 1786; Afb. 2: totaalaanzicht. Afb. 3. Het planetarium na verwijdering van de afdekstukken.
PL

Afb. 4. Doorsnede van het planetarium.
Afb. 5. De vier wijzerplaten en het bovenaanzicht van de planeten.
PL.

Afb. 8. Overzicht van de architectuur: het planetarium met de originele afdekstukken.
Afb. 9. Enige details van het uitwendige.

Afb. la. Het planetarium in geopende toestand.
Afb. 11. Enige details van de planeten.

Afb. 12a. Onderaanzicht van de tandwielkast, met signatuur door Van den Eeckhout.
Afb. 12b. Kwitantie, getekend door Van den Eeckhout, wegens onderhoud van het
planetarium.
Afb. 13. Een Engelse "Grand Orrery"

Afb. J6. De "Sphaera Perfecta" van Jan van den Dam.