Vladimir Poetin - Pauw & Witteman

Vladimir Poetin

Eveneens van Peter d’Hamecourt verschenen bij Conserve in
de reeks van NOS-correspondenten
Moskou is een gekkenhuis – Verhalen over een wereldstad
Petersburg, paradijs in het moeras – mythes over een dramatisch
wereldwonder
Russen zien ze vliegen – Een reis van communisme – via
perestrojka – naar Poetinisme
Leven als God in Rusland – De Datsja-keuken van Peter
d’Hamecourt en Julia Klotchkova
Toen Napoleon Maly verliet – Ooggetuigen van de bewogen
geschiedenis van een Russische provinciestad

Peter d’Hamecourt
Vladimir Poetin
Het koningsdrama
U I T G E V E R I J C O N S E R V E

Uitgeverij Conserve en Drukkerij Bariet vinden het belangrijk
om op milieuvriendelijke en duurzame wijze met de natuurlijke
bronnen om te gaan.
CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek, Den Haag
d’Hamecourt, Peter
Peter d’Hamecourt – Vladimir Poetin – Het koningsdrama
Schoorl : Conserve
ISBN 978 90 5429 317 0
NUR 301/321
Trefw.: Poetin, Rusland
© 2011 Peter d’Hamecourt en Uitgeverij Conserve
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar
gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, e-book of op
welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgever.
No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint,
microfilm, e-book or any other means, without written permission
from the publisher.

‘Slechts hij verdient de vrijheid en het leven, die dagelijks ze
veroveren moet.’
Uit Goethe’s Faust
Nobelprijswinnaar Andrej Sacharov (1921-1989) liet zich
leiden door Goethe’s woorden in zijn strijd tegen het onmenselijke,
autoritaire regime in het Kremlin in de Sovjettijd. Hij
leverde jarenlang een bizarre en tegelijk heroïsche strijd met
de KGB. Vladimir Poetin heeft, volgens zijn eigen woorden,
vijftien jaar lang deze onderdrukkingsmachine van het Sovjetregime
‘met plezier’ gediend. Sacharov schreef in 1974 dat
hij hoopte dat over vijftig jaar de Russische staat zich humaan
zal gedragen en de Russische burger in volledige vrijheid
zal leven. Er is nog tijd die droom te laten uitkomen...

Inhoud
Een monarchie à la Russe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 009
De straatvechter vindt zijn weg . . . . . . . . . . . . . . . . . . 052
De tsaar zoekt een kroonprins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 085
Stabiliteit aan de macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
De dictatuur van de soevereine democratie . . . . . . . . . 153
De nationale leider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Het Plan Poetin, koning voor het leven . . . . . . . . . . . . 220
Epiloog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

Een monarchie à la Russe
Op weg naar een machtsgreep? Of in elk geval onderweg
naar zijn vrienden die in Moskou al druk in de weer zijn om
een machtsovername voor te bereiden? De voortzetting van
een sluipend proces richting de top? De vraag ‘Kto V.V. Poetin?’
(Wie is V.V. Poetin?) is als publicrelationsstunt nog niet
gelanceerd. Vladimir Vladimirovitsj Poetin komt op de televisiebeelden
uit 1996 over als een eenzaam, maar niettemin
vastberaden man die een nieuwe fase in zijn leven tegemoet
gaat. Hij is zeker geen ‘mister nobody’ in zijn geboortestad
Sint Petersburg. De judoka met de zwarte band heeft in het
publieke leven in de rangen van de lokale staatsmacht al een
plaats veroverd.
Samen met zijn voormalige KGB-kornuiten voelt hij dat er
meer in zijn leven zit dan een plek in de schaduw van de centrale
macht. Zijn vertrek uit Sint Petersburg is aanleiding
voor een uitgebreid interview op een van de lokale televisiezenders.
Een grijze, ambtelijke muis, zoals hij een paar jaar
later tijdens zijn sprint naar de hoogste macht in het land in
de media wordt gepresenteerd, is zo’n royale mediabelangstelling
vanwege zijn verhuizing nauwelijks waard. Het interview
bewijst dat er van een ‘grijze muis’ geen sprake is.
Hier is een man die recht op zijn doel afgaat. Het aureool
van de macht zweeft al rond zijn kruin. Dat zijn einddoel de
positie van gekozen monarch zal zijn, kan op dat moment
niemand bevroeden.
Het contact onder de voormalige officieren van de lokale
KGB in Petersburg is hecht en de gezamenlijke ambitie gren-
– 9 –

zeloos groot. Vladimir Vladimirovitsj Poetin is de centrale figuur
om wie alles draait in de vriendenclub. Hij leert het
snelst in de school van Anatoli Sobtsjak, de eerste gekozen
burgemeester van de stad aan de Neva. Die is begin jaren 90
een man van nationaal aanzien als een democraat van het
eerste uur. Een onder de studenten van de rechtenfaculteit
van de universiteit van Petersburg populaire professor. Poetin
is nog bij hem afgestudeerd.
Poetin ervaart in het Smolny onder de vleugels van Sob -
tsjak dat macht en kapitaal hand in hand gaan in het nieuwe
Rusland. Het Smolny-paleisje is gesticht door Catharina de
Grote. Zij vestigt er een pensionaat in voor adellijke meisjes.
Zij die met goed gevolg deze strenge opleiding afronden dragen
hun hele leven trots de Catharina-broche. Dames met
een dergelijke broche zijn begeerde huwelijkskandidaten
voor de adellijke jongemannen.
Vladimir Lenin neemt er zijn intrek als hij de revolutie en
de Sovjetstaat afkondigt in 1917. Als Petersburg, Petrograd
in die jaren, zijn status als hoofdstad verliest, verhuist de
Sovjetmacht naar het Kremlin in Moskou en trekt het lokale
partijbestuur in het statige complex. Als Lenin sterft in 1924
wordt Petrograd Leningrad, maar het Smolny blijft. In 1991,
na de omwenteling, neemt het democratische gemeente -
bestuur er zijn intrek. Een van de eerste besluiten die de democraten
nemen is om terug te keren naar de historische
naam Sint Petersburg.
De sfeer van het meisjesinternaat is in het Smolny niet
meer terug te vinden. Er is wel sinds enkele jaren een museumkamer
ingericht die herinnert aan dat verre verleden. Het
gebouw, met zijn krakende parketvloeren in zijn lange en
hoge gangen, ademt nog steeds de Sovjetsfeer.
Poetin treft in het Smolny een slecht ontwikkeld gevoel
voor mijn en dijn aan. De sfeer bestaat niet alleen daar maar
in het hele land. Buitenlandse zakenmensen die hoge ambtenaren
willen spreken, tot aan de burgemeester aan toe, beta-
– 10 –

len voor een belet vijfhonderd tot duizend dollar. Of Poetin
en burgemeester Sobtsjak zelf in dat tarievensysteem zijn opgenomen
of dat alleen hun ondergeschikten deze bedragen
innen is niet bekend. Duizend dollar is in die dagen een fors
bedrag in het verpauperde Petersburg.
In Moskou bestaat eenzelfde systeem in die jaren, tot op
het hoogste niveau. Ik wil een interview met de kleurrijke vicepresident
Aleksandr Roetsjkoj. De straaljagerpiloot is
steeds meer een blok aan het been voor president Boris Nikolajevitsj
Jeltsin. Hij maakt er geen geheim van koffers aan
belastend materiaal te verzamelen tegen Jeltsin en diens entourage.
‘Het is een corrupte bende in het Kremlin,’ zal hij
later in het interview zeggen. Zijn medewerkers bieden aan
het interview te organiseren, kosten duizend dollar.
Ik krijg het advies de betaling te melden aan Sergej Stepa -
sjin. Hij is een jonge ex-KGB-agent uit Sint Petersburg. Hij is
een van de mensen uit Poetins vriendenclub die de toekomstige
president vooruit is gesneld naar de hoofdstad. Hij
brengt het later nog tot directeur van de binnenlandse veiligheidsdienst
FSB en zelfs korte tijd tot premier onder Jeltsin.
Maar als ik de betaling van duizend dollar meld is hij nog
slechts belast met een onduidelijke baan in de persoonlijke
veiligheidsdienst van Jeltsin. Hij noteert ietwat verveeld ons
verhaal en lijkt niet erg geïnteresseerd. Of althans de betaling
komt hem niet vreemd voor. Hij is nu, onder Poetin, hoofd
van de Rekenkamer. Gestoken in een merkwaardig zwart
uniform zie ik hem nog wel eens een interview geven op een
van de televisiekanalen over het werk van zijn controlerende
instituut. Mijn duizend dollar van toen en de juiste besteding
van de overheidsgelden die hij nu controleert lijken hem niet
echt te interesseren. Hij is voornamelijk trots op zijn uniform.
Het gerommel in de marge is een erfenis van de collectieve
armoede van de Sovjetstaat. De overheid en de burgers dienen
levert een bescheiden traktaat op, maar opent wel de
– 11 –

weg naar bronnen van inkomsten die regeringsfunctionarissen
in dit land tot de klasse der rijken verheffen.
Sobtsjak blijkt een meester in het aanboren van die bronnen.
Een gretig doorverteld verhaal in de stad is dat de burgemeester
ooit met een koffertje, inhoudende een miljoen
dollar in cash, arriveerde op de Londense luchthaven
Heathrow. Hij verzuimde het geld te declareren. Een diplomatieke
interventie moest de geldkoerier uit de problemen
helpen. Een waar verhaal? Het is zo hardnekkig dat niemand
aan het waarheidsgehalte twijfelt.
De procureur-generaal van Rusland, Joeri Skoeratov,
neemt Sobtsjak enkele jaren na diens aftreden als burgemeester
op de korrel en verklaart een ‘harde corruptiezaak’ tegen
Sobtsjak te hebben. Poetin, al gestegen in Moskou tot de
machtige functie van directeur van de veiligheidsdienst FSB
betoont loyaliteit tegenover zijn leermeester en behoedt hem
voor een vernederend verblijf in een strafkolonie. Sobtsjak
en zijn echtgenote, de charmante Ljoedmila Naroesova, zijn
al aan een derdegraads verhoor onderworpen door de procureur.
De ex-burgemeester is zo aangeslagen dat hij na het verhoor
met hartklachten in een ziekenhuis is opgenomen.
Poetin bedenkt een operatie om zijn leermeester uit handen
van justitie te houden. Hij laat hem uit het ziekenhuis
ontvoeren. Een relatie zorgt voor een privéjet die het echtpaar
Sobtsjak van Petersburg eerst naar Helsinki en vervolgens
naar Parijs vliegt. Als het vliegtuig naar de startbaan
taxiet staat FSB-chef Poetin aan de rand van het platform
van de luchthaven Poelkovo van Sint Petersburg. Pas als het
vliegtuig in de lucht is en verdwijnt in de nacht keert hij zelf
terug naar Moskou. Operatie-Sobtsjak geslaagd.
De procureur-generaal heeft het nakijken en zal later nog
de rekening gepresenteerd krijgen voor het steken van zijn
neus in zaken die de elite van Rusland liever niet aan de grote
klok hangt. Achteraf kan Poetins loyaliteit ook te maken
hebben gehad met de betrokkenheid van Poetin zelf bij de
– 12 –

corruptiepraktijken van de burgemeester. Hij is zo intiem
met zijn grote voorbeeld dat hij in elk geval heeft geweten
hoe de burgemeester zijn welstand organiseert.
Poetin is een gretige leerling van Sobtsjak in het begin van
de jaren 90. Hij houdt zijn ambities het liefst schuil achter
een camouflagenet van een dienstwillige klerk van de gevierde
politicus, die zichzelf minimaal als toekomstig president
van Rusland ziet. Poetin lift vooralsnog mee op de bagagedrager
van zijn baas en leermeester, die Petersburg wil gebruiken
als een springplank naar het Kremlin. Aan de rit op
de bagagedrager komt in 1996 een abrupt einde als de kiezers
de democraat afwijzen. Poetin en de zijnen moeten nu
op eigen kracht verder om hun ambities in te vullen.
Mijn vriend Aleksandr, zelf afkomstig uit de KGB-rangen
in Petersburg, heeft geen twijfels over het plan van zijn ex-
KGB-collega’s een gooi te doen naar de macht in Moskou.
‘Volg het patroon vanaf het moment dat Poetin naar Moskou
vertrekt en wie hem zijn voorgegaan en wie hem volgen. Het
heeft alle trekken van een speciale operatie van de siloviki, de
mannen van de machtsstructuren zoals de geheime dienst.’
Is dit het geliefde Russische spel, het denken in complotten?
Nee, houdt Aleksandr hardnekkig vol. ‘Wie heeft de
macht in Rusland? Poetin? Vergeet het, een onzichtbare
structuur achter hem is aan de macht. De altijd en eeuwige
versluiering van de macht. Het gebrek aan een transparant
bestuur. Dat maakt dat Rusland niet vooruitkomt.’ Net zoals
velen die succes hebben in zaken in Rusland houdt hij de
deur naar een westerse bestemming open. Hij vertrouwt zijn
eigen Rusland niet.
Het is zomer 1996. Poetin komt aanrijden in een zwarte
dienst-Volga. Hij heeft een kalfslederen koffertje in de ene en
een onduidelijke, zwarte sporttas in de andere hand. Hij is
gekleed in een zachtgroen confectiepak dat hij ongetwijfeld
bij een van de populaire C&A-achtige winkelketens op de
– 13 –

kop heeft getikt tijdens zijn vele reizen naar West-Europa in
de afgelopen jaren. Voor maatkostuums en populaire merkkleding,
die zijn gedrongen maar van stevige biceps voorziene
lichaam accentueren, is het nog te vroeg. Confectie is een
betere dekmantel. Hij zet geduldig zijn handbagage op de lopende
band voor de veiligheidscontrole op het vliegveld
Poelkovo van Petersburg.
In de VIP-lounge wacht een verslaggever van het Vijfde
Kanaal, het lokale televisiestation van Ruslands tweede stad,
op Vladimir Poetin, de vertrekkende ex-locoburgemeester.
De verslaggever voelt kennelijk het belang van het moment
aan. De onderdanige toon waarop hij zijn vragen stelt doet
vermoeden dat hij Poetin niet alleen goed kent, maar hem
ook als een grote autoriteit ziet.
U gaat in Moskou het onbekende tegemoet?
Poetin: ‘Nee, niet helemaal. Pavel Pavlovitsj Borodin heeft
me gevraagd zijn team te komen versterken. Dat geeft me
een kans deel uit te maken van het team van president Jeltsin
en premier Tsjernomyrdin, dat van Rusland weer een gerespecteerde,
sterke staat wil maken. Mijn politieke gedachten
gaan in dezelfde richting. Ik vind het een eer tot het Jeltsinteam
te behoren.’
Een opmerkelijk commentaar voor iemand die enkele jaren
later de Jeltsinjaren afdoet als chaos en een vernedering
voor Rusland. Op de luchthaven is hij nog altijd in de rol
van de gedienstige klerk, die zich het liefst verschuilt achter
de zittende macht.
Borodin is op dat moment de schatbewaarder van het
Kremlin. Hij beheert het Kremlincomplex, de buitenhuizen
van de president, de sanatoria, de vliegtuigen en de kas van
het presidentiële apparaat. De joviale Borodin, zijn vrienden
noemen hem Pal Palytsj, vergeet zichzelf niet bij het beheren
van dit kapitale bezit. Ook ‘de familie’ zoals Jeltsin en diens
entourage worden genoemd, profiteren van Borodins jongleren
met het staatsbezit.
– 14 –

Pavel Pavlovitsj zal in 2001 in de zogenaamde Mabetexaffaire
nog korte tijd in een New-Yorkse en Zwitserse cel
verdwijnen. Borodin is op weg naar de inauguratie van
George Bush jr. in januari van dat jaar. Op het vliegveld van
New York wordt hij op verzoek van de Zwitserse justitie gearresteerd.
Het Kremlin, waar Poetin intussen de baas is,
reageert geschokt. Er ontwikkelt zich een waar diplomatiek
offensief om Pal Palytsj weer veilig thuis te krijgen. De Amerikanen
leveren hem uit aan de Zwitsers. De autoriteiten
daar zwichten uiteindelijk voor de enorme druk die het
Kremlin uitoefent. Pal Palytsj mag naar huis zonder Kremlingeheimen
te hebben prijsgegeven.
Hoeveel de Zwitserse firma Mabetex, die onder meer de
restauratie van het Kremlin heeft uitgevoerd, aan ‘de familie’
aan steekpenningen heeft betaald zullen we daarom nooit
weten. Het gaat volgens de berichtgeving in die jaren om een
bedrag van dertig miljoen dollar dat Mabetex Borodin heeft
toegestopt om de restauratieklus van enkele honderden miljoenen
dollars in de wacht te slepen. Het douceurtje zorgt
voor een schandaal. Nauwelijks tien jaar later is dat bedrag
peanuts vergeleken bij het nu heersende niveau van corruptie.
Onder Poetin als president stijgt de honger naar materieel
welzijn onder de tsjinovniki, de overheidsdienaren, spectaculair.
Tientallen miljoenen worden honderden miljoenen en
zelfs miljarden. Het totale bedrag dat de corruptie oplevert
dekt, volgens sommige berekeningen, nu al een kwart van
het bruto nationaal product van het land. In een door de oppositionele
Partij voor Volksvrijheid uitgegeven boekje Poetin:
corruptie noemen de samenstellers een bedrag van 300
miljard dollar. De koning Poetin voedt zijn loyaalste onderdanen
met gulle hand.
Medeauteur van het boekje is Boris Nemtsov, onder Boris
Jeltsin vicepremier en gedoodverfde kroonprins. Aanvankelijk
flirt Nemtsov met Poetin, maar de liefde is over. Nemt-
– 15 –

sov leidt een zeer luidruchtige oppositie tegen het regime.
Corruptie is een hoofdthema. Nemtsov: ‘Een van de droevigste
resultaten van het bewind van Poetin is dat Rusland is
weggezakt in het donkere gat van de corruptie. Erger is nog
het feit dat corruptie in de hoogste echelons van de macht in
Rusland in feite is gelegaliseerd. Poetins oude vrienden, die
niemand waren totdat Poetin aan de macht kwam, zijn allemaal
miljardairs. Al die types als Gennadi Timtsjenko, Joeri
Kovaltsjoek, de broers Rotenberg danken allemaal hun fortuin
aan Poetin. Het mag dan ook geen verbazing wekken
dat overal in het land mensen hun leiders na-apen in hun
corrupte gedrag.’
Timtsjenko is samen met een Finse partner, Torbjorn
Tornquist, onder meer eigenaar van het in Zwitserland gevestigde
bedrijf Gunvor, dat een groot deel van de Russische
olie verhandelt in het buitenland. Er is een derde eigenaar
wiens naam niet wordt vrijgegeven. Nemtsov suggereert dat
dat Poetin zelf is. Timtsjenko heeft daarnaast nog andere belangen.
Zijn gezamenlijke vermogen bezorgt hem een prominente
plek in de top 100-lijst van de rijkste mannen van Rusland.
Timtsjenko is een Poetinmaatje uit zijn jongste Petersburgjaren.
Hij zet samen met Arkadi Rotenberg de judoclub
YavaraNeva op, waarvan Poetin de erevoorzitter is. Naar
Arkadi Rotenberg wordt doorgaans verwezen als Poetins judopartner.
Maar hij is meer. Samen met zijn broer Boris leidt
hij een heel conglomeraat aan constructiebedrijven, onder
andere voor het aanleggen van pijpleidingen voor de gas -
industrie. Wegenbouw is een andere activiteit. Ook de broertjes
staan in de top 100 van de lijst van rijkste Russische burgers
die het blad Forbes jaarlijks samenstelt.
Joeri Kovaltsjoek heeft zoveel zakelijke belangen weten te
bundelen dat ook hij een ereplaats heeft onder de honderd
rijksten van Rusland. De lijst van mensen die tot de Poetinconnectie
behoren kan nog verder worden uitgebreid. De
– 16 –

kinderen van deze ‘intieme cirkel’ vinden eveneens hun weg
naar topposities in de aan de staat gelieerde bedrijven.
‘Nepotisme is in het Poetinsysteem alomtegenwoordig,’
schrijft oppositieactivist Boris Nemtsov in een van de boekjes
die hij publiceert in zijn strijd tegen de zittende macht.
Zijn onthullingen zijn niet aangepakt door het Kremlin; dus
moeten we ervan uitgaan dat de inhoud niet ver bezijden de
waarheid zit.
In het jaar 2000 nam Rusland op de wereldranglijst van
corrupte landen de 82e plaats in. De lijst wordt ieder jaar samengesteld
door Transparancy International, een onafhankelijk
instituut dat een oog houdt op de ontwikkeling van
corruptie in de wereld. Tien jaar later is Rusland afgezakt
naar de 146e plaats. Rusland verkeert op die plaats in het gezelschap
van ontwikkelingslanden als Kameroen, Ecuador,
Kenia, Sierra Leone, Oost-Timor en Zimbabwe. ‘Georgië is
opgeklommen naar de 61e plaats op die ranglijst,’ merkt
Nemtsov fijntjes op. Georgië en de president van de voormalige
Sovjetstaat, Michail Saakasjvili, zijn sinds 2008 het mikpunt
van spot voor premier Poetin en president Dmitri Anatolevitsj
Medvedev. Een korte, maar bloedige oorlog over
een van de twee regio’s die zich hebben afgescheiden van Georgië,
Zuid-Ossetië, is de oorzaak van die spot. Het Kremlin
heeft de diplomatieke betrekkingen met het bewind in de
hoofdstad Tbilisi verbroken.
Poetin merkt over Saakasjvili op dat ‘hij hem eens aan zijn
ballen zal ophangen’. En onderkoning Medvedev verklaart
de president van Georgië, die tot tweemaal toe in echte democratische
verkiezingen door de Georgiërs met grote meerderheid
is gekozen, ‘politiek dood’. Het gebruik van stoere,
grove en zelfs schuttingtaal in het openbaar door de bestuurlijke
elite heeft school gemaakt in het Poetintijdperk.
De jonge hervormers in de Kaukasische staat verslaan onder
leiding van Saakasjvili het Kremlinduo op alle fronten.
Ze hebben de corruptie in hun land met succes aangepakt.
– 17 –

Ondanks de korte oorlog in de zomer van 2008 verslaat het
land, dat van natuurlijke bronnen is verstoken, in economische
groei de grondstoffenrijke grote buur Rusland ruim.
Nemtsov: ‘Onder Poetin is de diefstal door de staatselite
gegroeid van slecht tot catastrofaal.’ Een andere klokkenluider,
de populaire blogger Aleksej Navalny, heeft de politieke
partij van Poetin, Verenigd Rusland, betiteld als ‘de partij
van dieven en oplichters’. Op het internet is die benaming
voor de ‘partij van de macht’ sindsdien gemeengoed. Het
Kremlin onderneemt pogingen om Navalny tot zwijgen te
brengen, maar diens populariteit onder het groeiende internetpubliek
maakt elke stap tegen hem contraproductief.
Jevgeni Fjodorov, een lid van de fractie van Verenigd Rusland
in de doema, het parlement, daagt Navalny uit voor een
debat op een van de weinige redelijk onafhankelijke radiostations
in Moskou. Fjodorov wil bewijzen dat de slogan
‘partij van dieven en oplichters’ niet meer is dan demagogie
en het bezoedelen van de goede naam van burgers die het
volk vertegenwoordigen. Navalny laat de arme Fjodorov alle
hoeken van de studio zien. Hij somt een hele lijst van namen
van vooraanstaande leden van het bestuur van de Kremlinpartij
op. Bij allemaal vult hij de bedragen in en legt hij uit
aan welk niveau van corruptie de prominente leden van de
partij schuldig zijn. De lijst en de feiten vallen niet te weerleggen.
Fjodorov rest slechts zich te bedienen van de door Poetin
geïntroduceerde ‘vijanden van het volk’-theorie. Navalny is
een agent van de Amerikanen. ‘Het is algemeen bekend dat
in het Amerikaanse budget grote bedragen zijn bestemd om
Rusland te destabiliseren,’ aldus Fjodorov. Als bewijs voert
hij aan dat vooraanstaande figuren uit de liberale oppositie,
zoals Navalny, wel eens te eten worden gevraagd door de
Amerikaanse ambassadeur.
Navalny verwijt hij het plan van Poetin om ‘het levens -
niveau van de Russen binnen vijf jaar uit te tillen boven dat
– 18 –

van de inwoners van Duitsland te saboteren’. Navalny kopt
de voorzet gretig in. ‘Poetin belooft over vijf jaar de hemel,
Chroesjtsjov beloofde binnen twintig jaar de communistische
hemel. Brezjnev zei dat we al in de hemel leefden. Er is
geen Rus die dergelijke beloften nog gelooft. Iedere Rus kent
de harde realiteit van het leven.’ Stabiele, extreem hoge olieprijzen
zijn nodig om de Russische burger tegen 2020 op het
levensniveau te brengen van de Portugezen, het armste
broertje in de Europese familie.
99 procent van de deelnemers aan een telefonische enquête
onderschrijft de leuze die Navalny heeft bedacht voor de
partij van Poetin, de partij van dieven en oplichters. Fjodorov
moppert tot slot dat het nu eenmaal lastig discussiëren is
met ‘vijanden van het volk’.
‘Corruptie heeft onze economie bij de strot,’ jammert president
Dmitri Medvedev in een toespraak begin 2011. Niemand
is onder de indruk. Zijn speech levert geen publieke
reactie op. De nationale leider Poetin houdt de lippen zelfs
stijf op elkaar. Het kwaad heeft onder zijn bewind ongestoord
kunnen groeien tot een plaag. Medvedev trekt geen
conclusies uit zijn opmerkelijke constatering. Poetin de koning
en Medvedev de onderkoning weten dat rondom hen de
koninklijke entourage steelt en bedriegt, zoals Navalny
voortdurend illustreert met voorbeelden op zijn website
rospil.ru. Rospil is een verwijzing naar het Russische woord
afzagen. Zo noemen Russen het systeem waarin zij met ambtenaren
geld moeten delen. Het duo is zelf kennelijk te nadrukkelijk
betrokken bij het systeem dat sinds 1999 zo is gegroeid
dat het rigoureus aanpakken van het kwaad kan
leiden tot een paleisrevolutie.
Poetin geeft als president zijn eerste Moskouse baas, Pavel
Borodin, een diplomatieke status als secretaris van de Unie
van Rusland en Wit Rusland. Van de Unie tussen beide landen
zal nooit iets terechtkomen. Dankzij zijn non-functie
hoeft Borodin de Zwitserse speurders naar steekpenningen
– 19 –

voor de rest van zijn leven niet meer te vrezen. Dat is wat
Poetin loyaliteit noemt, een eigenschap die de basis gaat vormen
van de machtstructuur die hij opbouwt sinds burgemeester
Sobtsjak hem heeft ingelijfd.
Maar ook in de zaak-Borodin, net als in de zaak-Sobtsjak,
is het loyaliteit met een eigen belang. Ook de corruptieactiviteiten
van Borodin kunnen Poetin als diens naaste medewerker
in zijn eerste Moskouse baan niet zijn ontgaan en wellicht
heeft hij er ook van kunnen profiteren. Loyaliteit en
eigenbelang gaan in beide gevallen vermoedelijk hand in
hand. De arme procureur-generaal Skoeratov, de jager op
corruptie in het hoogste echelon van de macht, loopt zich
uiteindelijk te pletter tegen de Poetinmuur. Bij het uitschakelen
van Skoeratov bedient Poetin zich van een methode die
een karaktertrek van hem blootlegt die we vaker terug zullen
zien in de jaren van zijn bewind: meedogenloos.
Poetin is directeur van de FSB als ‘de familie’, Jeltsins entourage,
vindt dat Skoeratov te veel aan het spitten is in de
naar corruptie geurende gangen van het Kremlin. Poetin
weet raad. Hij heeft bovendien nog een oude rekening te vereffenen
met Skoeratov, die het heeft bestaan zijn leermeester
Sobtsjak lastig te vallen met een corruptieonderzoek. Poetin
laat een compromitterend filmpje produceren waarin de procureur-generaal,
of in elk geval iemand die op hem lijkt, zich
in een VIP-club seksueel laat verwennen door twee gastvrouwen.
Het filmpje wordt in een van de late nieuwsbulletins
van een van de staatskanalen vertoond. Na zoveel jaren terugkijkend
naar de video is het een knullig gemonteerd geheel
en het is zeker niet duidelijk dat de genietende man in de
vage grijze nevel van de zwart-witvideobeelden de procureur-generaal
is.
Het filmpje is slechts een waarschuwing aan Skoeratov.
De procureur-generaal probeert nog tegen te stribbelen,
maar hij verdwijnt uit beeld. Sindsdien is er nooit meer een
serieuze poging ondernomen Kremlincorruptie bloot te leg-
– 20 –

gen. Poetin heeft het filmpje vermoedelijk laten produceren
met het oog op zijn eigen toekomst. Het eerste decreet dat hij
als president ondertekent is een generaal pardon voor Jeltsin
en ‘de familie’. Een document dat hen vrijwaart van juridisch
gewroet in hun financiële verleden. De loyaliteit die we inmiddels
van Poetin kennen in de zaak-Sobtsjak en de zaak-
Borodin breidt zich uit naar Jeltsin en Poetins eigen toekomst.
De woorden dat hij (Poetin) de ‘oorlog verklaart aan’
of ‘de strijd aanbindt met’ de corruptie klinken nauwelijks
geloofwaardig en lijken in strijd met zijn drang naar ‘loyaliteit’.
De verslaggever in de VIP-lounge in 1996 wil weten of Poetin
zich thuis zal voelen in Moskou.
Poetin: ‘Ik ben er niet alleen. Vele Petersburgse vrienden
zijn mij voorgegaan, Aleksej Koedrin, Anatoli Tsjoebajs...’
De ex-locoburgemeester somt een hele rij namen op van
mannen die tot vandaag aan toe tot zijn intieme kring behoren.
Of hij een speciaal iemand heeft om op terug te vallen,
vraagt de verslaggever.
Poetin: ‘Ik heb niemand nodig. Alleen papa en mama vervullen
die rol en die blijven hier in Petersburg.’ Of vrouw
Ljoedmila en zijn dochters Marija en Jekaterina de overstap
naar Moskou leuk vinden weten we niet. Zij komen in het
interview niet ter sprake. De vrouw van een Duitse bankier,
Irene Pietsch, die enkele jaren in Petersburg woont en bevriend
raakt met Ljoedmila heeft over die vriendschap later
een boekje geschreven. De relatie eindigt in 1998. Zij krijgt
een telefoontje van Ljoedmila dat zij helaas de vriendschap
niet langer kan voortzetten omdat haar man een belangrijke
baan in het Kremlin heeft gekregen. De bankiersvrouw laat
in haar boekje doorschemeren dat het huwelijk van de Poetins
nu niet bepaald geluk uitstraalt.
‘Wie het met deze vrouw (Ljoedmila) uithoudt verdient
– 21 –

een monument,’ zou Poetin de bankiersvrouw hebben toegevoegd.
We zien Ljoedmila in Poetins Moskouse jaren nog
maar sporadisch aan zijn zijde. Het boekje van de bankiersvrouw
is nooit in het Russisch vertaald. Het privéleven van
Poetin is verboden terrein. Russen mogen niet weten dat hij
zijn vrouw niet vertrouwt met een creditcard, althans hij
vindt dat ‘economisch niet verantwoord’. Dat is ongeveer de
intiemste ontboezeming die de bankiersvrouw weet op te
dissen.
Poetin ontwikkelt steeds meer het imago van de lonely
wolf van wie we een eerste impressie zien op de Petersburgse
luchthaven Poelkovo in 1996. Dat hij alleen door het leven
gaat strookt weer niet met het beeld van de ideale Russische
man dat zijn propagandamachine probeert rond te bazuinen.
Met zijn gespierde torso trotseert hij de natuur in het Siberische
Altajgebergte waar hij zijn liefde voor de jacht onthult.
Zijn zwarte judoband is altijd bij de hand om de onbevreesde
man neer te zetten. Hij vliegt gevechts- en blusvliegtuigen
of het zijn dagelijks werk is. Hij rijdt Harley’s met bikers. Hij
drinkt niet of zeer matig en dat is de droom van iedere Russische
vrouw, een man die het glas kan laten staan.
Dat zo’n ideale man alleen door het leven gaat is nauwelijks
voor te stellen. Vrouwen moeten bij bosjes voor hem
vallen. Omdat Poetins privéleven om de een of andere reden
een mysterie blijft floreert zijn privéleven in het roddelcircuit.
Bij mijn frequente bezoeken aan Sint Petersburg hoor ik
steeds weer nieuwe verhalen. Ljoedmila, gestrest door het
politieke leven van haar man, is ingetreden in een klooster.
Ljoedmila is permanent in Duitsland, waar zij een kliniek
voor alcoholverslaafden bezoekt. In 2008 krijgen de verhalen
een nieuwe dimensie. De miljardair Aleksandr Lebedev
heeft een populaire krant gelanceerd, De Moskouse Correspondent.
Begin april van dat jaar verrast de krant de wereld
met een knallende primeur: Ljoedmila en Vladimir zijn in het
geheim gescheiden. Eveneens in het geheim zijn er voorberei-
– 22 –

dingen getroffen voor een groot huwelijksfeest in Sint Petersburg,
want de president trouwt met zijn maîtresse Alina Kabajeva.
De krant interviewt zelfs, anoniem, de man van het
cateringbedrijf dat de party moet organiseren.
De 25 jaar jongere Alina haalt een gouden medaille tijdens
de Olympische Spelen in Athene in 2004 op het onderdeel
ritmische gymnastiek. Ze heeft lang donker haar dat
stijl langs haar sprekende gelaat is gedrapeerd. Voor de dan
55-jarige Poetin een keuze voor de jeugd. Alina is net als zovele
andere sporthelden van Rusland toegetreden tot de partij
Verenigd Rusland. Ze bezet zelfs een zetel in de doema.
De wereldpers neemt het nieuws over. De Russische media
wachten op instructies van het Kremlin wat te doen met dit
sensationele nieuws. Later die maand bezoekt Poetin zijn
vriend Silvio Berlusconi. De familie Poetin logeert wel vaker
in het buitenhuis van de Italiaanse premier op Sardinië, Porto
Rotondo. Op een persconferentie mag een journalist uit
de vaste Kremlinpool de president vragen naar het waarheidsgehalte
van het verhaal in De Moskouse Correspondent.
Poetin adviseert de journalisten ‘hun snotneuzen niet in
zijn privéleven te steken om hun eigen erotische gevoelens te
bevredigen. Het verhaal is van a tot z uit de duim gezogen.’
De Moskouse Correspondent gaat kort daarna ter ziele.
De miljardair Lebedev wast zijn handen in onschuld. Hij was
aan het vissen in Siberië op een plek waar zelfs mobiele telefoons
niet werken. Hij heeft daarom geen overleg gehad met
zijn redactie voor deze opmerkelijke publicatie. Dat klinkt
niet erg geloofwaardig. Het gerucht dat Poetin een maîtresse
heeft circuleert al maanden voor de publicatie zowel in Petersburg
als in Moskou.
Lebedev, intussen eigenaar van de Britse kranten The Independent
en Evening News, is zelf afkomstig uit de KGBfamilie.
Hij schuwt de publiciteit niet en schrikt ook niet terug
voor een stunt. Een van de theorieën achter het verhaal is
dat Lebedev betrokken is geraakt bij een vete tussen diverse
– 23 –

KGB-clans. Lebedev zou het verhaal zijn toegespeeld door
een van de strijdende partijen. Het verhaal moet een waarschuwing
zijn geweest aan Poetin dat hij de belangengroepen
die hem in het zadel hebben geholpen en houden machtiger
zijn dan hij zelf is.
De wereldprimeur is vervolgens een eigen leven gaan leiden.
Alina is intussen moeder. Van wie is het kind? Alina
heeft een verpletterend saaie talkshow op een door Poetinoligarchen
gefinancierd tv-kanaal waar niemand naar kijkt.
Alina woont op een hotelcomplex in Sotsji, dat eigendom is
van Ruslands superconglomeraat Gazprom. Het complex
wordt bewaakt door de speciale veiligheidsdienst van het
Kremlin.
Boris Nemtsov heeft in een van zijn anti-Poetinboekjes
een passagierslijst afgedrukt van een vlucht die een van de
Poetin-oligarchen met vrienden heeft gemaakt met zijn privéjet
van Petersburg naar Sotsji, het luxe kuuroord aan de
Zwarte Zee. Poetins vriendenclub vormt de passagierslijst.
Ook hij en Alina maken de vlucht mee. Nemtsov onthoudt
zich verder van commentaar.
In het najaar van 2010 is er een volkstelling in Rusland
die één keer in de tien jaar plaatsvindt. De burgers verdienen
enige aansporing mee te werken aan dit omvangrijke project.
President Medvedev en zijn echtgenote Svetlana zijn uitvoerig
in beeld in alle televisiejournaals. Zij hebben de enquêtrice,
een studente, uitgenodigd in hun buitenhuis voor de thee
aan een royaal gedekte tafel en beantwoorden de vragen.
Daarna zien we premier Poetin met zijn echtgenote Ljoedmila
zittend op een knullig bankje weggeplukt uit een showroom
van Sovjetmeubilair. Er is geen gezellig gedekte tafel
met lekkernijen om de enquêtrice, een jonge studente, te verwennen
zoals bij de Medvedevs. Was er geen gezelliger plek
te vinden in het toch zeer royale buitenverblijf Novo-Ogarjovo?
De studente stelt de onvermijdelijke vraag uit het enquêteformulier:
Burgerlijke staat? ‘Gehuwd,’ antwoorden bei-
– 24 –

den. Het overtuigende bewijs dat er niets aan de hand is met
de relatie van het echtpaar. Het is de enige vraag die hoorbaar
wordt weergegeven in de televisiereportage. Niets is
toevallig in Rusland. Het merkwaardige decor waarin het
echtpaar zit is niet overtuigend genoeg voor de Russische
burger. Er komt geen einde aan de roddels.
Poetin is op weg naar Moskou in 1996. De verslaggever van
het Vijfde Kanaal zwaait een eenzame man uit, die voor de
camera nog maar eens zijn kalfslederen koffertje en zijn
zwarte sporttas op de lopende band van de veiligheidscontrole
zet. Daarna zien we Poetin naar een vliegtuig van Borodins
Kremlinluchtvloot stappen.
De verslaggever verzuimt de vertrekkende ambtenaar te
vragen waarom hij heeft gekozen voor een carrière in de
hoofdstad en hij een aanbod van Vladimir Jakovlev, de nieuwe
burgemeester van Petersburg, om met hem samen te werken
heeft afgeslagen. Het antwoord is eenvoudig. Poetin
heeft een enorme democratische bloedneus opgelopen. Samen
met zijn kornuiten zweert hij: dit nooit meer. Als campagneleider
in de verkiezingen voor het burgemeesterschap
is hij er niet in geslaagd de arrogante Sobtsjak naar een overwinning
en een tweede termijn te brengen. De populistische
Jakovlev heeft Sobtsjak in de campagne neergezet als een
corrupte, incompetente en inactieve bestuurder. Hij heeft
zichzelf aangeprezen als een man die de mouwen opstroopt
en de in armoede gedompelde culturele hoofdstad van Rusland
er weer bovenop zal helpen. De kiezers, het verval van
hun stad overziende, kiezen voor de mannetjesputter in
hemdsmouwen en laten de democraat in driedelig maatpak
vallen als een baksteen.
De Petersburgers zijn met Jakovlev niet veel beter af,
blijkt al snel. Hij regeert Petersburg als zijn privébezit. Spoedig
vullen de straten zich met verhalen over corruptie en nepotisme.
Een kennis die nauw is betrokken bij de viering van
– 25 –

het 300-jarig bestaan van Petersburg in 2003 illustreert de
mate van corruptie als volgt: ‘Het is een soort trechtersysteem
bij het uitvoeren van overheidsprojecten. Van boven
gooi je er tien miljoen roebel in en van onderen komt er een
miljoen uit. Dat is het geld dat rest om het project uit te voeren.’
Mede daarom blijft het wegdek van de Petersburgse
straten ook onder Jakovlev een gatenkaas. Het bewijs voor
de meeste Petersburgers dat het ook met hem niet goed komt
met hun stad.
Verkiezingen waarin het laatste woord aan de kiezers is
hebben sinds de smadelijke nederlaag die Poetin in 1996
heeft moeten incasseren niet meer de voorliefde van de toekomstige
president. Kort na zijn verkiezing tot president in
2000 antwoordt hij op een vraag van een verslaggever of hij
iets ziet in het herstellen van de monarchie in Rusland. Hij
zoekt aarzelend naar zijn woorden, maar de boodschap is
duidelijk: ‘In het algemeen... in een bepaalde periode... op
een bepaalde plaats... onder zekere condities heeft de monarchie
tot de dag van vandaag een positieve rol gespeeld en
speelt die nog... Een monarch hoeft niet na te denken of hij
zal worden gekozen of niet, hij hoeft zich niet met kleinigheden
bezig te houden om het electoraat op de een of andere
manier te beïnvloeden. Hij kan zich bezighouden met het lot
van het volk zonder te worden afgeleid door pietluttig -
heden.’ Nagenoeg iedereen heeft deze aarzelend uitgesproken
woorden over het hoofd gezien. Hier sprak de monarch
zelve.
Maar in Rusland is dat onmogelijk, merkt de journalist
op.
‘Weet je,’ reageert Poetin, ‘zoveel zaken komen ons als onmogelijk
en niet te verwezenlijken voor en dan... pats! Zoals
het was in de Sovjet-Unie. Wie had het voor mogelijk gehouden
dat ze zichzelf te gronde zou richten?’ Noch tijdens zijn
eerste verkiezing, noch tijdens zijn tweede verkiezing wenst
hij een verkiezingscampagne te voeren. ‘Ik ben geen tampon
– 26 –

die moet worden aangeprezen,’ merkt hij fijntjes op. Met tegenstanders
in discussie gaan is al helemaal uit den boze. De
gekozen monarch kent geen tegenstanders.
Zijn voorbeeld op dat punt is Boris Jeltsin. De rijzige volleyballer
uit Sverdlovsk krijgt bij zijn eerste verkiezing in
1990 een eerlijk verkregen mandaat van de kiezers die op
dat moment in een euforische stemming verkeren. Er heerst
een heilig geloof in de nieuwe post-Sovjettijden zonder het
idiotisme van het communistische ideaal.
Zes jaar economisch verval, mede veroorzaakt door de
nalatenschap van de failliete Sovjet-Unie stort het land in een
depressie. Het nieuwe Rusland is opgezadeld met een lege
schatkist. Torenhoge buitenlandse schulden blokkeren de
vooruitgang. Salarissen en pensioenen worden onregelmatig
betaald. Voeg daarbij de gekelderde prijs voor een vat olie
tot tien dollar en de jonge democratische hervormers die Jeltsin
aanvankelijk het vertrouwen schenken staan voor een
onmogelijke taak. Het Russische volk is in korte tijd vele illusies
armer. Het communisme is een ramp, maar de democratie
en de vrije markt leveren het gros van de bevolking
niets anders op dan ellende.
Jeltsin verzuimt, vermoeid geraakt door het interne politieke
geweld, steeds vaker leiding te geven. Zijn slopende levensstijl
eist zijn tol. Hij is meer in het ziekenhuis dan in zijn
kantoor in het Kremlin in 1995. Zijn populariteitsscore
slinkt tot vijf procent. Een kansloze positie in presidentsverkiezingen
die wachten in 1996. Tsaar Boris kan de troon
echter niet verlaten. Te veel oligarchen, de zakenelite die
nauw met de staat is verweven, en wat is gaan heten ‘de familie’
zijn afhankelijk van zijn positie als onaantastbare monarch.
In 1993 heeft Jeltsin zichzelf een grondwet aangemeten
die hem een bijna absolute macht geeft, een tsaar
waardig. Die macht mag niet in verkeerde handen vallen.
In januari 1996 is tsaar Boris daarom in het harnas gehesen
om na een lange tijd buiten beeld te zijn geweest zijn eer-
– 27 –

ste optreden te maken in de verkiezingscampagne. Plaats van
handeling is Jekaterinenburg, het voormalige Sverdlovsk,
waar hij als partijleider met ijzeren vuist heeft geregeerd. De
entourage van de president is zichtbaar nerveus. ‘Komt Jeltsin
ongeschonden deze dag door?’, is op hun gezichten te lezen.
Zijn dochter Tatjana speelt voor het eerst publiekelijk
een vooraanstaande rol bij het voeren van de regie.
De pers is massaal opgetrommeld. Ik sta met mijn cameraploeg
uren te blauwbekken bij twintig graden onder nul
om de herrezen president te filmen en enkele woorden te ontfutselen
één op één op de camera. ‘Maak je geen zorgen. Iedereen
krijgt een beurt,’ spreekt zijn al even nerveuze woordvoerder
mij toe. Op weg naar de zaal waar hij zijn
‘verkiezingsspeech’ zal houden stapt hij inderdaad van camera
naar camera voor het antwoord op een vraag die we mogen
stellen.
‘Boris Nikolajevitsj, hoe voelt u zich?’, is de enige vraag
die uit mijn bijna door de kou verstijfde mond komt. ‘Uitstekend
natuurlijk. Dit is de dag waarop Rusland wordt herboren.’
Tsaar Boris is al weer op weg naar de volgende camera.
De zaal is gevuld met publiek dat als applausmachine moet
dienen. Iedereen vervult zijn rol. Ook Jeltsin, hij blijft overeind.
Zijn stem is onzeker, maar het voortdurende applaus
waarmee zijn niet overtuigende rede wordt onderbroken
geeft het optreden het aureool van een tsaar die klaar is voor
de strijd.
De nationale tv-kanalen zorgen voor een zorgvuldig geregisseerde
registratie die de hele natie moet overtuigen dat
tsaar Boris niet is uitgeteld. Zijn taak is Rusland te behoeden
voor een communistische revanche, is het leidmotief van de
campagne. Een ongekend omvangrijk propaganda-apparaat
bombardeert de Russen met de boodschap die angst moet
inboezemen voor de wraak van de communisten, die het herstel
eisen van de Sovjet-Unie oude stijl en als het moet inclusief
het herstellen van de Goelag, Stalins keten van concen-
– 28 –

tratiekampen. Jeltsin is de enige garantie om het kwaad te
keren.
Jeltsin is zelf overtuigd geraakt van zijn missie. Als ik hem
een jaar na zijn aftreden interview in het ongezellige buitenhuis
Gorki 1 zegt hij: ‘U vraagt me waarom ik in 1996 mij
herkiesbaar heb gesteld ondanks mijn hartkwaal. Wie anders
had het communistische gevaar kunnen keren.’ Er valt
een pauze en er komen tranen in zijn ogen. Zijn dochter Tatjana
vraagt me na het interview de tranen niet uit te zenden.
De leider van de communisten, Gennadi Zjoeganov,
maakt overal in Europa knievallen voor het kapitaal om te
bewijzen dat hij geen herstel wil van de communistische heilstaat.
Hij verschijnt zelfs op het poenerige jaarlijkse Davosforum
om de financiële elite in de wereld te bezweren dat hij
niet meer is dan een sociaaldemocraat bij wie geïnvesteerd
kapitaal veilig is. Die boodschap klinkt ook niet helemaal
oprecht uit de mond van een man die nog nooit in zijn leven
een excuus heeft laten horen aan de nabestaanden van de
slachtoffers van het Stalinregime. Integendeel, hij legt elk
jaar op de sterfdag van de massamoordenaar nog trouw
bloemen bij diens graf in de Kremlinmuur achter het mausoleum
van Lenin.
Niettemin is de communistische dreiging die de Jeltsincampagne
verkondigt lichtelijk overdreven. De getraumatiseerde
Russische kiezers willen zeker geen Sovjet-Unie terug. Ze hebben
daarom geen andere keuze dan hun stem te geven aan de
tsaar en Zjoeganov uiteindelijk in de tweede ronde van de
verkiezingen het bos in te sturen. Zjoeganov dwaalt daar nog
altijd in rond. Zijn liefde voor de sterke hand, de vozjd (leider)
die Stalin was is hij niet kwijtgeraakt. Poetin is voor hem
een bourgeoisaftreksel van de typische Russische vozjd. Bij
gebrek aan beter heeft Zjoeganov zich in de loop der jaren
ontwikkeld tot een trouwe dienaar van de vozjd Poetin. De
tandeloze communistische partij past in het quasidemocratische
stelsel dat Poetin uiteindelijk zal ontwikkelen. Zjoega-
– 29 –

nov is in 2000 en 2008 nog een keer kandidaat bij de presidentsverkiezingen.
In beide campagnes demonstreert hij niet
de wil ook echt het ambt van president te ambiëren. Hij doet
mee om zijn achterban en het Kremlin een plezier te doen. In
2004 sturen de communisten een reservekandidaat het veld in
bij de presidentsverkiezingen. Te worden vernederd in
schertsverkiezingen is voor de oude communist iets te veel om
te kunnen verstouwen. De ‘soevereine democratie’ in Rusland
heeft dan al het niveau bereikt van een moderne versie van
het kiessysteem van de Sovjet-Unie, de gekozen monarch.
Na zijn overwinning in de verkiezingen verdwijnt Jeltsin
meteen voor maanden in het ziekenhuis. Een meervoudige
bypassoperatie maakt in feite een einde aan zijn politieke
loopbaan en verhindert hem in de jaren die komen om zijn
beloften uit de verkiezingscampagne, voorspoed voor iedereen
in een sterk, gerespecteerd en herboren Rusland, waar te
maken.
De verkiezingen hebben wel een einde gemaakt aan elke illusie
dat Rusland op weg is naar een democratie naar westers
model. De stijl die zijn staf heeft ontwikkeld in de verkiezingsstrijd
maakt later school onder Poetin, die de verkiezingstechnologie
verder perfectioneert. Een van de campagnestrategen
van Jeltsin en later van Poetin vertrouwt mij toe:
‘Rusland is niet klaar voor een democratie westerse stijl. Wij
maken de keuze voor de kiezers. En zij hoeven die keuze
slechts te bevestigen.’ Een concept dat ook de Sovjetleiders
hanteren bij het vullen van de zetels in de vertegenwoordigende
organen van partij en staat.
Poetins ideoloog, Vladislav Soerkov, ontwerpt een moderne
variant van het oude Sovjetmodel als antwoord op boze
westerse reacties op het uitblijven van een echte democratie
in Rusland. Hij ontwikkelt de zogenaamde ‘soevereine democratie’.
Het woord soeverein zegt het al: het volk kiest de
soeverein ofwel de vorst die het wordt voorgeschoteld. De
– 30 –

vorst is aan geen enkel gezag ondergeschikt en politieke
competitie is uitgebannen. Poetin wenst niet nog eens, net als
in 1996, door de kiezers te worden verrast.
Het interview dat Poetin geeft op de luchthaven Poelkovo in
1996 bij zijn vertrek uit Petersburg is karakteristiek voor de
interviews die in de jaren daarna volgen. Poetin is nog nooit
echt geïnterviewd. Vragen van journalisten worden zorgvuldig
gewogen. Antwoorden zijn lange monologen. Hij heeft
ook nog nooit een politiek debat gevoerd. Als een monarch
stelt hij zichzelf boven dit soort trivialiteiten van de democratie.
De vraag welk Rusland hem voor ogen staat heeft hij
nog nooit beantwoord.
In de Moskouse boekwinkels zijn vele boeken te vinden
die over het fenomeen Poetin gaan. Sommige zijn ronduit
smaadschriften. Andere zijn werken van communisten die
uitleggen dat ook Poetin deel uitmaakt van het westerse complot
de Sovjet-Unie en Rusland te gronde te richten. Sommige
auteurs proberen serieus te analyseren wat er met Poetins
Rusland aan de hand is, maar de prominentste plaats in de
boekwinkels krijgen de boeken die Poetinvriendelijk zijn.
Zoals het boek Poetin-Medvedev. Hoe nu verder? Een van
de auteurs is Vladimir Solovjov, een tv-presentator die in discussieprogramma’s
vooral zichzelf loopt te promoten als een
slimme jongen. In feite is hij een Poetinadept. Hij is er niet
vies van een schakel te zijn in het fijnmazige propagandanet
dat in de afgelopen jaren door het Kremlin is gesponnen.
Het boek dat Solovjov samen schrijft met Nikolaj Jelobin,
een politicoloog en expert op het gebied van de Amerikaans-
Russische betrekkingen is er een bewijs van. De laatste is er
bij gehaald, zo lijkt het, om het boek een wetenschappelijk
gewicht te geven. Het doel van de schrijvers is voornamelijk
het vergoelijken van alles wat Poetin en zijn kornuiten doen
‘in het belang van een stabiel Rusland’. De kritiek die er is te
lezen is zelden bijtend, maar meer vragend om begrip.
– 31 –

Dat het land vier jaar lang is geregeerd door een tandem,
Poetin als machtige premier en Medvedev als decoratieve
president, doen de scribenten af als iets dat zijn oorsprong
vindt in de Russische geschiedenis.
Peter de Grote moet de macht aanvankelijk delen met zijn
halfzus Sofia. Die machtsdeling loopt uit op een bloedbad.
Stalin deelt de macht met Michail Kalinin. Althans Kalinin is
net als Medvedev een gedienstige klerk bij het administreren
en het medeondertekenen van Stalins misdaden tegen zijn eigen
volk. Leonid Brezjnev heeft een loopjongen in Aleksej
Kosygin. Poetin heeft die merkwaardige traditie opgepikt?
Dat mag volgens de schrijvers zo zijn, maar de grondwet van
Rusland voorziet niet in een tandemocratie.
De schrijvers vergoelijken ook Poetins nogal bloedige eerste
jaren aan de macht. De oorlog die hij ontketent in de
Kaukasus kost het leven aan tienduizenden onschuldige
slachtoffers onder de bevolking. Het leger verliest naar
schatting zevenduizend man en nog eens duizenden soldaten
raken voor het leven verminkt. Het Kremlin heeft nooit de
moeite genomen om de werkelijke dodencijfers te achterhalen
en te onderzoeken. Het geweld dat is losgelaten op
Tsjetsjenië overtreft dat van de eerste oorlog die Jeltsin er
voert van 1994 tot 1996. Ik ben er getuige van. Ik kijk toe,
zorgvuldig onder controle van het leger, hoe zwaar geschut
woonwijken van de hoofdstad Grozny in puin schiet. In de
officiële propaganda heten dit soort beschietingen precisiebombardementen.
Poetin belooft de Russen een korte oorlog
zonder de grote verliescijfers die de eerste oorlog kenmerken.
De oorlog woedt in feite nog steeds en hij is bloediger en
mensonterender dan Jeltsins mislukte strafexpeditie tegen de
Tsjetsjenen. Poetin noemt zijn oorlog ‘een antiterreuroperatie’,
maar zijn oorlog is een voortzetting van een strafexpeditie
tegen niet-etnische Russen met een Russisch paspoort. Dit
keer heeft het geweld zich over de hele Kaukasus uitgespreid.
De islam, de geschiedenis, het streven naar onafhankelijk-
– 32 –

heid spelen allemaal een rol in de opstandige republiek.
Maar met de strijd tegen het internationale terrorisme van
extreme islamitische groepen heeft Poetins operatie slechts
zijdelings te maken.
Het Kremlin heeft de dramatische gebeurtenissen in New
York in september 2001 niet alleen aangegrepen om solidariteit
te betuigen met de strijd van de Amerikanen tegen het internationale
terrorisme, maar ook om de ‘vuile oorlog’ in de
Kaukasus verder voort te zetten onder die vlag. Het westen
prijst Poetin voor zijn betoonde solidariteit en knijpt twee
ogen dicht voor de werkelijkheid.
Ik volg de vluchtelingenstroom. Wanhopige Russische
burgers, want dat zijn Tsjetsjenen, aan hun lot overgelaten in
overvolle vluchtelingenkampen in het betrekkelijk veilige Ingoesjetië.
Poetin heeft geen woorden van medeleven voor
deze onschuldige slachtoffers. Hij heeft zelfs nooit zo’n
kamp bezocht. Niemand herdenkt ook de doden. De hoofdstad
Grozny die door Poetins vazal Ramzan Kadyrov weer is
opgebouwd heeft zelfs geen monument om de doden te herdenken.
Er is slechts één gedenkteken dat aan beide oorlogen
herinnert. Het monument eert de politiemensen die zijn gevallen
tijdens terroristische aanslagen. Poetins oorlog, het
geweld, de doden, ze zijn omgeven door een beschamend
stilzwijgen.
Slechts in de dossiers bij het Europese Hof voor de Rechten
van de Mens in Straatsburg leeft de oorlog nog altijd
voort. De zaken die het Hof behandelt hebben voor een belangrijk
deel betrekking op Russische burgers die hun recht
in eigen land niet kunnen halen. De meeste dossiers gaan
over Tsjetsjenen die hebben geleden onder het oorlogsgeweld.
Bijna dertig procent van alle zaken die het Hof passeren
hebben een relatie met Poetins oorlog. In totaal 40.925
dossiers. De documenten vertellen vaak afschuwelijke verhalen
over het optreden van het Russische leger in Tsjetsjenië.
Moorden, verdwijningen, onrechtmatige arrestaties. In Poe-
– 33 –

tins ‘antiterreuroperatie’, zoals de oorlog officieel heet, is alles
geoorloofd. De klagers winnen bijna alle zaken en het
Kremlin keert de financiële compensatie die het Hof voorschrijft
in stilte uit.
Een van de dossiers leidt tot een uitspraak in juli 2006,
vijf jaar nadat Fatima Bazorkina haar zoon Moerat heeft
verloren. De Russische staat moet 35.000 euro aan compensatie
aan haar uitkeren. ‘Ik heb mijn zoon niet terug met dit
geld, maar ik heb eindelijk een stuk papier in handen waaruit
blijkt dat er schuldigen zijn aan zijn dood,’ zegt Fatima.
De zoon van Fatima, Moerat, verdwijnt in het jaar 2000
tijdens een zogenaamde schoonmaakoperatie in het dorp
Alchan-Kala in de bergen van Tsjetsjenië. Een camera regis -
treert hoe een Russische officier, generaal Aleksandr Baranov,
hem ondervraagt. Tegen omringende soldaten schreeuwt hij:
‘Maak hem af. Schiet hem dood.’
Moerat heeft niets te maken met de terroristen in de bergen.
Hij is jong en Tsjetsjeen, dat alleen al is voldoende om
hem te bestempelen als een potentiële terrorist. De officiële
versie is dat Moerat na het verhoor op transport is gesteld
naar een detentiecentrum. Hij is daar nooit aangekomen.
Zijn lichaam is nooit gevonden. Moerat is een van de talloze
onschuldige Tsjetsjeense jongeren die dat lot heeft getroffen,
maar niemand die er nog aandacht aan besteedt. De oorlog
en de excessen, je hoort er de aanstichter van de ellende, Poetin,
nooit meer over. De soldaten en officieren die het leven
hebben gelaten in Poetins oorlog verdwijnen eveneens praktisch
vergeten en geruisloos in de geschiedenis van een bizarre
burgeroorlog.
De centrale Lenin Prospekt in Grozny ligt na twee oorlogen
in 2006 nog geheel in puin. De markt is vreemd genoeg
altijd blijven functioneren tijdens de oorlog. De oorlog is niet
te winnen en het terrorisme dat Rusland keer op keer in een
schoktoestand brengt is niet uit te roeien. Het is vooral een
sociaal probleem. Poetin besluit tot een tsjetsjenerisering van
– 34 –

het conflict. Hij vindt de Kadyrovclan bereid het vuile werk
verder op te knappen.
In Jeltsins oorlog vechten de Kadyrovtsy in de bergen tegen
het Russische leger. Hun rebellenbestaan is hun sindsdien
vergeven. De goede Tsjetsjenen zijn voortaan de Kadyrovtsy,
de mannen van Kadyrov, de slechten zijn alle andere
Tsjetsjenen. Achmat-Chadzji Kadyrov, de leider van de Kadyrovclan,
levert niet snel genoeg rust in de Kaukasus. Kadyrov
weet wel steeds meer geld uit het Kremlin te persen. Poetin
heeft geen andere keuze dan te betalen, maar hij is
ongeduldig van aard. Hij wil snelle resultaten zien. Het
maakt hem niet uit hoe dat resultaat wordt geboekt.
Een teken dat het tussen de Tsjetsjeense leider en Poetin
niet botert is te zien op 7 mei 2004 wanneer Poetin in het
Kremlin wordt ingehuldigd voor zijn tweede termijn als president.
Voor Kadyrov senior is geen plaats ingeruimd onder
de elite van de Poetinclan in de Georgi-hal. Hij moet genoegen
nemen met een plaats in de aangrenzende Anrejevskizaal.
Kadyrov is not amused over deze vernedering. Twee
dagen later is hij dood, opgeblazen in zijn eigen Grozny als
hij in het Dinamostadion de 9 meiparade gadeslaat. Op die
dag herdenkt heel Rusland met militaire parades de overwinning
op nazi-Duitsland.
Anna Politkovskaja, de dappere Russische journaliste die
in haar eentje een kruistocht onderneemt tegen het Poetin -
regime beschrijft beide gebeurtenissen, de inauguratie van
Poetin en de moordaanslag op Kadyrov, in haar boek Een
Russisch dagboek. Het boek verschijnt in 2007, nadat zij in
oktober 2006 in het trapportaal van haar woning aan de
Les najastraat in het centrum van Moskou is doodgeschoten.
Een politieke moord, waarvan de opdrachtgever(s) nooit zijn
gevonden. Poetin noemt haar dood tragisch, maar als journaliste,
beweert hij, had ze nauwelijks invloed. Weer de meedogenloze
Poetin. Een dode krijgt nog even een trap na.
Natuurlijk heeft ze invloed. Ze weigert zich neer te leggen
– 35 –

ij de hele en halve waarheden waarmee het Kremlin de oorlog
in Tsjetsjenië heeft omgeven. Dit heeft ze te zeggen over
de gedenkwaardige inauguratie van Poetin op 7 mei 2004:
‘Poetins inauguratie in het Kremlin. Een demonstratie van de
autocratische macht en de grootheid van onze Eerste Burger
en van zijn isolement in de wildernis. Zelfs geïsoleerd van
zijn vrouw. Gedurende de directe televisie-uitzending zei de
commentator: “Onder hen die zijn uitgenodigd voor deze
plechtige ceremonie waarin Poetin zijn ambt aanvaardt, is de
vrouw van Vladimir Vladimirovitsj, Ljoedmila Poetina.”.
Een belachelijke opmerking. Mensen hebben er om gelachen,
maar niet uit blijdschap Zij stond gedurende de inauguratie
tussen de VIP’s, achter de barrière waar Poetin langs
stapte over de rode loper. Hij arriveerde alleen, marcheerde
langs zijn vrouw naar het podium en na de inauguratie passeerde
hij haar op weg naar de Tsareningang om de parade
van de Kremlingarde af te nemen. Al die tijd alleen. Geen
vrienden, geen familie. De man moet schreeuwend gek zijn.
Het is een teken dat hij niemand vertrouwt en dat is een fundamentele
karaktertrek van Poetins bewind. Het onderstreept
de zekerheid dat alleen hij, Poetin, weet wat goed is
voor het land.’
En over de aanslag twee dagen later in Grozny op Kadyrov
schrijft ze: ‘Er zijn hardnekkige geruchten dat Kadyrov is
opgeblazen door “onze mensen”. Zijn beveiliging in de afgelopen
maanden van zijn leven was zo strikt dat niemand, alleen
“onze mensen” hem nabij konden komen. Als hij in het
openbaar verscheen, werd alles afgegrendeld en de hele omgeving
werd nauwgezet gecontroleerd op explosieven. Zij
die verantwoordelijk zijn voor de aanslag op Kadyrov zijn
nooit gevonden.
Wie zijn “onze mensen” in dit verband? De huurmoordenaars
van de staat. Soldaten van het Centrale Informatie Directoraat
van het leger, de GRU; het Centrum voor speciale
Missies van het Federale Veiligheids Bureau, een geheime on-
– 36 –

derafdeling van de FSB belast met gevoelige missies, wat
doorgaans betekent moord...
… Poetin ontving diezelfde avond nog Kadyrovs zoon
Ramzan in het Kremlin. Hij verscheen in een helblauw trainingspak
en hij gaf Poetin de verzekering dat hij het beleid
van tsjetsjenerisering dat is ingezet onder zijn vader zou
voortzetten. De ontmoeting werd getoond op alle televisiekanalen
en ook in Tsjetsjenië om duidelijk te maken dat de
Kadyrovbende haar gang kan blijven gaan in Tsjetsjenië.
Poetins entourage had er rekening mee gehouden dat Ramzan
na de aanslag op zijn vader terug zou gaan naar de bergen
om zich bij het verzet te voegen. Toen dat niet het geval
bleek te zijn, besloot het Kremlin hem de vrije hand te geven
de Tsjetsjeense bevolking verder te terroriseren.’ De jonge
Kadyrov is bereid zijn vader te overtreffen in het gebruik van
ongecontroleerd geweld.
De moord op Anna Politkovskaja in oktober 2006 is een
laffe daad. Neergeschoten in haar trapportaal met haar
boodschappen in de hand. De slordige manier waarop de
speurtocht naar de daders en de opdrachtgevers van de
moord wordt gevoerd is de zoveelste smet op de Russische
rechtsstaat of het ontbreken daarvan. De naam van de jonge
Kadyrov staat op de lijst van mogelijke opdrachtgevers. Hij
heeft altijd ontkend iets met de moord te maken te hebben.
In maart 2011 loop ik over de voormalige Lenin Prospekt
die nu de V.V. Poetin Prospekt heet. Een kille namaak-allee
waarin geen plaats meer is voor de oude vertrouwde rumoerige
markt. Die heeft plaats moeten maken voor dit smakeloze
filmdecor. Het persoonlijke leger van de jonge Kadyrov
handhaaft er de orde. Van vele gevels kijken in enorme portretten
de oude Kadyrov, Poetin en Medvedev neer op de
Tsjetsjenen. Of Poetin dit eerbetoon verdient zullen toekomstige
geschiedschrijvers moeten uitmaken Er zijn veel inwoners
van Grozny en Tsjetsjenië die de Poetin Prospekt liever
mijden.
– 37 –

Mijn Russische cameraploeg wordt aangesproken door de
Kadyrovtsy, zoals de bevolking de persoonlijke brigade van
Ramzan noemt. Ze zijn gevreesd vanwege het ongecontroleerde
geweld dat ze toepassen. Op deze dag zijn de mannen
die kekke baretten op hun kaalgeschoren schedel dragen in
een goede bui. Ze spelen met hun automatische wapens. We
mogen ze filmen. ‘Nog geen tien jaar geleden zouden we jullie
hier van de straat hebben geschoten. Dankzij Ramzan zijn
we nu vrienden en onze grootste vriend is Poetin.’ Dat mag
waar zijn voor de uitgelaten vechtersbazen. Poetin zorgt
voor een stroom van roebels richting Grozny. Hoeveel Kadyrov
zelf opstrijkt van die miljarden weet niemand, want niemand
controleert de gang van zaken in de Russische deelrepubliek.
Prestigeprojecten die de status van Kadyrov moeten
verhogen, zijn er voldoende. Middenin het centrum van de
stad verrijst een protserig paleis voor de lokale leider. Een
kolossale moskee, genoemd naar Achmat Kadyrov, staat
naast het nieuwe paleis. Gelovige moslims mijden het pompeuze
gebedshuis waar het vrijwel altijd stil is, zelfs tijdens
het vrijdaggebed. Tsjetsjenen zoeken liever de intieme sfeer
op van de kleine moskeeën die in alle wijken van Grozny de
laatste jaren weer een plek hebben gekregen.
Enkele honderden miljoenen euro’s zijn gegaan naar het
nieuwe stadion, het modernste in de hele Russische Federatie.
Het heeft 30.000 zitplaatsen. Het stadion is de thuishaven
van Terek Grozny, het voetbalspeeltje van Kadyrov. Het
stadion zal nooit vol zijn, want voetbal is niet erg populair in
de moslimrepubliek. Bij de thuiswedstrijden van Terek zitten
hooguit 6.000 mensen op de tribune en de veiligheidsmaatregelen
zijn zo extreem dat de sfeer nauwelijks ontspannen
genoemd kan worden. Ramzan deert dat niet. Hij steekt miljoenen
euro’s in de club in een poging Europese toernooien
te bereiken.
Illustere ex-voetbalidolen als Ruud Gullit zijn gezwicht
voor de miljoenen die Ramzan kennelijk tot zijn beschikking
– 38 –

heeft om hem te assisteren in het bereiken van zijn Europese
droom. Voetballers van alle werelddelen zijn neergestreken
in deze uithoek van de Kaukasus. Ze wonen in villa’s, veilig
achter de muren van het paleiscomplex van de president, die
zichzelf heel bescheiden sinds kort slechts ‘hoofd’ van Tsje -
tsjenië noemt. Als de sterren niet snel het gewenste resultaat
leveren schopt hij de idolen even zo makkelijk weer op
straat, zoals met Gullit al na een paar maanden is gebeurd.
Een ander speeltje van de Tsjetsjeense leider is de paardensport.
Hij heeft niet alleen een stoeterij in Tsjetsjenië maar
ook in Groot-Brittannië. Zijn paarden draven intussen naar
prijzen op alle vooraanstaande renbanen over de hele wereld.
Zijn internationaal vermaarde trainers roemen zijn liefde
voor de dieren. Paarden die uitgedraafd zijn mogen hun
oude dag slijten in de speciale stallen en weiden van Kadyrov
nabij Grozny.
Rapporten van mensenrechtenorganisaties waarin Kadyrov
van martelingen en politieke moorden wordt beschuldigd
veroorzaken slechts rimpelingen van verontwaardiging.
Zelf noemt Kadyrov de aantijgingen vals, maar de dossiers
bij het mensenrechtenhof in Straatsburg vertellen een ander
verhaal. Hij is een dierenvriend. Dat telt zwaarder in de
paardensport dan zijn reputatie als mensenvriend; daarom
mogen zijn paarden overal draven en is hij als eigenaar welkom
op de vooraanstaande renbanen in de wereld.
De officiële statistieken in Rusland scheppen geen rooskleurig
beeld van de leefomstandigheden in de Kaukasus. De
werkloosheid in de regio varieert van dertig tot zeventig procent.
De inkomens zijn er het laagst van heel Rusland. Armoede,
corruptie en uitzichtloosheid drijven jongeren er nog
altijd in handen van radicale groeperingen.
Politkovskaja’s moord is in verband gebracht met Kadyrov,
die meer dan eens zijn ergernis heeft geuit over de onthullingen
die zij deed in haar krant Novaja Gazeta over het
brute geweld dat Ramzan loslaat op zijn mede-Tsjetsjenen.
– 39 –

In haar dagboek staat een bizarre conversatie te lezen die ze
met hem heeft in zijn gefortificeerde dorp Tsentoroj, eind augustus
2004:
Waar beleef je het meeste plezier aan?
‘Vechten, ik ben een krijger.’
Heb je wel eens iemand gedood?
‘Nee. Ik ben altijd degene geweest die de commando’s
gaf.’
Maar je bent te jong [hij is dan eind twintig] om altijd
commando’s te hebben gegeven. Iemand moet je ooit orders
hebben gegeven.
‘Alleen mijn vader. Niemand anders heeft me ooit orders
gegeven of zal dat ooit doen.’
Heb je opdracht gegeven iemand te doden?
‘Ja.’
Is dat niet verschrikkelijk?
‘Het is niet ik, maar Allah. De profeet heeft gezegd dat
alle wahabieten [extreme moslims] moeten worden vernietigd.’
Heeft hij dat echt gezegd? Als er geen wahabieten meer
zijn, tegen wie wil je dan vechten?
‘Dan ga ik boeren. Ik houd al bijen en vechthonden.’
Voel je geen medelijden wanneer honden elkaar doden?
‘Nee, helemaal niet. Ik houd er van. Ik heb net zoveel respect
voor mijn hond Tarzan als voor een mens. Hij is een
Kaukasische herdershond. Dat zijn de eerlijkste honden die
er bestaan.’
Welke andere hobby’s heb je nog meer. Honden, bijen,
vechten... En?
‘Ik houd erg van vrouwen.’
Dat vindt je vrouw niet erg?
‘Ik vertel het haar niet.’
Welke scholing heb je gehad?
‘Hogere opleiding, rechten. Ik ben het net aan het afronden.
Ik moet examens doen.’
– 40 –

Wat voor examens?
‘Wat bedoel je, welke examens? De examens, dat is alles.’
Aan welk instituut studeer je?
‘Het is een afdeling van het Moskouse Instituut voor Zaken.
In Goedermes. Het is een rechteninstituut.’
Wat is je specialisatie?
‘Rechten.’
Maar wat voor rechten? Strafrecht? Burgerlijk recht?
‘Dat kan ik me niet herinneren. Iemand heeft het allemaal
voor me opgeschreven op een stuk papier. Ik ben vergeten
wat het allemaal precies was. Ik heb zoveel aan mijn hoofd.’
Politkovskaja merkt fijntjes op dat algemeen bekend is dat
Ramzan nauwelijks het basisonderwijs heeft genoten, want
hij behoort tot de oorlogsgeneratie. De scholen functioneren
amper in Tsjetsjenië van 1994 af en hij zit al jong in de bergen
om zijn grootste hobby uit te oefenen: vechten.
Is dit het gezelschap waarbij Poetin zich thuis voelt? Ik logeerde
enkele jaren geleden bij Ramzan. Behalve Tsentoroj is
de tweede stad van Tsjetsjenië, Goedermes, het hart van de
Kadyrovclan. Ramzan heeft er een soort gastenverblijf bij de
sportschool die hij er heeft ingericht. De binnenplaats van
het gastenverblijf leent zich uitstekend voor een prettig parkje
of een zwembad. Ramzan heeft er een boksring van Olympische
afmeting laten neerzetten voor zijn gasten. Het verblijf
heeft ook een boetiek gespecialiseerd in buitenmodel- en
peperdure horloges. Het gesprek met hem was even bizar als
het gesprek dat Politkovskaja met hem had. President Poetin
had hem net geëerd met de hoogste militaire onderscheiding
van Rusland, Held van Rusland.
Waarmee heeft hij de onderscheiding verdiend?
‘Omdat ik alle bandieten de bergen heb ingejaagd,’ zei
Kadyrov.
Hij moest zelf het hardst lachen om zijn grappig bedoelde
opmerking.
De volgende dag moesten we opdraven in Tsentoroj waar
– 41 –

hij een parade afnam van zijn ‘soldaten’, bijna zonder uitzondering
mannen die eerder in de bergen hadden gevochten
tegen het Russische leger. De mannen waren gestoken in
angstaanjagende zwarte uniformen en reden voorbij in spikplinternieuwe
zilverkleurige Lada’s. Met veel bravoure
zwaaiden zij naar hun leider. Als een colonne van deze zilverkleurige
Lada’s een Tsjetsjeens dorp nadert weten de bewoners
dat ze op hun hoede moeten zijn. De Kadyrovtsy staan
boven de wet.
Geweld, beweren Solovjov en zijn medeauteur, hoort nu
eenmaal bij het Russische politieke systeem. Iedere leider
moet zijn gezag laten gelden, het is niet anders, concluderen
zij alsof het inderdaad niet anders kan. Hun bewijs vinden
de auteurs weer in het verleden. Chroesjtsjov vernietigde Stalins
systeem. Brezjnev vernietigde Chroesjtsjovs aarzelende
hervormingen. Gorbatsjov maakte met zijn perestrojka een
hardhandig einde aan Brezjnevs stagnatie. Jeltsin drukte zijn
stempel op het land als onbetwiste leider door het communisme
te vernietigen.
En Poetin? Hij rekent af met Jeltsins systeem, zeggen de
schrijvers. Maar meer dan tien jaar poetinisme heeft laten
zien dat hij Jeltsins systeem van de gekozen monarch allerminst
heeft vernietigd. Hij heeft het verfijnd.
Tsaren als Pavel I, Aleksandr II en Nikolaas II zijn vermoord.
Stalin is door Chroesjtsjov postuum afgedankt.
Chroesjtsjov mocht naar zijn datsja vertrekken, waar hij een
natuurlijke dood is gestorven. Brezjnev ging gewoon wegens
ouderdom dood. Gorbatsjov is verbaal beledigd door Jeltsin
en als een non-persoon weggezet in een regeringsdatsja. Poetin
heeft Jeltsin als een afgedankte vorst laten vertrekken.
Een vorst die zijn volk vergeving heeft gevraagd in zijn laatste
televisierede voor de fouten die hij heeft gemaakt. Poetin
heeft dat emotionele afscheid van Jeltsin in zijn entourage afgedaan
als ‘een theaterstuk’. Daarna heeft Poetin Jeltsin
praktisch geïsoleerd in het buitenhuis Gorki 1. Een kille, on-
– 42 –

praktische en onpersoonlijke Sovjetdatsja. Ik heb er Jeltsin
een keer bezocht voor een interview. Hij maakt niet de indruk
gelukkig te zijn op deze plek.
Michail Kasjanov, vertrouweling van Jeltsin voor financi -
ele zaken en de eerste premier van Poetin, vertelt me dat Poetin
aan zijn entourage duidelijk maakt dat frequente bezoeken
aan tsaar Boris niet op prijs worden gesteld. Jeltsins
dood in 2007 is aanleiding voor het Kremlin om de ex-president
met alle egards van een staatsbegrafenis ten grave te
dragen. Dode zielen krijgen in Rusland vaak meer respect
dan levende zielen, wist de schrijver Gogol al…
Kasjanov: ‘Van de ministers en andere regeringsfunctionarissen
was ik uiteindelijk nog de enige die hem regelmatig bezocht
in Gorki 1. Poetin wilde Jeltsin politiek isoleren. De rol
van adviserende wijze staatsman was niet voor hem weggelegd.
Jeltsin heeft daar erg onder geleden. Poetin heeft het
mij kwalijk genomen dat ik de band nooit heb verbroken.
Wat je ook van Jeltsin mag vinden als politicus, hij was een
warm mens.’ Warmte die Poetin totaal ontbeert.
‘De mol,’ zegt Lilija Sjevtsova. Dat was de bijnaam van
Poetin in Sint Petersburg. ‘Het gaf aan dat hij overal opduikt,
onzichtbaar maar nadrukkelijk aanwezig. Zijn training
als KGB-agent werpt vruchten af. Sjevtsova heb ik de
afgelopen decennia regelmatig geraadpleegd. Zij is politicologe
en veruit de beste politieke analiste in Rusland. Na meer
dan twaalf jaar Poetin proberen te analyseren heeft ze de
moed praktisch opgegeven.
‘Nog twaalf jaar Poetin is rampzalig voor Rusland. Mensen
zijn moe van de corruptie, moe van de lege beloftes en
van de man die alleen maar kilte uitstraalt. Er is weinig meer
te analyseren. Alles is duidelijk. We zijn teruggegaan naar
een moderne versie van de Sovjet-Unie. Een eenpartijstaat,
een autoritair regime, een pseudomarkteconomie. Alles is gedaan
om van de politiek een dood element te maken. Er is
geen publieke discussie, geen noemenswaardig protest. Men-
– 43 –

sen hebben het gevoel dat ze aan hun situatie niets kunnen
veranderen. Het gevoel uit de Brezjnevtijd. Iedereen wist dat
die hele Sovjet-Unie, het communistische systeem, dat het allemaal
idiotisme en hypocriete onzin was. Maar tegelijkertijd
heerste het hopeloze gevoel dat er nu eenmaal niets tegen
te doen viel.’
In 2003 schrijft ze het boek Poetins Rusland. Ze is kritisch
over de ontwikkelingen die Poetin in gang heeft gezet,
maar er klinkt nog hoop door in haar tekst dat niet alles is
verloren. ‘In 2003 was er nog een kans dat Poetin zou inzien
dat hij samen met zijn KGB-vrienden het land in een doodlopende
steeg duwde. Liberale politici meenden dat ondanks
alles Poetin toch een van hen was. Hij was immers een leerling
van de democraat Sobtsjak. Dat gaf velen het idee dat
hij in zijn hart een democraat zou zijn. De ongekend frauduleuze
parlementsverkiezingen in 2003 gevolgd door de bijna
lachwekkende presidentsverkiezingen in 2004 maakten aan
alle illusies een einde. Poetin kiest dan voor de pseudoautoritaire
staat. Niemand protesteert, want Russen willen graag
tegen beter weten in blijven geloven in een verlosser. Een leider
die hun leven verbetert. Poetin heeft die belofte niet ingelost,
maar vooralsnog zien Russen geen alternatief. Er is geen
nieuwe leider, verlosser, aan de horizon.’
Solovjov komt in zijn boek tot de conclusie dat de Russische
burger met het tolereren van Poetin heeft gekozen voor
stabiliteit: ‘Vooral stabiliteit van het regime.’ Sjevtsova heeft
als eerste het Russische systeem onder Poetin bestempeld als
een ‘gekozen monarchie’. ‘Ik geloof er niets van dat de Russen
kiezen voor de stabiliteit die we nu hebben. De rijken
worden steeds rijker, de armen steeds armer en de middenklasse
leeft met de dag, omdat morgen er onplezierige verrassingen
dreigen. Het is een schijnstabiliteit,’ aldus Sjevtsova.
Onder de slogan stabiliteit zijn hele regio’s in Rusland letterlijk
ten onder gegaan in de periode dat Poetin aan de
macht is. Sjevtsova: ‘Niet alleen ver weg in Siberië, maar on-
– 44 –

der onze neus. Ik heb onlangs rondgereisd in de Leningrad -
regio, het achterland van de tweede stad van het land, Sint
Petersburg. Die hele regio is een economisch rampgebied, bezweken
onder de druk van de “stabiliteit”. Er zijn zoveel van
die gebieden waar de geur van depressie je tegemoet waait.’
Een onderzoek van het Centrum voor Postindustriële Studies
in Moskou heeft een aantal cijfers onder elkaar gezet
waaruit blijkt dat een van de oorzaken van de depressie het
langzaam instorten van de infrastructuur van Rusland is.
Zijn er in de Sovjettijd nog 11.000 kilometer nieuwe wegen
per jaar aangelegd, dat is nu geslonken tot nauwelijks 1000.
Het aantal luchthavens in dit onmetelijke land was ooit bijna
1500, daarvan functioneren er nu nog maar 329. De luchtvloot
en het aantal treinwagons zijn spectaculair verminderd.
Vrachtwagens op de Europese wegen leggen gemakkelijk
1000 kilometer per dag af. In Rusland is dat maximaal 300
kilometer en daarbij gebruiken ze gemiddeld 35 procent
meer brandstof dan hun Europese collega’s. Prijzen voor
transport zijn de pan uit gerezen. Vladivostok kan zich mede
daardoor niet ontwikkelen als haven en transitpunt voor het
vervoer van goederen uit het nabije Azië naar Europa. De
route per spoor en de infrastructuur zijn hopeloos ver -
ouderd. Desondanks heeft de Transsiberische spoorlijn de
hoogste vrachttarieven ter wereld. De droom dat containerschepen
ermee kunnen volstaan hun lading voor Europa af
te leveren in Vladivostok in plaats van de grote omweg over
zee te maken wordt waarschijnlijk nooit werkelijkheid.
Een retourticket voor de hogesnelheidstrein tussen Moskou
en Petersburg kost 157 euro. Een retourtje op de hoge
snelheidstrein tussen Parijs en Marseille kost 137 euro. De
Franse trein legt bovendien meer kilometers af in een veel
kortere tijd.
De trein tussen Moskou en Petersburg is geen echte hogesnelheidstrein,
want hij rijdt over oud spoor. De gestroom-
– 45 –

lijnde treinen van Duitse makelij halen elders in Europa een
topsnelheid van ruim 300 kilometer per uur. Op het Moskou-Petersburgtraject
komt de snelheid zelden boven de 200
kilometer per uur uit. In landen als Japan, China, Frankrijk,
Duitsland en Spanje is het hogesnelheidsnet voor treinen met
vele duizenden kilometers gegroeid. In Rusland moeten de
eerste kilometerrails voor dit comfortabele vervoer nog worden
gelegd. Er zijn in Rusland de afgelopen twintig jaar geen
snelwegen gebouwd naar het model van de Europese tolwegen
en het aantal kilometers tolvrije snelwegen is te verwaarlozen.
Een van de gevolgen is dat het aantal doden in het verkeer
dramatisch hoog is. Meer dan 35.000 verkeersdoden
per jaar en vele tienduizenden gewonden. Het verkeer is een
slagveld, een Russische roulette.
De samenstellers van dit rapport merken op dat het Kremlin
zich de afgelopen jaren heeft geconcentreerd op het aanleggen
van pijpleidingen voor het vervoer van olie en gas.
Zonder het ontwikkelen van een moderne infrastructuur
voor het transport van goederen en mensen leveren die transportlijnen
van olie en gas op den duur geen economische
groei meer op. Er is sprake van een noodsituatie
Het is begin mei 2011. Ik rijd met mijn vriend Jevgeni
door het rampgebied dat Sjevtsova mij heeft beschreven. Enkele
kilometers buiten Sint Petersburg is al duidelijk wat ze
bedoelt. In elkaar gestorte dorpen markeren de weg, afgewisseld
met het andere, rijke Rusland. Op de mooiste plekken
in dit merengebied bouwen de rijken hun kastelen.
Langs de weg staan reclameborden die kottedzji (buitenhuizen)
aanprijzen, of grond voor het bouwen van een villa. De
dichte bossen waar begin mei de sneeuw nog tussen de bomen
ligt, bedekken de heuvels. De meren liggen er spiegelglad
bij. Je vindt dit landschap ook over de grens in Finland
een paar uur rijden, verderop. ‘Maar daar,’ zegt Jevgeni, ‘zie
je keurige welvarende dorpen waar mensen bezig zijn met
landbouw, bosbouw of met het toerisme. Petersburgers ko-
– 46 –

pen daar liever een huis dan hier, vanwege de hopeloze Russische
infrastructuur. Niemand onderneemt iets. In de winter
is het hier uitgestorven en verlaten. In april komen de datsjniki
hun buitenhuis op orde brengen.’
Poetin heeft deze weg ook vaak gereden in de jaren 90. Samen
met zijn KGB-vrienden en aanstormende biznesmeny in
de overgangsperiode van Sovjet-Unie naar Russische Federatie
ontdekken zij een ideale plek aan het Komsomolmeer,
zo’n honderd kilometer buiten Petersburg, toen nog Leningrad.
Zij vormen de coöperatie ‘Ozero’ (Het Meer) en beginnen
op de oevers van het meer riante datsja’s te bouwen. Een
coöperatie was de eerste zet in Gorbatsjovs begintijd van perestrojka
om mensen aan te moedigen ondernemingen te
vormen.
We verlaten de af en toe van slordig asfalt voorziene provinciale
weg. Een steil weggetje met eersteklas asfalt brengt
ons door een dicht bos tot bij een slagboom. ‘Dit is Ozero,’
zegt Jevgeni. Poetins datsja is er nog steeds en ook zijn vrienden
hebben er hun luxe onderkomens in de loop der jaren
geperfectioneerd. De vriendenclub van miljonairs en miljardairs
heeft zich een adequate bewaking aangemeten. Niet
opzichtig maar wel aanwezig. In een oude vervallen datsja
vlakbij de slagboom gluurt een man door een smoezelig
raampje naar onze bewegingen. Af en toe zet hij een walkietalkie
aan zijn mond. Hij noteert kennelijk het nummer van
onze auto.
Datsjabewoners in de buurt willen niet praten. De mannen
van de coöperatie zijn machtig, weten zij. Er heerst onvrede
in de buurt over de manier waarop de leden van de
Poetincoöperatie zich het mooiste stuk grond aan de oever
van het meer hebben toegeëigend. Naarmate Poetin naar hogere
functies stijgt in Moskou nemen de beveiliging van het
terrein en de onbereikbaarheid toe. Sinds hij de machtigste
man in het land is, is het zelfs voor datsjniki in de buurt niet
meer mogelijk de oever van het meer te bereiken. De mannen
– 47 –

verliezen hun geliefde visstekjes. Klagen kan natuurlijk,
maar de mannen van ‘Ozero’ zijn machtig. Zij behoren tot
de hofhouding van de koning. Klagen heeft dus geen zin.
Poetin heeft het wel over zijn datsja in de autobiografie
die in 2000 verschijnt. Het boek Ot pervogo litsa (In de eerste
persoon) moet een antwoord geven op de vraag ‘Wie is
Poetin?’ Een vraag die kunstmatig aan het volk wordt gevoed,
want de elite kent die maar al te goed. Hij beschrijft
hoe hij zijn gezin en vrienden redt nadat brand is uitgebroken
in de sauna van zijn datsja. Dat was in een periode dat er
nog geen slagboom stond aan het eind van het keurige asfaltweggetje.
Het asfalt houdt trouwens op als je rechtsaf slaat.
De datsjabewoners die verderop wonen moeten door diepe
kuilen hun bescheiden buitenhuisjes zien te bereiken. Het
zou toch een kleine moeite geweest zijn voor de miljonairs en
miljardairs van ‘Ozero’ om wat extra asfalt te bestellen zodat
ook hun buren comfortabel naar hun datsja’s kunnen rijden.
Het asfaltweggetje dat plotseling stopt is karakteristiek
voor Poetin. Hij houdt liever afstand tot het volk.
Als Jeltsin Poetin tot kroonprins uitroept in 1999 ontvangen
vele buitenlandse correspondenten in Moskou een envelop
uit Petersburg. Ook ik ontvang de envelop. De afzendster
is Marina Salje, afgevaardigde in het stadsparlement van
Petersburg. Zij wil behulpzaam zijn bij het geven van het
antwoord op de vraag ‘Who is mister Putin?’. Zij waarschuwt
de ontvangers van haar envelop voor de ‘meedogenloze’
Poetin. Salje is lid van de controlecommissie van het
stadsparlement.
De commissie onderzoekt belangrijke contracten die de
diverse afdelingen van de gemeente afsluiten met derden.
Een belangrijk contract is ondertekend door Poetin als viceburgemeester
belast met de externe relaties, buitenlandse investeringen
en het registreren van joint ventures tussen Russische
en buitenlandse bedrijven. In het begin van de jaren
90 stort het hele systeem van voedseldistributie van de Sov-
– 48 –

jet-Unie in. Het gevolg is lege schappen in de winkels. Poetin
maakt een deal met een aantal hem bekende Petersburgse zakenmensen.
Zij krijgen licenties voor het exporteren van
kostbare non-ferrometalen. De strategische goederen staan
op een lijst waarvoor een exportlicentie nodig is uit Moskou.
De licentie ontbreekt bij de contracten. Er functioneren nog
maar weinig federale overheidsdiensten naar behoren in de
chaotische overgangsperiode tussen de Sovjet-Unie en de
Russische Federatie.
Als tegenprestatie moeten de zakenpartners voor 93 miljoen
dollar aan voedsel importeren uit West-Europa. De
commissie komt tot de conclusie dat de contractpartners van
Poetin de metalen tegen afbraakprijzen mogen kopen om ze
vervolgens met dikke winst in West-Europa te verkopen. Salje
meldt ook dat het belangrijkste onderdeel van de deal, het
importeren van voedsel, nooit is nagekomen. Waar de 93
miljoen dollar zijn gebleven is eveneens onduidelijk. De commissie
vermoedt dat Poetin en de zakenmensen de winst hebben
gedeeld. Zij adviseren burgemeester Sobtsjak zijn rechterhand
en vertrouweling onmiddellijk te ontslaan.
Sobtsjak reageert niet. De Duitse Ruslandkenner Alek -
sandr Rahr schrijft in het jaar 2000 een vriendelijk boek
over Poetin: Vladimir Putin, der Deutsche im Kreml. De
zaak van de 93 miljoen schrijft hij toe aan de dan nog naïeve
Poetin die met de affaire zijn les krijgt hoe om te gaan met
onbetrouwbare Russische zakenmensen. Het pleit in zijn
ogen voor Poetin dat hij in zijn functie als viceburgemeester
met miljoenenzaken bezig is geweest en dat niemand ondanks
navorsingen iets heeft kunnen vinden dat ten nadele
van Poetin spreekt of hem in het kamp der corrupte overheidsdienaren
plaatst.
Rahr treedt later toe tot de zogenaamde Valdaj-groep, een
gezelschap van internationale Ruslandkenners die Poetin
vriendelijk gezind zijn. Zij ontmoeten elkaar één keer per
jaar om met de monarch van gedachten te wisselen over de
– 49 –

positie van Rusland in de wereld. Het vriendelijke boekje uit
het jaar 2000 heeft Rahr vast geholpen zijn plek aan de Valdaj-tafel
te veroveren.
Sjevtsova herinnert zich de envelop van Salje eveneens.
‘We hebben ernaar gekeken en de stukken gretig gekopieerd.
Het hele verhaal klopt. Later heeft de Rekenkamer de zaak
nog onderzocht en kwam tot dezelfde conclusie als Salje: de
zaak stonk. De Rekenkamer meldt wel dat dit soort deals
overal in het land burgemeesters en gouverneurs geld opleveren.
Dezelfde vorm, hetzelfde resultaat.’
President Jeltsin knijpt een oogje toe als hij de rapporten,
ook over Poetin, krijgt. Hij wil geen heibel met de regionale
leiders die hij veel te hard nodig heeft bij het handhaven van
zijn eigen positie. Waarom is er destijds weinig aandacht besteed
aan de envelop van Salje? Ook buitenlandse correspondenten,
onder wie ikzelf, vermeldden de zaak slechts terloops
in de context van ‘iedereen in dit land is bezig met geld
verdienen, waarom Poetin niet?’
Sjevtsova: ‘Iedereen is op dat moment moe van de hectische
Jeltsinjaren. Iedereen is blij met het verschijnen van een
jonge, energieke leider, de verlosser. En ach, 93 miljoen dollar...’
Miljoenen worden miljarden in 2007. Er verschijnen verhalen
in westerse media dat Poetin wel eens de rijkste man
ter wereld kan zijn. Boris Nemtsov komt er in zijn boekjes
over Poetin steeds weer op terug. In Poetin, tien jaar, de resultaten
somt hij een aantal vragen op waarop geen antwoord
komt. Een van de vragen luidt: Waarom exporteren
oliemaatschappijen van de staat een groot deel van hun olie
via Gunvor? De eigenaar van deze in Zwitserland gevestigde
onderneming is Gennadi Timtsjenko, een vriend van Poetin.
Hoe kan het gebeuren dat tot 2000 Gunvor een kleine speler
is op de oliemarkt waar handelaren biedingen doen op te
verschepen olie? Maar sinds Poetin aan de macht is is deze
kleine speler op de oliemarkt uitgegroeid tot een onderne-
– 50 –

ming die praktisch de olie-export van Rusland controleert.’
De marktwaarde van Gunvor is in 2007 geschat op veertig
miljard dollar. De politicoloog Stanislav Belkovski maakt
in dat jaar de optelsom dat Poetin 50 procent van de aandelen
van Gunvor bezit. Behalve dat heeft hij 4,5 procent aandelen
in gasgigant Gazprom, waarvan de waarde ongeveer
13 miljard dollar is. Hij heeft 20 procent van de aandelen
van Soergoetneftegaz in zijn bezit, die een waarde vertegenwoordigen
van 20 miljard dollar. Als de optelsom klopt mag
Poetin zich rekenen tot de rijkste mannen ter wereld.
Belkovski zegt dat Poetins naam nergens is terug te vinden
in de registers van aandeelhouders. Er is een web gesponnen
van brievenbusfirma’s en offshorebedrijven die Poetins naam
verhullen, volgens Belkovski. De politicoloog is ervan overtuigd
dat het geheim van de Poetinmiljarden ligt in Liechtenstein
en in de enclave voor miljardairs in de wereld die te vinden
is in het Zwitserse Zug.
Poetin heeft een keer gereageerd op de bovenstaande cijfers.
Op een persconferentie in 2008 krijgt hij de vraag voorgelegd
of hij inderdaad de rijkste man ter wereld is. Het antwoord
is geheel des Poetins: ‘Dat is waar. Ik ben niet alleen
de rijkste man van Europa, maar in de hele wereld. Ik verzamel
emoties. En ik ben rijk omdat de mensen in Rusland tot
twee keer toe mij het vertrouwen hebben gegeven leiding te
geven aan zo’n groots land als Rusland. Ik beschouw dat als
mijn grootste fortuin. Wat betreft de geruchten over mijn financiële
welstand, ik heb daar wat verhalen over gelezen.
Dat is pure roddel, niet waard om te bediscussiëren, pure
nonsens. Ze hebben dat uit hun neus gepulkt en hebben dat
over hun papier uitgesmeerd. Zo kijk ik er naar.’
Hij rondt zijn antwoord af met een verbeten gloed over
zijn gezicht en het bijtende, maar door hem vaak gebruikte
Russische woord als iets hem niet zint: ‘Bred’, het is ‘wartaal’.
– 51 –