heerlijkheden - Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek

INHOUD
Van het bestuur
•
•
•
•
Verslag van de ALV op 24-5-2007 in het Oude Slot 118
Kennismaking met de nieuwe voorzitter 121
Reactie VOHB op besluit gemeenteraad Binnenweg 123
Gezocht: sneeuwfoto’s van Bennebroek 120
Evenementen
•
•
Excursie naar Leiden op 15 september 2007 125
Impressie van feestelijkheden in het jubileumjaar 126
Heemstede
•
•
•
•
•
•
Linnaeus’ vruchtbare jaren op de Hartekamp, deel 1 131
Restaurant Landgoed Groenendaal 90 jaar 141
Jan van Heemstede, een grafelijk ambtenaar in diskrediet 145
Reactie op de foto ‘Koninginnedagviering 1945’
in HeerlijkHeden 132 151
De Binnenweg in vroeger tijden, deel 1 154
Gevonden in het VOHB-archief 158
Bennebroek
• Expositie in het gemeentehuis 130
Vaste rubrieken
•
•
•
Historische actualiteiten 159
Reacties van lezers 163
Nieuwe leden 153
Illustratie voorzijde: het borstbeeld van Adriaan Pauw in de tuin van het Oude Slot. Het
werd onthuld op 24 april 2007 als cadeau van de VOHB aan de inwoners van Heemstede en
Bennebroek ter gelegenheid van het 60-jarig jubileum van de vereniging. (Foto: Cees Peper)
blz
HeerlijkHeden 117
H E E R L I J K H E D E N

H E E R L I J K H E D E N
BESTU UR
118 HeerlijkHeden
VERSLAG VAN DE ALGEMENE LEDENVERGADERING
VAN DE VERENIGING OUD HEEMSTEDE-BENNEBROEK
OP 24 APRIL 2007 (OUDE SLOT, HEEMSTEDE)
Aanwezig: het bestuur van de VOHB en ca 120 leden.
1 Opening
De voorzitter, drs G. Brand, opent de vergadering en heet de aanwezigen
welkom. Hij stelt vast dat op deze feestmiddag een groot aantal leden
belangstelling toont, niet alleen voor de feestmiddag, maar ook voor deze
korte formele ledenvergadering.
2 Verslagen van de voorgaande ledenvergaderingen
De verslagen van de algemene ledenvergadering d.d. 30 november 2006 en
11 mei 2006 worden beide, zowel wat de tekst als de inhoud betreft, zonder
verdere opmerkingen door de Algemene Ledenvergadering goedgekeurd en
vastgesteld.
3 Jaarverslag over 2006
Het jaarverslag over het jaar 2006 van de VOHB is gepubliceerd in
HeerlijkHeden. De inhoud noch de tekst van de het verslag geeft de
aanwezigen aanleiding tot het maken van opmerkingen of het stellen van
vragen. Het verslag is hiermee vastgesteld.
4 Financieel jaarverslag over 2006
De penningmeester, Ton Bruseker, geeft een korte toelichting op
het financieel verslag. Hij stelt vast dat het eigen vermogen van de
VOHB is toegenomen. Een van de oorzaken daarvan is het feit dat de
monumentenboeken goed zijn verkocht.
Voorts stelt de heer Bensdorp, als voorzitter van de kascommissie, vast
dat de (vorige) penningmeester, Alexander Koopman, professioneel heeft
boekgehouden en de kas heeft beheerd. De kascommissie heeft zich laten
leiden door de wens dat de activiteiten van de penningmeester zowel volledig,
als transparant en betrouwbaar zouden zijn en heeft vervolgens geconstateerd
dat dit ook is waargemaakt. Het beheer voldeed aan de hoogste eisen,
als gevolg waarvan de voorzitter van de kascommissie voorstelt de
penningmeester decharge te verlenen. De vergadering bekrachtigt dit met
applaus.
Tot nieuw lid van de kascommissie wordt benoemd mevrouw L. Postma.

5 Programma 2007
Marc de Bruijn doet enige mededelingen over het programma van de VOHB
voor het lopende jaar. Inmiddels heeft een expositie over de VOHB en het
verleden van Heemstede en Bennebroek plaatsgevonden in de bibliotheken
van Heemstede en Bennebroek. De feestmiddag (diezelfde dag in het Oude
Slot) maakt ook deel uit van het jubileumprogramma. Op 17 juni (vaderdag)
zal een historische fietstocht worden georganiseerd met een laagdrempelig
karakter, gericht op vaders en kinderen maar uiteraard ook voor andere
belangstellenden. De VOHB doet mee aan de Open Monumentendag begin
september. Voor de najaarsbijeenkomst van de VOHB op 15 november
worden kerst- en nieuwjaarskaarten ontworpen met historische foto’s van
de beide gemeenten. In HeerlijkHeden wordt uitvoeriger op de rest van het
programma teruggekomen.
6 Benoeming van twee leden in het bestuur
In verband met het aftreden van Gerard Brand is een vacature gesteld
voor het voorzitterschap. Het bestuur heeft de heer drs. Jaap Verschoor
voorgedragen als opvolger van de heer Brand. Na een korte toelichting van
Jaap Verschoor over zijn achtergronden en zijn motivering om zich hiervoor
kandidaat te stellen, benoemt de vergadering Jaap Verschoor met applaus tot
voorzitter.
Ook zal er eind van dit jaar een vacature ontstaan door het vertrek van
Anja Kroon. Vooruitlopend op deze vacature benoemt de vergadering hierin
Marloes van Buuren, die als lid van de Redactie van HeerlijkHeden als enige
tijd betrokken is bij bestuurlijke activiteiten van de VOHB.
Na zijn benoeming geeft Jaap Verschoor zijn zienswijze op een aantal zaken
binnen de VOHB, waaraan zijns inziens meer gedaan kan worden. In de paar
maanden waarin hij wat meer betrokken is bij de VOHB, heeft hij vastgesteld
dat het een enthousiaste club is die veel goed werk doet. Voor de leden,
maar ook (waar het gaat om de bemoeienis met bestemmingsplannen) in
het algemeen belang. Toch moet de Vereniging zichtbaarder, tastbaarder en
hoorbaarder worden voor de leden én de buitenwereld. Hij zou de leden
graag meer willen betrekken bij de vereniging. Er zijn ruim 1000 leden, van
wie er zo’n 25 echt actief zijn; dan moet beter kunnen. Een van de taken
waarvoor de nieuwe voorzitter zich gesteld ziet is het vergroten van het
clubgevoel van de leden onderling.
Na deze woorden bedankt Jaap Verschoor zijn voorganger voor de drie
jaren, waarin hij de Vereniging heeft geleid. Ook de secretaris spreekt enige
woorden van dank en waardering voor de heer Brand en laat zijn goede
wensen vergezeld gaan van een drietal historische boekwerken als dank voor
de prettige samenwerking in het bestuur.
H E E R L I J K H E D E N
BESTU UR
HeerlijkHeden 119

H E E R L I J K H E D E N
BESTU UR
120 HeerlijkHeden
7 Rondvraag en sluiting
In de rondvraag wordt de vraag gesteld waarom de VOHB zich niet heeft
bemoeid met de ‘toedeling’ van Bennebroek aan Bloemendaal. Met dit politiek
besluit zou een historische fout gemaakt worden en wordt de unieke kans
om Bennebroek en Heemstede na 353 jaar weer te verenigen vernietigd.
Ad van Unnik deelt mede dat de VOHB ook in deze kwestie het standpunt
heeft gehanteerd dat zij geen uitspraken kan doen over politieke zaken in de
gemeente. Wel heeft hij - niet als secretaris van de VOHB, maar als privépersoon
- ingesproken in de gemeenteraadsvergadering van Bennebroek.
Gerard Brand, die nog de rest van deze dag als voorzitter zal optreden stelt
vast dat er geen zaken meer aan de orde zijn en sluit de vergadering met een
woord van dank aan alle aanwezigen.
Ad van Unnik
secretaris
GEZOCHT: SNEEUWFOTO’S VAN BENNEBROEK
Zoals u in de inleg in dit blad heeft kunnen zien, is de VOHB is bezig
met het maken van een set kerstkaarten. We zoeken hiervoor nog
originele sneeuwfoto’s uit Bennebroek, bijvoorbeeld met de Oude
Kerk erop. Als u een dergelijke foto (kleur of zwartwit) heeft, wilt u
dan contact opnemen met Marc de Bruijn, 023 - 5291554. Wij scannen
de foto dan in en vanzelfsprekend krijgt u hem onbeschadigd retour.
Van Heemstede hebben we in principe genoeg, maar als u denkt het
ultieme Heemsteedse wintertafereeltje te hebben, dan houden wij ons
ook daarvoor van harte aanbevolen.
Marc de Bruijn

KENNISMAKING MET DE NIEUWE VOORZITTER
Op 24 april 2007 droeg Gerard
Brand de voorzittershamer over
aan Jaap Verschoor. Wie er die
dag van het jubileumfeest op
het Oude Slot bij was, heeft de
nieuwe voorzitter zichzelf horen
introduceren. Voor alle anderen
stelt hij zich ook graag hier in
HeerlijkHeden aan u voor.
Jaap, je bent een nieuw gezicht
in de vereniging. Hoe ben je bij
de VOHB gekomen?
Ik ben in 1998 in Heemstede
komen wonen. Daarvoor woonde
ik in Haarlem, waar ik lid was
van de Vereniging Haerlem.
In Heemstede hebben we dat
omgezet in het lidmaatschap van de VOHB. Maar ik was een beetje een
‘slapend’ lid. Ik las het blad, maar kwam nooit naar de ledenvergaderingen en
ging ook niet mee met excursies. Door mijn achtergrond als historicus volg
ik uiteraard wat er gebeurt op historisch gebied in de omgeving. Daarom
ben ik in de loop der tijd de HeerlijkHeden wat kritischer gaan lezen en
toen in het voorjaar van 2006 een oproep aan de lezers geplaatst werd om
te reageren als zij suggesties hadden voor materiaal of andere ideeën, heb ik
een behoorlijk uitgebreide brief geschreven. Mijn vermoeden was: als je met
zulke gedetailleerde voorstellen komt, zal je wel uitgenodigd worden om eens
te komen praten en volgt er wellicht een verzoek om lid te worden van de
redactie.
Het liep anders. Je werd niet uitgenodigd door de redactie maar
gebeld door de voorzitter.
Ja, na de bevestiging van de ontvangst van mijn brief bleef het enige tijd stil.
Daarna bedankte de redactie mij voor mijn uitgebreide reactie en zegde toe
een deel van mijn suggesties over te nemen. Weer enkele maanden later, in
oktober of november, werd ik gebeld door voorzitter Gerard Brand.
Naar aanleiding van mijn brief van mei wilde hij graag kennismaken, aangezien
gebleken was dat ik wilde meedenken over de vereniging. Er volgde een
afspraak en aan het einde van dat gesprek zei Gerard dat ze op zoek waren
naar een voorzitter en vroeg hij of ik mijn circuit misschien iemand wist.
Terloops voegde hij eraan toe: “Of zou je het zelf misschien willen? Denk er
maar eens over na.”
H E E R L I J K H E D E N
BESTU UR
De nieuwe voorzitter
van de VOHB, Jaap
Verschoor. (Foto:
Marloes van Buuren)
HeerlijkHeden 121

H E E R L I J K H E D E N
BESTU UR
122 HeerlijkHeden
Wat was jouw reactie?
Ik heb er goed over nagedacht, want er gaat natuurlijk aardig wat tijd in zitten.
Na een paar weken heb ik laten weten dat ik het in principe wilde doen,
maar dat ik eerst een paar vergaderingen wilde bijwonen, niet alleen van het
bestuur, maar ook van de diverse commissies. Ik heb er ook bij gezegd dat ik
vanwege mijn werk overdag niet veel tijd kan besteden aan het bestuurswerk
en dat het dus vooral op de avonduren zou aankomen. De kennismaking met
bestuur en commissies verliep heel prettig en al gauw concludeerde ik dat ik
het erg leuk zou vinden om voorzitter te worden van de VOHB.
Je hebt al gezegd dat je historicus bent. Kun je kort iets vertellen
over je achtergrond en je werk?
Ik heb geschiedenis gestudeerd in Utrecht en ben in 1984 afgestudeerd.
Voor die tijd had ik in 1981 met een aantal studiegenoten Uitgeverij Matrijs
opgericht. Matrijs geeft boeken uit op historisch gebied en is inmiddels in
Nederland dé uitgeverij voor het beter verzorgde, geïllustreerde historische
boek. Ik ben als voorzitter nog steeds betrokken bij Matrijs, maar het werk
wordt gedaan door de mensen op het bureau. Na mijn studie ben ik via
omzwervingen terecht gekomen bij uitgeverij Gottmer, toen nog gevestigd in
Bloemendaal, tegenwoordig in Haarlem. Ik was daar verantwoordelijk voor
de Dominicus reisboeken. In 1993 ben ik voor mezelf begonnen. Ik noem
mezelf ‘boekmaker’. Ik werk voor verschillende uitgeverijen en bedrijven.
Veel uitgeverijen houden zich tegenwoordig vooral bezig met marketing
en het verkopen van boeken. Het daadwerkelijke maken, het proces van
samenstellen, redigeren en vormgeving, besteden ze vaak uit. Ik verzorg
met behulp van een heel netwerk van freelancers de hele opdracht van idee
tot en met drukwerk of een deel uit dat proces. Mijn kantoor heb ik in de
binnenstad van Haarlem.
Het bestuur weet het al en de leden zullen het ook gaan merken: je
hebt allerlei plannen voor de toekomst van de VOHB.
Laat ik voorop stellen dat we niet alles op z’n kop gaan gooien. De vereniging
heeft het blad, de excursies, de voor- en najaarsbijeenkomst, initiatieven
als het onderwijsproject, Karakterbehoud, allemaal goede dingen die
zullen blijven. Maar in het bestuur zijn we tot de slotsom gekomen dat het
allemaal iets sprankelender kan. We willen graag voor leden én niet-leden
zichtbaarder, hoorbaarder en ‘tastbaarder’ zijn. Tussen de vaste excursies
en bijeenkomsten in willen we kleine, kortdurende initiatieven ontplooien:
een historische wandeling op een zomeravond, kleine excursies, dingen in de
buurt die ook voor mensen met kinderen interessant zijn.
Is er nog iets dat je tot slot zou willen zeggen?
Ja, ik wil benadrukken dat het karakterbehoud in Heemstede en Bennebroek
mij na aan het hart ligt en dat dit hoog op de agenda blijft staan. En verder?
Het voorzitterschap van de VOHB is een leuke en uitdagende taak,
die ik, voor zover ik het nu kan bekijken, met plezier zal vervullen.
Marloes van Buuren

REACTIE VOHB OP BESLUIT GEMEENTERAAD
HEEMSTEDE OVER BINNENWEG
UITSTRALING EN TOEKOMSTIG BESTEMMINGSPLAN BINNENWEG
Voorgeschiedenis
Nadat de VOHB in 2005 met de brochure Reddingsplan karakteristiek centrum
Heemstede de algehele visuele achteruitgang van het winkelgebied bij het
gemeentebestuur aan de orde had gesteld, heeft de gemeente op 31 mei j.l. op
hoofdlijnen beslist over de toekomstige beeldkwaliteit van het winkelgebied.
In de periode tussen de publicatie van het Reddingsplan en dit besluit heeft
de VOHB vele malen overlegd met ambtenaren, wethouders en raadsfracties,
teneinde de begrippen ‘dorps karakter’ en ‘beeldkwaliteit’ toe te lichten en
aan de hand van concrete voorbeelden aan te geven dat bescherming van
karakteristieke panden en het terugdringen van ontsierende uitbouwen
en reclames het respect voor de dorpse architectuur kan terugbrengen.
Bovendien zal sprake zijn van een positieve ontwikkeling voor het
winkelbestand als Binnenweg en Raadhuisstraat zich door een exclusieve
uitstraling onderscheiden in de regio.
De feitelijke situatie was in ons nadeel omdat het geldende bestemmingsplan
al te veel sloop en nieuwbouw mogelijk maakt en het gemeentebestuur
slechts enkele panden op de inmiddels vastgestelde monumentenlijst had
geplaatst.In de afweging van belangen (bijvoorbeeld die van de eigenaren)
schermde het gemeentebestuur met het risico van planschade als de
bouwvoorschriften voor wat betreft de mogelijkheden zouden verminderen.
Dit leidde tot koudwatervrees in de gemeenteraad.
Besluitvorming
In de Klankbordgroep Binnenweg hebben wij recentelijk een laatste poging
gedaan het gemeentebestuur op andere gedachten te brengen.
Het antwoord van B en W is op zichzelf duidelijk: “De beoordeling
van de individuele panden leidt in het algemeen tot de conclusie dat de
onderzochte panden, die doorgaans bestaan uit èèn laag plus kap, een
incident binnen hun ruimtelijke omgeving vormen en/of een zwakke of
geen relatie hebben met de omliggende woonbebouwing.” Hieruit blijkt dat
de in het huidige bestemmingsplan en de Startnotitie voor de Binnenweg
opgenomen uitgangspunten (behoud van het dorpse karakter; kleinschaligheid;
beeldkwaliteit) voor wat betreft de ‘kleine huisjes’ niet het door ons gehoopte
resultaat heeft opgeleverd. In de voor ons cruciale vergadering van de Raad
bleek opnieuw dat de gemeente geen financiële risico’s wil lopen
(“We hebben geen geld voor de kleine, karakteristieke panden”).
Voor de VOHB belangrijke besluiten
Wethouder Van de Stadt vatte in diezelfde vergadering de voor de VOHB
belangrijke besluiten als volgt samen:
- Verlaging van de meest voorkomende bouwhoogte van 12 naar 11 meter,
H E E R L I J K H E D E N
K AR AKTERBEHOUD
HeerlijkHeden 123

H E E R L I J K H E D E N
K AR AKTERBEHOUD
124 HeerlijkHeden
waardoor een extra bouwlaag in de kap niet meer mogelijk is (zoals in het
geval van de Pijp).
- Als panden alsnog monumentwaardig worden geoordeeld, is opname op de
gemeentelijke monumentenlijst bespreekbaar.
- Er komt een puienbeleid, waardoor de karakteristieke uitstraling van gevels
kan worden hersteld.
- Het welstandsregime (regels m.b.t. luifels, vlaggen, reclame) wordt strenger.
Kwaliteitsverbetering is een economisch belang.
- De karakteristieke panden aan weerszijden van het voormalige postkantoor
blijven behouden. Geen supermarkt aldaar. Kleinschalige winkels met
bovenwoningen zijn wel een optie. (De VOHB heeft gepleit voor uitsluitend
een woonbestemming op deze locatie.)
- Geen supermarkt in de bibliotheek (is een gemeentelijk monument).
Nader onderzoek over toekomst gewenst.
- Eenrichtingsverkeer van zuid naar noord op de Binnenweg (een rustig
straatbeeld).
Visie VOHB op de besluitvorming
1. Op een enkele uitzondering na zullen de door ons ter bescherming
voorgedragen karakteristieke panden op termijn ten prooi vallen aan
sloop/nieuwbouw. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor het ensemble
Raadhuisplein 25 – Raadhuisstraat 1 t/m 7. De inwoners van Heemstede
moeten er rekening mee houden dat het merendeel van de kleinschalige,
dorpse bebouwing zal verdwijnen. Wel kan de verlaging van de maximale
bouwhoogte, in combinatie met het laten vervallen van allerlei thans
bestaande vrijstellingen, er voor zorgen dat nieuwbouw meer in harmonie
met de omgeving tot stand komt dan thans het geval is (beeldkwaliteit).
In de toelichting op de besluitvorming is door de wethouder een opening
geboden voor nader overleg tussen B en W en de VOHB over de
monumentenlijst. Daar kan dus nog wat ‘winst’ worden geboekt.
2. Positief is dat zowel het uiterlijk aanzien van gevels (puienbeleid) als
het aanscherpen van het welstandsregime (exclusieve uitstraling;
materiaalgebruik; tegengaan van detonerende architectuur) een serieus
beleidsvoornemen is. Dit gedeelte uit onze brochure Reddingsplan is
door het gemeentebestuur gehonoreerd. Als dit serieuze voornemen
in samenspraak met alle belanghebbenden (o.a. in de klankbordgroep)
tot resultaten leidt, dan heeft de Heemsteedse gemeenschap die slag
gewonnen.
In september gaat de Klankbordgroep verder met de uitwerking van de
uitgangspunten voor Binnenweg en het bestemmingsplan Centrum en
we zullen ons sterk blijven maken voor een aantrekkelijke Binnenweg en
Raadhuisstraat waarin ook plaats is voor karakteristieke panden.
Namens de werkgroep Karakterbehoud
Gerard Brand

EXCURSIE NAAR LEIDEN OP 15 SEPTEMBER 2007
Het 350-jarig bestaan van de trekvaart tussen Haarlem en Leiden deed ons
dit jaar kiezen voor Leiden als bestemming voor de grote excursie. Velen
van u zullen Leiden één of meer keren bezocht hebben, maar het is alleszins
de moeite waard deze prachtige stad met zijn rijke historie ook eens onder
leiding van een ervaren gids te bekijken en nieuwe ontdekkingen te doen.
Onze excursie biedt daarvoor volop gelegenheid.
PROGRAMMA
9.00 u Verzamelen op het Raadhuisplein (Heemstede)
9.15 u Vertrek per bus vanaf het Raadhuisplein.
9.45 u Aankomst in Leiden, koffie met verrassing bij Stadscafé van
der Werff
Het gezelschap wordt in twee groepen verdeeld.
11.00-12.30 u Groep 1: wandeling met gids, groep 2: tocht met een boot
van rederij De Oude Rijn, opstappunt: de Beestenmarkt
13.00-14.30 u Lunch bij Stadscafé van der Werff
14.30-16.00 u Groep 2: wandeling met gids, groep 1: tocht met een boot
van rederij De Oude Rijn, opstappunt: de Beestenmarkt
16.30 u Vertrek naar Heemstede
17.00 u Aankomst op het Raadhuisplein
De Korte Mare in
Leiden waar vroeger
de trekschuit vertrok.
(Foto Arjen Amsen)
HeerlijkHeden 125

H E E R L I J K H E D E N
EV ENEMENTEN
Binnen en buiten
vertelde de gids veel
wetenswaardigs over
het gemaal en de
drooglegging van het
Haarlemmermeer.
(Foto’s:
Robin van de Poll)
126 HeerlijkHeden
Opgeven
Bij vorige gelegenheden zijn wel eens misverstanden ontstaan bij telefonisch
aanmelden. Opgeven voor deze excursie kan dus uitsluitend schriftelijk.
U doet het volgende:
- stuur vóór 1 september een kaartje naar: Mw. T. Mascini-Maartense,
Merwedeplantsoen 30, 2105 VM Heemstede
- u vermeldt daarop: Excursie Leiden, uw naam, adres en telefoonnummer én
het aantal personen dat meegaat.
Betalen
De kosten bedragen € 32,50 per persoon (zowel voor leden als voor een
eventuele introducé). Maak het geld vóór 1 september (liever nog wat eerder)
over op postbanknummer 27.35.06 t.n.v. penningmeester VOHB, Heemstede,
onder vermelding van Excursie Leiden.
Het maximale aantal deelnemers is 50. Bij overboeking kom u op de
reservelijst.
IMPRESSIE VAN FEESTELIJKHEDEN IN HET
JUBILEUMJAAR
Wie dit lustrumjaar alle bijeenkomsten en feestjes van de VOHB bezoekt,
heeft heel wat data in de agenda staan. Omdat niet iedereen overal bij kan
zijn, geven we hier een kleine impressie in foto’s. Meer afbeeldingen vindt u op
www.oudheemstedebennebroek.nl.
Kleine excursie naar het Cruquiusmuseum, 14 april 2007
We rijden er allemaal regelmatig langs, maar voor de meeste deelnemers aan
de excursie was het jaren geleden dat ze binnen waren geweest in Museum de
Cruquius. De imposante machine, die na een restauratie van twintig jaar sinds
2002 weer kan draaien, hadden velen nog niet in werking gezien.

Opening van de grafstenentuin, 16 april 2007
Op een zonovergoten lentemiddag opende wethouder Christa Kuiper
de Cultuurhistorische Grafstenentuin op de Algemene Begraafplaats in
Heemstede. In deze tuin zijn grafstenen te zien die de moeite waard zijn
om te bewaren, ofwel vanwege hun bijzondere uiterlijk ofwel vanwege het
feit dat ze van bekende Heemstedenaren of andere Nederlanders zijn. Hans
Krol heeft veel historische gegevens over de betrokken personen en nadere
informatie over de grafmonumenten achterhaald.
Jubileumbijeenkomst op het Oude Slot, 24 april 2007
De officiële viering van het jubileum van de VOHB vond plaats op 24 april.
Na de korte Algemene Ledenvergadering volgde de feestelijke onthulling van
het borstbeeld van Adriaan Pauw door de burgemeesters van Heemstede en
Bennebroek. Gerard Brand was de initiator van dit geschenk van de VOHB
aan de inwoners van beide gemeentes. Het beeld is gemaakt door kunstenares
Ellen Wolff.
Restant van het
grafmonument van
J. Kamman (1870-
1939). Kamman
was onder meer
regionaal voorzitter
van de Nederlandsche
Bond van
Gemeenteambtenaren.
Op het kalkstenen
ornament staan
onderaan de
wapens van de elf
provincies, daarboven
elf kinderen die
een bloemenhulde
brengen. Het
grafmonument
werd gemaakt
door kunstenaarbeeldhouwer
P.W. Zwart. (Foto:
Marloes van Buuren)
Mevrouw Marianne
Heeremans en
de heer Han
van Leeuwen,
burgemeesters
van respectievelijk
Heemstede en
Bennebroek, onthullen
het borstbeeld van
Adriaan Pauw in de
tuin van het Oude
Slot. Gerard Brand
kijkt met gepaste trots
toe. (Foto: Cees Peper)
HeerlijkHeden 127

Het stralende weer én de prachtige locatie van het Oude Slot droegen bij aan de feestvreugde.
(Foto: Cees Peper)

De 300e geboortedag van Linnaeus herdacht op de Hartekamp,
23 mei 2007
Met onder meer een kranslegging door de Zweedse ambassadeur bij het
borstbeeld van Linnaeus op de Hartekamp en een informatieve lezing door
de heer J. Mennema is op 23 mei de 300e geboortedag herdacht van de
grondlegger van het nog steeds gebruikte systeem voor de naamgeving van
planten en dieren. De VOHB organiseerde deze feestelijke bijeenkomst samen
met de Hartekampgroep.
Tip 1: Dezelfde dag kwam dit boekje uit: ‘Linnaeus in de tuin van Clifford. Een
landschapshistorische wandeling over de Hartekamp en de Overplaats
Heemstede’. Het is te bestellen door € 3,45 over te maken op
postbankrekening 238008 t.n.v. KNNV Haarlem e.o., Santpoort. Of kijk
op www.knnv.nl/haarlem.
Tip 2: Naast het beeld van Linnaeus op de Hartekamp staat een opvallend
oranje schotel met daarop de tekst: ‘Linnaeus was here, www.
linnaeus2007.nl en het telefoonummer 06-3656000’. Als u dit nummer
belt, krijgt u telefonisch uitleg over Linnaeus en de Hartekamp.
Tip 3: www.george-clifford.nl is een prachtige site over het herbarium van
Clifford en over Linnaeus.
De beide
burgemeesters met
de maakster van het
beeld, Ellen Wolff.
(Foto: Cees Peper)
De Zweedse
ambassadeur in
Nederland, de heer
H. Magnusson, en Ad
van Unnik staan klaar
met de bloemen die
de ambassadeur bij
het borstbeeld van
Linnaeus zal leggen.
(Foto: Cees Peper)
HeerlijkHeden 129

Jonge deelnemers aan
de VOHB-fietstocht op
vaderdag.
(Foto: Marc de Bruijn)
130 HeerlijkHeden
Jubileumfietstocht op
Vaderdag, 17 juni 2007
Vaders en kinderen (en
natuurlijk ook moeders en
mensen zonder kinderen)
konden op vaderdag een
fietstocht maken door
Heemstede en Bennebroek
en kennismaken met mooie en
historisch waardevolle plekjes
in de eigen woonplaats. Door
middel van de vragen kwamen de kinderen spelenderwijs van alles aan de
weet. Diverse opa’s en oma’s hielpen bij de antwoorden. Onderweg kon je
op diverse plekken wat eten of drinken tegen het ‘jubileumtarief’ van zestig
eurocent. Fietstocht gemist? U kunt de route ophalen bij het redactiekantoor
van De Heemsteder (Camplaan 35) of downloaden op
www.oudheemstedebennebroek.nl
EXPOSITIE IN BENNEBROEK

“Twee volle heerlijke jaren heb ik in uw paradijs geleefd, alles vergetend, vaderland,
vrienden en magen, vergetend ook al het doorstane leed en de zorg voor de
toekomst”
(Linnaeus in zijn dagboek, 1738, over George Clifford en de Hartekamp)
LINNAEUS’ VRUCHTBARE JAREN OP DE HARTEKAMP
(1735-1737)
Deel 1
Het 300ste geboortejaar van
de internationaal befaamde
natuuronderzoeker Carl von Linné
wordt wereldwijd gevierd. Op
zijn 200ste geboortedag in1907 is
in de tuin van de Hartekamp een
borstbeeld geplaatst en net als in
1957 is de vermaarde Zweed ook
dit jaar op 23 mei op deze plaats
herdacht met o.a. een kranslegging
door de Zweedse ambassadeur in ons
land. (Zie ook blz. 129.)
Linnaeus staat aan de basis
van een wereldwijd gebruikt
classificatieschema voor planten,
dieren en mineralen. Als zodanig
geldt hij als de grondlegger van de
plantentaxonomie: de wetenschap
die zich bezighoudt met de
ordening, beschrijving en juiste
naamgeving van planten. Hij was
tussen 1735 en 1737 ruim twee
jaar werkzaam op de buitenplaats van George Clifford als hortulanus ofwel
prefect van de tuin, tevens van het aanwezige herbarium, het museum en de
natuurwetenschappelijke bibliotheek.
In deze bijdrage worden zijn werkzaamheden, in het bijzonder in Nederland
en op de Hartekamp, nader beschreven.
Opgeleid als medicus in Zweden en promotie in Harderwijk
Carl Linné, na in de adelstand te zijn verheven Carl von Linné genoemd, is
geboren in Rashult in de provincie Smaland, gelegen in het zuidoosten van
Zweden. Zijn vader, die eigenlijk Nils Ingmarsson heette, was predikant en
een enthousiaste amateur-botanicus/ tuinier. Hij had zichzelf de familienaam
Linn gegeven als herinnering aan een reusachtige lindeboom, in het dialect van
de streek ‘linn’ genoemd. Buiten Zweden is de natuurgeleerde vooral bekend
geworden onder zijn verlatijnste naam Carolus Linnaeus.
Voorbestemd om theologie te studeren gaf de jonge Carl, aangemoedigd door
de arts Johan Rothman, de voorkeur aan een studie medicijnen en natuurlijke
Linnaeus in
Laplands tenue op
olieverfschilderij van
Martinus Hofmann.
HeerlijkHeden 131
H E E R L I J K H E D E N

H E E R L I J K H E D E N
132 HeerlijkHeden
historie op de universiteit van Lund. Na een onderbreking wegens ziekte
zette hij zijn studie voort in het ongeveer 400 kilometer noordelijker gelegen
Uppsala. Met een briljante uiteenzetting over de voortplanting van planten
viel hij op door de oorspronkelijkheid van zijn denkbeelden en legde hij de
grondslag voor enkele van zijn belangrijkste werken, zoals de Systema Natura
(1) Fundamenta Botanica, Critica Botanica en Genera Plantarum (opgedragen
aan Boerhaave), allemaal voor het eerst uitgegeven in ons land in Leiden en
Amsterdam.
In Uppsala ontmoette Linnaeus de student Petrus Artedi. In 1735 werkte
Artedi in Amsterdam aan een grondige studie over de vissen. Op de avond
van de 28e september 1735, terugkerend van een diner bij de apotheker
Albert Seba naar zijn logeerhuis, sloeg Artedi vermoedelijk in beschonken
toestand in het donker een verkeerde weg in, viel in een gracht en verdronk.
Linnaeus schreef in zijn itenarium zoveel als “Der vissen vriend is overleden in der
vissen element.” Overigens meldde hij ook dat hij huilde toen hem het slechte
nieuws op 30 september werd medegedeeld door zijn Zweedse reisgezel
Claes Sohlberg, die in Leiden zou promoveren. Linnaeus spoedde zich van de
Hartekamp naar het godshuis in Amsterdam waar zijn vriend lag opgebaard.
De hospes van Artedi, Hendrik Jutting, had nog geld te goed en dreigde
zijn schamele bezittingen te verkopen. Clifford was zo genereus de schuld
te betalen, zodat het manuscript veilig kon worden gesteld. Linnaeus nam
vervolgens de taak om Artedi’s werk Ichthologia, sive opera omnia de piscibus
af te ronden en drukklaar te maken. Deze publicatie, grondslag van alle latere
werken over vissen, is vervolgens in 1738 te Leiden uitgegeven.
Reizen en promotie
In 1731 was Linnaeus teruggegaan naar Smaland en een jaar later vertrok
hij alleen te paard voor een etnografische en botanische studiereis van vier
maanden naar het noorden van Zweden en Noorwegen ofwel Lapland.
De plantkundige resultaten zijn in 1737 in Amsterdam uitgegeven onder de
titel Flora Lapponica. Linnaeus’ oudste dagboek Iter Lapponica is pas in 1888
uitgeven, hoewel het al in 1811 in een Engelse vertaling was verschenen.
Na zijn reis naar Lapland op zijn 25ste heeft Linnaeus nog drie reizen in
Zweden gemaakt. Tussen juni 1735 en juni 1738 bezocht hij Nederland,
met tussentijds een kort verblijf in Engeland. Voor hij naar zijn vaderland én
zijn verloofde Sara Lisa Moraea terugkeerde, ontmoette hij enkele Franse
natuurwetenschappers in Parijs. De voornaamste reden om naar Nederland
te gaan was de mogelijkheid om te promoveren. In die periode was dat aan
een universiteit in zijn geboorteland nog niet mogelijk. De Leidse Academie
was als promotieplaats populair bij buitenlanders, bij armlastiger promovendi
was dat vooral Harderwijk waar men voor weinig geld de doctorsgraad kon
behalen. Een ondeugend versje luidde destijds:
“Harderwijk is een plaats van negotie,
Men verkoopt er bokking, blauwbessen en bullen van promotie.”

Linnaeus reisde naar Holland via Denemarken en Hamburg.
Zijn proefschrift over de in de Zweedse moerasgebieden veelvuldig
optredende intermitterende ofwel anderdaagse moeraskoortsen (malaria)
was toen in manuscript gereed. Na aankomst met het schip de Godenwind in
Amsterdam op 13 juni 1735 (kalender nieuwe stijl = 2 juni oude dagtekening)
bezocht Linnaeus onmiddellijk de Hortus Medicus aan de Plantage en de
volgende dag maakte hij zijn opwachting bij Johannes Burman, arts en
hoogleraar in de botanie, die mede op basis van meegenomen manuscripten
snel het belang van de jonge Zweed inzag en zijn privé-bibliotheek voor
hem openstelde. Op15 juni had een bezoek plaats aan het beroemde
naturaliënkabinet van apotheker Albert Seba. Al op17 juni volgde de reis naar
Harderwijk waar Linnaeus zich meldde bij een hoogleraar in de mathematica.
De volgende dag schreef hij zich in als student en ’s middags deed hij een
toelatingsexamen bij de toenmalige rector Johannes de Gorter. Op 19 juni
gaf deze hoogleraar na lezing van het manuscript zijn ‘imprimatur’ en in twee
dagen is het proefschrift gezet, gecorrigeerd en gedrukt. Op 23 juni heeft
Linnaeus zijn dissertatie verdedigd op twee stellingen van Hippocrates.
Hij keerde met de beurtschipper terug naar Amsterdam waar Burman hem
gastvrijheid verleende. Burman verzorgde persoonlijk de uitgave van Linnaeus’
Fundamenta botanica (1736), Biblioteca botanica (1736) en de Flora Lapponica
(1737), alle drie in Amsterdam uitgegeven. Linnaeus was de één jaar jongere
Burman behulpzaam bij de samenstelling van een flora van Ceylon.
Via Burman, Boerhaave en Gronovius naar de Hartekamp
Vanuit Amsterdam bezocht Linnaeus eenmaal de Hortus Botanicus van
Utrecht en in Leiden stonden de Academie-Hortus, professor van Royen
en de Academie-Bibliotheek op zijn programma. Van groot belang was zijn
bezoek aan de destijds befaamde medicus-botanicus J.F. Gronovius, die al
leverancier was van planten en zaden uit Virginia voor de Hartekamp. Deze
was direct enthousiast over het manuscript van Systema Naturae, dat de basis
zou vormen voor alle latere natuurlijke-historie-systematiek.
HeerlijkHeden 133
H E E R L I J K H E D E N
Tekening van
vooraanzicht de
Hartekamp uit 1773
door Hendrik Tavenier
(in Noord-Hollands
Archief).

H E E R L I J K H E D E N
134 HeerlijkHeden
Het schematiseert een ordeningssysteem op grond van uiterlijke kenmerken,
geschikt voor planten, dieren en mineralen. Gronovius corrigeerde de Latijnse
tekst - zich in brieven beklagend over Linnaeus’ slordigheid - en zorgde voor
publicatie in Leiden, waarbij zijn vriend, de gefortuneerde Schotse medicus
Isaac Lawson, mede de kosten van drukken voor zijn rekening nam. Onder
degenen die een presentexemplaar ontvingen was Herman Boerhaave, de
beroemdste medicus van zijn tijd en een praktiserende botanist. Dankzij
deze publicatie en op voorspraak van Burman en Gronovius kreeg Linnaeus
entree bij hem. In Amsterdam bezocht de Zweed samen met Burman overdag
bijna dagelijks de hortus. Daar ontmoette hij de vermogende bankier George
Clifford, commissaris van deze tuin en bovendien eigenaar van buitenplaats de
Hartekamp met menagerie, tuin, vier tropische kassen, herbarium, museum
en natuurwetenschappelijke bibliotheek. Deze Clifford, wiens vader George
Clifford Sr. in 1709 hofstede de Hartekamp inclusief tuin en oranjerie voor
22.000 gulden had gekocht van Johan Hinlopen, leed aan hypochondrie. Voor
zijn depressies werd hij behandeld door Boerhaave die, gelet op de stand van
de medische wetenschap, weinig meer kon doen dan het voorschrijven van
een dieet, verstrekking van medicinale planten en het advies aan Clifford om
zich zoveel mogelijk met zijn liefhebberijen bezig te houden.
Volgens de overlevering raadde Boerhaave Clifford aan om Linnaeus als
lijfarts en hortulanus in dienst te nemen. Intussen is onder andere via een
brief bekend geworden dat het Jan Frederik Gronovius was die deze hint aan
Clifford heeft gegeven, toen hij meedeelde dat hij een jonge en veelbelovende
botanicus met uitzonderlijke capaciteiten kende, die waarschijnlijk de taak
van supervisor van Clifford’s tuin en collecties van de Hartekamp op zich zou
willen nemen (2). Op 13 en 14 augustus 1735 vond in gezelschap van Johan
Burman een eerste bezoek plaats aan de Hartekamp en Linnaeus was verrukt
van de natuurhistorische schatten die hij daar aantrof. (Zie blz. 140).
Hoewel Burman Linnaeus liever in Amsterdam hield, zag hij direct in dat
het aanbod van Clifford (vrije kost en inwoning, gebruikmaking van zijn
koets en bedienden en een dukaat - ongeveer 3 gulden - per dag) voor
Linnaeus buitengewoon aantrekkelijk was. Binnen vijf dagen kwam men tot
een mondelinge overeenkomst en de formele aanstelling had plaats op 29
augustus. Twee weken later, op 13 september 1735, is Linnaeus met zijn
werkzaamheden in Heemstede begonnen. In ruil voor zijn bemiddeling
ontving Burman van Clifford het prachtwerk van de Engelse plantkundige Sir
Hans Sloane, Natural History of Jamaica, dat Clifford in tweevoud bezat.
Aan Linnaeus was opgedragen de planten uit tuin en kassen te catalogiseren,
het herbarium en de bibliotheek te beschrijven, nieuwe planten te verwerven,
evenals publicaties te schrijven, waarvoor Clifford als mecenas alle drukkosten
zou betalen. Als hoofdtuinman was de bekwame Duitser Dietrich Nietzel
in dienst, die Linnaeus later naar Zweden zou volgen als opzichter van de
kruidtuin van de universiteit van Uppsala (3). Op 13 januari 1737 schrijft
Boerhaave in het Latijn een brief aan Linnaeus waarin hij hem dankt voor
de ontvangst van diens nieuwe publicatie Genera Plantarum, opmerkt op
botanisch gebied nu al verre de mindere van Linnaeus te zijn en toegeeft dat

zijn eigen uit 1720 daterende hortuspublicatie Index alter plantarum wemelt
van de fouten. Aan het slot wenst Boerhaave, die op dat moment al langere
tijd ernstig ziek is, dat God aan Linnaeus gezondheid van lichaam en geest mag
geven, opdat hij zal uitgroeien tot dé historicus van de natuur.
Het dienstverband op de Hartekamp duurde tot 7 oktober 1737 toen
Linnaeus’ hoofdwerk Hortus Cliffortianus, waaraan hij gedurende negen
maanden bijna dag en nacht gewerkt had, in handschrift klaar was. Tussendoor
heeft Linnaeus eenmaal het buiten Over-Holland aan de Utrechtse Vecht
bezocht, toen in bezit van een andere Clifford-telg. Enkele keren reisde hij
naar Gronovius in Leiden en naar Amsterdam. Verder verbleef hij vanaf 25
juli 1736 ongeveer twee maanden in Engeland, waar hij in Londen de geleerde
botanicus en verzamelaar Sloane opzocht en Philip Miller, de toezichthouder
van de Chelsea Physic Garden. Aan de universiteit van Oxford bezocht hij
de uit Duitsland afkomstige hoogleraar Johann Dillenius. Voor de tuin op de
Hartekamp nam hij gewassen en zaden mee en ten behoeve van de boekerij
botanische publicaties. Voor de exotische planten kon hij dankzij relaties
van Clifford, die zelf directeur was van de VOC-Kamer Amsterdam, gebruik
maken van door VOC-schepen meegebracht materiaal. Toen een tijger
in de menagerie overleed kwam het verzoek van dr. Lawson het lijk voor
anatomische doeleinden te mogen onderzoeken. Naast zijn publicistische
werk onderhield Linnaeus een briefwisseling met talrijke geleerden in de
Westerse wereld, o.a. met de Zwitser Albrecht von Haller. Met de Duitse
botanicus J.G. Siegesbeck, werkzaam in St. Petersburg, ruilde hij zaden en
polemiseerde hij tijdens de Hartekamp-jaren tussen 1735 en 1737.
Bloeiende bananenboom
Natuurwetenschappers als Gaub, Albinus, Musschenbroek, Boerhaave, Van
Swieten, Gronovius, Van Royen, Roëll en anderen bezochten de Hartekamp,
o.a. om de bloei van de bananenboom met eigen ogen te bewonderen en ook
andere gewassen en bomen, zoals de tulpenboom Lirondendron tulipifera.
Een ‘hoogbejaarde’ nazaat van deze boom is nu nog te vinden ongeveer 20
meter rechts op het voorgazon van de Hartekamp, dicht bij de Linnaeusbuste.
In de literatuur over Linnaeus staat veelvuldig te lezen dat het in
Nederland niet eerder gelukt was een pisang- of bananenboom in bloei
te krijgen en vrucht te laten dragen. Met name Boerhaave had dit ook
geprobeerd. Linnaeus zou door nabootsing van tropische regenbuien in de
vorm van emmers vol water op de voordien droge grond wel succes gehad
hebben met het kweken van bananen in de oranjerie. Dit bericht klopt echter
niet helemaal omdat Linnaeus naar eigen zeggen al bij zijn eerste bezoek aan
de Hartekamp bloeiende pisangbomen aantrof (4).
Linnaeus wijdde aan de Heemsteedse bananenboom een afzonderlijke
publicatie, Musa Cliffortiana, en liet de illustratie hiervan vervaardigen door de
Duitse schilder Martinus Hoffman. Op verzoek van Clifford beeldde Hoffman
Linnaeus af ten voeten uit in Laplands kostuum van rendierleer met in zijn
hand het plantje Linnaea borealis ofwel het Linnaeusklokje (5).
Linnaeus, nog onbekend met de later door Darwin ontvouwen
HeerlijkHeden 135
H E E R L I J K H E D E N

Frontispice van boek
‘Hortus Cliffortianus’;
gravure door Jan
Wandelaar.
136 HeerlijkHeden
evolutietheorie, ging uit van de
schepping van alle leven op aarde
door God en speculeerde dat met
het ‘verboden fruit’ in het Oude
Testament de banaan bedoeld was.
Vandaar de wetenschappelijke naam
voor de bananen- ofwel pisangboom
- feitelijk een grassoort en de
grootste kruidachtige plant - van
‘Musa paradisiaca’, bedoeld als een
verwijzing naar de Hof van Eden.
Hortus Cliffortianus
Nog in 1737 kwam in Amsterdam een
eenvoudige handleiding uit van 1.251
levende planten in de tuin, Viridarium
Cliffortianum, speciaal geschreven
voor zijn beschermheer. Linnaeus’
meest monumentale werk dat in 1737
gereed kwam, zoals op het titelblad
gedrukt, maar tengevolge van vertraging bij de vervaardiging van de prenten
pas in 1738 verscheen, werd de uitgave Hortus Cliffortianus, een meesterwerk
in de botanische literatuur. De barokke titelpagina van deze foliant is van
de hand van graficus en dichter Jan Wandelaar (1690-1759). 32 tekeningen
zijn gemaakt door de Duitse plantentekenaar en -schilder Georg Dionysius
Ehret (1708-1770) die vooral Engelse plaatwerken illustreerde en ongeveer
een maand op de Hartekamp verbleef op weg naar zijn nieuwe vaderland
Engeland. Voor de kopergravures is behalve Wandelaar ook A. van der Laan
aangezocht. Deze maakte een gravure met een allegorische voorstelling op
de botanie, met links het voorplein van de Hartekamp en in het verschiet
daarvan de koepel in de overtuin. Dit vignet heeft als motto “Tantus Amor
Florum” ofwel: Zo groot is de liefde tot de bloemen. Met name uitheemse
planten uit Afrika, Azië en Amerika zijn in deze monumentale publicatie voor
het eerst uitgebreid beschreven. Naar zijn beschermheer vernoemde Linnaeus
een geslacht uit de rozenfamilie van het Kaapgebied: Cliffortiana.
Het was de Amsterdamse hoogleraar Wilhem Roëll die de Hartekamp
voorzag van Afrikaanse zaden. Het boekwerk omvat 501 pagina’s en beschrijft
2.536 gedroogde en levende planten in herbarium (6) en tuin. Aan het slot is
op 17 ongepagineerde bladzijden de catalogus van 295 botanische boektitels
afgedrukt. Als verklaring van het frontispice (de titelpagina) is door
J. Wandelaar een 20-regelig gedicht afgedrukt, dat als volgt eindigt:
“Dit tuigt inzonderheid de Pisang, welke Plant
Het eerst op deze Plaats gewijd aan Nederland
Hier, nevens duizenden, heer Cliffords yver loonen
En, door Linnaeus Pen, zich aan de waereld toonen.”

De voorstelling op deze gravure is een allegorie op de teelt van exotische
gewassen. Uiteraard is daarbij de pisang prominent afgebeeld. Vier personen
vertegenwoordigen de vier werelddelen en bieden moeder Aarde uitheemse
gewassen aan. Op een piëdestal is het borstbeeld van een gelauwerde George
Clifford te zien. In het midden prijkt de gekroonde godin, moeder Aarde. De
Griekse jonge god Apollo houdt in zijn linkerhand een toorts, verbeeldende
dat deze licht brengt in een wereld van onwetendheid en met zijn rechterhand
schuift hij een sluier van duisternis weg. In het gezicht is Linnaeus herkenbaar
met een laurierkrans op zijn hoofd. Onder zijn voeten vertrapt hij de gedode
draak van de onwaarheid en onwetendheid. Vooraan zijn enkele putti
(engeltjes), een passer, thermometer (naar zijn Zweedse tijdgenoot Celsius
genoemd), een pot met vuur (verwijzend naar het verwarmen van de kassen)
en een plattegrond van de tuinen van de Hartekamp te zien. De 18e eeuwse
schilder Jacob de Wit maakte een schilderij van het opengeslagen boek Hortus
Cliffortianus, waarover de godin Flora en twee geleerden zich buigen. Dat
kwam in bezit van de heer P. Schmidt van Gelder, die tussen 1904 en 1921 de
Hartekamp bewoonde en het schilderij schonk aan het Linnéanum in Uppsala.
De betekenis van Linnaeus’ Hortus Cliffortianus is, dat dit boek de basis vormt
van latere werken. Talrijke plantenbeschrijvingen zijn letterlijk overgenomen
in zijn Species Plantarum.
De laatste maanden in Nederland
Toen Linnaeus zijn belangrijkste taak, het ordenen van de Hartekamptuin,
beëindigd achtte, zocht hij een nieuwe uitdaging en verlangde hij bovendien
terug naar zijn geboorteland waar zijn verloofde op hem wachtte. “Ik leef
als een monnik” schreef Linnaeus in een brief van maart 1737 en voegde
daaraan toe “opgesloten met twee nonnen”, waarbij het onduidelijk is gebleven
wat Linnaeus hiermee kan hebben bedoeld. Duidelijk is dat hij ondanks alle
faciliteiten zich vaak eenzaam voelde en heimwee had naar zijn geboorteland
HeerlijkHeden 137
H E E R L I J K H E D E N
18e eeuwse tekening
van de oranjerie op
de Hartekamp met
een door Linnaeus
geplante tulpenboom
(in Noord-Hollands
Archief).

H E E R L I J K H E D E N
De jonge Linnaeus
door vermoeidheid
in slaap gevallen.
Steendruk van C.
Desmaisons naar een
schilderij van L.P. Roux.
138 HeerlijkHeden
en verloofde die uiteindelijk drie jaar op hem wachtte. Pogingen om hem voor
ons land te behouden mislukten. Zo is getracht Linnaeus te interesseren voor
een botanische reis naar de Kaapprovincie en is hem een hoogleraarsambt
te Utrecht in het vooruitzicht gesteld. Een verzoek van de West-Indische
Compagnie om als arts naar Suriname te reizen wees hij resoluut af. Wél
heeft hij professor Adrianus Van Royen tot eind februari geholpen bij het
herordenen van de Leidse Hortus-Academie volgens nieuwe botanische
inzichten van het door Linnaeus bedachte ordeningssysteem, waarin
bloemplanten zijn verdeeld in 24 klassen, geteld naar het aantal meeldraden in
de bloemen.
Na dit werk in Leiden werd Linnaeus ziek. Hij leed aan heftige koortsen,
volgens berichten uit die tijd vermoedelijk een soort cholera, al wordt
ook niet uitgesloten dat zijn ziekbed een terugslag was na maandenlange
ingespannen arbeid met weinig slaap en als gevolg daarvan een gebrek aan
weerstand. Dr. Gerard van Swieten adviseerde hem te herstellen op de
Hartekamp, waar hij tot genoegen van Clifford, die Linnaeus zijn onverwachte
ontslag al weer vergeven had, nog enige tijd verbleef totdat hij in mei 1738
voldoende hersteld was. Na ongeveer een maand Parijs en omgeving bezocht
te hebben om daar Franse tuinen te zien en de twee bekende Franse botanici
De Jussieu te ontmoeten, keerde hij met de boot vanuit Le Havre terug naar
Zweden. Op 28 juni 1738 kwam Linnaeus in de havenstad Helsingborg aan.
Aanvankelijk vestigde hij zich als praktiserend arts in Stockholm en drie jaar
later volgde zijn benoeming tot hoogleraar in de medicijnen en botanie aan de
Universiteit van Uppsala, waar hij afgezien van enkele binnenlandse reizen zou
blijven wonen tot zijn overlijden in 1778 op 71-jarige leeftijd.
In 1753 is Linnaeus’ Species Plantarum verschenen, volgens zijn nieuwe
classificatie en binaire ofwel binomiale nomenclatuur (naamgeving) van alle tot
dan toe ongeveer 6.000 bekende plantensoorten. Een ordening van de planten
volgens een door hem ontworpen seksueel systeem naar het aantal en de

vorm en bouw van meeldraden en stampers. De indeling geschiedde op basis
van een groeps- of geslachtsnaam (genus), gevolgd door een soortaanduiding
(species). De tiende editie van zijn Systema Naturae uit 1758 bevatte bovendien
circa 4.400 aan Linnaeus bekende dieren, ingedeeld in 6 klassen: zoogdieren,
vogels, amfibieën, vissen, insecten en wormen. Na het vertrek van Linnaeus
raakte de tuin van de Hartekamp snel in verval, vooral nadat mr. George
Clifford op 10 april 1760 in zijn geliefde hofstede overleden was. Na de dood
van zijn opvolger, zoon Pieter Clifford, vond in 1788 een grote veiling plaats.
Na Bengt Ferner (1759) en J.J. Björnstähl (1775) hebben tot in onze tijd talrijke
Zweedse inwoners op reis in Nederland vanwege het verblijf van Linnaeus een
bezoek gebracht aan de Hartekamp.
In deel 2 van mijn verhaal over Linnaeus komt de briefwisseling van George
Clifford met Linnaeus uit de periode van 1736 tot 1742 aan de orde.
Hans Krol
Noten
1. Een eerste druk van ‘Systema Naturae’ uit de bibliotheek van de graaf van
Macclesfield, een versie met slechts 12 foliobladzijden, is in 2004 bij Sotheby’s
Londen afgehamerd op 285.600 pound ofwel 418.000 euro. Het boekje bevat een
handgekleurde gravure, slechts bekend in drie exemplaren. De 12e druk van dit werk
bevatte 2.300 bladzijden.
2. Dat blijkt evident uit een brief van J.F. Gronovius van 1 september 1735 aan Linnaeus,
waarin eerstgenoemde Clifford schriftelijk heeft aanbevolen de Zweed het toezicht
te geven op de ‘Hortus Hartecampensis’, aan welk verzoek intussen is voldaan. In
datzelfde schrijven opponeert Gronovius tegen het idee van Linnaeus om de mens
(‘Homo sapiens’ – Homo is genus en sapiens onze soortnaam) bij de zoogdieren in te
delen, weliswaar als hoogste klasse in het ‘Tabula zoologica’. De mens dient zijn inziens
boven alle andere levende wezens uit te stijgen, als een afzonderlijke schepping door
God.
3. D. Nietzel, in 1703 te Hamburg geboren, werkte van 1735 tot 1739 als tuinbaas van
de Hartekamp en van 1739 tot zijn dood in 1756 bij Linnaeus in Uppsala.
4. Bijna drie eeuwen later, in augustus 2006, lukte het mevrouw Margareth van Straten
in haar Heemsteedse tuin nabij het Oude Slot een bananenboom te kweken.
5. Tevens maakte hij twee kopieën. Tot de Hartekamp-veiling van 1901 was één portret
aanwezig op de Hartekamp, toen aangekocht door natuurliefhebber Frans Blaauw die
op ‘Gooilust’ in ’s-Graveland woonde. Tegenwoordig zijn de schilderijen van Linnaeus
in Laps kostuum in het bezit van Museum Naturalis en Museum Boerhaave, beide
te Leiden, en de Universiteit van Uppsala. Hendrik Hollander maakte bovendien
circa 1853 naar het doek op de Hartekamp twee kopieën (olieverf op doek)
met Linnaeus als halffiguur naar het tweede schilderij van M. Hofmann. Eén van
deze kopieën bevindt zich in de Artisbibliotheek te Amsterdam (met de grootste
collectie Linnaeana in Nederland), de tweede is voor zover bekend aanwezig is bij
de Wetenschappelijke Akademie van Stockholm. George Clifford liet Hofmann in
1737 tevens een schilderij maken van Linnaeus rustend bij een tent in Lapland, nadien
gegraveerd door A. van der Laan.
HeerlijkHeden 139
H E E R L I J K H E D E N

H E E R L I J K H E D E N
140 HeerlijkHeden
6. De door Linnaeus van Clifford ontvangen en naar Zweden meegenomen duplicaten
uit het herbarium zijn in 1791 door de Engelse natuurgeleerde Joseph Banks
aangekocht en bevinden zich tegenwoordig in de Linnean Society te Londen. Verder
kwamen ongeveer 500 specimina van door Clifford gedroogde planten terecht in de
universitaire herbariacollecties van Leiden en Wageningen.
Bijlage
Linnaeus’ eerste bezoek aan de Hartekamp
In het voorwoord van het boek ‘Hortus Cliffortianus’ schreef Linnaeus
wat hij tijdens zijn eerste bezoek op 13 augustus 1735 aantrof.
Vertaald uit het Latijn in het Nederlands luidt zijn in plechtstatige stijl
geschreven tekst:
“Mijn ogen waren dadelijk verrukt van zovele door kunst ondersteunde
meesterwerken der natuur, alleeën, bloemperken, standbeelden,
vijvers en kunstig aangelegde heuvels en doolhoven. Mij betoverden
Uw menagerieën vol tijgers, apen, wilde honden, Indische herten en
geiten, Zuid-Amerikaanse en Afrikaanse zwijnen; met hun geluiden
vermengden zich andere van troepen vogels: Amerikaanse valken,
verschillende soorten van papegaaien, fazanten, pauwen, parelhoenders,
Amerikaanse korhoenders, Indische hoenders, zwanen, velerlei soorten
ganzen en eenden, meeuwen en andere soorten zwemvogels, snippen,
Amerikaanse kruisbekken, mussen in verschillende soorten, tortelduiven
en andere duiven, benevens vele andere vogelsoorten, van wier kreten
de tuin weergalmde. Ik schrok, toen ik de broeikassen betrad, vol als ze
waren van zoveel planten, dat een zoon van het Noorden zich behekst
moest voelen en niet meer wist naar welk vreemd werelddeel hij
verplaatst was. In de eerste kas werden de bloemenscharen van Zuid-
Europa gekweekt, gewassen uit Spanje, Zuid-Frankrijk, Italië, Sicilië en
Griekenlands eilanden. In de tweede vond men de schatten uit Azië,
als gembergewassen, Poincianen, magistanen, kokos- en andere palmen
en nog meer gewassen; in de derde Afrika’s eigenaardig gevormde,
om niet te zeggen misvormde gewassen, zoals de talrijke Aloë- en
Mesembrysanthenumgeslachten, aasbloemen, Euphorbiën, Crassula- en
Proteasoorten enz. En in de vierde broeikas teelde men ten slotte de
bekoorlijke inwoners van Amerika en de overige nieuwe wereld: grote
groepen van cactusvormen, orchideeën, passiebloemen, yamswortel,
magnolia’s, tulpenbomen, kalebasbomen, arrowwortel, Casia’s, acasia’s,
tamarinden, pepers, Ananassoorten, Mancilla en talrijke andere – en
omgeven door deze, pisangen, de statigste van alle gewassen ter wereld,
de prachtige Hernandio’s, zilverglanzende Protea-soorten en kostbare
kamferbomen.
Toen ik later in de waarlijk Koninklijke woning kwam en in het uiterst
leerzame museum, welks verzamelingen niet minder tot de roem van de
eigenaar bijdroegen, voelde ik, vreemdeling, mij ganselijk betoverd, omdat
ik nooit iets dergelijks gezien had. Mijn levendigste wens was, dat ik ter
verzorging van dit alles de behulpzame hand zou mogen bieden.”

RESTAURANT LANDGOED GROENENDAAL 90 JAAR
In 1913 kocht de Gemeente Heemstede het landgoed Groenendaal aan:
een oude buitenplaats voorzien van geboomte, een paar vijvers, enkele
lanen die het landgoed doorsneden en een paar paviljoentjes zoals de
Belvedère en de Tuinkoepel. In het tijdschrift Eigen Haard werd de aanschaf
uitgebreid beschreven. Op een van de foto’s komt het koetshuis voor “thans
ververschingsplaats”. Op het voorplein staan eenvoudige tafeltjes en stoeltjes.
De gemeente had de exploitatie van deze ‘ververschingsplaats’ in beheer.
De Nieuwe Haarlemsche Courant schrijft over
“de feestelijke openstelling van het wandelbosch”.
Na een rondgang van de genodigden “werden in de koepel en op het
Belvedère ververschingen aangeboden”, uiteraard alleen ‘s zomers.
Vier generaties Uitendaal
In 1917 ging de exploitatie van het Ververschingshuis over in particuliere
handen: de eerste van tot nu toe vier generaties Uitendaal deed zijn intrede.
1 ste generatie: 1917; Joop Uitendaal en de twee gebroeders Arie en Kees
Verdonschot.
2 de generatie: 1942; Jan en Joop Uitendaal.
3 de generatie: 1972; Jan en Hein Sr. Uitendaal.
4 de generatie: Hein Uitendaal Jr. in de nabije toekomst, maar al vier jaar
fulltime werkzaam in Groenendaal en sinds dit jaar lid van de
directie.
Café Restaurant
Groenendaal op een
ansichtkaart die
verstuurd werd in
1957.
HeerlijkHeden 141

H E E R L I J K H E D E N
De speeltuin van
Groenendaal begin
jaren ’50.
142 HeerlijkHeden
In 1917 werd het koetshuis gepacht van de gemeente door de eerste
generatie. De samenwerking van het driemanschap eindigde in 1942. In die
tussentijd gebeurde wel het een en ander. De jarenlang gebruikte naam
Ververschingshuis dekte bij lange na niet de dekking van de activiteiten die
daar ontwikkeld werden op het gebied van horeca. In een journaal uit 1917
schrijft Joop Uitendaal dat zij op de tweede Pinksterdag de grote toeloop
van het aantal bezoekers niet aankonden en dat men op een slecht moment
door de aardappelvoorraad heen was. Dat duidt er op dat er toen al warme
maaltijden geserveerd werden. Goede raad was niet duur. Men schakelde over
op gebakken biefstuk met brood! De Tweede Wereldoorlog lag op de loer
en het Ververschingshuis dreigde gebruikt te worden voor de huisvesting van
200 Nederlandse militairen. Het bleek echter een ongeschikte locatie omdat
het niet mogelijk was op het dak geschut op te stellen. Bovendien bleek het
gebouw te koud om er militairen te laten verblijven. De voorzieningen die
daarvoor getroffen moesten worden, werden op 2.000 gulden geraamd.
Dat was kennelijk te duur, want het voorstel werd afgeblazen. Toen in 1942
de broers Jan en Joop Uitendaal het bedrijf gingen runnen was dat bepaald
geen aantrekkelijke tijdsperiode. De horeca was toen een sobere toestand.
In het journaal schrijft Joop Uitendaal: ‘weer eens een etentje’. Drie personen
verzochten om een dinertje. De kok was niet meer in dienst en via de beurs
(Arbeidsbureau) werd een kok gevonden met goede papieren voor 35 gulden
in de week. Het diner kwam tot stand en hij kon meteen blijven.
Echter, de papieren van de kok bleken beter dan zijn kookkunst. In augustus
1942 werd hij alweer ontslagen. De gebroeders Uitendaal hieven het glaasje
op zijn vertrek!
Speeltuin
Een belangrijke attractie voor het bedrijf was een speeltuin die in 1932
werd aangelegd. Men kreeg de beschikking over een oude moestuin

gelegen aan de noordzijde van het restaurant met een oppervlakte van
ongeveer 1300 m2. Door de werkverschaffing, het was immers crisistijd,
werd het terrein geëgaliseerd. Volgens een krantenbericht werd “aan den
Oostkant een waranda gebouwd van 28 meter lang, waaraan is gebouwd
een consumptietent… Rond het terrein is een 5-tal zomerhuisje gebouwd
met een gezellig zitje voor de ouders als hun kinderen zich vermaken op de
verschillende toestellen. Aan dit materiaal is de grootste zorg besteed.
De ijzerconstructie werd uitgevoerd door de smederij van de firma De Groot
en Koppens. De draaiende toestellen lopen op kogels en lagers. Kortom het is
zoo ingericht dat deze speeltuin met de besten in Nederland kan wedijveren”.
Hein Uitendaal die als informant voor dit artikel optrad, weet zich nog te
herinneren dat de speeltuin een geweldig succes was. Als 13-jarige knaap
zorgde hij met zijn broer voor de fietsenstalling die naast de speeltuin lag, op
feestdagen waren 1000-1200 fietsen geen uitzondering.
De stalling kostte 10 cent en een band plakken 50 cent. Dit was midden
vijftiger jaren. In 1990 is de speeltuin in andere handen overgegaan.
Na-oorlogse tijd
Na de oorlog werd het bedrijf weer langzaam opgebouwd. De voedseldistributie
ging nog een tijd door. Het laatste artikel op de bon was suiker.
Deze beperking werd in 1949 opgeheven. Een opluchting voor de horeca
omdat suiker voor de desserts noodzakelijk was. Geleidelijk aan werd het
vooroorlogse beleid voortgezet en verbeterd. Toen in 1949 de uitbreiding van
het landgoed Groenendaal een feit werd met de aankoop van de buitenplaats
Meer en Berg grepen de Uitendaals dit feit aan met de aanbieding van een
speciaal menu bestaande uit maar liefst zeven gangen, afgesloten met koffie en
likeur. Op de uitnodiging werd nog steeds de naam Verversingshuis gebruikt
maar nu niet met “sch”. Moderne tijden braken aan!
Jeugdige aanpak
Hein Uitendaal Sr. begon op 15 jarige leeftijd in het bedrijf te werken.
Aanvankelijk alleen ’s zomers. In de winters van 1959 en 1960 werkte hij
voor f 32,- per week bij café restaurant Brinkman aan de Grote Markt in
Haarlem. Daar deed hij ook ervaring op betreffende het restaurantbedrijf.
Daarna nam hij volledig deel aan het familiebedrijf. Topactiviteiten waren
de grote evenementen als de Flora’s die in het landgoed Groenendaal
gehouden werden en zeker ook een groot internationaal bezoek trokken.
In 1977 tijdens het 60-jarig bestaan werd de naam Verversingshuis via Café
Restaurant Groenendaal gewijzigd in de tot nu toe geldende naam Restaurant
Landgoed Groenendaal. Speciale gebeurtenissen waren onder andere een
lunchbijeenkomst van prinses Beatrix tijdens een ruiterevenement. Ook
bijzonder is de andijviestamppot op Koninginnedag 31 augustus, wat een tijd
een traditie is geweest. Er namen wel een kleine honderd personen aan deel.
Apart was het bezoek van de Pionier Automobiel Club, die tijdens een rally
de lunch gebruikte in het restaurant, en het circuit in Zandvoort als einddoel
had.
HeerlijkHeden 143
H E E R L I J K H E D E N

H E E R L I J K H E D E N
Het Verversinghuis met
eenvoudige tafeltjes
en stoelen onder
de bomen op een
ansichtkaart uit de
jaren twintig.
144 HeerlijkHeden
Derde generatie
Hein Sr. en zijn broer Jan namen in 1972 de leiding op zich. Naast een kopje
koffie en thee bleef het restaurant een belangrijke financiële zekerheid.
Plus het houden van bijeenkomsten, partijen en vergaderingen. In 1975 werd
het Pannenkoekenhuis De Konijnburg bij de bedrijfsvoering betrokken. Het
staat tot heden onder de leiding van de achterneef Marco Uitendaal. Nieuwe
projecten werden opgezet zoals in 1990 toen de muziektent van de gemeente
Heemstede werd overgenomen. Na een grondige renovatie van de tent begon
een lange periode (1990-2005) waarin ruim 200 gratis toegankelijke concerten
werden gegeven. Nu door een andere aanpak de muziektent geen functie
meer heeft is de tent aan de Hartenkamp geschonken.
Als vanouds
Het voormalige koetshuis bestond aanvankelijk uit twee aparte gebouwen.
Een diende als paardenstal, de ander als koetshuis met daarbij de koetsierswoning.
De tussenbouw kwam voor 1913 tot stand. Op deze plek bevindt zich
thans de entree en een deel van de Van Lennepzaal. Het interieur werd in de
loop van de jaren gerenoveerd en ingericht naar de eisen en de smaak van de
tijd. De veranda werd in 1965 dichtgemaakt en heeft sinds die tijd de functie
van serre waar onder andere lunches geserveerd worden.In 2006 werd het
interieur geheel gerestyled door de binnenhuisarchitect Bert Verwey.
Dit voorjaar werd onder leiding van tuinarchitect Dick Beijer ook het terras
geheel gerenoveerd.
Bereikbaarheid
Velen wisten Groenendaal in de loop van 90 jaar te bereiken. Per fiets, te
voet, met de stoomtram, later de elektrische tram, per bus en auto.
Ook menig huwelijksfeest vindt plaats in Restaurant Landgoed Groenendaal,
waarbij het bruidspaar niet zelden arriveert in een Old Timer, als een
ode aan het oude Ververschingshuis. Op de website Restaurant Landgoed
Groenendaal.nl heeft Hans Krol een korte historische schets geschreven over
het landgoed.
Cees Peper

JAN VAN HEEMSTEDE,
EEN GRAFELIJK AMBTENAAR IN DISKREDIET
Inleiding
In 1433 werd hertog Filips de Goede als graaf van Holland en Zeeland
ingehuldigd. In de hieraan voorafgaande jaren had hij zich echter al sterk
met het graafschap Holland bemoeid. Op bestuurlijk en gerechtelijk gebied
kwam dat tot uiting in de oprichting van de Raad van Holland, Zeeland
en West-Friesland op 3 juli 1428. Dit was de belangrijkste bestuurlijke en
gerechtelijke instelling van Holland, Zeeland en West-Friesland. Hoewel
de Raad geen volledig nieuwe instelling was, heeft zij na de Bourgondische
machtsovername wel een meer definitieve en modernere vorm gekregen.
De Raad van Holland, Zeeland en West-Friesland hield zich bezig met de
uitoefening van het bestuur en de rechtspraak en bestond uit de stadhouder
(die als voorzitter optrad) en diverse raadsheren. Om een duidelijk
onderscheid te maken tussen de bestuurlijke en gerechtelijke taken, werd
de Raad wanneer zij dienst deed als gerechtshof op den duur ook wel ‘Hof
van Holland’ genoemd. Uit de gerechtelijke archieven blijkt dat er in de loop
van de vijftiende eeuw met enige regelmaat grafelijke ambtenaren voor dit
gerechtshof werden gedaagd. [1] Het ging daarbij om beschuldigingen van
corruptie, bevoegdheidsoverschrijding, afpersing, geweldpleging en nalatigheid.
Eén van de grafelijke ambtenaren die in de vijftiende eeuw op het matje
werd geroepen vanwege zijn wangedrag, was Jan van Heemstede, baljuw van
Kennemerland. In dit artikel leest u over zijn achtergrond en de aard van de
beschuldigingen die tegen hem werden geuit.
Reconstructie van de
eerste versie van het
Huis te Heemstede. De
tekening werd ± 1948
gemaakt door Jaap
Ypey van de Rijksdienst
voor Oudheidkundig
Bodemonderzoek.
HeerlijkHeden 145

H E E R L I J K H E D E N
146 HeerlijkHeden
Jan van Heemstede
Jan van Heemstede was een zoon van heer Jan van Heemstede en jonkvrouw
Hadewig van Borselen. Zijn oudere broer Gerrit van Heemstede was tussen
1437 en 1446 heer van Heemstede en Benthuizen. Jan en Gerrit hadden ook
nog een zus Maria en een bastaardbroer Aatsert (zie mijn artikel over de
bastaarden van de heren van Heemstede in HeerlijkHeden nr. 125). Net als
zijn vader en grootvader bekleedde Jan van Heemstede het ambt van baljuw
van Kennemerland. Als vertegenwoordiger van de graaf van Holland hield hij
zich onder andere bezig met de hoge rechtspraak binnen zijn ambtsgebied.
In tegenstelling tot de schout en schepenen van Heemstede mocht de
baljuw van Kennemerland dus ook halsmisdrijven berechten en de doodstraf
opleggen. De reguliere inkomsten uit het baljuwsambt waren vaak gering.
Dat kon echter worden gecompenseerd via diverse neveninkomsten. Zo had
de baljuw bijvoorbeeld recht op tweederde deel van de opgelegde boetes.
Het zal duidelijk zijn dat dit vrij eenvoudig tot ambtsmisbruik kon leiden.
De vroegste vermelding van Jan van Heemstede dateert uit 1438. Op 21
augustus van dat jaar werd hij namelijk beleend met het leengoed ‘Onsterland’
bij Hekelingen, na overdracht door zijn broer Gerrit van Heemstede. [2]
Twee jaar later trad Jan van Heemstede voor het eerst op als baljuw van
Kennemerland. Hij zou dit ambt uitoefenen tot 1469, toen hij werd vervangen
door Klaas en Pieter van Ruiven. [3] Vervolgens werd Jan Janszn. van
Heemstede na een korte onderbreking aan het eind van de jaren zeventig
van de vijftiende eeuw opnieuw aangesteld als baljuw van Kennemerland.
Tussen 1320 en 1470 bedroeg de gemiddelde ambtstermijn van de baljuw van
Kennemerland drie jaar. De ambtsperiode van 29 aaneengesloten jaren van Jan
van Heemstede vormt daarop een duidelijke uitzondering. Waarom juist hij zo
lang het baljuwsambt bekleedde, is niet bekend.
Overzicht van de baljuwen van Kennemerland
1384-1386 Jan van Heemstede
1401, 1402-1404 Arend, heer van Egmond
1405-1411 Bartoud van Assendelft
1411-1413 Dirk van Santhorst
1413-1414 Dirk van Assendelft
1414-1415 Gillis van Kralingen
1415-1419 Jan van Heemstede
1419 Jan van Egmond
1420 IJsbrand van der Laan
1423 Otto van Egmond
1423-1430 Gerrit van Alkemade
1431-1433 Jan van Alkemade
1433-1440 Otto van Egmond
1440-1469 Jan van Heemstede
1469-1475 Klaas en Pieter van Ruiven
1475-1477 Klaas van Assendelft
1477-1479 Jan van Heemstede

Naast zijn werkzaamheden als baljuw was Jan van Heemstede ook actief
als raadsheer. Tussen 1441 en 1475 nam hij deel aan diverse vergaderingen.
Zijn neef Jan Gerritszn. van Heemstede was gedurende een deel van deze
periode eveneens raadsheer. Daardoor is het niet altijd duidelijk wie van beide
personen precies wordt bedoeld als er in de bronnen wordt gesproken over
de raadsheer Jan van Heemstede.
Jan van Heemstede
(† vóór 15 juni 1412)
baljuw
x
N.N.
Maria van Heemstede
x
Jan van Blois
1
Gerrit van Heemstede
(† in of kort vóór 1446)
x
Machteld van Delft
Gerrit van Heemstede
(jong gestorven)
Jan van Heemstede
(† vóór 6 mei 1437)
baljuw
x
(1) Hadewig van Borselen
(2) Dirkloef van Hetterscheid
1
Maria van Heemstede
(† na 1 april 1467)
x
Hendrik van Liesveld
Jan van Heemstede
(† na 25 okt. 1507
raadsheer
Fragmentgenealogie van het geslacht Van Heemstede
(met vetgedrukt de ambachtsheren van Heemstede).
1
Jan van Heemstede
(† na 26 april 1479)
baljuw en raadsheer
Haze van Heemstede
(† in of na 1501)
In de Heemsteedse archiefstukken wordt op 6 juni 1450 en 12 juni 1463
melding gemaakt van baljuw Jan Janszn. van Heemstede. Het laatste
levensteken stamt uit 1479. Jan Janszn. van Heemstede was toen voor de
Grote Raad van Mechelen verwikkeld in een proces over de nalatenschap
van zijn moeder. [4] In de processtukken wordt hij ‘Jan van Heemstede de
oude’ genoemd. Daardoor staat het vast dat het in dit geval niet zijn jongere
neef Jan Gerritszn. van Heemstede betreft. Volgens diezelfde processtukken
bekleedde Jan van Heemstede de oude op 26 april 1479 het ambt van baljuw
van Kennemerland. De deurwaarder trof hem die dag niet thuis aan, daarom
overhandigde hij de documenten die hij had meegenomen op 30 april aan
Simon Rembrandszn., de plaatsvervanger van de baljuw van Kennemerland.
Eerder kwam ter sprake dat het soms onduidelijk is wie van beide Jannen
HeerlijkHeden 147
H E E R L I J K H E D E N

H E E R L I J K H E D E N
Deze foto is
waarschijnlijk gemaakt
in de jaren dertig van
de vorige eeuw. De
Pons Pacis, gebouwd in
opdracht van Adriaan
Pauw ter ere van de
Vrede van Münster, lag
toen nog bijna geheel
in puin.
148 HeerlijkHeden
wordt bedoeld als er wordt gesproken over de raadsheer Jan van Heemstede.
Dankzij omschrijvingen als ‘Jan van Heemstede de oude’ en het feit dat hij in
de bronnen regelmatig ‘Jan Janszn.’ wordt genoemd, bestaat er weinig twijfel
over de identiteit van de in dit artikel behandelde baljuw van Kennemerland:
dat was Jan Janszn. van Heemstede. Het is alleen niet helemaal zeker of hij
ook in 1477 het baljuwsambt bekleedde. Volgens de “Generale Privilegien
ende Hantvesten van Kennemerlandt ende Kennemerghevolgh” (uitgegeven
in 1652) was Jan Gerritszn. van Heemstede in 1477 namelijk baljuw van
Kennemerland. De lijst van baljuwen is echter verre van compleet en vertoont
op diverse punten duidelijke afwijkingen ten opzichte van de lijst zoals die
door dr. Antheun Janse is opgesteld in zijn boek over de ridderschap van
Holland (waarop het in dit artikel gepubliceerde overzicht van de baljuwen
van Kennemerland is gebaseerd). Op basis van zijn eigen bevindingen gaat
Antheun Janse er vanuit dat Jan Janszn. van Heemstede in 1477 het ambt
van baljuw van Kennemerland bekleedde (en niet zijn neef Jan Gerritszn. van
Heemstede).
Ambtsmisdrijven
Na een eerdere rechtszaak in verband met het beledigen van de procureurgeneraal,
werd Jan van Heemstede, baljuw van Kennemerland, in 1464
opnieuw voor de Raad van Holland, Zeeland en West-Friesland gedaagd.
De procureur-generaal legde hem nu diverse ambtsmisdrijven ten laste.
Jan van Heemstede had met enkele getrouwen midden in de nacht een
vermeende konijnenstroper gearresteerd. Deze “oude crancke man” werd
vervolgens ongeveer een week lang vastgehouden in Heemstede. Er wordt
niet gezegd waar hij precies werd opgesloten, maar mogelijk was dat ergens
binnen het kasteel van Heemstede. Jan Gerritszn. van Heemstede (de neef
van baljuw Jan) was binnen de grachten van zijn kasteel namelijk beleend met
de hoge heerlijkheid (= de hoge rechtspraak). Volgens dr. Antheun Janse had
de heer van een hoge heerlijkheid meestal ook een eigen gevangenis. Toen de

vrienden en “magen” (familieleden) van de gearresteerde man aanboden om
zich borg te stellen, werd dat door Jan van Heemstede geweigerd. Daarmee
handelde hij in strijd met de privileges van Kennemerland. Al in het uit 1389
daterende handvest van hertog Albrecht van Beieren, graaf van Holland,
wordt benadrukt dat gerechtsdienaren in Kennemerland (zoals de schout en
de baljuw) verplicht waren iedere borgstelling te accepteren “oft men wil ofte
niet”. [5] Daarnaast wordt in het handvest van Jacoba van Beieren uit 1426
verklaard dat “den bailliu [baljuw] is ghehouden borghtochte aen te nemen
voor lijf ende goet”. Wanneer de baljuw dat weigerde, moest hij gevangen
worden genomen en voor het gerecht worden gedaagd. Jan van Heemstede
was dus duidelijk in overtreding. Hij maakte de zaak zelfs nog erger door de
vermeende konijnenstroper met geweld tot een “compositie” en een schatting
te dwingen. Een “compositie” was een regeling die een verdachte met de
baljuw kon treffen. In ruil voor een financiële vergoeding ging de baljuw dan
niet over tot vervolging: de zaak werd buiten de boeken gehouden en de
baljuw legde geen rekenschap af voor zijn daden (iets wat hij eigenlijk wel
hoorde te doen). [6] Door te dreigen met gevangenneming en pijniging kon de
baljuw proberen een zo hoog mogelijke financiële vergoeding los te krijgen. In
dit geval is Jan van Heemstede zelfs daadwerkelijk tot pijniging overgegaan.
Op die manier wist hij een geldbedrag van in totaal 74 nobels af te persen
(bijna 900 daglonen van een meester-ambachtsman). Het was overigens niet
zozeer het folteren of pijnigen dat Jan van Heemstede werd aangerekend,
maar het feit dat hij dat had gedaan zonder dat daarbij de door de wet
voorgeschreven mannen of schepenen aanwezig waren. De Raad van Holland,
Zeeland en West-Friesland verklaarde in haar vonnis dat Jan van Heemstede
de berechting van de vermeende konijnenstroper over had moeten laten aan
de houtvester van de Haarlemmerhout. Jan van Heemstede verdedigde zich
door te wijzen op het feit dat diverse andere edelen eveneens autonoom
optraden en daarbij geen rekening hielden met de jurisdictie van deze
houtvester. Zijn verweer werd echter door de Raad terzijde geschoven.
Het werd Jan van Heemstede vooral zwaar aangerekend dat hij een verzoek
om borgstelling had geweigerd en dat hij onbevoegd een gevangene had
gepijnigd. Daarom moest hij een bedrag betalen van 300 gouden leeuwen
(ongeveer 1800 daglonen van een meester-ambachtsman). Daarnaast diende
Jan van Heemstede het geld dat hij had afgeperst terug te betalen aan het
slachtoffer, met daarbij nog een schadevergoeding van 60 gouden leeuwen.
Zoals gebruikelijk diende Jan van Heemstede als verliezende partij ook alle
proceskosten te betalen (waaronder de proceskosten die de vermeende
konijnenstroper had gemaakt).Toch mocht hij zich op één punt gelukkig
prijzen. De Raad achtte het namelijk niet nodig om hem uit zijn ambt te
ontslaan. Na het proces kon Jan van Heemstede zijn werkzaamheden als
baljuw van Kennemerland dus gewoon doorzetten.
Jan van Heemstede werd voor zijn misdragingen behoorlijk hard aangepakt.
Hij vormt wat dat betreft een uitzondering, want over het algemeen werden
grafelijke ambtenaren in dit soort gevallen slechts licht gestraft. Blijkbaar vond
de Raad van Holland, Zeeland en West-Friesland het in 1464 nodig om een
duidelijk signaal af te geven dat dit soort praktijken niet werden getolereerd.
HeerlijkHeden 149
H E E R L I J K H E D E N

H E E R L I J K H E D E N
Dit bord met
informatie over
het Oude Slot en
de restanten van
de fundamenten is
gemaakt op initiatief
van de VOHB. Het
werd in 2005 geplaatst
ter gelegenheid van de
nieuwe exploitatie van
het Oude Slot.
150 HeerlijkHeden
Conclusie
Het is niet duidelijk waarom Jan van Heemstede juist in dit geval zijn boekje
te buiten ging. Het is ook niet bekend of dit de enige keer was. Andere
slachtoffers hadden misschien niet de financiële middelen om een proces
tegen hem aan te spannen of durfden dat niet. In ieder geval werd Jan van
Heemstede door de Raad van Holland, Zeeland en West-Friesland zwaar op
de vingers getikt voor de ambtsmisdrijven die hij had gepleegd. Toch mocht hij
ook na dit proces het ambt van baljuw nog gewoon blijven uitoefenen. Aan de
eis tot ontslag werd door de Raad namelijk geen gehoor gegeven.
Maarten van Bourgondiën
Noten
1. Wim Blockmans, “Privaat en openbaar domein. Hollandse ambtenaren voor de
rechter onder de Bourgondiërs”, in: J.-M. Duvosquel en E. Thoen (eds.) Peasants and
townsmen in medieval Europe. Studia in honorem Adriaan Verhulst (Gent 1995) 707-719,
aldaar 711.
2. J.C. Kort, “Repertorium op de lenen van de hofstede Putten 1229-1650”, in: Ons
Voorgeslacht 34e jaargang nr. 284 (mei 1979) 189-237, aldaar 217.
3. Antheun Janse, Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late
Middeleeuwen (Hilversum 2001) 389.
4. Dr. J.Th. de Smidt & drs. Tony Lindijer, Haarlemmers voor de Grote Raad van Mechelen
145-1578 (Haarlem 1999) 25-26.
5. Generale Privilegien ende Hantvesten van Kennemerlandt ende Kennemerghevolgh,
waarvan afschriften zijn gepubliceerd: http://www.wintersteijn.nl/gp%20inhoud.htm .
6. Zie: http://www.dbnl.org/tekst/_lan006lang01_01/_lan006lang01_01_0007.htm .

REACTIE OP DE FOTO ‘KONINGINNEDAGVIERING 1945’
IN HEERLIJKHEDEN 132
In de vorige aflevering van HeerlijkHeden stond op pagina 109 een foto met
als bijschrift ‘De Bronsteeschool op 31 augustus 1945’. Wij ontvingen een
uitgebreide reactie van de heer Oostenrijk die ons vertelt dat de foto bij de
Nicolaas Beetsschool is genomen. Hij kent bovendien nog bijna alle kinderen
op de foto en laat ons delen in zijn herinneringen.
“Deze foto betreft
een straatfeest
in de Bosboom-
Toussaintlaan en niet
de Bronsteeschool. Hij
is toevallig genomen op
het schoolplein van de
Nicolaas Beetsschool
vóór de ingang op
no.18. De afgebeelde
jongeren zijn allemaal
inwoners van de Bosboom-Toussaintlaan en niet specifiek leerlingen van de
Nicolaas Beetsschool. Op de achtergrond bevindt zich perceel no. 11. In de
erker staat de zoon des huizes die nieuwsgierig toekijkt. Het verhaal gaat dat
hij aan tuberculose leed en niet naar buiten mocht. In werkelijkheid bevindt
hij zich ongeveer 9 meter achter de opgestelde groep; straat, stoep en
voortuin scheiden hem van de rest. Speling van het lot plaatst hem nu naast
de vrolijke jongelui. De Bosboom-Toussaintlaan telde in 1945 blijkbaar veel
klein grut. Niet vreemd voor een straat die op no. 66 in de gevel pronkt met
een tekst van Nicolaas Beets: “Ieder kind op aard geboren doet een nieuwe
ster ontgloren.” De kleintjes gaan feest vieren. Ze hebben er zin in. Het valt
op dat er geen obesitaslijdertjes bij zijn. Er zijn trouwens ook geen brillen en
gebitsbeugels te zien! De oudere meisjes uit de straat zullen de leiding nemen
bij de spelletjes. Helemaal rechts staat Riet Wentink en naast haar mijn zus
Len Oostenrijk, die een map – waarschijnlijk met spelletjes – onder de arm
geklemd houdt. Geheel links vooraan zit, gehurkt, Trees Wiegman en naast
haar – op de knieën – Lydie de Graaf. Daarboven staat – met padvindershoed
– Loek Esmeyer. Daarnaast – naar rechts de rij volgend – Jan Smit, Kees
Oostenrijk (schrijver dezes, hier 12 en nu 74 jaren jong ); schuin daarboven:
Niek Wentink; nu weer op de rij: Joop Heinsius en Evert van der Wende. Nu
naar boven: Luuk Fabriek, een onbekende en dan Jaap Smit ; tenslotte schuin
daaronder: Piet Wiegman. Van de kleintjes herken ik op de klompjes (voorste
rij 5-de van links) Netty Klijn, mijn buurmeisje. Daarboven de twee blonde
koppies van de tweeling Bob en Mick de Graaf. Schuin boven het jongetje met
de matrozenkraag op de voorste rij zie ik Henk Klijn en daarboven – lachend
met staartjes – mijn overbuurmeisje Janneke Krabbe. Tenslotte, naast het
jongetje met de sjerp op de voorste rij staat meesmuilend Wilma Klijn.
HeerlijkHeden 151
H E E R L I J K H E D E N
Kinderen uit
de Bosboom-
Toussaintlaan op
koninginnedag 1945.

H E E R L I J K H E D E N
152 HeerlijkHeden
Misschien is het wel aardig om hier een overzichtje te geven van de
‘straatjeugd’ uit de Bosboom-Toussaintlaan in en vlak na de Tweede
Wereldoorlog (sommige oudsten zijn dan al in de 20!)
Oneven straatnummers (westzijde)
9 Wentink, Zefa, Riet, Niek, Olga
13 De Graaf, Don, Lydie, Bob, Mick .
17 Frederiks, Jan
31 Santing, Niek
33 Esmeyer, Loek, Fransje
35 Wiegman: ?,Trees, Piet
49 Krabbe, Ankie, Janneke, Wim
51 Kroft, Theo, Riet, Corrie, Jopie, Henk, Jan,…
53 Bloemendal, Hetty, Tonnie,…..
55 Overmeer, Winny, 3 zusjes (?)
Even straatnummers (oostzijde)
20 Ton, Vally
22 Van der Wende, ?, Evert
30 Smit, Henno, Kees, Jaap, Jan
36 Fabriek, Riet, Luuk, Ankie,…
38 Heinsius, Riet,Truus,Joop,Carla.
40 Cats: Blanche
48 V.d.Heyden, Anneke, Mies, Frans, ….
50 Koopman, Hans
52 Klijn, Suus, Henk, Wilma, Netty, Coby, Loes
54 Oostenrijk, Arend, Bertha, Len, Jilles, Kees
60 Ravensteyn, Chiel, Betsie, Gé, …
62 Schimmel, Tonnie
De Bosboom-Toussaintlaan was een ideale speelstraat ; zeker toen vóór de
hongerwinter de eiken er nog stonden, die ’s zomers veel schaduw gaven.
Waar nu de insteekparkeerplaatsen zijn, was toen een brede stoep met
daarachter afgeschermde grasveldjes met bloemperken. Auto’s waren er
weinig of geen. De vrije goten noodden tot knikkeren en de open rijbaan was
ideaal voor het hoepelen, veelal met een oude fietsvelg. Ook werd er veel
getold, zowel met priktollen als met zweeptollen. Kent u het verschil nog ?
Wij vonden het toen chic, als de tollen hoog op de benen stonden. Daarom
vervingen wij de punt van de tol door een oogje of een afgezaagde schroef.
In de oorlog werd veel gespeeld met zelfgemaakt speelgoed. Uit een vel
papier maakte je via een vrij ingewikkelde vouwtechniek een supervliegtuigje!
Ik heb die vouwhandelingen nog in mijn vingers en in vakanties vragen mijn
kleinkinderen nog wel eens om een vliegtuigje.
Van een oude zakdoek maakten wij met dunne touwtjes en een oude sleutel
een parachuutje. Het ineengevouwen pakketje gooiden wij omhoog of schoten
het met een katapult in de lucht .

Ook na het avondeten verzamelden er zich wel kinderen op straat om in
schemertijd verstoppertje te spelen. De poortjes en de achteromgangen
boden ideale schuilplaatsen.
Tot zover mijn terugblik op de foto en mijn jeugdjaren in de Bosboom-
Toussaintlaan. Ik hoop dat er reacties van lezers komen met verbeteringen
van en aanvullingen op de door mij genoemde namen en huisnummers.
Want mij is in mijn jeugd dagelijks ingeprent door de al eerder genoemde
Nicolaas Beets :
“Veel leer ik steeds, dat ik niet wist.
Nog meer, waarin ‘k mij had vergist”
(tegeltekst op no. 56)
Kees Oostenrijk
023-5289552
kean.oostenrijk@quicknet.nl
NIEUWE LEDEN
Heemstede
Heemstede Makelaardij
Fam. Zandstra-Moerkerk
Mw. A.M. Coenen
Mw. S. v. Dam-Jacobs
Dhr. W. Swinkels
Dhr. J.H. de Groot
Dhr. A.J. Pijst
Mw. E.E.M. Bervoets
Dhr. H.B. Wijtman
J. Kramer
H. van Ravestein
Mw. M. de Leeuw
Dhr. L. Bos
Haarlem
Dhr. J.C.M. de Bruijn
Bennebroek
Dhr. B.v. Asperen
Bloemendaal
Mw. J.A. Patijn-Bijl de Vroe
Beverwijk
Violento e/o A.J.M. Niesten-Toman
HeerlijkHeden 153
H E E R L I J K H E D E N

Muursteen op de
zijgevel van woonwinkel
De Zanderij,
Binnenweg 1. (Foto:
Cees Peper)
154 HeerlijkHeden
DE BINNENWEG IN VROEGER TIJDEN
DEEL 1, TUSSEN KERKLAAN EN RES NOVAPLEIN
Na Raadhuisplein en Raadhuisstraat
is nu de Binnenweg aan de beurt
voor een beschrijving. Uitgangspunt
vormen de gegevens uit de
woninggids van 1951, afgezet tegen de
huidige bestemming van de panden.
Door de lengte van de Binnenweg
wordt deze weg in vier artikelen
beschreven. In dit deel de oneven
nummers beschreven vanaf de
Kerklaan tot het Res Novaplein.
Nummer 1. Op de hoek van de Kerklaan/Binnenweg staat het pand
van woonwinkel De Zanderij waar op de zijmuur het jaartal 1921 in een
fraaie muursteen is aangebracht. In 1951 was hier de boekhandel en
uitleenbibliotheek van Mej. L.J.M. Jonckbloedt. Het pand heeft een ruime
onderbouw, een soort groot souterrain waar in die tijd smederij Van den
Asdonk gevestigd was.
Nu is helemaal niet meer te zien dat het pand uit twee huizen bestond.
Het sleutelwinkeltje van J.J. Veltmeijer was in Nummer 1a en was met
een trapje toegankelijk aan de buitenzijde van het huis. In het thans geheel
verdwenen pand 1b was kapper Grandjean gevestigd; je kwam er binnen via
een stenen trapje van drie treden.
Nummer 3. Vroeger de kruidenierswinkel van C.J.N. Booms,
nu The walk-in-closet. (3a is een bovenwoning.)
Nummer 5-7. De Twentsche Bank is in de twintiger jaren als bijkantoor in
Heemstede gevestigd. Op de bovenverdieping, nummer 7, woonde K. Smit,
conciërge en wisselloper van de bank. Vroeger liep hij onbekommerd met een
dikke geldtas langs winkels en bedrijven in het dorp. Later werd het de ABN/
Amrobank en verschenen de zwaar beveiligde geldtransportauto’s. Dit jaar
verhuisde de bank naar Binnenweg 67.
De nummers 5 t/m 9 worden nu verbouwd.
Nummer 9 was destijds het Heemsteeds Kolenbedrijf en werd later bij
de ABN getrokken.
Nummer 11. Jarenlang de bekende horlogerie van Schutter, destijds ook
bekend onder de naam ’t Geschenkenhuis. Nu vindt u er Van Velthoven
juweliers.
Nummer 13. Ooit kruidenierswinkel REWO, vervolgens ’t Stoffenhuis
Schutter en nu een zaak in cosmetica en aanverwante artikelen, Ariane Inden.
Op nummer 13a tandarts Schutter. De bebouwing wordt hier onderbroken
door het parkeerterrein tegenover de Dekamarkt.

Nummer 15 was de wasserij van Van der Weiden. Daarna is het
samengevoegd met nummer 17, het Timmerwinkeltje van Schutter. Tot 2
juni was hier Spaarndam vloeren, kasten en deuren gevestigd. Boven zijn drie
appartementen met de nummers 17a, 17b en 17c. Op de gevel hangt een
houten bord met de naam Schuttershof. In 1951 was nummer 17 particulier
bewoond door de familie Schutter. Merkwaardigerwijze lag het woongedeelte
behoorlijk lager dan het straatniveau en keek je als het ware op de bewoners
neer. (Zie ook HH 132, pag. 66.)
Nummer 19. Destijds bewoond door poelier Kees de Koning en
later C.J. Kors, nu de Vitamin Store.
Nummer 21. Hier was vroeger de sigarenzaak van Kneijnsberg en nu
speelhal Flamingo Casino.
Nummer 23 komt in de lijst van 1951 niet voor.
Nu is daar Toko Asli Indonesia gevestigd.
Nummer 25 op de hoek van de Iepenlaan werd bewoond door H.G. Janmaat,
nu is het bistro Deux Café Deux.
Nummer 27/29. Hier waren achtereenvolgens de banketbakkers Sieverding
en Vredenburg gevestigd. Nu vindt u op nummer 27 ‘t Kaasboerinnetje en op
nummer 29 sinds kort Kapsalon Personality.
Nummer 31 was in 1951 de woning van L.P.F. Kramer met zijn
sigarenmagazijn, nu antiekwinkel Canterbury Antiques.
Nummer 33. Destijds een antiekwinkel van W.Polak, thans Hairstudio
Trinqles. (33a is een bovenwoning.)
Nummer 35. In 1951 bewoond door E. Louter (nog eerder door de familie
Tesselaar), thans leegstand.
Nummer 37. Destijds kruidenier H. Bos, nu Keur Wonen.
Nummer 39. In 1951 A. Kopjes viswinkel en vermoedelijk voortgezet onder
de huidige naam Eerste Heemsteedse Vishandel. Na een brand begin dit jaar
was de winkel noodgedwongen twee maanden gesloten. Half april ging de
winkel weer open.
Wasserij van der
Weiden aan de
Binnenweg, later het
Timmerwinkeltje
van Schutter met
woonhuis waar
Schutter nog woonde
tot de afbraak
en plaats maakte
voor de nieuwe
appartementen en
winkelpand.
HeerlijkHeden 155

Huisjes aan de
Binnenweg 7 t/m 13
in 1930. Het huisje
uiterst rechts was
het snoepwinkeltje
van Mevrouw van
der Aa. De houten
loods ernaast hoorde
bij Wasserij van der
Weiden.
156 HeerlijkHeden
Nummers 41-47 naast de vishandel stonden jaren leeg.
In 2001 werden de panden gesloopt en vervangen door nieuwbouw.
Nummer 41 was in 1951 Fa. G.S. van Bakel Stoffeerderij. Van Bakel was
tevens eigenaar van de Eerste Heemsteedsche Begrafenis Onderneming.
Nu zit Hästens bedden er. Rust zacht zou je kunnen zeggen!
Vóór Van Bakel zat op de hoek de horlogezaak van Van Campen.
Nummers 43-47 zijn nu appartementen met de ingang in de Lindenlaan. 45
en 47 komen in de lijst van 1951 niet voor.
Nummer 49 op de hoek van de Lindenlaan was destijds de
Kantoorboekhandel van Eijk en tevens depot voor het aanleveren en afhalen
van Van Gend en Loos. In 1951 zat er een café van Jansen, nu SPF Financieel
Adviseurs (nr. 49/51).
Nummer 53. Destijds particulier bewoond, thans Mode Deux Mille.
Nummer 55. In 1951 particulier bewoond, nu zit in het oude pandje
Edelsmid Agusto.
Nummer 57. Jarenlang de bekende rijwielzaak van Verdonschot en
taxivervoer.
Nummer 59. Hoek Lindenlaan/Binnenweg was destijds een kroegje van
J.A. Kobus die voetballer was bij HBC. Dit pand is later bij de zaak van
Verdonschot getrokken. Nu vindt u er op de nummers 57/59 makelaar
Koopman, De Ridder en Strijbis. Nummer 61 komt op de lijst van 1951 niet
voor.
Nummer 63. In 1951 horlogerie Copini.
Nummer 65 was een kapper gevestigd met de toepasselijke naam Knippers.
De panden 61-69 hebben plaats gemaakt voor flats met daaronder
op nummer 67 de nieuwe ABN-Amro, destijds de Coöperatieve
Boerenleenbank, dus vertrouwde grond voor het bankwezen.
Nummer 69. In 1951 A.P. Verbeek gordijnstoffen, nu het Kruidvat.
Nummer 71. In 1951 de fietsenwinkel van Juffermans, thans
Bos Dierenspeciaalzaak.

Nummer 73. Destijds particulier bewoond, nu de Sleutelservice.
Erboven is een woning.
Nummer 75. In W.O. II de tassenzaak van W. Luiten, in 1951 Hoijing,
serviezen en glaswerk, nu Stoutenbeek Mode.
Nummer 77. Destijds woonhuis thans Opticien Federmann, met daarboven
op nummer 77a en 77b woningen.
Nummer 79. In 1951 was dit een conglomeraat aan woningen en bedrijven.
Bekend was het garagebedrijf van Peters. Boven het bedrijf waren zes
woningen. Naast de garage was destijds nr. 79c een café-restaurant en 79d
Maison Verbeek. Voor de vestiging van de Hema was achter de voormalige
garage jarenlang een bloemenkwekerij gevestigd met verkoop via een poort.
Nu zitten naast de Hema twee modezaken Josephine & Co en Difura.
De nummers 79 a,b en e zijn de erboven gelegen woningen.
Nummer 81 werd destijds bewoond door Ds. J. Mulder, nu is dat de
ING-bank (waarschijnlijk samengevoegd met nummer 83), met daarboven de
appartementen met de nummers 83 a-d en 85 I,II,III.
Nummers 81 en 83 waren karakteristieke grote witte woningen.
Nummer 85 en 87 hebben met hun ronde houten erkers op de bovenetage
nog een redelijk origineel aanzien. (Datzelfde geldt voor nummer 89.)
Op nummer 85 vindt u nu Toddlers, op nummer 87 W. Pollé.
Nummer 89 huisvest al jaren de bekende verfhandel van Ree. Vermoedelijk
werd in 1951 de bovenwoning verhuurd aan mej. H.M. van Stipriaan Luiscuis,
een weinig voorkomende naam.
Nummer 91. Daar was in 1951 de Ned. Handel Mij. gevestigd met op de
bovenetage het woonhuis van de directeur. P.J. Smit.
Thans is daar gevestigd Lifestyle.
Nummers 93 en 95 zijn samengevoegd tot de Rabobank. Destijds
respectievelijk de groentezaak van P.J. van Kesteren en een winkel in
vloerbedekking/gordijnstoffen van H.P. de Rijk. (De nummers 93 a-c zijn
bovenwoningen.)
Links de witte villa’s
aan de Binnenweg op
de nummers 81 en
83, vlak voor ze in
1995 gesloopt werden
om plaats te maken
voor de ING-bank
en appartementen.
Rechts daarvan, met
de ronde houten
erkers, de nummers
85 en 87 die er nog
wel staan.
HeerlijkHeden 157

H E E R L I J K H E D E N
158 HeerlijkHeden
Nummer 97 was destijds de sigarenwinkel van R. de Jager. Een aantal
nummers werd samengevoegd en op nummer 97-101 is De Lord Mode
gevestigd. De zaak viert dit jaar z’n vijftigjarig bestaan. Nummer 101 was tot
1991 het hoekpand van de doorsteek naar het Res Novaplein. Nummer 103
valt op door zijn ronde vorm. Het werd in 1991 nieuw gebouwd en in 1992
opende herenmodezaak Welldressed er zijn deuren (een voortzetting van
Van der Wel Mode, tot dan toe gevestigd aan de Binnenweg 125). Het grote
pand strekt zich uit tot aan de poort van het Res Novaplein. Boven de winkel
zijn appartementen.
Hiermee eindigt dit deel van de Binnenweg. De even nummers van dit deel
van de Binnenweg volgen in het volgende artikel. Met dank aan Leo Zwarter
van de destijds bekende Gastronomie en Wijnhandel aan de Raadhuisstraat,
voor zijn informatie.
Cees Peper
GEVONDEN IN HET VOHB-ARCHIEF

HISTORISCHE ACTUALITEITEN
Archiefaanwinsten
Van de heer Ibo Tamminga ontvingen we een gedrukte tekst op ‘perkament’,
in augustus 1986 uitgegeven ter gelegenheid van de heropening van
Reformhuis Ligterink aan de Zandvoortselaan In Heemstede.
We hebben een artikel verworven uit de Katholieke Illustratie van 20 oktober
1950 over “Jan Koster, beroemd Nederlands pikeur”. Hij werd geboren in
het ‘Posthuys’ te Heemstede in 1887 als zoon van Jan Koster sr. die in 1919
in Denemarken overleed. Jan Koster jr. werd op Tweede Pinksterdag 1910 op
de renbaan van Woestduin gehuldigd vanwege zijn 50-jarig jubileum. Vader en
zoon Jan Koster boekten met hun renpaarden meer dan 2.000 overwinningen
op de bekende banen voor harddraverijen in West-Europa.
Van fotograaf B. van der Lans uit Hillegom hebben we opnieuw fotonegatieven
ontvangen van opnamen uit Bennebroek en afbeeldingen van een
geïllumineerd raadhuis in Heemstede (1953) en een winterse Herenweg
(1950).
De heer Jaap de Groot gaf vijf oude ansichtkaarten van het Luciaklooster in
Bennebroek, vier daarvan van de tuin.
De heer Jan Schelling was van 1 maart 1910 tot 1 januari 1946 directeur van
openbare werken in Heemstede. Bij zijn 25-jarig jubileum in 1935 ontving
hij een fotoalbum van zijn ambtenaren en werklieden. 62 afbeeldingen van
bouwactiviteiten in Heemstede zijn intussen op dvd overgebracht.
Mevrouw E.M. Gladon uit Bennebroek schonk twee voorwerpen afkomstig
van haar moeder Maria Josephina Feije: een Eerste H. Communieprent van
17 mei 1910 met de vermelding ‘H. Joseph kerk en pastoor G.J.M.Kabel’ (een
ingelijste chromolitho, vervaardigd door de Duitse kunstenaar H.Commans).
Verder een ingelijst borduurwerk uit 1913, gemaakt op de school onder
leiding van de zusters van Sacré Coeur.
HeerlijkHeden 159
H E E R L I J K H E D E N
Duiventil in de tuin
van het Luciaklooster
is Bennebroek in de
jaren ’50. De nog
overgebleven zusters
verhuizen dit jaar
naar Wijchen.

H E E R L I J K H E D E N
160 HeerlijkHeden
Recente publicaties
Bij gelegenheid van 350 jaar Leidsevaart verschenen nog de volgende
publicaties:
- Heen en weer; reizen per openbaar vervoer vanaf de zeventiende eeuw. Haarlem,
2007.
- Blauwe ader van de Bollenstreek; 350 jaar Haarlemmertrekvaart – Leidsevaart
1657-2007, geschiedenis, betekenis en toekomst. Leiden, Primavera Pers, 2007.
De heer Jan van de Reep stelde een nieuw boekje samen: Cultuurhistorische
wandelroutes wandelbos Groenendaal en de Algemene begraafplaats. Het is
verkrijgbaar bij de afdeling communicatie op het gemeentekantoor aan de
Havenstraat in Heemstede.
Nog niet vermeld, maar zeker ook interessant voor Heemstede is van Ben
Speet: Historische atlas van Haarlem; 1000 jaar Spaarnestad. Amsterdam, SUN,
2006. In Haerlem Jaarboek 2006 (2007) is een bijdrage opgenomen over de
bewonersgeschiedenis van de tot 1927 in Heemstede gelegen buitenplaats
Vredenhof/Hout en Duijnzigt aan de Wagenweg. Aan de op 30 augustus
in Heemstede overleden ir. Paul Stuyt is een necrologie gewijd. RAAP
Archeologisch Adviesbureau publiceerde onlangs als notitie 2175: ‘Plangebied
Zusterflat aan de J. Wagenaarlaan, gemeente Heemstede; archeologisch
vooronderzoek (…)’. Na de inpoldering van de Schouwbroekerpolder in
1623 is het veengebied met zandige afzettingen als weiland in gebruik geweest
tot de bouw van de Zusterflat in 1973 bij het een jaar later geopende
Diaconessenhuis. Tijdens negen uitgevoerde boringen zijn geen archeologische
indicatoren aangetroffen. In de publicatie van Kees Zandvliet De 250 rijksten
van de Gouden eeuw staat op nummer 3 Elisabeth Tiellens (1652-1724),
ambachtsvrouw van Gunterstein en Berkenrode met een geschat vermogen
van (destijds) 1.900.000 gulden. Voorts Anna Christina Pauw (1649-1791),
vrouwe van Bennebroek op nummer 35 met een nagelaten kapitaal van f
670.000,- en haar grootvader Adriaan Pauw (1585-1653) op nummer 57 met
naar schatting een half miljoen gulden. De dichter J. Slauerhoff (1898-1936)
woonde aan het eind van zijn korte leven enige tijd bij zijn moeder in de
Lentelaan in Heemstede. Hij onderhield van 1923 tot 1936 een briefwisseling
met Heleen Hille Ris Lambers, die nu door het Letterkundig Museum is
uitgegeven met als titel Van een liefde die vriendschap bleef.
Martijn J. Adelmund schreef Mysteries in Noord-Holland (Utrecht, Bruna,
2006). Daarin is ook een hoofdstuk opgenomen over ‘De spoken van Slot
Heemstede’. Helaas onvolledig en bovendien hebben de ‘paranormale
activiteiten’, als hier al sprake van is, niets van doen met graaf van Floris V.
Eerder lijkt sprake van een ‘wraak’ die volgens hardnekkig volksgeloof te
maken heeft met de moord in de nacht van 21 op 22 september 1393 op
Aleide van Poelgeest, waarbij ridder Jan van Heemstede betrokken was.
Van dichter, toneelschrijver en geschiedschrijver P.C. Hooft is het boek
Nederlandse Historiën. De meest interessante stukken, inclusief de Slag bij het
Manpad van 1573, zijn in mei 2007 heruitgegeven en bezorgd door o.a. de
in Heemstede woonachtige emeritus hoogleraar in de neerlandistiek Eddy
Grootes.

Dit voorjaar kwam de eerste roman uit van journalist Anne-Gine Goemans,
Ziekzoekers. Dit familiedrama speelt zich af in de Bollenstreek, waarbij ook
de ‘zwarte periode’ van de Hartekamp in Heemstede ter sprake komt, toen
gewetensbezwaarden een rol in de verpleging vervulden.
Varia
Dankzij het internet is onlangs een onbekend lofdicht op Adriaan Pauw
‘ontdekt’. Het is in Amsterdam in 1650 gepubliceerd door apotheker en
Doopsgezind dichter Claes Seep: ‘Verscheide gedichten (…)’ en luidt als volgt:
t’ Huys te Heemstede
Aen A. Paeu
Hier treedt een paeu te pronck in d’alderhoogste glory
Hier swiert een princelijck hert in Heemstees schoon gebou,
Hier metselt men op nieuw om ouder nieu memorij
Om dat dit oude huijs nieuw, ouder worden zou.
Een anoniem vers, gewijd aan het beleefdheidsbezoek van de Engelse koningin
Henriette Maria aan Adriaan Pauw in 1642 op het slot te Heemstede, is
gevonden in de Enckhuiser Almanach van het schrikkeljaar 1808.
HeerlijkHeden 161
H E E R L I J K H E D E N

Op 3 april 2007
overhandigde
wethouder P. van de
Stadt de sleutel aan de
eerste bewoners van
appartementencomplex
Blekershof aan de
Blekersvaartweg.
Tevens werd dit
bord met historische
informatie onthuld.
Diverse mensen
wezen intussen
op een drukfoutje
‘keerblekerijen’ waar
kleerblekerijen moet
staan. (Foto: Cees
Peper)
162 HeerlijkHeden
Op 3 april 2007 heeft wethouder P. van de Stadt de sleutel overhandigd
aan de eerste bewoners van appartementencomplex Blekershof aan de
Blekersvaartweg. Tevens is een bordje met historische informatie onthuld.
Diverse mensen wezen intussen op een drukfoutje ‘keerblekerijen’ waar
kleerblekerijen moet staan.
Op 26 januari van dit jaar heeft meester-timmerman Willem van de Berg een
beeld van J.B. de la Salle en twee kinderen in de H. Bavo-kerk geplaatst. Het
beeld, in 1923 in Gent vervaardigd, heeft dankzij parochiaan en makelaar John
van den Putten een plaats gekregen in de Heemsteedse Bavo
Er is nog meer kerkelijk historisch nieuws. In 1983 kocht de Hervormde Kerk
in Heemstede het Andries Bolder-orgel uit 1754. Na de restauratie omstreeks
1990 wil men nu graag een uitbreiding met vrij pedaal en drie registers
(Prestant, Subbas en Trompet). Om dat te realiseren is 80.000 euro nodig en
worden door de Stichting Oude Kerk fondsen en subsidies aangeboord.
Oud-gedeputeerde drs. J. Achterstraat schrijft in Meer-Historie van
maart 2007, dat “door kortzichtigheid en populisme van een raadsmeerderheid
in Heemstede” het Spaarne (fusie)ziekenhuis naar Hoofddorp verhuisde.
Door druk van de omwonenden, die zich vooral vanwege te verwachten
verkeersoverlast tegen de uitbreiding keerden, ging het gemeentebestuur
overstag. Geluk bij een ongeluk is dat een (nieuw) dagziekenhuis voor
Heemstede behouden bleef en op het terrein van de afgebroken hoogbouw in
de toekomst woningbouw mogelijk is.
Hans Krol

REACTIES VAN LEZERS
Gele tram en Nicolaas Beetsschool (HH 132)
De heer Jan Bloemendaal liet weten dat het bijschrift van ‘blauwe tram’ op
bladzijde 90 van de vorige aflevering feitelijk moet zijn ‘gele tram’ (van ENET).
Tevens meldde hij dat Harry Kruiderink op de schoolfoto op pagina 110 niet
zelf bij de gemeente werkte, maar de zoon is van ambtenaar Johan Kruiderink.
Foto van theehuis, niet van de boerderij bij het Oude Slot (HH 132,
blz. 81)
De heer Jan van de Reep én mevrouw Catcher Lekx maakten ons erop
attent dat bij het interview met mevrouw Catcher-Lekx per abuis een foto is
opgenomen van het huidige theehuis bij het Oude Slot. Dit was niet het huis
waar de familie Lekx woonde. Vader Lekx was zetboer voor de familie Beels.
Zij woonden dan ook op de boerderij die later afgebroken is. In wat nu het
theehuis is hebben vroeger de families Hulsebosch en Möhlmann gewoond.
Op een luchtfoto uit 1947 zijn zowel het theehuis als de boerderij te zien.
In 1985 schreef Jan van Doorn in ons blad (HH 83, blz. 13-19) een artikel
getiteld ‘De boerderij ’t Slot’, waarin echter geen duidelijk onderscheid wordt
gemaakt tussen het linker en het rechter bouwhuis.
Tolhuis op schilderij is het tolhuis bij Heemstede (HH 131, blz. 28)
Intussen is bekend geworden dat het tolhuis met houten tolhek aan de
Leidsevaart de situatie bij Heemstede voorstelt. Het schilderij, vermoedelijk
geschilderd door Jan van Kessel, is privébezit en hangt in bruikleen in het
raadhuis van de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude te Halfweg. Het
grote doek is tot en met 30 september te zien op een tentoonstelling in het
Het Oude Slot na de
opgravingen in 1947.
Rechtsonder staat
wat tegenwoordig
het theehuis is. Het
langwerpige gebouw is
de boerderij die later
afgebroken is.
HeerlijkHeden 163

H E E R L I J K H E D E N
De niet meer
bestaande
toegangspoort van
landgoed Elswout
vanaf de Haarlemse
kant ter hoogte van
de Pijlslaan. (Foto: Jan
Smit)
164 HeerlijkHeden
Historisch Museum Haarlem. Uit het standaardwerk van Alice I. Davies over
Jan van Kessel (1641-1680) blijkt dat er een tweede (ouder) schilderij bestaat
van de vaart met hetzelfde panorama, maar dan zonder brug, tolhuis en
tolpoort.
Op Eigen Wieken (HH 132, blz. 105)
Verscheidene reacties ontvingen we naar aanleiding van de bijdrage over de
recente verkoop van woningen door woningbouwstichting ‘Op Eigen Wieken’.
Het laatste nieuws is dat de gemeente Heemstede in 1990 een subsidie van
707.355 gulden heeft verstrekt onder bepaalde voorwaarden. Eén daarvan
is dat zonder toestemming van het gemeentebestuur geen verkoop van
huurwoningen mag plaatsvinden. Ondanks deze conditie is de nieuwe eigenaar,
Appeldoorn Vastgoed bv, intussen gestart met de verkoop van vrijgekomen
woningen. Eén van onze leden heeft de heer S. van Keulen, voorzitter
van Op Eigen Wieken (thans zonder huizen, maar met een vermogen van
4.650.000 miljoen euro), gevraagd een in het verleden geschonken foto van
het eerste stichtingsbestuur aan de VOHB over te dragen. De heer Herman
Santen merkte terecht op dat de woningstichting niet 70 maar net geen 80
jaar volmaakte. Geschrokken van de gang van zaken hoopt hij van harte
dat het geld aangewend zal worden ten behoeve van diegenen die dringend
aan huisvesting toe zijn. Voorts is hij niet gelukkig “met de kaalslag die de
Schoollaan in Bennebroek heeft ondergaan door het slopen van die schattige
huisjes die daar gestaan hebben” en vraagt zich af of de VOHB hier geen
enkele invloed of inspraak heeft gehad om het tij te keren.
Elswout bij Heemstede (HH 131, blz. 39)
Dankzij het nieuwe lid mevrouw L. de Jonge uit Haarlem is het vraagstuk over
de foto van een dienstwoning bij Elswout met bordje ‘Kom der Gemeente
Heemstede’ nu opgelost. Volgens haar stond deze toegangspoort vanaf
Haarlem aan het eind van de Pijlslaan, nabij de Duinvlietweg in Bloemendaal.
Nu doorkruist de Westelijke Randweg dit gebied. Tot de annexatie van 1927
maakten de Pijlslaan en Schouwtjeslaan deel uit van de gemeente Heemstede,
sindsdien gemeente Haarlem, zoals ook 70 jaar geleden de gemeente Schoten
en het destijds Bloemendaalse
Ramplaankwartier door Haarlem zijn
geannexeerd.
Hofje aan de Kerklaan (HH 132,
blz. 110)
Ten slotte is ons gemeld dat de
afgebeelde dame in het voormalige
hofje aan de Kerklaan mevrouw
A. Vennik-Relk voorstelt.