Handleiding Handleiding deel 2 - Erfgoed à la Carte Den Helder

Handleiding
Handleiding
deel eel 2
Informatie Informatie en en lessuggesties bij tijdvakkist tijdvakkist 6
VOC VOC-schepen VOC schepen op de de rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.

Colofon
Colofon
Deze handleiding en tijdvakkist is tot stand gekomen met medewerking van:
Ellen Laan, leerkracht Jac. P. Thijsse/ Tuindorpschool Den Helder
Annette de Wit, Marinemuseum Den Helder
Maarten Noot, Helderse Historische Vereniging
Hans Eelman, duiker en onderwater-archeoloog op Texel
Jolet Leenhouts, illustratrice
Arend van Dam, kinderboekenschrijver
Eric van der Veeken, leerkracht Comeniusschool
Sander Michalewski, leerkracht Pcbs De Fontein
Anne van der Kooi, OBD Noordwest
Renate Ammerlaan, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Vibeke Roeper, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Sietske Dreschler, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Ineke en Adri Vonk, Walvisvaartexperts
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
2

Inhoud
Inhoud
1. Inleiding 4
2. Inhoud van de tijdvakkist 5
3. Historische achtergrondinformatie 13
Landschap 13
Wonen 14
Bewoners 15
Voedsel en voedselvoorziening 15
Werken 16
Organisatie van de samenleving 16
Vervoer 17
De VOC in het Marsdiep 18
Walvisvaart 19
4. Meer informatie 20
5. Bezoek bij deze tijdvakkist 20
Kopieerbladen
Kopieerbladen
• Puzzel: ontdekkingsreizen
• Recept: raasdonders met spek
• Recept: zuurkoolsoep
• Het VOC-spel
• Bouwplaat: koopvaardijschip
• Batikken
• Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
3

1. 1. Inleiding Inleiding
Inleiding
In de tijd van pruiken en revoluties, tussen 1700 en 1800, was de Verenigde Oost-Indische Compagnie
(VOC) van groot belang voor de Helder Buyrt en Huisduinen. De VOC-schepen, die vertrokken vanuit het
Marsdiep, zorgden voor veel reuring en extra handelsmogelijkheden. De Tijdvakkist ‘VOC-schepen op de
rede’ bevat informatie en voorwerpen over de VOC. Omdat veel commandeurs en walvisvaarders afkomstig
waren uit de Helder Buyrt en Huisduinen, is de walvisvaart ook een onderwerp dat in deze kist naar voren
komt.
Bijzonder is dat deze kist een aantal originele achttiende-eeuwse voorwerpen bevat: VOC-muntjes en pijpjes
die gevonden werden in scheepswrakken op de Rede van Texel en wervels afkomstig van een echte walvis.
Het is materiaal dat de leerlingen zelf kunnen bestuderen. Wel de witte handschoenen aan, want zo hoort
dat als je met oude spullen werkt!
Het thema ‘VOC-schepen op de rede’ spreekt tot de verbeelding van zowel jonge als oudere kinderen. Het
thema is met alle attributen in de kist heel goed op verschillende niveaus aan te bieden. Denk bijvoorbeeld
aan de volgende algemene suggesties:
Onderbouw
Onderbouw
Kijk naar de tijdvakplaat en praat over wat je ziet. Verken en speel met het VOCschip. Behandel
scheepswoorden: mast, dek, vlag, boegspriet, zeil, anker, kanon. Richt de speelhoek in met VOCvoorwerpen
of met voorwerpen uit de walvisvaart. ‘Leen’ twee leerlingen uit een hogere groep die zich
verkleden als een rijk en een arm meisje uit de achttiende eeuw. Zing en leer de liedjes over de VOC. Bekijk
het schilderij over de walvisvaart. Maak de puzzel van het VOC-schip.
Middenbouw
Middenbouw
Lees het verhaal voor. Praat over de tijdvakplaat. Speel het VOCspel. Maak een koopvaardijschip. Luister
naar en leer de liedjes. Maak de recepten. Kijk naar de globe en de kaarten, en vergelijk ze met moderne
kaarten: een heel verschil! Laat twee leerlingen uit de groep zich verkleden als een rijk en arm meisje uit de
achttiende eeuw. Gebruik de kijkwijzer om de bijzondere archeologische voorwerpen uit de kist te
onderzoeken. Bedenk met of voor de groep een eindpresentatie over het tijdvakproject: een
tentoonstelling, een voorstelling of een pagina voor de website van de school. Maak een tentoonstelling
over scheepvaartarcheologie of over de walvisvaart.
Bovenbouw
Bovenbouw
Laat groepjes leerlingen zich verdiepen in één van de thema’s uit de kist, en daarover aan elkaar een
presentatie geven. Denk bijvoorbeeld aan de thema’s ‘eten en gezondheid’, ‘handel’, ‘walvisvaart’ en
‘misdaad en straf’. Gebruik de historische informatie uit deze handleiding voor een les over Den Helder in
de achttiende eeuw. Bekijk en lees de historische bronnen. Ga met de hele klas batikken. Vergelijk
topografische kaarten en de globe uit dit tijdvak met een moderne kaart. Speel het VOC-spel. Sluit het
project af met een gezamenlijke (creatieve) presentatie voor ouders of andere groepen.
Bij de lijst van voorwerpen in de kist, die je op de volgende bladzijden vindt, zijn per voorwerp nog meer
werk- en lessuggesties opgenomen.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
4

2. 2. Inhoud Inhoud van van de de tijdvakkist tijdvakkist VOC VOC-schepen VOC schepen op op de de Rede
Rede
Thema
Thema
Algemeen Algemeen
Algemeen
VOC
VOC
Voorwerp/Afbeelding/Bron Voorwerp/Afbeelding/Bron Toelichting Less Lessuggesties
Less
uggesties uggesties
Een banier Banier met titel van de
tijdvakkist en fragment uit
2 paar
onderzoekshandschoenen
de tijdvakplaat.
Zulke katoenen
handschoenen dragen
museumconservatoren als
ze oude voorwerpen
onderzoeken.
Verhaal ‘Leven van de wind’ Verhaal over dit tijdvak,
geschreven door Arend van
Dam.
Tijdvakplaat ‘De Rede van
Texel’
Tijdvakplaat gemaakt door
Jolet Leenhouts. Je ziet een
herberg aan de wal en VOCschepen
op de rede.
DVD ‘Vaar mee met de VOC’ ‘Vaar mee met de VOC’ is
een tweedelige
schooltvserie over de VOC.
Kaarten Twee topografische
A4kaarten uit de achttiende
eeuw van Het Marsdiep en
de omgeving van
Huisduinen.
Kaart Eén kaart op A3formaat van
de Noordkop in de
achttiende eeuw.
Afbeeldingen van de omgeving
van Den Helder
Afbeeldingen van VOC-schepen
op de rede
Boeken
Drie afbeeldingen van Den
Helder en Huisduinen in de
achttiende eeuw.
Drie afbeeldingen van
schepen voor de kust van
Den Helder.
- Het VOC-schip De Halve
maan
- Zwarte peper, scheurbuik
- Opstand in de stad
- Saartje Tadema
- Koerier van de rover
- Storm op de IJszee
- Rood Alarm (in één kist)
- Oorkonden in steen; 17e
en 18e eeuwse grafzerken
op de oude begraafplaats
van Huisduinen/Den Helder
- Schip Ahoy
Gebruik de banier om de
klas aan te kleden tijdens
het tijdvakproject.
Gebruik de handschoenen
voor onderzoek van de
archeologische
voorwerpen in de kist.
Voor de onder- en
middenbouw te gebruiken
als voorleesverhaal; voor
de bovenbouw om zelf te
lezen
Een kringactiviteit rondom
de verhaalplaat. Wat zie
je? Wat gebeurt er denk
je? Wat valt je op aan de
mensen en hun kleding?
Enz.
Voor de midden- en
bovenbouw, bijvoorbeeld
te gebruiken als starter.
Vergelijk de kaarten met
een kaart van nu. Wat
herken je nog, wat is er
veranderd?
Vergelijk de kaart met een
kaart van nu. Welke
gebieden zijn er nu wel en
waren er vroeger niet?
Bestudeer de
afbeeldingen, let
bijvoorbeeld op de huizen:
hoe zien ze eruit, waar zijn
ze van gemaakt, enz.
Bestudeer de
afbeeldingen, let
bijvoorbeeld op de
schepen: hoe zien ze eruit,
waar zijn ze van gemaakt?
Richt een leeshoek in.
Lees een van de
kinderboeken voor. Laat
kinderen een
‘boekenbeurt’ houden
over één van de boeken.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
5

Algemeen
Algemeen
VOC VOC - Vervolg
Vervolg
Model van een VOC-schip Scheepsmodel waarmee je
een aantal onderdelen van
een schip mee kan
aanduiden: masten,
dekken, spiegel, romp,
anker enzovoort.
In de onderbouw: laat
leerlingen met het schip
spelen, benoem de
onderdelen van een schip.
In de bovenbouw: bekijk
het schip kritisch: klopt
het met de afbeeldingen?
Legpuzzel ‘VOC-schip’ Maak de puzzel.
CD met VOC-liedjes Luister naar de muziek,
leer de leerlingen de tekst
Kopieerblad: liedjes Je vind de tekst en de wijs
van de liedjes op de cd bij
de kopieerbladen.
Kopieerblad: het VOC-spel Kopieerblad met de
spelregels van dit door
Sander Michalewski
verzonnen spel.
Bouwplaat: koopvaardijschip Een leuke knutselactiviteit:
maak een koopvaardijschip
van papier. Je vindt de
bouwplaat bij de
Pascaerte van de Zuiderzee,
Johannes van Keulen
Verkleedkleren: 18 e -eeuwse
jurken van een arm meisje
kopieerbladen.
Een paskaart gebruikten
schippers om hun route uit
te stippelen. Vooral in
gevaarlijk vaarwater, zoals
de Zuiderzee, was het heel
belangrijk om precies te
weten waar zandbanken en
geulen waren. Je kunt op
deze kaart de route zien
van Amsterdam naar de
Rede van Texel.
Kleding Onderjurk,
halsdoek, rok, jak, schort,
borstlap en mutsje.
De rok en het jak zijn
gemaakt van linnen – dat is
sterk en niet zo duur.
Trek eerst de onderjurk
aan. Sla dan de halsdoek
om de schouders, kruis de
punten voor de borst, en
strik de uiteinden op de rug
vast. Stap in de rok. Strik de
linten van het achterpand
voor op de buik vast. Strik
dan de linten van het
voorpand vast op de rug.
Trek het jak aan. Speld de
borstlap vast op de
onderjurk. Rijg het jak met
lint dicht. Bind het schortje
voor en zet het mutsje op.
Het haar hoort onder het
mutsje gedragen te worden.
en zing samen mee.
Leer de leerlingen de tekst
en zing samen mee.
Speel het spel in de
gymzaal of buiten.
Maak het
koopvaardijschip.
Bestudeer de kaart en
stippel de route uit.
Vergelijk de kaart met een
moderne kaart van het
IJsselmeer.
Leerlingen verkleden zich
en laten aan de groep zien
uit welke onderdelen het
kostuum bestaat. Gebruik
je de kleren in een
onderbouw-groep, nodig
dan een ouder kind als
‘model’ uit. Praat over de
kleding: zit het lekker? Is
het warm? Kun je er goed
in bewegen? Vind je het
mooie kleren? Wat is het
verschil tussen het arme
en het rijke meisje?
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
6

Algemeen
Algemeen
VOC VOC - Vervolg Vervolg
Misdaad Misdaad en
en
straf
straf
Verkleedkleren: 18 e -eeuwse
jurken van een rijk meisje
Straffe over verscheide
delicten
Verslag van de muiterij op het
schip Nijenburg
Straffen van de muiters van
het schip Nijenburg
Van de Godsdienst,
Predikanten en Zieke-troosters
Onderjurk, halsdoek, rok,
jak, schort, borstlap en
mutsje.
De rok is gemaakt van sits:
kleurig bedrukt katoen dat
door de VOC werd
meegenomen. Het jak is
gemaakt van glanzend
katoen. Het schortje werd
vooral gedragen voor de
sier; een rijk meisje hoefde
geen huishoudelijk werk te
doen.
Trek eerst de onderjurk
aan. Sla dan de halsdoek
om de schouders, kruis de
punten voor de borst, en
strik de uiteinden op de rug
vast. Stap in de rok. Strik de
linten van het achterpand
voor op de buik vast. Strik
dan de linten van het
voorpand vast op de rug.
Trek dan het jak aan. Speld
de borstlap vast op de
onderjurk. Rijg het jak met
lint dicht. Bind het schortje
voor en zet het mutsje op.
Het haar hoort onder het
mutsje gedragen te worden.
Deze voorschriften komen
uit de algemene
reglementen van de VOC,
waaraan iedereen aan
boord zich moest houden.
In 1763 pleegde een groep
matrozen een muiterij op
het VOC-schip Nijenburg.
Het verslag (een
fotografische herdruk van
een 18 de -eeuws boekje)
vertelt in het kort wat er
gebeurde.
De muiters van de
Nijenburg werden verhoord
en veroordeeld aan boord
van twee schepen op de
Rede van Texel. In deze lijst
vind je een overzicht van
alle straffen.
Deze godsdienstige
voorschriften komen uit de
algemene reglementen van
de VOC, waaraan iedereen
aan boord zich moest
houden.
Leerlingen verkleden zich
en laten aan de groep zien
uit welke onderdelen het
kostuum bestaat. Gebruik
je de kleren in een
onderbouw-groep, nodig
dan een ouder kind als
‘model’ uit. Praat over de
kleding: zit het lekker? Is
het warm? Kun je er goed
in bewegen? Vind je het
mooie kleren? Wat is het
verschil tussen het arme
en het rijke meisje?
Maak een overzicht van
misdrijven en de
bijbehorende straf. Wat
vinden de leerlingen van
de lijfstraffen?
Lees het verslag voor. Wat
is muiterij precies?
Zoek uit wat alle straffen
precies inhouden:
radbraken, geselen,
laarzen, kielhalen,
enzovoort.
Lees de bron en maak een
lijst van de verschillende
straffen.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
7

Eten Eten Eten en en
en
gezondheid
gezondheid
Lijst met etensvoorraden op
een VOC-schip
Order en instructie voor de
chirurgijns
Fotografische herdruk van
de uitgebreide lijst met
allerlei soorten proviand:
van droge erwten tot
levende schapen! De
gewichten worden
aangegeven in ponden.
Een fotografische herdruk
van de instructie voor VOCchirurgijns.
Ze moesten
vooral goed voor de
scheurbuiklijders zorgen.
Van het rantsoen Een aantal paragrafen uit
het VOC-reglement, die
gaan over de omgang met
het rantsoen. Voedsel
weggooien was streng
verboden!
Van de zieken Een aantal paragrafen uit
het VOC-reglement die
gaan over (het voorkomen
Recepten voor raasdonders
met spek en zuurkoolsoep
van) ziekten.
Je vindt de recepten bij de
kopieerbladen.
Raasdonders met spek was
een echt zeemansgerecht.
Zuurkoolsoep werd gegeten
om scheurbuik te
voorkomen.
Bekijk de lijst. Wat mis je?
Wat wordt er vaak
gegeten?
Praat over
houdbaarheid van
voedsel. Reken uit:
hoeveel gort neem je
mee op een reis van
vier maanden met een
bemanning van 150
matrozen?
Lees de bron. Stel vragen
zoals: wat voor ziektes
kwamen er voor op het
schip? Hoe werden de
ziektes behandeld? Wat
namen de chirurgijns
allemaal mee aan boord?
Bekijk de bron. Vertaal het
Oudnederlands.
Probeer het oude
handschrift te
ontcijferen.
Maak het recept op school
of (door leerlingen) thuis.
Wereldbeeld Wereldbeeld Globe Replica van een globe die Vergelijk de oude globe
de Franse globemaker met een moderne globe.
Didier robert de Vaugondy Wat is er sinds 1745
in 1745 maakte. Hierop is
goed te zien hoeveel kennis
men toen had van de
wereld. Op de globe zijn in
dunne lijntjes o.a. de reizen
van de Nederlanders Jacob
le Maire (1617) en Abel
Tasman (1642)
aangegeven.
allemaal ontdekt?
Kaart van Azië (A3) Deze kaart van Azië werd
gemaakt in de 17de Vergelijk de kaart met een
eeuw, moderne kaart. Wat
toen de Nederlanders nog
maar net de weg naar Azië
gevonden hadden.
herken je?
Wereldkaart,
Op deze wereldkaart, zie je
Gerard van Keulen
hoever de wereld in de 18de Kijk naar Amerika en
Australië en vergelijk deze
eeuw in kaart was
werelddelen met een
gebracht.
moderne kaart. Klopt het?
Puzzel: ontdekkingsreizen Je vind de puzzel bij de Maak de puzzel. Verbind
kopieerbladen.
de reizen met de juiste
ontdekkingreizigers.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
8

Gevaar Gevaar Gevaar op
op
zee
zee
Scheeps-
Scheeps
archeologie archeologie
archeologie
Gebed in noodweder De VOC-chirurgijns kregen
standaard gebeden mee
voor een aantal veel
voorkomende situaties. Dit
gebed dat tijdens storm en
noodweer werd gedaan, zal
ongetwijfeld heel vaak
Gravure van schepen in een
storm (A3)
Verhaal van het VOC-schip
Nieuw Vyver-vreugd
Verhaal van het VOC-schip
Kroonenburg
Hollands Admiraalsschip 96
stukken
gebruikt zijn!
Tijdens een zware storm
konden schepen zwaar
gehavend raken. VOCschepen
hadden altijd extra
hout, masten en zeilen bij
zich om het schip op volle
zee te kunnen herstellen.
Fotografische herdruk van
een 18 de-eeuws reisverslag.
Zulke verslagen waren heel
populair. De Nieuw Vyvervreugd
was op weg van
Batavia naar Nederland. In
de buurt van Schotland
ontstond er brand aan
boord en explodeerde de
voorraad buskruit. Een
aantal opvarenden kon
worden gered.
Fotografische herdruk van
een 18 de -eeuws reisverslag.
Zulke verslagen waren heel
populair. De Kroonenburg
was op weg van China naar
Nederland toen het schip in
een orkaan terecht kwam.
Wonder boven wonder zonk
het schip niet. Uiteindelijk
kwam het behouden aan op
de Rede van Texel.
Een Hollands
Admiraalsschip is het
belangrijkste schip van de
oorlogsvloot. Op zo'n schip
werkten wel 300 mannen:
ongeveer 100 zeelui en
200 soldaten.
Wetsteen Eén wrak op de Rede van
Texel zit vol met dit soort
stenen. Het zijn wetstenen
waarmee messen en
scharen geslepen werden.
De steensoort komt uit
Scandinavië. De wetstenen
Koperen spelden en loden
drukletters
waren handelswaar.
Een aantal kleinere
wrakvondsten: koperen
spelden en blokjes aan
elkaar gekoekte loden
druklettertjes. De lettertjes
zijn met het blote oog bijna
niet te zien.
Lees het gebed: is alles te
begrijpen?
Gebruik de afbeelding als
je het verhaal van het
schip Kroonenburg
bestudeert.
Lees het verhaal voor, of
laat de leerlingen het zelf
lezen. Wat valt op aan de
18 de -eeuwse taal?
Lees het verhaal voor, of
laat de leerlingen het zelf
lezen. Wat valt op aan de
18 de -eeuwse taal?
Probeer het schip na te
tekenen.
Vergelijk deze steen met
de baksteen: hij ziet er
heel anders uit.
Bestudeer de spelden en
de letters met een loep.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
9

Scheeps-
Scheeps
archeologie archeologie -
Vervolg
Vervolg
Tabakspijpen Heel veel mensen rookten
in de achttiende eeuw. Ook
aan boord had bijna
iedereen wel een paar
pijpen en een zakje tabak
mee. In de kist zitten pijpen
uit de 18 de eeuw. De pijpen
zijn gevonden in
scheepswrakken op de
Rede van Texel. Ze hebben
meer dan 200 jaar op de
Baksteen en vloertegel uit de
kombuis
Hout met paalwormsporen,
ijzeren nagels
zeebodem gelegen!
De kombuis van het schip
was de enige plek die met
bakstenen en tegels
bekleed was, om brand te
voorkomen. Je ziet op de
baksteen sporen van hitte
en vuur. De steen en de
tegel zijn gevonden in een
scheepswrak op de Rede
van Texel.
Je ziet aan dit eikenhouten
plankje dat een paalworm
gemakkelijk grote gaten
maakt in een stevig
eikenhouten schip. Om de
schepen tegen paalworm te
beschermen werden de
schepen bekleed met
koperen platen, die werden
vastgezet met ijzeren
nagels. Het hout en de
nagels zijn gevonden op de
Rede van Texel.
IJzeren spijkers Deze lange ijzeren spijkers
werden gebruikt bij het
bouwen van schepen. Ze
zijn gevonden op de Rede
van Texel.
Aardewerk eetschotels Deze schotels van bruin
aardewerk waren niet
bedoeld voor gebruik aan
boord, maar werden
meegenomen als koopwaar
door een schip dat op de
Rede van Texel gezonken
Aardewerk zalfpot Dit potje van geglazuurd
aardewerk werd gebruikt
om zalf in te bewaren. Het
is gevonden in een wrak op
de Rede van Texel.
is.
Onderzoek en vergelijk de
pijpen. Maak een
tentoonstelling van alle
wrakvondsten.
Bestudeer de steen en de
tegel.
Bestudeer het hout en de
nagels. Waar zouden het
hout en de nagels voor
gebruikt zijn?
Bestudeer de spijkers,
meet hun lengte en dikte.
Laat de leerlingen 30
seconden kijken naar het
voorwerp. Haal de
schotels weg en laat de
leerlingen het uit het
hoofd natekenen. Herhaal
dit een paar keer.
Onderzoek de zalfpot
voorzichtig. Wat valt je op
aan de kleur? Hoe kun je
zien dat hij eeuwenlang
onder water heeft
gelegen?
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
10

Walvisvaart Walvisvaart Verslag van de reis van 1777 was een rampjaar
Commandeur Marten Jansen voor walvisvaarders. Vele
Nederlandse en Duitse
schepen vergingen in dat
jaar. Commandeur Marten
Jansen overleefde het, en
vertelde zijn bijzondere
verhaal aan een uitgever.
Dit is een fotografische
herdruk van zijn verslag.
Traan Walvistraan werd uit het
spekvet gekookt en
gebruikt als lampolie en
zeep.
Balein Balein werd gebruikt voor
allerlei artikelen zoals
doosjes, paraplu’s en
korsetten. Het haar van het
balein werd gebruikt voor
borstels en bezems.
Lijst van etenswaren voor de Al deze etenswaren namen
walvisvaarders
de walvisvaarders mee op
een reis die zo’n vijf
maanden duurde.
Gevaren in het vangstgebied De walvisvaart was een
gevaarlijke onderneming.
De walvisvaarders stonden
bloot aan allerlei gevaren.
Wervel en een
De wervels werden tot
tussenwervelschijf
beendermeel vermalen, dat
was geschikt voor lijm.
Kaak Een kaak werd gebruikt als
heiningpaal of als
schuurpaal voor
koeien/paarden/schapen.
Schilderij Walvisvaart Walvisvaarders
achtervolgen de walvis
tussen het poolijs.
Journaal van een walvisvaarder Dagboek van Jan Jongkees
die op het schip de
‘Wilhelmus Josephus’ voer.
Lees het verhaal: wat
gebeurt er allemaal, is
alles te begrijpen? Zoek
op een moderne kaart uit
waar het verhaal zich
afspeelt.
Gebruik het potje traan
voor een tentoonstelling
over de walvisvaart.
Bekijk het balein. Laat
kinderen het voelen en
aanraken. Wat zou er
allemaal van balein zijn
gemaakt?
Vergelijk met de schijf
van vijf: welke
voedingsstoffen
ontbreken in dit menu?
Zet de gevaren op een
rijtje.
Stel vragen aan het
voorwerp: welke kleur
heeft het? Hoe ruikt het?
Hoe klinkt het? Hoe voelt
het?
Vraag aan de kinderen wat
het voorwerp zou kunnen
zijn en waar het voor
gebruikt is.
Bekijk het schilderij. Teken
of schilder het schilderij
(of een deel daarvan) na.
Laat leerlingen de oude
tekst lezen. Begrijpen
ze wat er staat? Staan
er vreemde woorden in?
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
11

VOC VOC-handel VOC handel Katoen, zijde, batik De VOC importeerde veel
textiel: mooi bedrukte
katoen uit India en zijde uit
China. De bedrukte katoen
werd sits genoemd.
Nootmuskaat (noten en De VOC importeerde elk
gemalen), kaneel (staafjes en jaar vele tonnen specerijen,
gemalen), foelie en peper vooral zwarte peper, maar
ook kruidnagels,
nootmuskaat en foelie, en
kaneel.
VOC-duitjes De VOC was een
onderneming met eigen
munten.
Porseleinen vaasje Porselein is fijn en dun
aardewerk. Nadat het
gebakken is, wordt het
geglazuurd. Vanuit China en
Japan werd het
rechtstreeks naar Europa
Kopieerblad: batikken
vervoerd.
Batikken is een manier om
stoffen, papier en leer te
versieren. Het werd vooral
op Java beoefend. De
batikstoffen werden door
de VOC naar Europa
gebracht.
Koffie en thee Koffie en thee werden door
de VOC uit Azië naar
Europa gebracht. Koffie en
thee werden in de
achttiende eeuw vooral
gebruikt als geneesmiddel.
Gebruik de stoffen voor
een tentoonstelling. Ga
met de klas batikken. (zie
kopieerblad)
Gebruik de specerijen voor
een tentoonstelling over
de VOC.
Bekijk de muntjes. Wat is
er bijzonder aan? Wat is
het verschil met onze
munten?
Richt de speelhoek in met
allerlei voorwerpen uit
‘exotische oorden’.
Hebben de kinderen thuis
ook voorwerpen uit verre
landen?
Laat kinderen met behulp
van het kopieerblad hun
eigen T-shirt verven.
Vergelijk de koffie en thee
met de koffie en thee uit
de supermarkt. Wat zijn de
verschillen?
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
12

3. 3. Zó Zó zat zat het het in in de de tijd tijd van van de VOC VOC. VOC
Achtergrondinformatie Achtergrondinformatie voor voor voor de de de lleerkracht
l eerkracht
Landschap
Landschap
Het landschap rond de dorpen Huisduinen
en Helder Buyrt veranderde weinig in de
18 de eeuw. De dorpen zelf werden wat
groter, maar er werden geen nieuwe
polders drooggemaakt. Een groot deel van
het landschap bleef duin- en
waddengebied. Het Koegras bleef een
uitgestrekte vlakte die bij het wad hoorde.
Er konden met veel moeite een paar
kudden schapen gehouden worden, omdat
het land schraal en drassig was.
In de 17de eeuw waren de bewoners van de
Noordkop redelijk veilig achter de dijken en
duinen, maar in de eerste helft van de 18de eeuw vonden er weer regelmatig
De omgeving van Den Helder in de 18
overstromingen plaats. Dat kwam o.a.
doordat het klimaat warmer werd. Dat warmere klimaat had nog een rampzalig gevolg: rond 1680 ontdekte
men bij de kust van Huisduinen voor het eerst kleine mosseltjes die op wormpjes leken. Het waren de
eerste paalwormen, die in de achttiende eeuw een verwoestende plaag werden voor schepen en voor
houten beschoeiingen, zoals de Heldersche Zeewering. Paalwormen knaagden zich door dikke planken en
balken heen, en maakten er binnen de kortste keren luciferhoutjes van. De Heldersche Zeewering bleek in
1710 al flink door paalworm te zijn aangetast.
e eeuw
In de 17 de eeuw was het Marsdiep veel breder geworden en ook in de 18 de eeuw werd de stroomgeul vlak
voor Den Helder steeds dieper en breder. In een hevige storm op kerstnacht 1731 sloeg er bij Kijkduin
bovendien nog vijf meter duin weg. Aan de voet van de zeewering verdween tussen Kijkduin en Noordduin
nog ruim vijftien meter land in zee. Vijf huisjes die bij Den Helder buiten de dijk stonden, werden
opgegeven.
De gevaarlijke, diepe stroomgeul en de door paalworm aangetaste zeewering maakte de situatie in Den
Helder te gevaarlijk, vooral als het stormde. Daarom werd de oude houten zeewering vervangen door een
brede rand van stenen aan de buitenkant van de dijk.
18 e eeuw Plattegrond Den Helder
Doordat de getijdenstroom veranderde, was het voor
schippers niet meer zo aantrekkelijk om op de Rede
van Texel voor anker te gaan, maar kwamen de
schepen dichterbij Den Helder liggen. Bij stormachtig
weer was het wel een gevaarlijke plek om te liggen.
Daarom kozen schepen steeds vaker voor een
ligplaats in het Nieuwe Diep, een stroomgeul aan de
oostkant van het oude eiland Huisduinen. Doordat er
later een zandbank ontstond voor de ingang van het
Nieuwe Diep, konden er uiteindelijk alleen kleinere
schepen terecht. De grote schepen bleven bij slecht
weer op de gevaarlijke Rede van Den Helder liggen. In
1781, tijdens de Vierde Engelse Oorlog, bleek pas
goed hoe gevaarlijk de situatie eigenlijk was. Het
Nieuwe Diep was veel te klein om alle
vissersschepen, koopvaardijschepen en óók nog de
Nederlandse oorlogsschepen een veilige plek te
bieden. Daarom begon men nog in 1781 met het
uitbaggeren van de toegang tot het Nieuwe Diep, en
het aanleggen van dijken en dammen. Toen dat werk
klaar was, was het Nieuwe Diep een ruime, rustige
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
13

plek waar schepen makkelijk in en uit konden komen. Vanaf de schepen konden zeelieden met sloepen vrij
snel Den Helder bereiken. Over land was de weg van Den Helder naar het Nieuwe Diep nogal lang en lastig
begaanbaar. Aan het eind van de 18 de eeuw lagen Huisduinen en Den Helder nog steeds geïsoleerd van de
rest van Holland. Aan de noordkant was water; aan de oostkant het wad en aan de zuidkant het drassige
Koegras. Alleen aan de westkant was er een smalle duinstrook langs de Noordzee, die uitkwam bij de
Hondsbossche Zeewering.
Wonen
Wonen
Net als in de 17de eeuw, werkten veel
mensen in de 18de eeuw thuis.
Timmerlieden, schoenmakers, chirurgijns
en bakkers hadden hun winkel of
werkplaats aan huis. De ontwikkelingen in
de huizenbouw gingen door: huizen van
hout of van hout met leem, werden
vervangen door huizen van steen. Daken
van stro en riet werden vervangen door
een kap met dakpannen. Er konden nog
steeds geen hele grote stukken glas
worden gemaakt, maar door kruisroeden
Huisduinen
te gebruiken, maakte men van vier of zes
kleine stukken glas toch één groot raam,
en daardoor werden de huizen van binnen lichter. In Helder Buyrt en aan de oostkant van Huisduinen
werden de meeste nieuwe stenen huizen gebouwd.
Rijkere mensen hadden vaak meerdere kamers
In de 18 de eeuw kwamen er allerlei nieuwe meubels. In plaats
van de bedstee werd een ledikant gebruikt dat in een aparte
slaapkamer kon staan. Er kwamen allerlei aparte tafels:
eettafels, theetafels, kaarttafels en speeltafels. Die tafels
kregen vaak bijpassende stoelen van mooie houtsoorten en
bekleed met stof. Ook allerlei soorten kasten werden gemaakt:
buffetkasten, porseleinkasten en linnenkasten. In de keuken
zag je steeds vaker een vast aanrecht met kastjes. De rijkere
mensen gebruikten niet langer aardewerk, maar kochten
serviezen van porselein. Het eetgerei werd ook uitgebreid: de
vork werd in gebruik genomen. Dat gebeurde ook bij de armste
mensen. Zij gebruikten ijzeren vorken terwijl de rijke mensen
zilveren bestek hadden.
Rijke boeren waren de eersten die een hangklok in huis namen.
Zij woonden te ver van de torenklok om te kunnen zien hoe laat
het was. Heel rijke mensen hadden aan het einde van de
achttiende eeuw een zakhorloge – echt iets om trots op te zijn!
Binnenshuis veranderde er ook nogal wat. Bij de
rijkere mensen, en iets later ook bij de
middengroepen, begon men de werkruimte af te
scheiden van de privé-ruimte. In de 17 de eeuw
gebeurde het werken, koken, eten en slapen vaak
nog in één ruimte. In de 18 de eeuw was het voorhuis
het werkgedeelte, en het achterhuis was er om te
koken en te eten. Er waren ook meer kamers in de
nieuwere huizen, die als slaapkamer gebruikt
werden. Rijke mensen hadden steeds vaker aparte
ruimtes zoals bijvoorbeeld een voorraadkamer, een
eetkamer en een speelkamer. Nieuwe huizen kregen
ook een gang, zodat je niet meer door verschillende
kamers hoefde te lopen. Zo hadden de bewoners
meer privacy.
Het huishouden
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
14

Ook hadden ze luxe zaken als muziekinstrumenten, spelletjes en wapens in huis. Op de schoorsteenmantel
stonden mooie beeldjes en aan de muur hingen spiegels en schilderijen.
Een groot verschil met de arme mensen. Zij hadden vaak nog een vloer van aangestampte aarde of van
ruw hout. Ze zaten op krukken en omgekeerde houten emmers. De tafel was een ruw houten plank of een
doorgezaagde ton. Boven het haardvuur hing een ijzeren pot. En er werd gegeten uit houten kommen of
van houten plankjes. Zelfs aardewerk was voor de allerarmsten nog een luxe.
Bewoners
Bewoners
Het is jammer dat er zo weinig gegevens zijn over de bevolking van de Noordkop in de 18 de eeuw. In de
15 de , 16 de en 17 de eeuw werden volkstellingen gehouden, maar in de 18 de eeuw niet. Verschillende historici
hebben echter onderzoek gedaan, en volgens hun conclusies nam de bevolking vanaf 1650 af, om pas in
de tweede helft van de 18 de eeuw weer wat te groeien. Omstreeks 1750 woonden er in Huisduinen en
Helder Buyrt samen ongeveer 1600 mensen. In
1799 waren dat er 2500.
Ziekten, vooral de pokken en malaria, waren de
belangrijkste oorzaak van de teruglopende bevolking.
Veel kinderen overleden aan pokken: maar liefst 50%
van de kinderen overleed voor het twintigste jaar. In
de jaren 1737, 1747-1755, 1762, 1764, 1767,
1788 en 1779-1783 was er vooral sprake van een
hoge kindersterfte. Doordat deze slachtoffers
overleden voor hun vruchtbare periode, daalde ook
het aantal kinderen dat daarna werd geboren.
De ziekte malaria nam vooral toe doordat door de
inpolderingen en bedijkingen veel stilstaande, brakke
binnenwateren ontstonden. Deze binnenwateren
waren een prima kweekvijver voor de malariamug.
Het was weliswaar een milde vorm van malaria die
deze mug verspreidde, maar de bevolking kon er
toch behoorlijk zwak van worden. Daardoor hadden
ze minder weerstand tegen andere ziekten.
Perioden van schaarste waren de derde oorzaak voor De bevolking van Noord-Holand, 1514-1809
de teruglopende bevolking. Hongersnood kwam niet
meer voor, maar er waren wel degelijk perioden waarin de bevolking ondervoed was. Zeelui die in het
voorjaar naar Azië vertrokken, kregen vaak snel scheurbuik omdat ze sinds de herfst weinig vitaminen
binnen hadden gekregen.
In de tweede helft van de 18 de eeuw nam de bevolking van Huisduinen extreem af. Door zich met de
walvisvaart bezig te houden, bleef het dorp nog een tijdlang bewoond, maar in Helder Buyrt waren er toch
meer kansen op een beter bestaan. Veel Huisduiners verhuisden naar Helder Buyrt, en aan het eind van de
eeuw was Huisduinen bijna verlaten.
Voedsel Voedsel en en en voedselvoorziening
voedselvoorziening
Wat aten arme mensen in de 18 de eeuw? Vooral grutten (een mengsel van boekweit en haver dat op de
molen verbrijzeld is), meel, erwten, bonen, rijst, kaas en brood. Van grutten, meel en rijst werd een soort
brij gekookt. Deze éénpansmaaltijd werd bereid in een ijzeren of aarden kookpot. Vlees aten de armen
bijna nooit. Vis wel, totdat de visprijzen stegen en men alleen nog af en toe rog kon kopen. Fruit at men
alleen als het te krijgen was.
Rond 1770 werden aardappelen geïntroduceerd. Aanvankelijk wilden de arme mensen dit vreemde eten
niet proberen. Het werd in armenhuizen en weeshuizen wel gebruikt, omdat het goedkoop en voedzaam
was. Ook het weeshuis van Huisduinen zette aardappelen op het menu. Daardoor kreeg de aardappel de
reputatie van ‘armemensenvoedsel’.
Het grootste deel van de bevolking dronk bij de maaltijd water, melk of dunnebier. Dat laatste was een
afvalproduct van de bierbrouwerijen. Sterke dranken zoals (goed) bier, jenever en brandewijn dronken de
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
15

arme mensen alleen in de kroeg, als ze het konden betalen. Koffie en thee werd aanvankelijk alleen door
de rijkere mensen gedronken, maar aan het eind van de 18 de eeuw waren ze voor iedereen betaalbaar.
De middengroepen en rijken aten veel gevarieerder en luxer. Bij hen kwam naarmate de rijkdom toenam
vaker vlees op tafel en deze werd bij de rijkste Huisduiners en Heldenaren, zoals commandeurs ter
walvisvaarders, schippers op de handelsvaart en hoge ambtenaren, geserveerd met sausen. Het vlees
werd in boter gebakken. Fruit en groenten werden veel vaker gegeten dan bij de minvermogenden. Bij de
bakker kochten zij luxe witbrood en koekjes. Lekkernijen zoals anijsbrokken, kandijsuiker, bruine suiker en
suikergoed kochten zij bij de kruidenier. In plaats van dunnebier dronken de middengroepen en rijken sterk
bier. Daarnaast dronken ze veel wijn en hadden zij soms zelfs wijnvoorraden in huis. In de loop van de
eeuw nam onder de middengroepen het drinken van wijn af, en het drinken van brandewijn toe. Likeurtjes
waren rijkeluisdrankjes. Verder hadden zij uit Engeland het drinken van de alcoholhoudende vruchtendrank
punch overgenomen. In het begin van de eeuw was theedrinken voor de goed bemiddelden al heel gewoon.
In mindere mate werden koffie en chocola gedronken. Aan het eind van de eeuw werden koffie en chocola
steeds vaker gedronken. Het tabaksgebruik nam over de hele linie toe. Vooral snuiftabak was een nieuwe
trend.
De bewoners van de kop van Noord-Holland konden granen als meel, gort en boekweit en ook rijst bij de
kruidenier kopen. Brood en koek kocht men bij de bakkerij en vlees bij de slager. De bakkerskar en de
grutterskar kwamen echter ook nog langs. Groente, fruit en vis kocht iedereen op de markt of van venters,
zoals de melkboer, die van deur tot deur gingen. Boter, kaas en eieren werden op de markt gekocht, of
rechtstreeks bij de boerderij.
Werken
Werken
Aan het begin van de 18 de eeuw was de kustvisserij van Huisduinen en Helder Buyrt helemaal voorbij. Maar
in beide dorpen hadden de kustvissers van oudsher al andere inkomstenbronnen, zoals het werken op de
haringvloot. In de eerste helft van de 18 de eeuw was er steeds minder werk in de georganiseerde
haringvisserij. Zeelui konden nu kiezen voor de walvisvaart of de Europese handelsvaart. Minder
aantrekkelijke werkgevers (vanwege de hogere kans op overlijden) waren de VOC, de WIC en Admiraliteit
(de voorloper van de marine).
Maar door het veranderende klimaat ontstonden er nieuwe kansen. De haring, die altijd dicht bij Engeland
gevangen werd, kwam nu steeds dichter bij de Nederlandse kust en de Zuiderzee. Vissers trokken met
kleine schuiten het wad op om daar met treknetten haring te vangen. Dat heette: haringtrekken. Ook voor
de bewoners van Wieringen was de Zuiderzeeharing een bron van inkomsten. Daarnaast hadden velen nog
een klein boerenbedrijfje.
Door het verschuiven van de stroomgeulen bij Den Helder kwam er nieuwe werkgelegenheid. De geulen bij
Helder Buyrt werden dieper, terwijl de Rede van Texel verzandde. De schepen ankerden daardoor steeds
vaker bij Helder Buyrt. Het dorp profiteerde daarvan. Ook konden veel vissers zich als loods aanbieden aan
de vele schepen die het Marsdiep binnenkwamen of er vertrokken. Zij loodsten de schepen tussen de
zandbanken door. In 1740 woonden in Huisduinen 44, en in Helder Buyrt 177 geëxamineerde loodsen.
Sloeperlieden gebruikten hun Groenlandse sloepen, die ze uit de walvisvaart kenden, om handelswaar te
verkopen en te helpen met het laden en lossen van schepen. Veel bewoners van de Noordkop waren ook
actief in de lichterschipperij. Zij vervoerden de lading van de grote schepen naar Amsterdam. Deze schepen
konden daar niet met al hun lading komen omdat ze zo diep staken dat ze de Zuiderzee niet over konden
varen. Vooral als schepen van de VOC en de WIC aankwamen, hadden de lichterlieden het druk.
Veel etensvoorraden voor schepen op de rede werden direct uit Helder Buyrt en de omgeving gehaald.
Bakkers kregen daardoor grote opdrachten voor scheepsbeschuit en ander brood. Molenaars waren druk
om het graan tot meel te malen. Herbergiers kregen bezoek van zeelieden van de schepen op de rede. De
boeren van het Koegras, uit de Zijperpolder en van Wieringen konden zuivel en landbouwproducten
verkopen.
Organisatie Organisatie van van de de samenlevin samenleving
samenlevin samenlevin
In de 17 de eeuw lukte het vaak nog wel om via een familielid aan een baantje te komen, maar in de 18 de
eeuw werd dat steeds moeilijker. Sloeperlieden of lichterschippers konden het werk met een paar mannen
wel af, ze hadden niet veel arbeidsplaatsen te vergeven. Op de koopvaardij, de walvisvaart en op de
schepen van de admiraliteit was wel werk te vinden. Daar waren per schip tientallen tot honderden
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
16

mannen nodig – het maakte niet uit of dat familieleden waren of vreemden. In deze tijd kwamen mensen
uit heel Nederland en uit het buitenland naar de grote havensteden om werk te zoeken.
Handelsvaart en walvisvaart waren ook anders georganiseerd dan de kustvisserij. Grotere investeringen
waren nodig. De schuiten van de kustvissers waren meestal eigen bezit en anders het bezit van twee
families. Handelsvaart en walvisvaart waren echter gebaseerd op partenrederij. Bij dit systeem konden een
groot aantal mensen (reders) een part in het schip of een part in meerdere schepen kopen. De
gezamenlijke reders van één schip werden een rederij genoemd. Parten varieerden tussen ¼ en 1/64 part
in een schip. De schipper, die de leiding had over het schip, bezat vaak maar een klein aandeel.
Halverwege de 18 de eeuw blijkt uit de samenstelling van het schepencollege van Huisduinen en Helder
Buyrt, dat het de schippers op de koopvaardij en de commandeurs op de walvisvaart goed was gegaan. Van
de zeven schepenen waren er vijf die hun geld als schipper of commandeur hadden verdiend. Samen met
de schout vormden zij het bestuur. Zij hadden zitting in het raadhuis van Huisduinen, maar door de
voorspoed in Helder Buyrt verplaatsten zij de vergaderingen vaak naar de daar gelegen herberg ‘De Roode
Leeuw’. Schout en schepenen mochten zelf recht spreken, en executies laten uitvoeren. Ze hadden tevens
de functie van dijkgraaf en heemraden, en controleerden daarom o.a. dijken, dammen, wegen, sluizen en
sloten.
De schepenen kozen ook de leden van de kerkenraad en de weesmeesters. Via de kerk kwam geld voor
liefdadigheid binnen. Voor een deel werd dit geld gebruikt om armen te ondersteunen en om wezen op te
vangen. Omstreeks het midden van de 18 de eeuw werden werken aan de Heldersche Zeewering en later in
de eeuw aan het Nieuwe Diep en de kielplaats (het Nieuwe Werk) in het openbaar aanbesteed. Dit gaf
kansen voor aannemers. Degene die het eerst de nieuwe kansen zagen, hadden vaak het meeste voordeel.
Eén van deze nieuwe ondernemers was Willem Cornelisz. Klein. Zijn vader was nog
wasvisvaartcommandeur geweest, maar hij was aannemer geworden. Omstreeks 1750 werd hij als
schepen aangesteld in een college dat gedomineerd werd door schippers en commandeurs. Hij wist,
doordat de vooraanstaande commandeurs en schippers een groot deel van het jaar op zee waren, voor zijn
familie een machtspositie in de dorpen op te bouwen. De functies van schepen, secretaris van de
gemeente, belastinginner, visafslager, schoolmeester en kerkelijk voorzanger gingen allemaal naar
familieleden van Willem Cornelisz Klein.
Officieel waren er voor openbare ambten en aanbestedingen vrije sollicitaties en inschrijvingen. In
werkelijkheid ging dit wel anders. De functie van havenmeester kwam in 1751 bijvoorbeeld in handen van
Adriaen Jansz. Wentel, en zijn zoon Abraham volgde hem op. In 1771 werd de chirurgijn Gerrit van der
Gragt tot havenmeester aangesteld. Hij werd op zijn beurt door zijn zwager Jan Jonker opgevolgd. In de 18 de
eeuw sloot de top van de maatschappij zich langzaam af voor nieuwkomers. De notabelen schoven
familieleden en bekenden de beste baantjes toe. De armste inwoners van de dorpen konden via hun
netwerk van familieleden en vrienden steeds moeilijker werk vinden.
Vervoer
Vervoer
In de 18 de eeuw bleef het vervoer vrijwel
hetzelfde als in de eeuw daarvoor. Overal in
het land waren trekvaarten aangelegd,
maar Huisduinen en Helder Buyrt waren
niet aangesloten op het trekvaartennet.
Over water reisde men dus met de schuit,
sloep of vissersboot, en over de weg ging
men nog steeds te voet, te paard of met
paard en wagen. Vracht of handelswaar
vervoerden mensen op hun rug, op een
handkar of met een boerenwagen. In de
winter, als er ijs lag, kon er soms met de
paardenslee gereisd worden.
Vervoer over de weg
Toch vonden er wel verbeteringen plaats. De wegen waren nog grotendeels onverhard, dus gewoon
gemaakt van zand of aarde, maar steeds vaker werden ze verhard met schelpen en as, zodat ze beter
begaanbaar waren. Vooral na 1750 probeerde men lichtere koetsen en wagens te bouwen. Zo kwamen in
de tweede helft van de 18 de eeuw de lichtuitgevoerde diligence en de sjees in gebruik. De diligence werd
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
17

gebruikt voor het vervoer van passagiers en post. Er was vanuit Helder Buyrt per diligence een
postkoetsverbinding naar Schagen. Eventueel kon
iets ten westen van Schagen op de trekschuit
gestapt worden. Vanaf Alkmaar waren er
verbindingen per trekschuit en verbindingen per
postkoets verder het land in. De snelheid per
postkoets werd nog verhoogd door het verversen
van de paarden bij verschillende haltes onderweg.
Vanuit Helder Buyrt werd vaak, door de schippers
die op de rede lagen, spoedeisende post verstuurd
naar Amsterdam en andere steden. Hiervoor was
een postdienst tussen Helder Buyrt en Amsterdam
opgezet. De post moest bij het posthuis aan de
Helderse dijk afgegeven worden, waar ook de
Diligence
stallen voor de postpaarden waren. Dagelijks
vertrok een postiljon (een postbode te paard) naar
Amsterdam.
De sjees was een lichtgebouwd tweepersoons
koetsje dat vaak door boeren gebruikt werd. Zij
woonden vaak afgelegen en hadden eigen
vervoermiddelen nodig. De boeren van Wieringen en
Zijperpolder verkortten met de aanschaf van de sjees
hun reistijd naar de dorpen Helder Buyrt en
Huisduinen en de steden Alkmaar en Schagen
aanmerkelijk.
De De De VOC VOC VOC in in het het Marsdiep
Marsdiep
In 1595 vertrokken de eerste Nederlandse schepen
naar Oost-Indië, en de vaart op Azië werd al snel zo’n
succes dat in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie werd opgericht. Het aantal VOC-schepen dat elk
jaar naar Azië vertrok nam in de 17de eeuw snel toe tot ongeveer 20 per jaar. In de 18de Sjees
eeuw lag het aantal
vertrekkende schepen tot de jaren negentig haast altijd tussen de 25 en 30 per jaar. Hiervan passeerden
15 tot 20 schepen het Marsdiep. Voor de bevolking aan het Marsdiep betekende dit dat in september,
december en april, vijf tot zeven Oost-Indiëvaarders op de rede lagen om kort daarna te vertrekken. Deze
hadden bij elkaar zo’n 1500 bemanningsleden aan boord. Hiervan kwam slechts een derde terug.
De vertrekkende schepen gaven veel reuring, vooral in december en april. In december vielen nog net voor
de ijsgang veel schepen van de Europese vaart binnen. In april vertrokken ook de walvisvaarders.
Sloeperlieden voeren af en aan om trossen te verleggen en andere klusjes te doen. Ze voeren voor de
bemanning naar de wal voor boodschappen of probeerden hun eigen handeltje te slijten en zetten
officieren over, die in een herberg aan de wal sliepen. Lichterlieden, waarvan er velen uit de kop van Noord-
Holland kwamen, voerden lading, proviand en bemanningsleden met hun schuiten aan. Het weeshuis van
Huisduinen had het recht om duinwater uit te baten. Weesjongens brachten het water naar de kade en
sloeperlieden brachten het naar de schepen, die snel nog wat vers drinkwater innamen.
Door de verhoogde klandizie in de herbergen, moesten bakkers aan hen meer brood leveren. Slagers
voerden vlees aan. De molenaar dreef de productie van meel op en de boeren uit de omgeving, van
Wieringen tot Zijpepolder konden hun producten, graan, aardappelen, vlees en zuivel, kwijt. Voor de
loodsen van Texel, Helder Buyrt en Huisduinen waren de VOC-schepen ook een vette kluif. Het
binnenbrengen van een terugkerend VOC-schip leverde het drievoudige van het normale loodsgeld op.
Hiervoor moesten dan wel twee loodsen het schip assisteren. Als er niet tijdig een loods gevonden werd,
was het gevaar groot. Een groot schip kon dan gemakkelijk op de Haaks of op andere banken voor de kust
stranden. Dit overkwam het VOC-schip Horstendaal, dat bij het Buizegat iets ten zuiden van Huisduinen op
de banken liep. Voor strandvonders en jutters waren deze grote schepen op het strand een buitenkansje.
Het bergen leverde meestal veel werk op.
De bewoners van de Noordkop zagen overigens niet veel van de rijke lading die de VOC-schepen
binnenbrachten. Alle specerijen, porselein, katoen, zijde en andere luxeproducten werden in verzegelde
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
18

tonnen en kisten naar Amsterdam gebracht, waar ze verkocht werden aan handelaars. Maar in Helder
Buyrt en Huisduinen woonden natuurlijk wel mensen die zich zulke luxegoederen konden veroorloven. Zij
bestelden porseleinen serviezen uit China, katoenen overhemden uit India en als het even kon
verzamelden ze allerlei bijzonderheden of ‘rariteiten’ die de zeelui in hun scheepskist meenamen.
De aanwezigheid van de VOC in de kop van Noord-Holland werd in 1764 zeer indringend duidelijk gemaakt.
De muiters van VOC-schip Nijenburg werden toen namelijk op het duin iets ten zuiden van Huisduinen
terechtgesteld. Men liet de lijken tot afschuw van de bewoners aan de galgen hangen tot ze helemaal
vergaan waren. De lijken van de muiters hingen daar niet om de bevolking af te schrikken, maar om de
opvarenden van VOC-schepen (die daar vlak langs de kust voeren) te waarschuwen dat muiterij altijd zwaar
bestraft werd.
Walvisvaart Walvisvaart
Walvisvaart
De walvisvaart, waarbij schepen op jacht gingen naar
walvissen om van het walvisspek traan te koken, was
in de 17de eeuw begonnen. Aanvankelijk waren alle
rechten op de walvisvaart in handen van de Noordse
Compagnie. Maar na 1642 mochten ook particuliere
schippers met de walvisvaart meedoen. De inwoners
van Huisduinen en Helder Buyrt deden volop mee. Zij
voeren met hun schepen helemaal naar het poolijs
ten oosten van Groenland, waar de meeste walvissen
te vinden waren. Met harpoenen (grote ijzeren pijlen)
werden de dieren geharpoeneerd (de harpoen werd in
de walvis gestoken of gegooid). Die waren niet
meteen dood, maar zwommen nog een heel stuk rond
De walvisvaart
tot ze zo moe waren dat de walvisjagers ze
gemakkelijk konden doden. Vervolgens werd de walvis gevild en het spek werd in tonnen verpakt. De
resten van de walvis werden weggegooid. Het walvisspek werd in Nederland gekookt, waarbij walvistraan
overbleef. Traan was een belangrijke brandstof; het werd gebruikt voor de olielampen.
In 1707 waren er in Helder Buyrt maar liefst 29 commandeurs op de walvisvaart, en in Huisduinen nog
eens 9. De walvisvloot bleef zich uitbreiden. Er kwamen weliswaar steeds minder walvissen, en de schepen
moesten steeds verder varen om walvissen te vangen, maar tot ongeveer 1750 bleef de walvisvaart
voldoende werk opleveren. Daarna liep de vangst snel terug. Na 1780 werd er bijna geen walvisvaart meer
bedreven.
© Herman Ketting, 2007
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
19

4. Meer Meer informatie informatie
informatie
Wil je meer weten over het thema ‘VOC-schepen op de rede’ lees dan een van de boeken uit de kist.
Of surf naar de volgende websites:
VOC in Den Helder
http://www.vocsite.nl/schepen/prinswillem.html
Maquette De Reede van Texel
http://www.dereedevantexel.nl/
Schooltv, inclusief filmpje over de VOC
http://www.schooltv.nl/vroegerenzo/pagina.jsp?nr=vz_werkstuk&wsnr=135687
Webquest over de VOC
http://mediatheek.thinkquest.nl/~voc/nl/interactiviteit.php3
5. Bezoek Bezoek bij bij bij deze deze tijdvakkist
tijdvakkist
Marinemuseum
Marinemuseum
Hoofdgracht 3
1781 AA Den Helder
T 0223 657534
E info@marinemuseum.nl
W www.marinemuseum.nl
In het Marinemuseum in Den Helder wordt de geschiedenis van de marine in beeld gebracht. Voorname
onderdelen van het museum zijn de onderzeeboot 'Tonijn', het ramschip 'Schorpioen' en de mijnenveger
'Abraham Crijnssen' die ook voor het publiek zijn geopend. De nieuwe tentoonstelling ‘Schip en werf’ laat
de ontwikkeling en de geschiedenis van de rijkswerf zien.
Voor meer informatie zie: www.erfgoedalacartedenhelder.nl/erfgoedgids
Andere Andere musea musea met informatie over het tijdvak pruiken en en rrevoluties(1700
r revoluties(1700
evoluties(1700-18
evoluties(1700 18 1800)
00); 00)
Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam, www.scheepvaartmuseum.nl (weer open in 2010)
Maritiem & Juttersmuseum, Texel, http://www.texelsmaritiem.nl
Maritiem Museum, Rotterdam, www.maritiemmuseum.nl
Bataviawerf, Lelystad, www.bataviawerf.nl
Zeeuws Maritiem Muzeeum, Vlissingen, www.muzeeum.nl
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
20

Kopieerbladen
Kopieerbladen
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
21

Puzzel Puzzel: Puzzel Puzzel ontdekkingsreizen (1)
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC
schepen op op de de rede
rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
22

Puzzel Puzzel: Puzzel Puzzel ontdekkingsreizen (2)
Kopieerblad opieerblad VOC VOC-schepen VOC
schepen op op de de rede
rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
23

Recept: Recept: raasdonders met spek
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC
schepen op op de de rede
rede
Op de VOC-schepen werden vaak kapucijners gegeten. Kapucijners zijn lang houdbaar en
daarom werden ze op de lange zeereizen meegenomen als voedsel voor de bemanning.
De hardgekookte kapucijners werden raasdonders genoemd omdat ze met veel kabaal
op de borden terechtkwamen.
Dit heb je nodig
• 2 grote blikken kapucijners
• 3 uien
• 300-400 gram spekreepjes
• Zilveruitjes
• Mosterd
• Augurkjes
• Piccalilly
• Olie
Zo maak je het
1. Maak de blikken kapucijners open en doe ze met het vocht in een pan
2. Verwarm de kapucijners op niet al te heet vuur
3. Pel de uien en snippers ze fijn
4. Verhit de olie in een koekenpan en fruit de uiensnippers tot ze goudbruin zijn
5. Bak in een andere pan de spekreepjes totdat ze lekker krokant zijn
6. Controleer of de kapucijners gaar zijn en giet ze daarna af
7. Schep de kapucijners op de borden en verdeel de uiensnippers en de spekreepjes
erover
8. Serveer de zilveruitjes, mosterd, augurkjes en piccalilly er apart bij
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
24

Recept Recept: Recept : zuurkoolsoep
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC
schepen op op de de rede
rede
Tijdens de verre reizen naar het oosten verloren de VOC-schepen veel
bemanningsleden aan de ziekte scheurbuik. Deze ziekte ontstond door een gebrek
aan vitamines. Het tandvlees ging ontsteken, de benen zwollen op en vaak ging men
dood. In de achttiende eeuw ontdekte men dat het eten van zuurkool goed werkte om
scheurbuik te voorkomen.
Dit heb je nodig
• 1 liter kippenbouillon
• 200 gram zuurkool
• 1 halve rookworst
• 2 droge worstjes
• 50 gram gerookte spekblokjes
• Zout en peper
Zo maak je het
1. Spoel de zuurkool even onder de kraan
2. Laat de zuurkool uitlekken en snijd de zuurkool fijn
3. Breng de kippenbouillon met 150 gram zuurkool aan de kook
4. Laat dit een half uur zachtjes trekken
5. Bak de spekjes op niet al te hoog vuur
6. Snijd de rookworst in kleine stukjes
7. Verwijder het velletje van de droge worstjes en snijd deze in plakjes
8. Haal de zuurkool uit de bouillon
9. Doe de stukjes worst, de spekjes en de resterende zuurkool in de bouillon
10. Laat dit nog een kwartiertje trekken
11. Breng de soep verder op smaak met zout en peper
Bron: http://www.pietpaaltjens.nl/soepen/zuurkoolsoep.htm
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
25

Het Het Het VOC VOC-spel VOC spel
Dit heb je nodig
• Linten
• Hoepels (Voor het parcours en het ruim)
• Goederen: balletjes, pittenzakken, kegels
• Matten (Schepen)
• Korven (Hier worden de goederen verzameld)
• Fluitje (aangeven van de tijd)
• Stopwatch
• Gekleurde lintjes voor de teams
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC
schepen op op de de rede rede
Zo speel je het
Doel van het spel is zoveel mogelijk
goederen te verzamelen. Maar pas op!
Er zijn kapers op de kust!
Scenario 1
Met je bemanning sta je aan boord
van je schip (mat). Haal zoveel
mogelijk goederen op uit de haven
(mat met goederen). Elk
bemanningslid mag tegelijkertijd naar
de haven om goederen op te halen,
maar pas op! Je mag per keer maar 1 ding meenemen. De bemanningsleden kunnen
alleen via het parcours bij de haven komen. Let goed op de hoepels, die zijn glad…En een
goed kapitein laat zijn schip niet onbemand achter…Anders mag er gestolen worden uit
jouw ruim…Het spel is afgelopen als de haven leeg is. Het schip dat de meeste goederen
heeft verzameld, is de winnaar.
Scenario 2
Op ieder schip wordt één bemanningslid bevorderd tot lansier. Er is geen haven, maar
alle goederen worden verdeeld over de schepen die er zijn. De bemanningsleden roven
goederen bij de andere schepen. Maar, de lansier probeert iedereen af te tikken die te
dicht bij het schip komt. Wanneer je getikt wordt, word je gevoegd bij de bemanning van
het schip waar je wilde stelen.
Dan help je, je nieuwe maten om goederen weg te halen bij andere schepen.
Wie na 8 minuten de meeste bemanningsleden en de meeste goederen heeft, is winnaar
van de grote VOC race!
Scenario 3:
Zie 2, maar nu met een piratenschip in het midden! Wordt je getikt door een piraat, dan
wordt je ook piraat en ga je helpen tikken!
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
26

Bouwplaat: Bouwplaat: koopvaardijschip
oopvaardijschip (1)
Dit heb je nodig
• Negen luciferdoosjes
• Koordje
• Bruin papier voor de boot
• Wit papier voor de zeilen
• Lijm
• Satéstokjes
• Nietmachine
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC
schepen op op de de rede
rede
Zo maak je het
1. Neem de patroondelen over.
2. Lijm negen lucifersdoosjes volgens de
tekening op de grondplaat.
3. Beplak eventueel de binnendoosjes, rijg
een koordje door de rand en zet vast met een knoopje.
4. Niet de bovenste flapjes van de boorden aan scheg en roer.
5. Niet de gesloten boord langs het dozenblok op de grondplaat.
6. De open boord wordt met de plakflappen op het dozenblok vastgelijmd.
7. Niet scheg en roer vast op de middenlijn.
8. Schuif voor- en achtersteven tegen scheg en roer en niet ook deze vast.
9. Lijm het dek en zet het met knijpers aan de randen vast.
10. Plak de masten met een druppel lijm op de juiste plaats en monteer de versierde
zeilen.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
27

Bouwplaat: Bouwplaat: koopvaardijschip oopvaardijschip (2)
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC
schepen op op de de rede
rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
28

Batikken Batikken (1)
Dit heb je nodig
• Een wit t-shirt
• Plastic handschoenen
• Verschillende kleuren textielverf, pigmenten
• Aantal emmers
• Elastieken
• Stevig touw om te binden
• IJzerdraad
• Wasknijpers
• Paperclips
• Stenen, schelpen…
• Waslijn
• Azijn
• Veel koud water
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC
schepen op op de de rede
rede
Zo maak je het
1. Zorg dat je oude kleren aanhebt. De verf kan enorme vlekken veroorzaken.
2. Spoel het T-shirt eerst even uit in koud water.
3. Knoop elastieken, ijzerdraad, touw, stenen, of schelpen in het T-shirt. Of knip er
paperclips of wasknijpers in. Met de verschillende voorwerpen krijg je
verschillende effecten. Kijk hieronder voor tips.
4. Bereid de verf in de emmer volgens de bereidingswijze op de verpakking.
5. Dompel het shirt volledig in de verf.
6. Spoel het shirt uit in azijnwater. Hierdoor behoud het shirt de kleur goed.
7. Spoel het shirt daarna nog een tiental keer uit in gewoon koud en zuiver water.
Zorg dat alle overbodige verf uit het shirt verdwenen is.
8. Verwijder de touwen of het andere materiaal en hang het shirt te drogen.
1. 1. TT-shirt
T shirt met met donuts
donuts
Neem van een wit T-shirt grote punten stof op en
draai er op een kleine afstand van de punt, brede
elastieken omheen over een lengte van ongeveer
5 cm. Doe dit zowel op de voor- als achterzijde
van de T-shirt en de mouwen.
2. 2. TT-shirt
T shirt met met strepen
strepen
Vouw een wit T-shirt op als een accordeon, in
verticale banen van om en bij de 3 cm breed.
Begin bij de linkermouw en vouw door tot en met
de rechtermouw.
Vouw de nu ontstane strook nog twee tot drie
maal dubbel en bindt het pakketje met twee
elastieken of één stuk touw strak dicht.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
29

Batikken Batikken (2)
(2)
3. 3. TT-shirt
T shirt met met strepen
strepen
Vouw het T-shirt op zoals hierboven beschreven.
Zet de plooien vast met wasknijpers.
5. 5. Marmereffect
Marmereffect
Knijp een wit T-shirt tot een stevige prop en
wikkel er een stevig, maar dun touw omheen.
Frommel de T-shirt zo op dat er vele vouwen in
staan.
7. 7. Concentrische Concentrische cirkels
cirkels
Neem een stuk stof tot een grote punt en wikkel
er op een aantal plaatsen dun touw of dunne
elastieken rond.
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC schepen op op op de de rede
rede
4. 4. TT-shirt
T shirt met met strepen
strepen
Vouw het T-shirt dubbel en bind het op meerdere
plaatsen af met touw, elastieken of ijzerdraad.
6. 6. Knooptechniek
Knooptechniek
Leg eenvoudige knopen in het T-shirt. Trek deze
knopen strak
aan.
8. 8. TT-shirt
T shirt met met rondjes
rondjes
Stop schelpjes of steentjes (van verschillende
maten), mooi verspreid, aan de binnenkant van
het T-shirt. Trek het stof eromheen en bind ze
met een dik koord stevig vast.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
30

Liedjes Liedjes over over de de de VOC, VOC, de de de koopvaart koopvaart koopvaart en en de de zee zee (1)
(1)
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC schepen op op op de de rede
rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
31

Liedjes Liedjes over over de de de VOC, VOC, de de de koopvaart koopvaart koopvaart en en de de zee zee (2 (2)
(2
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepe
VOC schepe schepen schepe n op op de rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
32

Liedjes Liedjes over over de de de VOC, VOC, de de de koopvaart koopvaart koopvaart en en de de zee zee (3)
(3)
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC schepen op op op de de rede
rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
33

Liedjes Liedjes over over de de de VOC, VOC, de de de koopvaart koopvaart koopvaart en en de de zee zee (4)
(4)
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC schepen op op op de de rede
rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
34

Liedjes Liedjes over over de de de VOC, VOC, de de de koopvaart koopvaart koopvaart en en de de zee zee (5)
(5)
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-sc VOC sc schepen sc hepen op op de rede rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
35

Liedjes Liedjes over over de de de VOC, VOC, de de de koopvaart koopvaart koopvaart en en de de zee zee (6)
(6)
Kopieerblad Kopieerblad VOC VOC-schepen VOC schepen op op op de de rede
rede
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOC-schepen op de rede.
36