Handleiding Handleiding deel 2 - Erfgoed à la Carte Den Helder

Handleiding
Handleiding
deel eel 2
Informatie Informatie Informatie en en lessuggesties bij tijdvakkist 88
8
Den Den Helder Helder Helder in in de de Tweede Tweede Tweede Wereldoorlog
Wereldoorlog
Wereldoorlog
1

Colofon
Colofon
Deze handleiding en tijdvakkist is tot stand gekomen met medewerking van:
Ellen Laan, leerkracht Jac. P. Thijsse/ Tuindorpschool Den Helder
Marieke Roos, Wieringer Eilandmuseum Jan Lont
Klaas Waalkens, Wieringer Eilandmuseum Jan Lont
Maarten Noot, Helderse Historische Vereniging
Jolet Leenhouts, illustratrice
Arend van Dam, kinderboekenschrijver
Anne van der Kooi, OBD Noordwest
Ieke Doezie, Openbare Bibliotheek Den Helder
Herman Ketting, historicus
Renate Ammerlaan, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Sietske Dreschler, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
2

Inhoud
Inhoud
1. Inleiding 4
2. Inhoud van de tijdvakkist 5
3. Historische achtergrondinformatie 11
Landschap 11
Wonen 12
Bewoners 13
Voedsel 14
Werken 15
Organisatie van de samenleving 16
Vervoer 17
Wieringen 20 ste eeuw 19
De Tweede Wereldoorlog in Den Helder 20
4. Meer informatie 22
5. Bezoek bij deze tijdvakkist 22
Kopieerbladen
Kopieerbladen
• Aankleedpoppen
• Bouwplaat: bommenwerper
• Recept: oliebollen
• Recept: ‘namaak’ Kletskoppen
• Oudhollands spellencircuit
• Duitse woorden
• Spotliedjes
3

1. 1. Inleiding Inleiding
Inleiding
De tijd van de wereldoorlogen, tussen 1900 en 1950, was voor Den Helder een erg woelige tijd. Door de vele
bombardementen had de Tweede Wereldoorlog een grote impact op de Heldenaren. Dit is dan ook een van de
onderwerpen die in de tijdvakkist ‘Den Helder in de Tweede Wereldoorlog’ naar voren komt. In deze tijdvakkist
wordt verder ook aandacht besteed aan het eiland Wieringen, het dagelijks leven en het huishouden in het
begin van de twintigste eeuw.
De Tijdvakkist ‘Den Helder in de Tweede Wereldoorlog’ bevat informatie en originele voorwerpen uit de eerste
decennia van de twintigste eeuw en de bezettingstijd. Bijzonder zijn de echte oorlogssigaretten, het Helderse
oorlogsdagboek en de ouderwetse strijkijzers en koffiemolens. Materialen die kinderen zelfstandig of
klassikaal kunnen bestuderen. Wel, de witte handschoenen aan, want zo hoort dat als je met oude spullen
werkt!
De onderwerpen die in de tijdvakkist ‘Den Helder in de Tweede Wereldoorlog’ naar voren komen spreken tot de
verbeelding van zowel jonge als oudere kinderen. De Tweede Wereldoorlog is geschikter om te behandelen in
de midden- en bovenbouw. Maar de kist bevat ook voorwerpen uit het dagelijks leven aan het begin van de
twintigste eeuw. Met deze voorwerpen kan je in de onderbouw aan de slag. De verschillende thema’s zijn
zodoende met alle attributen in de kist heel goed op verschillende niveaus aan te bieden.
Denk bijvoorbeeld aan de volgende algemene suggesties:
Onderbouw
Onderbouw
Hang de foto’s in de klas. Luister de cd met de mooiste rijmpjes en versjes uit de oude doos. Laat de kinderen
met een lei en griffel schrijven. Leer de liedjes. Maak een tentoonstelling van de voorwerpen. Speel met de
tollen en de diabolo’s. Laat de kinderen raden waar de verschillende huishoudelijke voorwerpen voor gebruikt
werden. Laat de kinderen een dropdrankje maken. Kleur en vouw de aankleedpoppen. Laat twee leerlingen
zich verkleden als twee boerenkinderen uit de jaren dertig. Breng met de klas een bezoek aan
museumboerderij Jan Lont.
Middenbouw
Middenbouw
Middenbouw
Lees het verhaal voor. Praat over de Tijdvakplaat. Kijk naar de dvd ‘Huisgezin, have en goed’. Laat de
verschillende voorwerpen onderzoeken aan de hand van de kijkwijzer. Bekijk de kleren en bespreek de
verschillen met kleding van nu. Speel het Oudhollands spellencircuit. Speel een rollenspel. Ga met de kinderen
breien en handwerken. Maak de recepten. Bekijk de foto’s en de plattegronden. Doe één van de spellen. Maak
uit de bouwplaat een echte Duitse bommenwerper. Interview opa, oma of een andere bekende die de Tweede
Wereldoorlog heeft meegemaakt.
Bovenbouw
Bovenbouw
Laat de kinderen een tentoonstelling maken met de verschillende voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog.
Vergelijk de verschillende plattegronden met elkaar. Gebruik de historische informatie voor een les over Den
Helder aan het begin van de twintigste eeuw. Bekijk en bespreek de verschillende bommenkaarten. Maak een
rekenles aan de hand van de inwoneraantallen van Den Helder (historische achtergrondinformatie). Speel het
verhaal na. Bespreek en lees (delen van) het dagboek van Jan Noot. Laat de kinderen een krantenbericht
schrijven voor de plaatselijke krant over de Tweede Wereldoorlog in Den Helder. Nodig iemand uit van de
historische vereniging in de klas om te vertellen over vroeger.
Bij de lijst van voorwerpen in de kist, die je op de volgende bladzijden vindt, zijn per voorwerp nog meer werk-
en lessuggesties opgenomen.
4

2. 2. Inhoud Inhoud van van de de tijdvakkist tijdvakkist Den Den Helder Helder in in de de Tweede Tweede Wereldoorlog
Wereldoorlog
Thema
Thema
Voorwerp/Afbeelding/Bron Voorwerp/Afbeelding/Bron Toelichting Lessuggesties
Algemeen Algemeen Algemeen Een banier Banier met titel van de
tijdvakkist en fragment uit de
tijdvakplaat.
2 paar
onderzoekshandschoenen
Verhaal ‘Vier ridders en een
prinses’
Tijdvakplaat ‘Den Helder in
de Tweede Wereldoorlog’
Zulke katoenen
handschoenen dragen
museumconservatoren als
ze oude voorwerpen
onderzoeken.
Verhaal van Arend van Dam
over de Tweede
Wereldoorlog in Den Helder.
Tijdvakplaat gemaakt door
Jolet Leenhouts. We zien
Den Helder in puin en op de
achtergrond de vuurtoren in
schutkleuren.
Kaarten Den Helder Drie kaarten van Den Helder
uit 1920, 1940 en 1945.
Kaart Den Helder 1908 Een grote kaart van Den
Helder uit 1908. Vooral de
verschillende straten zijn
goed te zien.
Cd & boekje met de
mooiste rijmpjes en versjes
uit de oude doos
Liedjes en versjes van weleer
ingezongen door Karin
Bloemen.
Oudhollands spellencircuit Kopieerblad met de
spelregels voor een
Kopieerblad: Duitse
woorden
Cd-rom met afbeeldingen
van Den Helder in de
periode 1900-1950
Oudhollands spellencircuit.
Een aantal Duitse woorden;
overblijfsels uit de tijd dat
Nederland door Duitsland
bezet werd. Maar ook een
aantal bekende andere
Duitse woorden.
Gebruik de banier om
de klas aan te kleden
tijdens het
tijdvakproject.
Gebruik de
handschoenen voor
onderzoek van de
voorwerpen in de kist.
Lees het verhaal voor,
of gebruik het voor een
leesles.
Bekijk de plaat, praat
over de huizen, de
mensen: waar is dit?
Wat gebeurt er? Herken
je iets?
Bekijk de kaarten. Wat
is er in de verschillende
jaren veranderd?
Hang de kaart op in de
klas. Vergelijk de kaart
met de huidige
stadsplattegrond van
Den Helder.
Leer de oudje versjes
en liedjes.
Speel het circuit in de
gymzaal of buiten op
het plein.
Schrijf de Duitse
woorden op het bord.
Bedenk met de klas de
betekenis. Bedenk nog
meer bekende Duitse
woorden.
Bekijk de cd en maak
een fototentoonstelling
met verschillende
thema’s.
5

Algemeen Algemeen Algemeen -
Vervolg
Vervolg
De De De Tweede
Tweede
We Wereldoorlog
We Wereldoorlog
reldoorlog
Boeken algemeen/naslag - Wereldoorlog I
- De Tweede Wereldoorlog
- Wie niet weg is, wordt
gezien
- Anne Frank
- Pannetjes in de mist
- De ontdekking
- De zoektocht
- Boeren van toen
- De kille aan het Marsdiep
- Den Helder in de Tweede
Wereldoorlog 1940-1945
- Op de boerderij
- Op het platteland
- Ot en Sien. Oud-Hollandse
spelletjes
-Rijmpjes en versjes uit
Oma’s tijd
-Iene Miene mutte
DVD ‘Huisgezin, Have en
Goed. Bezetting en
Bevrijding aan het
Marsdiep.’
Documentaire over de
Tweede Wereldoorlog in Den
Helder.
Oorlogskranten Twee reprints van
oorlogskranten uit mei 1940.
Er zit ook een poster bij.
Granaathuls Lege granaathulzen waren
overal te vinden. Er werd van
alles meegedaan. Het werd
gebruikt als asbak,
bloemenvaas en gong.
Sigaretten Amateursigaretten werden in
de oorlog door
tabaksfabrieken gemaakt
van door particulieren zelf
verbouwde en aangeleverde
tabak.
Lucifers Winterhulp was een
nationaal-socialistische
organisatie voor
hulpverlening. Door middel
van de verkoop van allerlei
producten kwam de
organisatie aan zijn geld.
Foto hongerwinter Een foto uit de tijd van de
hongerwinter. Er wordt graan
uitgedeeld aan de
polderweg.
Foto bombardement Op 14 mei 1940 werd Den
Helder door de Duitsers
gebombardeerd. De
molenstraat en westgracht
werden geraakt.
Richt een leeshoek in.
Lees een van de
kinderboeken voor.
Laat kinderen een
‘boekenbeurt’ houden
over één van de
boeken.
Bekijk de dvd of een
gedeelte daarvan als
starter bij dit thema.
Bekijk de kranten. Wat
is er in mei 1940
allemaal gebeurt? Laat
de kinderen zelf een
onderzoekje doen.
Bestudeer de
granaathuls
aan de hand van de
kijkwijzer ‘werken met
voorwerpen’ die je in
deel 1 van de
handleiding vindt.
Gebruik de sigaretten
voor een
tentoonstelling over de
Tweede Wereldoorlog.
Vertel over de
winterhulp.
Bekijk en bestudeer de
lucifers. Bespreek met
de kinderen of zij
winterhulp-lucifers
zouden kopen.
Bespreek de foto. Wat
zie je? Waar is het?
Waarom krijgen de
mensen graan?
Ga met de foto naar de
plek toe. Maak een
nieuwe foto en
bespreek de
verschillen.
6

De De Tweede
Tweede
Wereldoorlog Wereldoorlog -
Vervol Vervolg Vervol Vervol
Foto oorlogsschade Het ‘oude Helder’ gezien van
af de dijk bij het westplein,
vernield door de Duitse
bezetter.
Bouwplaat bommenwerper Een bouwplaat van een
Duitse bommenwerper.
Zulke bommenwerpers
hebben ook boven Den
Helder gevlogen. Je vindt de
bouwplaat bij de
kopieerbladen.
Foto schuilkelder Veel Heldenaren schuilden
tijdens de bombardementen
in een schuilkelder.
Foto evacuatie Vanwege de
bombardementen in de
oorlog vertrekken veel
Heldenaren uit de stad.
Ausweis Een ausweis is een soort
werkvergunning die door de
Duitsers in de Tweede
Wereldoorlog werd
ingevoerd.
Voedselbonnen Vanwege de schaarste in de
oorlogstijd gingen veel
artikelen op ‘de bon’.
Foto bevrijder Op 8 mei 1945 komen de
eerste bevrijders aan in Den
Helder.
Bommenkaarten Een kaart van de
luchtbeschermingsdienst
Den Helder met een
overzicht van alle
bombardementen op Den
Helder.
Foto voedseluitdeling Twee jongetjes met gekregen
voedselpakketten staan voor
de puinhopen die de
bombardementen aangericht
hebben.
Foto vuurtoren in
oorlogstijd
Canvasdoek
bombardement
In de oorlog werd de
vuurtoren in schutkleuren
geschilderd.
In 1940 werd ook de
kruidenierswinkel ‘De
Gruyter’ getroffen door een
bom.
Bekijk de foto. Hoe zien
de huizen er uit? Welk
gedeelte van de stad is
verwoest?
Kleur de bouwplaat. Zet
de bouwplaat in elkaar.
Benoem de
verschillende
onderdelen van de
bommenwerper.
Bedenk hoe het was
om een dag in een
schuilkelder door te
brengen. Wat had je
nodig? Wat deed je?
Bespreek wat
‘evacuatie’ betekent.
Wat zou jij meenemen
als je snel uit je huis
moet vertrekken?
Gebruik de Ausweis
voor een
tentoonstelling over de
Tweede Wereldoorlog
Bekijk en bevoel de
bonnenkaarten. Maak
zelf bonnenkaarten.
Bedenk een rekenles
aan de hand van de
bonnenkaarten.
Bekijk de foto. Hoe kan
je zien dat dit een
bevrijder is?
Bekijk de kaart. Laat de
leerlingen een lijst
maken met wijken in
Den Helder met de
meeste treffers tot aan
de wijken met de
minste treffers.
Geef verschillende
groepjes kinderen een
foto. Laat ze de foto
beschrijven en aan
andere kinderen
vertellen wat er op de
foto te zien is.
Bedenk waarom de
vuurtoren in
schutkleuren werd
geschilderd.
Gebruik het schilderij
voor een
tentoonstelling over
Den Helder in de
oorlogstijd.
7

De De Tweede
Tweede
Wereldoorlog Wereldoorlog -
Vervol Vervolg Vervol Vervol
‘Van dromen is geen
sprake’ brieven uit de
tweede wereldoorlog van
Jan Noot
Jan Noot, een gepensioneerd
Helders politieman, heeft
gedurende de Tweede
Wereldoorlog, brieven
geschreven aan zijn zoon
Maarten Noot op Aruba. In
dit boekje zijn die brieven
gebundeld.
Kopieerblad: spotliedjes Tijdens de Tweede
Wereldoorlog werden er
allerlei spotliedjes gemaakt
Recept: ‘namaak’
kletskoppen
over de Duitsers.
In de oorlog was er grote
voedselschaarste. Met dit
recept kon je met zo weinig
mogelijk ingrediënten toch
lekkere koekjes maken.
Kleding Kleding
Verkleedkleren Een jurk, jongenskiel en een
kniebroek uit de jaren dertig.
Klompen Op de boerderij liep iedereen
op klompen.
Kopieerblad:
aankleedpoppen
Zakje met breinaalden,
breilap en instructie
Twee aankleedpoppen met
kleren van voor de oorlog en
in de oorlog. Je vind de
aankleedpoppen bij de
kopieerbladen.
De mensen breiden veel.
Sokken en truien werden zelf
gebreid. Meisjes leerden al
op jonge leeftijd breien.
Parachutestof De stof is afkomstig van een
Amerikaanse parachute
welke bij Nijmegen is
gevonden in 1944. In de
oorlog was stof erg schaars.
Mensen maakten van
parachutestof ondergoed,
trouwjurken en andere
kleding.
Oefenlap naaiwerk Een oefenlap werd gebruikt
voor de eerste
handwerklessen.
Lees de brieven of
delen van de brieven
voor aan de klas.
Leerlingen die
geïnteresseerd zijn,
kunnen het boek zelf
lezen en een onderzoek
doen naar de Tweede
Wereldoorlog in Den
Helder.
Zing de liedjes op de
bekende wijs. Wat
vertellen de liedjes over
de Duitse bezetting?
Maak het recept op
school of (door
leerlingen) thuis. Je
vindt de recepten bij de
kopieerbladen.
Gebruik de
verkleedkleren voor
een toneelstuk.
Doe de klompen aan.
Hoe lopen de klompen?
Vergelijk ze met
normale schoenen. Wat
zijn de voordelen van
klompen?
Kleur en vouw de
aankleedpoppen. Kleed
de aankleedpoppen
aan. Benoem de
verschillen tussen de
kleding van voor de
oorlog en die van in de
oorlog.
Zorg voor breinaalden.
Leer met behulp van de
instructie zelf breien.
Bekijk en bevoel de
stof. Wat is het voor
stof? Waar zou het in
de oorlog voor gebruikt
zijn?
Bekijk de lap. Maak zelf
een oefenlap met
allerlei borduursteken.
8

Het Het dagelijks
dagelijks
leven leven
leven
Letterplankje Aap-Noot-
Mies en twee letterdoosjes
Een houten plankje met
afbeeldingen en het
bijbehorende woord. Op een
smalle richel kunnen losse
letters geplaatst worden.
Foto autogarage Omstreeks 1920 was de
vraag naar auto’s in Den
Helder zo hoog dat Maarten
Smit een garage met
showroom kon beginnen.
Leitje en griffel Een lei is een schrijfplank
van leisteen. Met een griffel
kon er op geschreven
worden. Aan het begin van
de twintigste eeuw gebruikte
men de lei en de griffel op
alle scholen.
Foto melken In het begin van de
twintigste eeuw werden alle
koeien met de hand
gemolken.
Schuddrop Schuddrop is een
Oudhollands soort
snoepgoed. Een flesje gevuld
met een laurierstaafje,
zoethout en kandijsuiker.
5 tolletjes Tollen is een oud kinderspel
dat op veel manieren
gespeeld kan worden.
Diabolo
De diabolo is een voorwerp
waarmee je kan jongleren.
Vanaf het begin van de
twintigste eeuw is dit
voorwerp bekend in
Nederland.
Lappenpop De mensen hadden weinig
geld om speelgoed te kopen.
Daarom werden poppen zelf
gemaakt van restjes stof.
Raadseltjes van vroeger Vroeger hadden de mensen
nog geen tv of internet. Ze
vermaakten zich ’s avonds
met allerlei spelletjes.
Speel met het
letterplankje. Kan je er
goed mee leren lezen
en schrijven?
Kijk naar de auto’s en
de garage. Wat is het
verschil met de auto’s
en de garages van nu?
Probeer te schrijven
met het leitje en de
griffel. Wat is het
verschil met pen en
papier?
Bedenk hoe
tegenwoordig koeien
worden gemolken. Wat
zijn de voordelen?
Laat de kinderen zelf
een flesje meenemen
gevuld met drop. Vul
het flesje met water en
maak zo je eigen
ouderwetse dropdrank.
Maak met behulp van
het kopieerblad een
Oudhollands
spellencircuit waar het
tollen een onderdeel
van is.
Zet met behulp van het
kopieerblad een
Oudhollands
spellencircuit op waar
het diabolo-en een
onderdeel van is.
Speel met de pop. Wat
zijn de verschillen met
de poppen van nu?
Speel het verhaal na
van Arend van Dam;
een pop speelt daarin
een rol.
Los de raadseltjes op.
Wat doen de kinderen
als ze ’s avonds geen tv
kijken?
9

Het Het huishouden
huishouden huishouden Foto A3 Albert Heyn Het interieur van de Albert
Heyn aan de spoorstraat
omstreeks 1950.
Afbeelding wastafel Een wastafel zo als we die
vroeger zagen; een kaptafel
Afbeelding
schoonmaakmiddelen
met een lampetkan.
Schoonmaakmiddelen uit
het begin van de twintigste
eeuw.
Strijkijzer Een van de eerste
elektrische strijkijzers.
Recept koolwarremes Recept van Wieringen met
de ouderwetse bladgroente
warmoes, ook wel snijbiet
genoemd.
Koffiemolen Vroeger werden koffiebonen
door de mensen thuis
gemalen.
Weckfles met inhoud Wecken is het inmaken van
groenten waardoor ze enige
jaren lang bewaard kunnen
blijven.
Sunlight zeep Dit soort zeep werd in de
eerste helft van de twintigste
eeuw in bijna alle
huishoudens gebruikt voor
bijv. het wassen van kleding.
Stallantaarn Deze lantaarns werden
gebruikt om de stal te
verlichten.
Pannenlap Deze pannenlap werd
gebruikt om een hete pan
mee op te tillen.
Petroleumstelletje Een petroleumstel gebruikte
men vroeger voor de
verwarming en om op te
Recept en zak voor jan-inde-zak
koken.
Deze zakjes werden op
Wieringen gebruikt om jan-inde-zak
mee te maken. Jan-inde-zak
is een soort brood dat
als toetje of hoofdgerecht
gegeten werd.
Recept: oliebollen Een Oudhollandse recept. Je
vindt het recept bij de
kopieerbladen.
Vertel iets over de
kruidenierswinkels van
vroeger. Laat kinderen
kruideniertje spelen.
Richt in de speelhoek
een kaptafel in zoals
die er vroeger uitzag.
Vergelijk de
schoonmaakmiddelen
van de afbeelding met
de
schoonmaakmiddelen
van nu.
Bestudeer het strijkijzer
aan de hand van de
kijkwijzer ‘werken met
voorwerpen’ die je in
deel 1 van de
handleiding vindt.
Maak het recept op
school of (door
leerlingen) thuis.
Bedenk met de
kinderen hoe een
koffiemolen werkt. Zorg
voor koffiebonen. Maal
de koffiebonen fijn.
Bekijk de weckfles met
de klas. Waarvoor zou
de fles dienen?
Vergelijk het stuk zeep
met zeep die
tegenwoordig gebruikt
wordt. Benoem de
verschillen.
Maak het donker in het
klaslokaal en steek de
stallantaarn aan.
Probeer een van de
recepten klaar te
maken op het
petroleumstelletje.
Maak zelf jan-in-de-zak.
Maak het recept op
school of (door
leerlingen) thuis.
10

3. 3. Zó Zó zat zat het het in in de de tijd tijd van van wereldoorlogen.
wereldoorlogen.
Historische Historische achtergrondinformatie
Landschap
Landschap
In de kop van Noord-Holland waren het ontstaan van de Wieringermeerpolder en de afsluiting van de Zuiderzee
door de afsluitdijk de belangrijkste veranderingen in
het landschap.
Al aan het eind van de jaren veertig in de 19 de eeuw
begon men ten oosten van het Groot-
Noordhollandsch-Kanaal land op de Zuiderzee te
veroveren. Zo ontstonden De Waard-, Groet-, en
Anna-Paolownapolder. In deze periode bestonden al
serieuze plannen voor droogmaking van de
Zuiderzee.
De technische mogelijkheden om grote
waterbouwkundige werken aan te pakken waren in
de 19 de eeuw aanzienlijk toegenomen. Halverwege
de eeuw kwamen stoomgemalen in gebruik. Aan het
einde van de eeuw kon men al met diesel- en
elektrische gemalen de inpolderingen aanpakken.
In 1891 kwam ingenieur C. Lely met zijn ontwerp
voor droogmaking van de Zuiderzee. Hij wilde
gebruik maken van die splinternieuwe
mogelijkheden op het gebied van bemaling.
Aanvankelijk werd er niets met Lely’s plannen
gedaan. Na de watersnood ramp van 1916
veranderde dit. Grote delen land van Amsterdam tot
Den Helder kwamen onder water te staan.
Bovendien werden de plannen geholpen door het
feit dat ingenieur Lely op dat moment zelf de
minister van Waterstaat was. In 1920 begonnen de
werken aan de afsluitdijk. In 1932 werd het laatste
gat in de dijk gedicht. Op 25 september 1933 reden
de eerste auto’s over de dijk. De bedijking en
inpoldering van de Wieringermeer kwam tussen
1927 en 1930 tot stand.
Het leegpompen van Anna Paulowna-polder na de
overstroming van 13 en 14 januari 1916
De Afsluitdijk is bijna gereed.
Hoe belangrijk de Zuiderzeewerken op nationaal gebied ook waren, voor de Heldenaren waren de
ontwikkelingen in de stad en de directe omgeving belangrijker. Het stadsaanzicht van Den Helder veranderde
in de eerste helft van de 20 ste eeuw volkomen. Vlak na de eeuwwisseling werden braakliggende stukken land
tussen het Nieuwe Diep en het station volgebouwd. Tussen 1930 en 1940 bouwde men hier op het laatste
stuk braakland de nieuwe wijk Tuindorp. Na 1933 moesten namelijk woningen gebouwd worden voor nieuwe
werknemers afkomstig uit Hellevoetsluis. Zij waren namelijk naar de rijkswerf aan het Nieuwe Diep
overgeplaatst. Inmiddels bouwde men ook de ruimte aan de zijde van Oud Helder vol.
In de directe omgeving van Den Helder veranderde het duingebied de Donkere Duinen aangrijpend. In 1923
begon de gemeente hier een werkverschaffingsproject. Het landschap veranderde hierdoor aanmerkelijk:
helmgras werd gemaaid, kruipwilg verwijderd en duinen werden omgespit. Een vijver werd uitgegraven en
dennenbomen werden aangeplant.
Het in de 19 de eeuw geheel verarmde Huisduinen, kreeg omstreeks 1900 nieuwe kansen. Het begon zich te
ontwikkelen als badplaats. In 1890 werd er een strandpaviljoen geplaatst en vanaf 1896 voerde de stoomtram
badgasten aan. Eerst kwam men voor de vuurtoren, een standwandeling of een blik op de Haaks, maar in de
jaren twintig genoten de badgasten in hun rieten strandstoelen van de zon. Pensions werden geopend en de
middenstand floreerde. Aan deze voorspoed kwam echter snel een eind. Door de bouw van de afsluitdijk
veranderden de getijdenstromen, zodat de Huisduiners hun brede zandstrand meter voor meter zagen
verdwijnen.
11

Het aanzien van het Koegras veranderde aanzienlijk tussen
1910 en 1920. Voorheen was het een arm gebied, waar
vooral schapen werden gehouden en wat graan, bonen en
aardappelen werden geteeld. Waterbeheersing, verbeterde
grondbewerking en het gebruik van kunstmest brachten hier
verandering in. De teelt van graan, bonen en aardappelen
verbeterde. Zelfs groente kon nu verbouwd worden. Steeds
vaker vond men hier ook akker- en tuinbouwbedrijven.
Voor de Heldenaren vonden de meest ingrijpende
veranderingen in de oorlogsjaren plaats. Door de
aanwezigheid van de marinewerf was Den Helder een
strategisch doelwit. De stad kreeg maar liefst 117
luchtaanvallen te verduren. Vooral het Engelse bombardement
in de nacht van 24 op 25 juni 1940 was voor de bewoners
traumatisch. Een groot deel van de Polderweg, de M.H.
Trompstraat en de Wilhelminastraat werden in de as gelegd.
Dit was echter nog niet alles. Op 20 januari 1944 namen de
Duitsers namelijk het besluit om het oude hart van Den Helder
te slopen. Zo zouden ze bij een eventuele Engelse invasie vrij
schootsveld te hebben. Het gedeelte van de stad dat zich uit
Helder Buyrt had ontwikkeld tot ‘Oud Helder’ werd ontruimd en
met de grond gelijk gemaakt. Pas omstreeks 1950 zou hier
een geheel nieuwe wijk verrijzen.
Wonen
Wonen
De ‘Ouwe Helder’ gesloopt in opdracht van de
Duitse bezetters.
Voor de inwoners van Den Helder waren het aanleggen
van duinwaterleidingen en het instellen van een
vuilophaaldienst aan het eind van de 19de eeuw
belangrijke verbeteringen. In Huisduinen probeerde de
in 1930 opgerichte vereniging Huisduiner Belang de
leefomgeving te verbeteren. Zij zette zich in voor betere
openbare verlichting en het regelmatig verwijderen van
huisvuil.
Van essentieel belang waren de verbeteringen in de
huisvesting die in de eerste decennia van de 20ste eeuw
plaats vonden. Meerdere woningen, die slechts één
toilet moesten delen, verdwenen en het sanitair
verbeterde. In het eerste decennium sliepen kinderen
nog regelmatig op een strooien matras op de grond met
versleten dekens of een kleed als dekbed. Vader en
moeder hadden een ledikant of soms nog een bedstee.
In de kamer stonden verder wat kasten, stoelen en een
tafel met soms een tafelkleed. In de keuken was een aanrechtbank en een kraan met een gootsteen. In een
kast of onder het aanrecht stond het geheim [toilet] verborgen. De daarop volgende decennia begonnen deze
woonsituaties uitzonderingen te worden.
Vanaf de jaren twintig werden steeds vaker kleine arbeiderswoningen gebouwd met beneden een grote kamer,
een klein kamertje en een keuken en boven onder de kap twee kleine slaapkamertjes. Steeds vaker werden de
huisjes sober maar netjes ingericht. In de kamer stond nog steeds de tafel met enige rechte stoelen. Daarbij
kwamen een paar ‘gemakkelijke’ stoelen en aan de muur kwamen wat platen in lijstjes te hangen. In de
vensterbank stonden potplanten zoals bijvoorbeeld geraniums. Arbeiders die voldoende verdienden, waren er
trots op dat hun vrouw niet hoefde te werken. De vrouwen konden nu een belangrijke rol gaan spelen in de
verzorging van hun gezin en huis.
In de eerste helft van de eeuw deden ook veel nieuwe vindingen hun intrede in het huis van de
middenstanders en later van de arbeiders. In de 19de Zeer armoedige woonomgeving omstreeks 1928
eeuw was een klok in huis gemeen goed geworden.
Omstreeks 1900 hadden zelfs de armste families eenvoudige, op wekkers lijkende, klokken. De huizen werden
verwarmd door kolenkachels. In 1840 was er al een kolenhandel in Den Helder: Carbon genaamd. De
steenkolen werden per spoor aangevoerd.
12

Niet alleen bij de allerrijkste, maar ook bij de middenstand
en goed verdienende arbeiders, begon men in de eerste
twee decennia muziek in huis te halen, zoals de opwindbare
grammofoon met een hoorn of de pathefoon, waarbij de
hoorn ingebouwd was.
In de jaren twintig begon de gemeente met de aanleg van de
eerste elektriciteitskabels in Den Helder. Steeds meer
huizen werden op het elektriciteitsnet aangesloten. Het was
de meest radicale woonverandering tijdens de eerste helft
van de 20ste eeuw. Als de avond viel, werden niet meer de
kaarsen of de petroleumlamp aangestoken, maar keek het
gezin in het licht van een oogverblindend gloeilampje.
Schoonmaken werd in de welgestelde gezinnen
eenvoudiger, want de stofzuiger deed zijn intrede.
Wasmachines lieten nog even op zich wachten. Omstreeks Een advertentie voor pathefoons en grammofoons
1950 kwamen deze in wat meer gezinnen voor. Maar voor
de oorlog en de eerste jaren na de oorlog werd de was nog door vrijwel iedereen op een wasbord, in de
wastobbe gedaan. De wastobbe diende niet alleen om de was in te doen. De meeste kinderen kregen in de
eerste helft van de eeuw ook nog een wasbeurt in de tobbe.
Met de komst van elektriciteit in huis kwamen in de jaren twintig ook al spoedig de eerste radio’s. De
Heldenaar C.G. Heimeijer fabriceerde deze ook, maar Philips kwam in 1928 met een veel goedkoper geprijsde
radio op de markt. Vanaf 1924 was er een tweede radiohandel in de Eerste Vroonstraat. Een alternatief voor
de radio was de radiodistributie waar men zich vanaf eind jaren twintig op kon abonneren. Dat kostte 50 cent
per week en werklozen betaalden de helft. De radio verspreidde zich redelijk vlug onder de bevolking. In de
jaren dertig hadden veel meer mensen een radio dan een wasmachine.
Ten slotte nog iets over de huisvesting van de bejaarde inwoners van Den Helder. In het begin van de eeuw
konden zij in het Oudenvandagenhuis in de Gasstraat terecht, als niemand anders hen kon verzorgen. Zij
sliepen daar in gescheiden slaapzalen voor mannen en vrouwen en konden zich met koud water in lange
zinken bakken wassen. Achter het huis was een moestuin waar de bewoners aardappelen en groenten konden
verbouwen voor eigen gebruik. Privacy had men ook. Ieder had zijn eigen la.
Bewoners
Bewoners
Het aantal inwoners van Den Helder was in de negentiende eeuw onstuimig gegroeid. De groei kwam in de
eerste helft van de 20 ste eeuw praktisch tot stilstand. Relatief gezien groeide de bevolking van Den Helder niet
meer sneller dan de rest van Nederland.
In 1900 telde Den Helder 25.159 inwoners en had daarmee de stad Alkmaar, waar toen 18.156 mensen
woonden, achter zich gelaten. In de periode 1900-1950 groeide de bevolking van Den Helder nog wel
enigszins, maar niet zodanig als die van Alkmaar. Den Helder groeide van 25.159 naar 32.800 inwoners,
terwijl de bevolking van Alkmaar meer dan verdubbelde. Met deze verdubbeling hield Alkmaar gelijke tred met
de bevolkingsgroei van de rest van Nederland. Deze nam eveneens tussen 1899 en 1950 met 100 % toe en
groeide in deze periode van 5.103.979 naar 10.026.800 inwoners.
Het aantal bewoners van het eiland Wieringen groeide in de periode 1854-1950 van 1.918 naar 6.750
inwoners. Waarschijnlijk heeft op Wieringen tussen 1854 en 1900 een bevolkingsgroei van ongeveer 35 %
plaats gevonden, zodat deze gegroeid moet zijn van 1.918 naar ongeveer 2.590 bewoners. In de periode
1900-1950 groeide de bevolking dan met bijna 150 % van ongeveer 2.590 naar 6.750. Een groei die ruim
boven het landelijke gemiddelde lag. De oorzaak hiervan zal gelegen hebben in de inpoldering van de
Wieringermeer in 1930 en de bouw van de afsluitdijk in de periode 1923-1933.
De groei van de bevolking in Den Helder kwam voort uit migratie en natuurlijke aanwas van de bevolking. Naar
het gebied ten noorden van de Zijpepolder stroomden in de 19 de eeuw veel nieuwe bewoners. Dit kwam door
de werken bij het Nieuwe Diep In 1899 was meer dan 10% van bewoners afkomstig uit een andere provincie
dan Noord-Holland. Het aantal nieuwkomers zal in de daaropvolgende periode, door de vele werkgelegenheid
op Willemsoord, betrekkelijk hoog zijn gebleven. In de eerste helft van de 20 ste eeuw vertrokken echter ook
veel Heldenaren naar Amsterdam.
Een tweede oorzaak voor de groei van de bevolking lag in de geboorteoverschotten, oftewel de verschillen
tussen geboorte- en sterftecijfers. Al vanaf 1850 huwden mannen en vrouwen op een jongere leeftijd. Het
gevolg was dat het aantal geboorten toenam.
13

Twee decennia later begonnen ook de sterftecijfers te dalen. In de periode tussen 1870 en 1910 nam de
kindersterfte aanzienlijk af. In 1870 stierf nog 25 % van de zuigelingen binnen een jaar en in 1910 was dit nog
11 %. Het hoge sterftecijfer onder zuigelingen kwam vooral door besmet drinkwater. Doordat meer moeders
borstvoeding gingen geven, daalde de zuigelingensterfte.
Besmetting kon ook via de lucht plaats vinden. Het hoge sterftecijfer werd ook veroorzaakt door de
infectieziekten griep, roodvonk, pokken en tuberculose. Deze ziekten kwamen vanwege de grotere
bevolkingsdichtheid vaker in de stad voor dan op het platteland. Het terugdringen van deze ziekten kwam
vooral door de toegenomen aandacht voor hygiëne, betere voeding en verbeterde huisvesting.
De sterfte aan pokken en roodvonk nam af door de inenting van zuigelingen tegen deze ziektes. Tegen
tuberculose had men aanvankelijk nog geen medicijnen. Wel had Robert Koch in 1882 de tuberkelbacterie
ontdekt en wist men nu dat het om een infectieziekte ging. De bestrijding van de ziekte vond echter nog plaats
door de patiënt in een betere lichamelijke conditie te brengen. Medici lieten hun patiënten in sanatoria op
nemen, waar zij voldoende goede voeding en ‘frisse lucht’ kregen om de nodige weerstand op te bouwen. In de
jaren dertig van de 20 ste kwam penicilline in gebruik om infecties te bestrijden.
Voedsel Voedsel
Voedsel
De hogere standen in de samenleving hadden nooit gebrek gehad aan voldoende voeding. De middengroepen
hadden tijdens periodes van economische crisis, niet zo veel te eten. In de 19 e eeuw hadden de onderste
lagen van de bevolking, meestal arbeiders, altijd de grootste moeite gehad om voldoende voeding op tafel te
krijgen. Vanaf 1890 verbeterde hun situatie, vooral onder invloed van sociale wetgeving.
Omstreeks 1900 was de aardappel nog het belangrijkste onderdeel van de voeding, maar langzaam
veranderde dat. In de jaren twintig aten arbeidersgezinnen al tweemaal daags tarwebrood, met weinig beleg.
Soms alleen boter of ook wel met boter en suiker of stroop. Op zaterdag werd in de jaren twintig en dertig soms
een plakje worst, bloedworst of leverworst, op het brood gegeten. Vis was goedkoop. Er werd schol of bot
gekocht en die werden op het oliestel gebakken. Vooral garnalen waren goedkoop. Grote gezinnen kochten
soms een emmer te gelijk. De garnalen moesten natuurlijk wel zelf gepeld worden. Op het brood namen
garnalen dan de plaats van suiker in. Een enkele keer werd gerookte aal gekocht. Dat was toch alweer een
behoorlijke uitgave.
De warme maaltijd werd ook gevarieerder. Aardappels en bonen stonden nog wel veel op tafel, maar ook
groentes werden steeds vaker gegeten. Groentes werden meestal als stampot bereid. Deze bestond dan uit
aardappelen met witte of bruine bonen of groentes zoals andijvie, koolraap, boerenkool en zuurkool. Bieten en
kapucijners werden ook gegeten. Vlees kwam slechts één of twee keer per week op tafel. Het bestond uit een
doorregen varkenslap of een rookworst. Die moest dan door het hele gezin van soms zes tot acht leden
gedeeld worden. Een heel enkele keer was er voor iedereen een klein balletje gehakt.
Fruit werd, al naar gelang de beurs het toeliet, één of enkele keren per week gegeten. Het hing van de tijd van
het jaar af welk fruit dat was. Rond de kerstdagen waren het vaak mandarijnen en in de herfst appelen en
peren. Deze laatste vruchten waren veel kleiner dan ze nu zijn.
In de avond kochten arbeidersgezinnen wel eens pinda’s, dadels of een zure bom van een langs de deuren
gaande venter. In het gebruik van genotsmiddelen kwam een belangrijke verandering. Pruimtabak werd steeds
minder gebruikt, maar men ging steeds vaker van los gekochte shag zelf gedraaide sigaretten roken. Jenever
en bier bleven de belangrijkste
alcoholische dranken.
Een enkele keer werden er
pannenkoeken gegeten of was er
een pudding na het eten. Met oud
en nieuw bakte iedereen thuis
oliebollen. Hier was men trots op en
iedereen die ze at moest dan ook
een oordeel geven over de gebakken
bollen.
Voedingsmiddelen werden over het
algemeen in buurtwinkels gekocht of
aan de deur. Venters liepen nog hun
klanten af. Met vis, melk, fruit en Melk werd met paard en wagen langs de huizen uitgevent.
noten gingen de venters van deur tot
deur, zoals melkslijter P.J. Lengers uit de Kroningdwarsstraat. In 1925 woedde onder de melkslijters zelfs een
melkoorlog. Venters waren melk voor tien of twaalf cent per liter gaan verkopen. Dit was lager dan de door de
14

In het seizoen kon fruit op straat aan de kar gekocht worden.
gemeente vastgestelde prijs. Uiteindelijk stelde
de gemeente de prijs voor gewone melk op 13
cent en die van gepasteuriseerde melk op 18
cent.
Veel buurtwinkels combineerden de winkelnering
met het venten. Vooral bakkers en
groentewinkels hadden een winkel aan huis,
maar lieten een knecht met een handkar of de
bakkerwagen rond gaan. Een goed voorbeeld was
de groente- en fruitzaak ‘De Blauwe Druif’ van J.
Postma. Hij verkocht aardappelen, groente en
fruit vanuit de winkel, maar in het seizoen liet hij
een knecht met de handkar rond gaan om
druiven aan de man te brengen. Slagers,
kruideniers, tabakszaken en drogisterijen
verkochten hun producten meestal alleen vanuit
de winkel.
In de eerste helft van de eeuw verbeterde de
conservering van het voedsel ook al enigszins. Op
het Koegras waren omstreeks 1900 al twee
zuivelfabiekjes. In 1924 kwam hier zuivelfabriek
‘De Vooruitgang Koegras’. Hier werden kaas,
gewone melk en gepasteuriseerde melk gemaakt.
Pasteuriseren was een nieuwe vinding waardoor
de melk langer goed bleef. De conservering van
vlees en vis ging vooruit door deze in ijs te
bewaren. Om dit ijs te maken werd in 1911 een
IJsfabriek opgericht. Slager P. Kroon werd
Slagersjongens brachten met de fiets vlees aan huis.
directeur. Huisgezinnen hadden nog geen ijskast
om hun eten koel te houden. Wanneer zij eten
langer wilden bewaren, zetten zij het in het vliegenkastje aan de schaduwzijde van het huis.
Werken
Werken
Een groot deel van de beroepsbevolking van Den Helder werkte in het begin van de 20 ste eeuw op de
marinewerf Willemsoord. Eigenlijk waren het daardoor ambtenaren in dienst van de overheid. Verder was er
werkgelegenheid in de bouwsector, in de landbouw en veeteelt op het Koegras, in de visserij in de
kustwateren, in de visverwerking en in de winkelnering en venterij.
In de jaren twintig van de 20 ste eeuw werden bouwwerkzaamheden op de marinewerf en aan de nabijgelegen
forten uitgevoerd. De gemeente gaf toestemming tot het bouwen van de woningen aan de Molenstraat en in
Tuindorp, Sluisdijkbuurt, Visbuurt en Van Galenbuurt. In deze redelijk voorspoedige tijd, kwam in 1915 een
Gemeentelijk Werkelozen Fonds en een Gemeentelijke arbeidsbeurs tot stand.
Den Helder had altijd vrij weinig werklozen doordat de werknemers op Willemsoord een vaste werkkring
hadden. Toch liep de werkloosheid in de jaren twintig aanmerkelijk op. Door het opzetten van
werkverschaffingsprojecten en het geven van bouwopdrachten probeerde de overheid de werklozen, bovenop
hun schrale uitkering, nog enige inkomsten te geven. Zo werd de nieuwe wijk Tuindorp opgehoogd. Sloten
werden uitgediept en bunkers werden schoongemaakt. Met geklopt puin van Fort Kijkduin werden wegen
verhard. Rioleringen werden aangelegd. Een politiebureau en de school aan de Van Galenstraat werden
gebouwd. De scholen aan de Vismarkt, Weststraat en Schoolstraat werden uitgebreid. De nog overtollige
arbeidskrachten konden ook naar Wieringen gestuurd worden, waar vooral in de tweede helft van de jaren
twintig de werken aan de afsluitdijk en de inpoldering van de Wieringermeer in volle gang waren.
In de jaren dertig zette de crises in de wereld door. De crisis gaat voor een groot deel aan de bouwsector en de
winkelnering voorbij. Op de werf vielen geen ontslagen, zodat een groot deel van de koopkracht in stand bleef.
Er kwamen zelfs werknemers bij. De marinewerf in Hellevoetsluis werd namelijk gesloten, waardoor bijna 300
werknemers naar de werf Willemsoord werden overgeplaatst. Zij kwamen met hun gezinnen naar Den Helder.
Voor de oudere zoons van deze families moest werk gezocht worden. Sommige van hen konden meteen in de
bouw aan de slag, omdat voor de nieuwe gezinnen woningen gebouwd moesten worden.
15

Hoewel het in de bouwnijverheid goed ging, waren er ontwikkelingen waardoor andere beroepsgroepen in het
nauw kwamen. Vernieuwing betekende namelijk niet voor iedereen vooruitgang. In 1907 was men begonnen
met het plaatsen van automatische ontstekingen op gaslantaarns. Dit maakte het werk van een aantal
lantaarnaanstekers onzeker. Hun werk werd zelfs overbodig met de komst van het elektriciteitsnet in de jaren
twintig.
De Zuiderzeewerken waren ook geen absolute vooruitgang. De vrees bestond dat met het afsluiten van de
Zuiderzee de stroming in het Marsdiep zou veranderen. Begin jaren dertig werd daarom uit voorzorg de
Helderse Zeedijk verhoogd, wat steenzetters werk gaf. In Huisduinen ondervond men de verandering van de
stroming in het Marsdiep maar al goed. Het brede en daardoor lucratieve zandstrand verdween langzaam.
Hierdoor bleven badgasten weg en de door de Huisduiners opgezette pensions en geopende winkels moesten
in veel gevallen hun deuren weer sluiten.
Veel Helderse vissers waren omstreeks 1900 al uit het Nieuwe Diep vertrokken en kozen IJmuiden als haven.
Hier was nu immers de grootste visafslag en hier werd ook de prijs bepaald. Tijdens de Eerste Wereldoorlog
kende de kustvisserij in het Marsdiep een korte opleving omdat toen de visprijzen hoog waren. De afsluiting
van de Zuiderzee had ook consequenties voor de kustvisserij. Voor de haring, ansjovis en geep werd de weg
naar het water waar ze kuitschoten afgesloten. In 1932 lag de afsluitdijk vol kuit en was het daar zo vol van vis,
dat iedereen het naar believen aan boord kon scheppen. Het jaar daarna bleven de vissen echter weg en de
volgende jaren vielen vele ontslagen in de visserij en de visverwerking.
Vanaf het begin van de 20 ste eeuw bewerkten de bewoners het land op het Koegras deskundiger. In 1901 werd
begonnen met het geven van landbouwonderwijs. De interesse was groot. Niet alleen van de bewoners van het
Koegras maar ook de boeren van Callantsoog en Den Helder waren erop af gekomen. Vanaf het tweede
decennium gingen Koegrassers kunstmest gebruiken. Ze bewerkten het land beter en de waterbeheersing ging
vooruit. Niet langer was men op veeteelt en de verbouw van granen, bonen en aardappelen aangewezen. Op
de schrale grond van het Koegras sloegen nu ook groenten en bloembollen aan. In 1891 was het eerste
coöperatieve melkfabriekje opgericht. Vijfentwintig jaar later was er een melk- en kaasfabriek, een
paardenmarkt, een dorpscoöperatie, een boerenleenbank en een postkantoor.
De opkomende winkelnering profiteerde al vanaf de tweede helft van de 19 de eeuw van de vele werknemers op
Willemsoord. Deze ambtenaren werden betaald door de landelijke overheid. Het verdiende geld werd besteed
bij de plaatselijke winkeliers. Er was dus altijd een belangrijke geldstroom van de overheid naar de Helderse
economie. Dit betekende voor de middenstand dat er een betrekkelijk stabiele vraag naar producten was. In
Den Helder konden winkels en andere verkopers dan ook onder betrekkelijk rustige en stabiele
omstandigheden hun zaak opbouwen. In de eerste helft van de eeuw zien we tal van kruideniers, tabakszaken,
drogisterijen en zelfs autodealers en radiozaken hun deuren openen. De venters bepaalden echter nog steeds
het straatbeeld. Steeds vaker kwamen zij niet met de handkar, maar met paard en wagen langs de deur.
Organisatie Organisatie van van de de samenl samenlevi samenl vi ving
ng
Wat de organisatie van de samenleving betreft hadden zich aan het eind van de 19 de eeuw een aantal
ontwikkelingen ingezet die in de 20 ste eeuw het leven volledig zouden gaan beheersen.
In de 19 de eeuw was het bestuurscollege nog samengesteld uit voornamelijk gegoede burgers. Het was echter
vaak onduidelijk wat hun politieke voorkeuren waren. Met de komst van de politieke partijen in de 19 de eeuw
begon dit langzaam te veranderen. Aanvankelijk waren er omstreeks 1900 traditionele en liberale bestuurders,
zoals in Den Helder Theodorus Terra en P.C.F. Frowein. In de eerste helft van de 20 ste eeuw won ook de
socialistische SDAP meer stemmers. Vooral na het aannemen van het Algemeen Stemrecht in 1913 ging deze
partij een belangrijke rol spelen. Arbeiders en werkelozen hadden immers nu ook stemrecht gekregen.
Vrouwen moesten nog tot 1919 op hun stemrecht wachten.
Doordat er in de tweede helft van de 19 e eeuw allemaal nieuwe wetten aangenomen waren, ging de overheid
zich veel meer met het openbare leven bemoeien. Hierdoor breidde het aantal ambtenaren zich in Den Helder
nog verder uit. Het toezicht op de openbare orde nam toe, doordat er meer politie aangenomen werd. Het
brandweerkorps werd eveneens uitgebreid.
Op het gebied van werklozenondersteuning ging de gemeente ook steeds meer zijn verantwoordelijkheid
nemen. In september 1915 werd het ‘Gemeentelijk Werkloozenfonds’ opgericht. Werklozen kregen nu 50 cent
per dag van de gemeente, terwijl een jaarloon van een arbeider ongeveer 675 gulden per jaar was. Op het
moment dat het ‘Werkeloozen fonds’ werd opgericht, ging de gemeentelijke overheid zich ook bemoeien met
het zoeken naar werk. Zo probeerden ze werklozen uit de ‘dure’ werkloosheidsverzekering te houden. De door
de gemeente Den Helder opgerichte arbeidsbeurs bracht werkzoekers met werkgevers in contact.
16

In dezelfde tijd dat het Algemeen Stemrecht tot stand kwam en de overheid zich steeds meer met het
openbare leven ging bemoeien, begon de verzuiling toe te nemen. Katholieke en protestantse zuilen
organiseerden hun eigen instellingen. Vooral rooms-katholieken bezaten op alle terreinen van het
maatschappelijk leven hun eigen organisatie. In Den Helder werden naast de openbare scholen, de RKmeisjesschool
aan de Jonkerstraat en de school met de Bijbel aan de Koningsstraat opgericht. Er was ook een
katholieke ziekenzorg. In 1929 werd in Den Helder het Lidwina ziekenhuis geopend. Landelijk werd een
katholieke krant uitgegeven, was er een eigen radio omroep en een katholieke vakorganisatie. In 1922 werd in
de Koegraspolder de katholieke begraafplaats St. Jozef ingewijd.
In de tweede helft van de 19de eeuw
werd de vrijetijdsbesteding
georganiseerd door het oprichten van
verenigingen. Dit was een door de
‘Maatschappij tot Nut van Algemeen’
opgestarte ontwikkeling. Het begon in
Den Helder met de oprichting van de
‘Noorder Zeil- en Roeivereeniging in de
jaren 1856 – 1859. De voetbal
verenigingen OKK en Pro Patria
volgden in 1885. Het waren elite
verenigingen voor de beter
gesitueerden. Er werd gevoetbald in
een lange broek en er werd ook aan
schermen en exerceren gedaan. Voor
de arbeiders waren verenigingen nog te duur en voor het sporten in verenigingsverband hadden zij te weinig
vrij tijd. Natuurlijk werd er wel gevoetbald, maar dat deden jongens en volwassen mannen op straat. Zij
moesten dan wel oppassen dat ze niet door de politie betrapt werden, want in het begin van de 20ste Voetballen in het begin van de 20
eeuw
waren wilde activiteiten op straat verboden.
Met het toenemen van de welstand kregen langzaam meer mensen toegang tot sportverenigingen. In Den
Helder werden net zoals elders in het land voetbal-, korfbal-, schaats-, wielren-, schaak-, en biljartverenigingen
opgericht, die toegankelijk waren voor iedereen. Kinderen onder de twaalf jaar sporten nog niet in
verenigingsverband. Sporten was voor hen nog gewoon spelen op straat, maar daarbij werd natuurlijk wel
gevoetbald, gefietst en geschaatst.
ste eeuw
Vervoer
Vervoer
Omstreeks 1900 bestonden voor Den Helder en omstreken, dezelfde soorten vervoer als vijftig jaar later.
Personen en vrachtvervoer gingen over water, over de weg of over het spoor. Alleen de mate waarin men deze
soorten vervoer ging gebruiken veranderde volkomen. Voor het vervoer over korte afstanden werd het water
praktisch niet meer gebruikt. Het verkeer per spoor handhaafde zich en het verkeer over de weg nam
aanzienlijk toe.
In het eerste decennium van de 20 ste eeuw voeren vanuit Den Helder beurtveren op het eiland Wieringen, op
Alkmaar en Anna-Paulowna. Stoomschepen onderhielden diensten op Texel, Harlingen en Rotterdam. Het
Noordhollandsch Kanaal was in het begin van de 20 ste eeuw nog steeds de belangrijkste waterverbinding met
Alkmaar en het verder gelegen Amsterdam. Hier verzorgde de stoombootmaatschappij Zur Muhlen de dienst
op Amsterdam. Tussen 1911 en 1914 verbeterde zij het comfort tijdens de reis door nieuwe schepen in te
zetten. Tijdens deze jaren nam het aantal passagiers nog toe door een slechtere dienstregeling en
prijsverhogingen bij de spoorwegen. Maar in 1920 werd de stoombootdienst van de hand gedaan. In de eerste
twintig jaar van de eeuw hadden de spoorwegen het goederenvervoer, bijvoorbeeld kolen en vis, en
personenvervoer voor een groot deel overgenomen. Plaatselijk en lokaal gebruikte particulieren hun eigen
rijtuigen. Over de Rijksweg reed nog een postwagen. De minder bedeelden gingen te voet.
17

Izaak Agaart bracht omstreeks 1920 kolen met paard en wagen en per
handkar aan huis.
De grootse veranderingen vonden
plaats in het vervoer over de weg.
De wegen waren nog slecht. De
Oude Alkmaarse weg, ook wel
Strooweg genoemd, zat vol kuilen en
oneffenheden en de Rijksweg was
nog met grind verhard. Rond de
eeuwwisseling waren de wegen
buiten de bebouwde kom nog
onverlicht en binnen de bebouwde
kom waren de petroleumlantaarns
nog maar net vervangen door
gasverlichting.
Ondanks de slechte staat van de
wegen nam het wegverkeer echter
toe. Eerst waren het nog vooral
handkarren waar trekhonden voor
liepen. In juli 1920 werd echter een
nieuwe wet op trekhonden
uitgevaardigd. In het vervolg mochten alleen trekhonden gebruikt worden met een schofthoogte (heuphoogte)
van 60 cm en hoger. Als gevolg hiervan besloten sommige straatventers naar andere transportmiddelen uit te
zien. Nog meer venters en vrachtvervoerders gingen over op het vervoer per paard en wagen. De
veranderingen gingen in de jaren twintig echter snel. Sommige vrachtvervoerders gingen hun paarden en
wagens vervangen door auto’s en vrachtwagens. In 1926 begon Simon Agaart een besteldienst en vervoerde
zijn bestellingen met paard en wagen. Enige jaren later ging hij met een zijn T-ford langs de klanten. Voor de
bierwagen werden de diensten van paard Emma niet langer op prijs gesteld. De brouwer was overgegaan op
een vrachtwagen. Op het land werd de ploeg niet langer getrokken door paarden, maar werd de tractor
ingevoerd. Omstreeks 1930 werden de passagiers van het station naar de Texelse boot en naar Huisduinen
niet langer met een rijtuig maar per autobus vervoerd. De buslijnen Den Helder - Alkmaar en Den Helder -
Wieringen werden ingevoerd.
Omstreeks 1920 was de vraag naar auto’s zo hoog dat Maarten Smit een
garage met showroom kon beginnen.
Het bleef echter niet bij auto’s.
Minder kapitaalkrachtige inwoners
kochten fietsen. Toen in april 1924
de verharde Duinweg tussen Den
Helder en Callantsoog gereed was
gekomen, trokken vooral op zondag
massa’s fietsers naar de Donkere
Duinen en Callantsoog. Daarbij
voegden zich motoren en auto’s.
Door de toegenomen vraag naar
vervoersmiddelen werd ook de
handel hierin rendabel. Al in 1913
opende Maarten Smit zijn
fietsenwinkel en werkplaats aan de
Blauwe Keet. De zaken gingen zo
goed dat hij in 1920 een autohandel
en garagebedrijf aan de Rijksweg
kon opzetten. Hij kreeg het
dealerschap van Ford toegewezen
en ook voor de reparatie van motors
en tractoren kon je bij hem terecht.
De toename en de snelheid van vervoer hadden ook hun invloed op de omvang en de kwaliteit van het
wegennet. In 1908 had men de oprit van de herbouwde Nieuwe Brug over de Binnenhaven al veel minder steil
gemaakt vanwege de vele rijtuigen,handkarren, paarden en wagens. Een grote verbetering in het wegennet
kwam daarna in de tweede helft van de jaren twintig. In 1924 was een subsidie van 200.000 gulden voor
werkverschaffingsprojecten ter beschikking gekomen. Een groot deel daarvan werd gestoken in de verbetering
van het wegennet.
Een volgende stap was het overzichtelijk maken van de wegen. Vanwege de verkeersdrukte op het
Koningsplein werd hier omstreeks 1925 de eerste wegmarkering aangebracht. Een jaar of vijf later zag men
18

steeds vaker een markering van verkeersstroken, nam de straatverlichting toe en had men op het Koningsplein
een vluchtheuvel met een lantaarn aangebracht. In 1933 werd voor het eerst een rijwielpad door de duinen
aangelegd.
Wieringen Wieringen 20
20 ste eeuw
eeuw
Wiermaaiers aan het werk met op de
achtergrond hun wierschuit.
Omstreeks 1900 was Wieringen nog een eiland. Zelfs na de
indijking van Anna-Paulowna polder was het nog een half uur of
langer varen van Wieringen naar de kust. De bevolking bestond uit
boeren en vissers. Hieronder waren enige rijke boeren met grote
boerderijen. Als drinkwater gebruikte de bevolking regenwater en
het vee kreeg water uit welputten. De wegen waren er slecht.
Hierdoor was het vervoer in de winter gebrekkig. Dit gaf
beperkingen aan de mobiliteit, hoewel de afstanden op het eiland
niet lang waren. De bestaansbronnen waren landbouw, veeteelt,
visserij en de wierwinning. Als aanvulling op de dagelijkse voeding
werd in moestuintjes groente gekweekt en hield men fruitbomen
voor eigen gebruik. Verder vingen de Wieringers nog hazen,
konijnen en vogels om af en toe wat wildbraad op tafel te hebben.
De landbouwers verbouwden als voedingsgewassen tarwe, rogge, gerst, haver, aardappelen, erwten en voor de
nijverheid vlas en koolzaad. Dit laatste gewas zaaiden de boeren op aparte stukjes land om de stekjes daarna
in rijen te planten; de zogenaamde rijenteelt. Het was een zeer intensieve vorm van landbouw, die alleen bij
duurdere gewassen verantwoord was. Voor de ploeg werden in de eerste decennia van de 20 ste eeuw nog
paarden gebruikt. Het waren grote, sterke paarden. Ze werden ook gebruikt voor de boerenwagens. De
boerenwagens vervoerden de oogst van het land en de mest die over het land werd uitgestrooid. Mest had
men namelijk voldoende, aangezien de veeteelt een belangrijke bron van inkomsten was.
Naar schatting hielden de boeren in de tweede helft van de 19 de eeuw ongeveer 175 paarden, 900 runderen
en 10.500 schapen op het eiland. De runderen waren betrekkelijk goed van kwaliteit en werden ter plekke
vetgemest. Jaarlijks transporteerde het eiland ongeveer 200 vetgemeste runderen. Het was een plaatselijk
gebruik op Wieringen dat de koeien werden aangelijnd. Daardoor graasden de beesten een beperkt stuk grond
af. Wanneer het stuk grond kaal was, werden de beesten verplaatst. De dieren hadden daardoor weinig
bewegingsvrijheid en namen sneller in gewicht toe. De schapen waren juist klein. De wol was van mindere
kwaliteit dan de Texelse, maar de schapenkaas was goed.
De Wieringers visten niet op open zee. Ze hadden wel een kleine vloot van 40 tot 50 schuiten, die op de
Zuiderzee naar paling visten. Hiervoor werden in de zomer ongeveer duizend fuiken uitgezet. In de winter visten
de vissers echter met een elger op paling. Dit was een soort vork met puntige tanden die dicht bij elkaar
stonden, waarmee in het slijk van de bodem naar paling werd gestoken.
De Zuiderzee gaf nog een andere bron van inkomsten: het wier. Dit werd gebruikt voor zeeweringen, het
dekken van huizen, het vullen van matrassen, kussens en bedden, het stoppen van lekken in schepen en als
meststof. Het wier moest gemaaid worden. Met hun schuiten voerden de maaiers in juni, juli en augustus naar
de waarden. Ze ankerden de schuit en liepen in hun waadbroeken tegen de wind in door het soms zeventig
centimeter hoog staande water. Na het maaien dreef het wier dan naar de schuit waar het binnen werd
gehaald. Aan land werd het wier verder bewerkt, verpakt en uitgevoerd.
De Wieringers staan over het algemeen als zeer verdraagzaam bekend. De leden van de hervormde, roomskatholieke
en doopsgezinde gemeente leefden zonder vijandschap naast elkaar. Gemeenschappelijk namen zij
deel aan de volkse, culturele gebruiken die op het eiland voor kwamen. Gewoontegetrouw begon op de laatste
donderdag van juli ’s morgens om tien uur de tulemarkt of kermis. Op dat moment werden in een van de
herbergen de tienden voor het gepachte land betaald. De verpachter liet in de kerk van Hippolytushoef tulen
(gebakken tarwebolletjes) uitdelen. Het lijkt erop dat de kermis begon met een wederkerige gift. Tegenover de
betaling van de pacht stonden de tulen, die de toekomstige opbrengst van het land symboliseerden.
Naast de kermis kende men op Wieringen gebruiken als schieten (een spel met stuiters), fluksen (een spel met
centen) en koek kneppelen. Bij het koek kneppelen werd er een stuk koek op een paal gespietst die er dan
met een stok van afgegooid moest worden. Het Sinte Pieter feest was op 22 februari. Met Sinte Pieter trokken
jonge mannen zingend, schreeuwend en gewapend met stokken langs de rijke boeren. In het lied school een
dreiging indien er niets voor de mannen overschoot. Enkele regels uit het lied zijn:
19

Sinte Pieters Schoven,
Als je niet geeft, dan zal ik je rooven,
(…)
Ik roof den boer zijn heele schelf,
(…)
Hei je geen turf? Hei je geen hout?
Sinte Pieter is zoo koud.
Als er niets gegeven werd, dan ging het lied als volgt;
Hei je geen hagel? Hei je geen kruid?
Dan schieten we den gierigen boer in zijn huid.
Aan veel van deze gebruiken op
Wieringen kwam echter een eind
toen in de jaren twintig van de 20 ste
eeuw aan de Zuiderzeewerken
werd begonnen. Nieuwkomers
overstroomden het eiland om aan
de afsluitdijk en de inpoldering van
de Wieringermeer te werken. De
nieuw aangekomen arbeiders,
vooral grondwerkers, stenenzetters
en mattenvlechters, maar ook
timmerlieden en metselaars
werden gehuisvest in barakken bij
Den Oever, Zurich en op het
werkeiland Breezanddijk.
Timmerlieden, metselaars en
opperlieden werkten aan de
sluizen. Voor de dijken brachten
grondwerkers zand en keileem aan en een stenenzetter verstevigde de zijden van de dijk met stenen. Het
eerste deel van de dijk tussen Ewijcksluis naar het westelijk deel van Wieringen, dreigde eerst weg te zakken in
de veengrond. Nadat alle veengrond was weggedrukt werd de dijk pas weer stabiel. Hierna begon men met de
inpoldering van de Wieringermeer en werkte de arbeiders gestadig verder aan het deel van de dijk tussen Den
Oever en Kornwerderzand. Na de drooglegging van de Wieringermeer hield de overheid de vinger aan de pols.
De ruimtelijke indeling werd van overheidswege vastgesteld. Rechte en eentonige wegen werden aangelegd en
modelboerderijen lagen verspreid door de Wieringermeer. De kolonisten-boeren werden door de overheid
geselecteerd.
De De Tweede Tweede Wereldoorlog Wereldoorlog in in Den Den Helder
Helder
De dijk tussen Ewijcksluis en Wieringen wordt aangelegd. Wieringen
houdt op een eiland te zijn.
Op 28 augustus 1939 werd vanwege het dreigende gevaar van een Duitse inval de mobilisatie afgekondigd.
Defensie begon maatregelen te nemen om het land te verdedigen. De vesting Den Helder was belangrijk om
een inval vanuit het noorden te voorkomen. Voor dit deel van het land werd het hoofdkwartier op Willemsoord
gevestigd, ook vanwege de verdediging van de zeegaten. De marine stelde een kustwacht in. Boven zee
vonden verkenningsvluchten plaats. De mijnendienst begon versperringen aan te leggen, terwijl andere
vaarroutes door de mijnenopruimingsdienst juist weer vrij gehouden werden van vijandelijke mijnen.
De bewoners van Den Helder voelden dat een oorlog op komst was. Steeds meer soldaten van de landmacht
werden ingekwartierd in scholen en gebouwen. Er werden oefeningen gehouden en zeemijnen gelegd.
Losgeslagen mijnen, die het Marsdiep indreven, leverden gevaar op. De dienstregeling van de trein werd
aangepast vanwege het militaire vervoer naar Den Helder. Voor de bevolking van Den Helder lag een
evacuatieplan klaar.
Op 10 mei 1940 begon de oorlog. Dezelfde dag nog werd vliegveld De Kooij zodanig gebombardeerd, dat er
brand uitbrak. Als barrière naar de grote Hollandse steden werd door het Hollandse leger het Koegras onder
water gezet. Ondertussen werd op de afsluitdijk gevochten en de Nederlandse troepen wisten de Duitsers hier
tegen te houden. De stelling Den Helder leek het te houden. In de vooravond van 14 mei kwam echter het
bericht binnen dat Nederland had gecapituleerd na het bombardement op Rotterdam.
Voor de bewoners van Den Helder echter waren de gevechtshandelingen nog niet ten einde. De bewoners
hadden nog maar net op de radio het bericht over de capitulatie gehoord of er verschenen Duitse vliegtuigen
20

De Spoorstraat na het grote bombardement van 24 op 25 juni 1940.
De Wilhelminadwarsstraat na het grote
bombardement van 24 op 25 juni 1940
boven Den Helder. Nog voor de capitulatie waren zij opgestegen en
konden hun doel niet meer wijzigen. Zij wierpen hun bommenlading vooral boven Willemsoord af, maar de stad
werd ook getroffen. De volgende dag, 15 mei 1940, verschenen de eerste Duitse troepen op de fiets in Den
Helder. Diezelfde maand nog werden de eerste Duitse troepen ingekwartierd.
De komst van de eerste Duitsers bracht geen rust in Den Helder. De plaats was, met de marinewerf in de
nabijheid, van strategisch belang. Ruim een maand na het begin van de oorlog volgde daarom een
bombardement van Engelse zijde. Door de Heldenaren werd dit ‘het grote bombardement’ genoemd. In de
nacht van 24 op 25 juni 1940 werden grote delen van de Polderweg, de M.H. Trompstraat en de
Wilhelminastraat met de grond gelijk gemaakt. Een speciaal hiervoor in het leven geroepen puinruimdienst
moest de restanten opruimen.
Uit angst en ter voorkoming van slachtoffers begon de evacuatie van een groot aantal bewoners van Den
Helder. Tot de herfst van 1940 vroegen tussen de 7500 en 8000 inwoners om een overschrijving naar een
andere gemeente. In de herfst van 1943 was hun aantal verdubbeld. Ze vonden een plek in de naburige
dorpen Anna Paulowna, Breezand en Julianadorp of nog veel verder in IJmuiden, Friesland of de Zaanstreek.
De gevolgen van de Duitse bezetting op het dagelijks leven werden ook zichtbaar. De paarden van het
gecapituleerde Hollandse leger werden gevorderd en radio’s moesten worden ingeleverd. Het verenigingsleven
kwam bijna geheel stil te liggen. Ook de middenstand had zwaar te lijden. Door de vele evacues was de
klantenkring kleiner geworden en door het stopzetten van werkzaamheden op de marinewerf hadden mensen
minder te besteden.
Een groot deel van de werkende bevolking was bovendien in het kader van de arbeidsinzet naar Duitsland
gestuurd. De mannen werkten en leefden daar onder slechte omstandigheden en maakten er de
bombardementen op Duitse steden mee.
De Joodse vervolging begon al in oktober 1940. Er verschenen bordjes ‘Joden niet gewenst’ en
beroepsverboden werden afgekondigd. De vervolging werd goed duidelijk met de invoering van het
persoonsbewijs in 1941. Op het persoonsbewijs van Joden werd een grote zwarte J gestempeld en vanaf 29
april 1942 moesten alle Joden ouder dan zes jaar een Jodenster dragen. Vanaf oktober 1942 werden de Joden
gedeporteerd naar concentratiekampen. De in Nederland verblijvende niet-Nederlandse Joden waren hen al
voorgegaan. Bijna al deze Joden werden in de Duitse kampen op gruwelijke wijze vermoord. Slechts een
enkeling kwam na de oorlog terug.
In Den Helder kregen de bewoners van Den Helder op 13 april 1945 het laatste Engelse bombardement van
de oorlog te verduren. De Engelsen verleenden luchtsteun aan een groep Russen die op Texel in dienst van de
Duitsers gevangen zaten. Op de Hoofdgracht en het Havenplein werden gebouwen getroffen. Nog geen drie
weken later begonnen de voedseldroppings, aangezien een groot deel van de stedelijke bevolking
uitgehongerd was. Op 4 mei 1945 kwam eindelijk de bevrijding en ruim twee weken later begon het vertrek en
de inscheping van Duitse militairen. Overal waren bevrijdingsfeesten en er kwamen steeds meer evacues en
arbeiders weer terug. Slechts enkele Joden hadden de kampen overleefd. Na hun terugkeer vonden al deze
mensen echter niet meer het Oude Helder terug. Dat was verdwenen. Gesloopt door de Duitsers.
©Herman Ketting, 2007
21

4. Meer Meer Meer informatie
informatie
Wil je meer weten over de Tweede Wereldoorlog in Den Helder, lees dan het boekje Den Helder in de Tweede
Wereldoorlog 1940-1945 (aanwezig in de kist).
Of surf naar de volgende websites:
Geschiedenis van Wieringen
http://www.pagowirense.nl/wier-ind.asp
Museumboerderij Jan Lont
http://www.museumjanlont.nl/start.html
De Tweede Wereldoorlog
http://www.kennisnet.nl/po/kinderen/thema/wo2/wo2.html
Schooltv, inclusief filmpje over het bombardement van Rotterdam
http://www.schooltv.nl/vroegerenzo/pagina.jsp?nr=vz_werkstuk&wsnr=156076
Webquest over de Tweede Wereldoorlog
http://www.webkwestie.nl/wo2/
5. Bezoek Bezoek bij bij bij deze deze deze tijdvakkist
tijdvakkist
Wieringer Wieringer Eilandmuseum Eilandmuseum Jan Jan LLont
LL
ont
Stroeërweg 39
1777 NE Hippolytushoef
T 0227 511353
E info@museumjanlont.nl
W http://www.museumjanlont.nl
Het Eilandmuseum Jan Lont ligt op het voormalige eiland Wieringen in het buurtschap Stroe. In het museum
vind je informatie over de geschiedenis van het dagelijks leven, wonen werken op het voormalige eiland
Wieringen tot ca. 1940
Helderse Helderse Historische Historische Vereniging
Vereniging
Postbus 26
1780 AA Den Helder
T 0223 613378
E info@heldersehistorischevereniging.nl
W http://www.heldersehistorischevereniging.nl/
Leden van de Helderse Historische Vereniging kunnen in de klas komen om iets te vertellen over de Tweede
Wereldoorlog. Ook is het mogelijk om met de klas een fietstocht te maken door Den Helder. Aan de hand van
sporen in het landschap, wordt er vertelt over de gebeurtenissen die in de periode 1940-1945 hebben
plaatsgevonden. Voor meer informatie neemt u contact op met de historische vereniging.
Voor meer informatie zie: www.erfgoedalacartedenhelder.nl/erfgoedgids
Andere Andere musea musea musea met met informatie informatie over over het het het Tijdvak Tijdvak Wereldoorlogen (1900 (1900-195 (1900
195 1950)
0): 0)
Stichting Regionaal Museum 1940-1945 Schagen en omstreken, http://home.quicknet.nl/qn/prive/n.j.grooff/
Luchtvaart & oorlogsmuseum Texel, http://www.luchtvaartmuseumtexel.nl/
Verzetsmuseum Amsterdam, http://www.verzetsmuseum.org/
Het Anne Frankhuis, http://www.annefrank.org/content.asp?pid=3&lid=1
22

Kopieerbladen
Kopieerbladen
23

Aankleedpop
Aankleedpoppen
Aankleedpop pen (1)
Kopieerblad Kopieerblad Den Helder in de de Tweede Wereldoorlog
24

Aankleedpop
Aankleedpoppen
Aankleedpop pen (2)
Kopieerblad Kopieerblad De Den De
n Helder in de de Tweede Wereldoorlog
25

Bouwplaat Bouwplaat: Bouwplaat bommenwerper (1)
Dit heb je nodig
• Stevig karton
• Grijs, wit, lichtgroen papier
• Schaar
• Lijm
Kopieerblad Kopieerblad Den Helder in de de Tweede Wereldoorlog
Zo maak je het
1. Kopieer het kopieerblad. Voor een groter
model kunnen de kopieerbladen ook op
A3 afgedrukt worden.
2. Neem de patroondelen over op het karton en het gekleurd papier.
3. Beplak de vleugels, de romp, de staart, de propeller en het onderstel met grijs
papier.
4. Beplak het dakje met wit papier.
5. Beplak het voorstuk met lichtgroen papier.
6. Knip alle onderdelen uit.
7. Maak eerst de romp en het dak. Plak alle onderdelen aan elkaar.
8. Plak de staart aan de romp vast.
9. Maak het voorstuk en de propeller. Plak dit aan elkaar en plak het daarna aan de
romp.
10. Nu kunnen de vleugels in elkaar gezet worden. Plak de vleugels op de aangegeven
plek aan de romp van het vliegtuig.
11. Plak ten slotte het onderstel (de twee wieltjes) aan de vleugels.
26

Bouwplaat Bouwplaat: Bouwplaat bommenwerper (2 (2)
(2
Kopieerblad Kopieerblad Den Helder in de de Tweede Wer Wereldoorlog
Wer
eldoorlog
27

Bouwplaat Bouwplaat: Bouwplaat bommenwerper (3 (3)
(3
Kopieerblad Kopieerblad Den Helder in de de Tweede Wereldoorlog
28

Recept: Recept: oliebollen
Kopieerblad Kopieerblad Den Helder in de de Tweede Wereldoorlog
Veel mensen eten op oudejaarsavond oliebollen. Dat is een oud gebruik. Aan het begin van
de twintigste eeuw bakte iedereen in Den Helder zelf thuis oliebollen. Hier was men heel
trots op en iedereen die de oliebollen at, moest dan ook een oordeel geven over de
gebakken bollen.
Dit heb je nodig voor ong. 50 oliebollen
• 750 gram bloem
• 35 gram verse gist
• ¾ liter halfvolle melk
• 2 eieren
• 15 gram zout
• 40 gram suiker
• 50 gram margarine
• Plantaardige olie
• Poedersuiker
Zo maak je het
1. Verwarm de melk tot het lauwwarm is.
2. Smelt de margarine.
3. Maak de gist aan, in een kopje, met wat lauwe melk.
4. Doe de bloem in een beslagkom en maak een kuiltje in het midden. Giet in dit kuiltje
de gist.
5. Scheid de eierdooiers van het eiwit.
6. Voeg suiker, zout, margarine en eierdooiers aan de bloem en het gist toe.
7. Meng alles, en voeg de lauwe melk toe. Zorg ervoor dat er geen klontjes ontstaan.
8. Doe een vochtige doek over de kom en laat het beslag voor de verwarming zo’n
driekwartier rijzen.
9. Maak de olie in een pan heet (±180 C) totdat er een blauwe damp vanaf komt.
10. Schep met een ijstang wat beslag in de hete olie.
11. Laat de oliebollen lichtbruin en gaar worden.
12. Schep de oliebollen met een schuimspaan uit de olie en bestrooi ze met
poedersuiker.
29

Recept: Recept: ‘namaak’ kletskoppen
Kopieerblad Den Helder in de de Tweede Wereldoorlog
In de oorlog was het voedsel op de bon. Veel artikelen waren niet te krijgen. Daarom
kwamen er allerlei zuinige recepten op de markt. Hiermee kon iedereen met zo weinig
mogelijk ingrediënten toch lekkere dingen maken.
Dit heb je nodig voor minstens 30 koekjes
• 30 gram boter
• eetlepel stroop
• 50 gram suiker
• ½ liter melk
• eetlepel bloem
• 25 gram havermout
• theelepel kaneel
Zo maak je het
1. Verwarm de boter met de stroop op het vuur.
2. Laat het even afkoelen en roer dan de andere ingrediënten er door.
3. Maak van dit deeg met een eetlepeltje kleine balletjes, ter grootte van een knikker.
4. Leg ze op een bakblik, ongeveer 5 cm uit elkaar.
5. Verwarm ze ong. 10 minuten in een warme oven.
6. Laat de koekjes nog even afkoelen voordat ze gegeten worden.
30

Oudhollands Oudhollands Spellencircuit Spellencircuit (1)
Wat heb je nodig
• 10 blikken
• 3 ballen
• tollen (in de kist)
• diabolo (in de kist)
• sjoelbak
• stoepkrijt
• steentje
Kopieerblad Kopieerblad Den Den Helder Helder in in de de de Tweede Tweede Wereldoo Wereldoorlog
Wereldoo Wereldoo rlog
• waslijn
• stukjes koek
• draad
• springtouw
• hoepels
• 2 tafels
• stopwatch
Hoe moet je het doen
1. Deel de gymzaal of het plein in acht stukken voor de acht verschillende spellen
2. Leg alle spellen van het spellencircuit klaar
3. Maak groepjes van vier leerlingen
4. Leg de spelletjes uit
5. Bij elk spelletje hoort een puntentelling
6. Laat de leerlingen in de groepjes de spelletjes spelen
7. Iedereen houdt zijn eigen puntentelling bij
8. Om de 10 minuten wordt er van spel gewisseld
9. Als iedereen alle spelletjes gedaan heeft, worden de punten opgeteld
10. Diegene met de meeste punten is de winnaar
Blikgooien
Zorg voor 10 oude blikken en drie ballen. Stapel ze in een torentje op een tafel. Ga er vier
meter vanaf staan. Probeer in drie worpen de blikken van de tafel te gooien. Als dat lukt, dan
krijg je 10 punten. Iedere worp meer, betekent één punt minder.
Tollen
Timpe, tompe, terelink,
Vliegt van hier na Derelijk,
Vliegt van hier na Rompelschee,
Kopere top en stalen tee,
Wilt hij op zijn been niet staan,
‘k Moet er met de zwepe op slaan,
Timpe, tompe, terelink.
Je zet de tol met het ijzeren puntje waarop de tol draait, vast in de grond, bijvoorbeeld
tussen de tegels. Je draait het touwtje van het zweepje erom heen. Breng de tol in beweging
door een flinke ruk aan het zweepje. Blijf met het zweepje tegen de tol aanslaan om hem
draaiende te houden. Laat een andere leerling met een stopwatch bijhouden hoe lang de tol
draaiende gehouden wordt. Schrijf het aantal seconden op in het wedstrijdformulier.
31

Oudhollands Oudhollands Spellencircuit Spellencircuit (2)
Kopieerblad Kopieerblad Den Den Helder Helder in in de de de Tweede Tweede Wereldoorlog
Wereldoorlog
Diabolo
Gisteravond liep ik op de dam
En raad eens wie ik tegenkwam?
Annie met haar vrijer, Annie met haar vrijer,
Annie met haar vrijer uit Volendam.
En Annie liep in het midden, twee vrijers aan de hand,
Wat zou haar moeder zeggen, als zij haar tegen kwam.
Zeg dit versje op en gooi ondertussen de diabolo zo hoog mogelijk de lucht in. Om de diabolo
de lucht in te krijgen, leg je hem op de grond neer met het touw eronder. Door de stokjes in
tegenovergestelde richting op en neer te bewegen, laat je de diabolo op het touw rollen.
Probeer voor de puntentelling bij te houden hoe vaak je de diabolo omhoog kan houden.
Sjoelen
Sjoelen wordt gespeeld op een houten bak met houten schijven. Aan het eind van de bak
zitten vier vakken. Het doel is om de schijven er schuivend door te werpen. Als alle stenen
zijn geworpen, worden de stenen die niet in de vakken zitten teruggehaald. Er volgt dan nog
een tweede en derde beurt.
Iedere vak heeft een andere waarde. Aan de buitenkant zitten de 1 en de 2. Aan de
binnenkant de 3 en de 4. Als er in elk vak een steen zit, dan is die combinatie 20 punten
waard. In ieder vak 2 stenen is dan 40 punten enz. Overgebleven stenen krijgen de waarde
van het vak.
Hinkelen
Hinkeldepinkel, daar komen we aan,
we hebben geen kousen of schoenen meer aan,
met de handen op de rug,
hinkeldepinkel, en dan weer terug.
Je tekent een hinkelblok met een stuk krijt. Maak tien vlakken en achter de 10 een vlak met
dood en hemel erin. Zorg voor een stuk steen. Gooi het steentje in de 1. Daar spring je over
heen en hinkelt naar de 10 en weer terug. Zorg dat je niet op de lijntjes, buiten de lijntjes of
op twee benen komt te staan. Als dat goed gaat, dan gooi je het blikje in de twee. Als het
fout gaat, probeer je het nog een keer. En zo maar door.
Voor het hinkelen krijgen de kinderen 10 minuten. Ze krijgen de punten van het vak dat ze
gehaald hebben.
Koekhappen
Hang twee plakken koek aan touwtjes aan de waslijn. Zo hoog, dat je er met je mond net bij
kunt als je op je tenen staat. Nu moet je met z’n tweeën proberen de koek van de lijn te
happen, zonder de handen te gebruiken. Wie het eerst de koek op heeft, is de winnaar.
Tip om het nog iets moeilijker te maken; gebruik een blinddoek! De winnaar krijgt 10 punten
en de verliezer 0 punten.
32

Oudholla Oudhollands Oudholla nds Spellencircuit (3) (3)
Kopieerblad Kopieerblad Den Den Helder Helder in in de de de Tweede Tweede Wereldoorlog
Wereldoorlog
Touwtje Springen
In spin
De bocht gaat in
Uit spuit
De bocht gaat uit
Zorg voor een lang touw. Twee kinderen draaien het touw rond, terwijl een lange rij met
kinderen één voor één het draaiende touw binnengaat en weer uit gaat. Hierbij wordt het
bovenstaande liedje gezongen. De kinderen kunnen ook blijven springen. Telkens komt er
iemand bij. Of een kind mag zo lang springen als die kan. Tel hoe vaak iemand springt. Net
zo lang totdat het teveel wordt, en het touw tegen de benen aankomt. Het aantal sprongen
is het aantal punten.
Hoepelen
Zet de hoepel rechtop en geef hem met je hand een duw, zodat de hoepel gaat rollen. Ren
naast de hoepel mee en geef af en toe met je vlakke hand een flinke zet tegen de
bovenkant van de hoepel, zodat hij blijft rollen.
Je kan natuurlijk ook hoelahoepen! Doe de hoepel om je middel en houd hem tegen je buik
aan. Geef de hoepel een duw en draai met je heupen, zodat de hoepel om je buik blijft
draaien. Tel hoe vaak het lukt om de hoepel om de heupen te draaien.
Wedstrijdformulier
Spel
Spel
Blikgooien
Tollen
Diabolo
Sjoelen
Hinkelen
Koekhappen
Touwtje Springen
Hoepelen
Aantal Aantal punten
punten
33

Duitse Duitse woorden woorden (1)
(1)
Kopieerblad Kopieerblad Den Den Helder Helder in in de de de Tweede Tweede Wereldoorlog
Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog bracht veel nieuwe Duitse woorden met zich mee. Maar ook voor
de oorlog en na de oorlog was de invloed van de Duitse taal op de Nederlandse taal groot.
Hieronder is een korte lijst te vinden met Duitse woorden en uitdrukkingen in de
Nederlandse taal.
Lessuggestie
Vouw een A3papier dubbel. Teken aan de ene kant een Duitse vlag en aan de andere kant
een Nederlandse vlag. Schrijf rondom de Duitse vlag allemaal Duitse woorden en rondom de
Nederlandse vlag de Nederlandse betekenissen.
Duitse woorden en gezegden uit de Tweede Wereldoorlog
Blitzkrieg Een snelle verrassingsoorlog
Führer
Leider
Gestapo Geheime Staatspolitie
Immer geradeaus
Luftwaffe De Duitse luchtmacht
Obersturmbannführer
Alsmaar rechtdoor
Herinnerend aan de kleine verzetsdaad om Duitse soldaten die de weg vroegen de
verkeerde kant op te sturen, bij voorkeur richting Duitsland.
Legeraanvoerder, commandant. Vaak sarcastisch bedoeld in zinnetjes als: "jawohl herr
obersturmbannführer".
Razzia Plunderrooftocht. Razzia schijnt een van oorsprong arabisch woord te zijn.
Sieg Heil
De overwinning. Heil aan de overwinning
Overwinningsgroet van de Nazi's
34

Duitse Duitse woorden woorden (2)
(2)
Andere Duitse woorden en gezegden
Ach so Op die manier, vandaar
Kopiee Kopieerblad Kopiee rblad Den Helder in de de Tweede Wereldoorlog
Einzelgänger Persoon die zijn eigen weg gaat. Vaak geassocieerd met een buitenbeentje
(Deutsche)
Gründlichkeit
Jawohl
Lappschwanz Slapjanus
Duitse grondigheid.
Dit speelt in op de stereotype Duitser, die immer punctueel is en grondig tewerk gaat
Jawel, ja zeker
Met jawohl is iets grappigs aan de hand: het wordt uitgesproken op militaire manier,
vaak in combinaties als "jawohl mein führer", "jawohl herr obersturmbannführer"; altijd
sarcastisch bedoeld.
Mannschaft Het Duitse nationale voetbalelftal
Schluss Afgelopen, kappen nou.
Schwalbe Nepval bij de voetbal om een vrijetrap/penalty uit te lokken.
Toll Te gek
Tschüss Tot ziens, dag (informeel)
Zimmer frei
Kamer(s) vrij.
Vooral gebruikelijk aan de Nederlandse kust ten behoeve van Duitse vakantiegangers in
de jaren '50 en '60, later zelfstandig begrip geworden.
35

Spotliedjes
Spotliedjes
Kopieerblad Kopieerblad Den Den Helder Helder in in de de de Tweede Tweede Wereldoorlog
Wereldoorlog
Tijdens de oorlog verzonnen de Nederlanders allerlei spotliedjes, mopjes en versjes. In deze
liedjes werden de Duitsers en de bezetting belachelijk gemaakt. De liedjes werden vaak
geschreven op al bestaande wijsjes.
Op de wijs van ‘Waar de blanke top der duinen’
Waar de blanke top der duinen
Afgezet met prikkeldraad
En waar elke honderd meter
Weer zo’n vuile rotmof staat
Zing ik in het vlakke land:
Jij komt toch niet in E-he-hengeland
Maar verzuipt aan dee-hee-ze kant (bis)
Op de wijs van ‘De herdertjes lagen bij nachte’
De engelsen vlogen bij nachte zij vlogen bij nacht door de lucht
De duitsers hielden de wachte bij zoeklicht en afweergeschut
Daar begonnen de sirenes te loeien de bommen die regenden neer
zij raakten slechts schapen en koeien
fabrieken die zijn er niet meer.
Op de wijs van ‘Zie de maan schijnt door de bomen’
Zie de maan schijnt door de bomen
Het is van’t jaar geen Sinterklaas
Want die rotmof is gekomen
En die speelt nu hier de baas
Koffie, suiker, rijst en thee
Alles neemt die rotmof mee.
Koffie, suiker, rijst en thee
Alles neemt die rotmof mee.
Op de wijs van ‘In naam van Oranje, doe open de poort’
In naam van de Wehrmacht, geef over je fiets,
je radio, je broek en je bed.
Wij blijven aan 't vorderen en heb je soms niets,
dan word je je huis uitgezet.
Want wij zijn de baas hier en jij telt niet mee,
Alleen als je lid wordt van de NSB,
dan hoor je de Engelse zender zo...
Dan hou je je Rahadio.
36