Handleiding Handleiding deel 2 - Erfgoed à la Carte Den Helder

Handleiding
Handleiding
deel eel 2
Informatie Informatie Informatie en en lessuggesties bij tijdvakkist 55
5
Leven Leven aan aan boord boord en en oorlog oorlog op op zee
zee
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.

Colofon
Colofon
Deze handleiding en tijdvakkist is tot stand gekomen met medewerking van:
Ellen Laan, leerkracht Jac. P. Thijsse/ Tuindorpschool Den Helder
Annette de Wit, Marinemuseum Den Helder
Maarten Noot, Helderse Historische Vereniging
Hans Eelman, duiker en onderwater-archeoloog op Texel
Jolet Leenhouts, illustratrice
Arend van Dam, kinderboekenschrijver
Eric van der Veeken, leerkracht Comeniusschool
Sander Michalewski, leerkracht Pcbs De Fontein
Anne van der Kooi, OBD Noordwest
Renate Ammerlaan, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Vibeke Roeper, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
2

Inhoud
Inhoud
1. Inleiding 4
2. Inhoud van de tijdvakkist 5
3. Historische achtergrondinformatie 11
Landschap 11
Wonen 12
Bewoners 13
Voedsel 13
Werken 14
Organisatie van de samenleving 15
Vervoer 15
Marine 16
Het volk van Huisduinen en Michiel de Ruyter 17
4. Meer informatie 18
5. Bezoek bij deze tijdvakkist 18
Kopieerbladen
Kopieerbladen
• Kleurplaat: oorlogsschip
• Recept: scheepsbeschuit
• Recept: gedroogde appeltjes
• Slag bij Kijkduin-trefbal
• Wat gaan we doen met de dronken zeeman?
• Scheepje-in-een-fles
• Spreekwoorden en gezegden
• Maak een kompas
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
3

1. 1. Inleiding
Inleiding
In de tijd van de regenten en vorsten, tussen 1600 en 1700, was Huisduinen een bloeiend vissersdorp en
begon Helder Buurt (de oude naam van Den Helder) te ontstaan. In het Marsdiep en op de rede werd het
steeds drukker, en van dat scheepvaartverkeer profiteerden de inwoners van de Noordkop. De zeventiende
eeuw was ook de tijd van de opkomst van de Marinevloot. Michiel de Ruyter, de bekende admiraal, won
vlak voor de kust bij Kijkduin in 1673 een beslissende zeeslag.
De Tijdvakkist ‘Leven aan boord en oorlog op zee’ bevat informatie en voorwerpen over het leven op een
marineschip – het eten, de navigatie, de vrije tijd – en over de oorlogvoering op zee. De Slag bij Kijkduin
krijgt speciale aandacht met historische bronnen, maar ook in het voorleesverhaal en de Tijdvakplaat, en
zelf in een speciaal ontwikkeld trefbalspel.
Bijzonder is dat deze kist een aantal originele zeventiende-eeuwse voorwerpen bevat: tabakspijpen en
kogels die gevonden werden in scheepswrakken op de Rede van Texel. Het is materiaal dat de leerlingen
zelf kunnen bestuderen. Wel de witte handschoenen aan, want zo hoort dat als je met oude spullen werkt!
De thema’s ‘oorlog op zee’ en ‘leven aan boord’ spreken tot de verbeelding van zowel jonge als oudere
kinderen. Vooral het thema ‘oorlog op zee’ is met alle attributen in de kist heel goed op verschillende
niveaus aan te bieden. Denk bijvoorbeeld aan de volgende algemene suggesties:
Onderbouw
Onderbouw
Kijk naar de tijdvakplaat en praat over wat je ziet. Verken en speel met het piratenschip. Vergelijk het met
het ‘echte’ scheepsmodel: het is wel heel verschillend! Behandel scheepswoorden: mast, dek, vlag,
boegspriet, zeil, anker, kanon. Maak de kleurplaat. Bestudeer het kanon en voel hoe zwaar de echte kogels
zijn. Richt de huishoek in als slaapplek voor de matrozen. ‘Leen’ twee leerlingen uit een hogere groep die
zich verkleden als echte matrozen. Gebruik de scheepsbel om elk nieuw onderdeel van de schooldag aan
te kondigen. Maak zeeschilderijen. Luister naar de zeemansliedjes. Bak scheepsbeschuit en voel hoe hard
dat is – kun je het eigenlijk wel eten?
Middenbouw
Middenbouw
Lees het verhaal voor. Praat over de tijdvakplaat. Speel het Kijkduin-trefbalspel. Maak een scheepje in een
fles. Schilder een zeegezicht. Luister naar en leer de liedjes. Bestudeer het menu van een matroos: is dat
wel lekker en gezond? Maak de recepten. Kijk naar de globe en de kaarten, en vergelijk ze met moderne
kaarten: een heel verschil! Oefen een paar zeemansknopen. Maak een kompas. Zet een kompasspeurtocht
uit en oefen de windstreken. Gebruik de kijkwijzer om bijzondere voorwerpen uit de kist te
onderzoeken. Bezoek het Marinemuseum. Bedenk met of voor de groep een eindpresentatie over het
tijdvakproject: een tentoonstelling, een voorstelling of een pagina voor de school-website. Tip: in de Praxis
van augustus/september 2007 vind je een artikel met nog veel meer ‘Michiel de Ruyter-lessuggesties’.
Bovenbouw
Bovenbouw
Laat groepjes leerlingen zich verdiepen in één van de thema’s in de kist, en daarover aan elkaar een
presentatie geven. Gebruik de historische informatie uit deze handleiding voor een les over Den Helder in
de zeventiende eeuw. Vergelijk topografische kaarten en de globe uit dit tijdvak met een moderne kaart.
Bezoek het Marinemuseum. Speel het Kijkduin-trefbalspel. Doe een opdracht met de maritieme
spreekwoorden en gezegden. Probeer de bronnen in oud-Nederlands te lezen. Maak een knopenbord.
Bepaal de geografische ligging van de school m.b.v. het kwadrant. Sluit het project af met een gezamenlijke
(creatieve) presentatie voor ouders of andere groepen.
Bij de lijst van voorwerpen in de kist, die je op de volgende bladzijden vindt, zijn per voorwerp nog meer
werk- en lessuggesties opgenomen.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
4

2. Inhoud Inhoud van van de de tijdvakkist tijdvakkist Leven Leven aaan
a an boord en oorlog op op zee
zee
Thema
Thema
Voorwerp/Afbeelding/
Voorwerp/Afbeelding/
Bron
Bron
Toelichting Toelichting
Less Lessuggesties
Less
uggesties
Algemeen Algemeen Algemeen Een banier Banier met titel van de Gebruik de banier om de
tijdvakkist en fragment uit de klas aan te kleden tijdens
tijdvakplaat.
het tijdvakproject.
2 paar
Zulke katoenen
Gebruik de handschoenen
onderzoekshandschoe handschoenen dragen voor onderzoek van de
nen
museumconservatoren als ze
oude voorwerpen
onderzoeken.
voorwerpen in de kist.
Verhaal ‘De slag bij Verhaal over de slag bij Voor de onder- en
Kijkduin’
Kijkduin in 1675, door Arend middenbouw te gebruiken
van Dam.
als voorleesverhaal; voor
de bovenbouw om zelf te
lezen.
Tijdvakplaat ‘De slag Tijdvakplaat gemaakt door Een kringactiviteit rondom
bij Kijkduin’
Jolet Leenhouts. We zien de de verhaalplaat. Wat zie
bewoners van Huisduinen en je? Wat gebeurt er denk
andere toeschouwers uit de je? Wat valt je op aan de
omgeving die vanaf het mensen en hun kleding?
duin kijken naar de Slag bij
Kijkduin. Er zijn Nederlandse
en vijandelijke schepen te
zien.
Enz.
Kleurplaat:
Je vindt deze plaat bij de Leerlingen kleuren terwijl
oorlogsschip
kopieerbladen.
ze naar het verhaal
luisteren.
Kaarten Drie kaarten van de
Vergelijk de kaarten met
Noordkop en één kaart van een kaart van nu. Wat is
het Marsdiep uit het tijdvak herken je nog, wat is er
Regenten en Vorsten (1600-
1700).
veranderd?
Wegennet Een afbeelding van het Vergelijk het wegennet met
wegennet in de Noordkop uit de wegen die er nu in de
het tijdvak Regenten en Noordkop zijn. Zijn de
Vorsten (1600-1700). belangrijkste routes nog
steeds hetzelfde of is er
veel veranderd?
Afbeeldingen van de Drie afbeeldingen van het Bestudeer de
omgeving van Den dorp en de Rede in de afbeeldingen, let
Helder
zeventiende eeuw.
bijvoorbeeld op de
mensen: wat voor werk
doen ze, wat voor kleren
dragen ze, enz.
Boeken
- Paddeltje
Richt een leeshoek in.
- Koers pal noord
Lees een van de
- Het rampjaar
kinderboeken voor. Laat
- Land in zicht
kinderen een
- Schrik van de zee
‘boekenbeurt’ houden over
- Het stormachtige leven
van De Spiegel
- Stripboek: het geheim van
De Ruyter (2x)
- Het Knopenhandboek
- De Ruyter, themanummer
levend verleden
één van de boeken.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
5

Algemeen Algemeen –
Vervolg
Vervolg
Houten piratenschip Piraten of zeerovers waren
de schrik van de zee!
Nederlandse schippers
waren erg beducht voor
Noord-Afrikaanse zeerovers.
Die overvielen Nederlandse
schepen en pikten dan de
lading in. Michiel de Ruyter
voer met zijn oorlogsvloot
vaak mee met
koopvaardijschepen om ze te
beschermen tegen aanvallen
van piraten.
In de onderbouw: laat
leerlingen met het schip
spelen, benoem de
onderdelen van een schip.
In de bovenbouw: wat weet
je van piraten? Had je die
ook in Nederland?
Puzzel ‘Zeeslag’ Maak de puzzel.
Model van een 17 de -
eeuws schip
Kopieerblad: scheepjein-een-fles
Verkleedkleren: 17 e -
eeuwse matroos (2x)
Scheepsmodel waarmee je
een aantal onderdelen van
een schip mee kan
aanduiden: masten, dekken,
spiegel, romp, anker
enzovoort.
Een aloude hobby van oudzeelieden.
Kleding die een
scheepsjongen of een
gewone matroos aan boord
droeg. De kist bevat twee
identieke sets bestaande uit
een linnen kiel, een linnen
onderbroek en een wollen
bovenbroek. Als het warm
was, droegen de matrozen
alleen de onderbroek.
Scheepsbel Midden op het schip hing
een grote koperen bel. Elk
half uur werd ermee gebeld ;
zo werd de tijd bijgehouden.
Als het tijd was voor de
maaltijd, of als de ene ploeg
matrozen werd afgelost door
de andere, werd dat ook met
de scheepsbel aangegeven.
Kopieerblad:
spreekwoorden en
gezegden
Onze taal kent een groot
aantal spreekwoorden en
gezegden die aan de
zeevaart ontleend zijn.
Gebruik het kopieerblad
met de scheepstekening
om de juiste woorden op te
zoeken.
Dit is een makkelijke
versie: met een plastic
flesje.
Leerlingen verkleden zich
en laten aan de groep zien
uit welke onderdelen het
kostuum bestaat. Gebruik
je de kleren in een
onderbouw-groep, nodig
dan een ouder kind als
‘model’ uit. Praat over de
kleding: zit het lekker? Is
het warm? Kun je er goed
in bewegen? Vind je het
mooie kleren?
Gebruik de scheepsbel om
tijdens een schooldag aan
te geven of het tijd is voor
kring, werken, pauze
enzovoort. Spreek met de
leerlingen af wat elk
belsignaal betekent. Of
wijs een ‘scheepsjongen’
aan die elk half uur belt
(waarschuw je collega’s!).
Kies er een aantal uit en
laat de leerlingen de
betekenis en de herkomst
uitzoeken. Ook kun je de
kinderen spreekwoorden
laten uitbeelden (tableaux
vivant, hints) of laten
verbeelden (tekeningen,
schilderijen).
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
6

Eten Eten aan boord Vier houten lepels en
vier rietjes + één
houten bak
Weekmenu op een
oorlogsschip
Victualielijsten brood,
stokvis en bier
Potjes gort, erwten,
bonen en rijst.
Recepten:
scheepsbeschuit en
gedroogde appeltjes
Matrozen aten met een lepel
van hout met z’n zevenen uit
een houten bak. Een vork
gebruikten ze toen nog niet.
Het rietje gebruikten ze om
water te drinken uit het
watervat dat altijd bij de
grote mast stond. Dat was
handig, want dan had je
geen beker nodig. In de hut
van de kapitein en in de
kajuit voor de officieren ging
het er veel deftiger aan toe.
Daar was de tafel gedekt met
porseleinen borden, mooie
glazen en zilveren bestek.
Het eten werd apart gekookt
door de kok en opgediend
door een kajuitsknechtje.
Een standaard-weekmenu
voor het scheepsvolk. Het
eten op een oorlogsschip
was niet slecht. Iedereen
kreeg drie keer per dag een
gezonde warme maaltijd. De
kapitein en de officieren
kregen luxe dingen zoals
ham, suiker, witbrood,
allerlei kaassoorten, en
Spaanse of Franse wijn.
Reproducties van lijsten
afkomstig van de vloot van
Michiel de Ruyter.
Eten aan boord moest lang
houdbaar zijn. Het vlees
werd gezouten
meegenomen, de gort,
peulvruchten en rijst
gedroogd.
Je vindt de recepten bij de
kopieerbladen.
Scheepsbeschuit werd aan
boord bij het middag- en
avondeten gegeten. Het was
te hard om ‘droog’ te eten; je
moest het ‘soppen’ in je
warme eten.
Vergelijk met de schijf van
vijf: welke voedingsstoffen
ontbreken in dit menu?
Probeer het oude
handschrift te ontcijferen.
Praat over houdbaarheid
van voedsel. Reken uit:
hoeveel gort neem je mee
op een reis van vier
maanden met een
bemanning van 150
matrozen?
Maak het recept op school
of (door leerlingen) thuis.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
7

Vrije Vrije tijd tijd
Tabakspijpen Heel veel mensen rookten in
de zeventiende eeuw. Ook
aan boord had bijna
iedereen wel een paar pijpen
en een zakje tabak mee. In
de kist zitten pijpen uit de
17de en de 18de eeuw. Het
verschil zie je aan de grootte
van de kop: een 17de Onderzoek en vergelijk de
-eeuws
pijpje had een klein kopje.
De pijpen zijn gevonden in
scheepswrakken op de Rede
van Texel. Eén pijp zit vol
kalk, schelpen en roest. Dat
kan gebeuren als een pijp
meer dan 300 jaar op de
zeebodem ligt!
pijpen.
CD met
Voor hun eigen plezier Luister naar de muziek,
zeemansliedjes zongen matrozen allerlei leer de leerlingen de tekst
liedjes. Ze zongen ook
tijdens het werk; op het ritme
van het lied hezen ze de
zeilen of haalden ze het
anker op.
en zing samen mee.
Liedjes en
Een aantal lessuggesties bij Gebruik de suggesties voor
lesbeschrijvingen de liedjes die ook op de CD
te beluisteren zijn. In dit
boekje zijn ook de teksten en
de noten van de liedjes te
vinden.
een muziekles.
Kopieerblad: wat gaan Een bekend zeemansliedje Leer de leerlingen de tekst
we doen met de over een dronken zeeman en van het lied. Gebruik het
dronken zeeman? zijn vrienden, verpakt in een lied als onderdeel van een
verhaal dat door de
groepspresentatie of
leerkracht of een leerling
verteld kan worden.
weeksluiting.
Dobbelstenen Dobbelen was een favoriet Speel een dobbelspel.
spel van veel zeelieden. Ze Gebruik fiches of speelgeld
deden het stiekem, want aan als inzet. Matrozen
boord was dobbelen speelden natuurlijk om
verboden. De officieren
vonden dat er alleen maar
ruzie van kwam.
écht geld.
Tamboerijn Er waren altijd een paar Gebruik het instrument
zeelui die muziek konden bijvoorbeeld bij het lied
maken op een fluit, trompet, over de dronken zeeman
trommel, tamboerijn of viool. (zie kopieerbladen)
Knopenbord In hun vrije tijd oefenden Laat de leerlingen oefenen
matrozen het touwknopen. met eenvoudige knopen en
Op het knopenbord zie je steken, en maak zelf een
allerlei voorbeelden van
zeemansknopen.
knopenbord.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
8

Navigatie avigatie Verrekijker Verrekijkers uit de
zeventiende eeuw waren nog
niet zo sterk.
Twee kompassen Een kompas was natuurlijk
onmisbaar op zee.
Kopieerblad: maak een
kompas
Oorlog Oorlog op op op zee zee Model van een
scheepskanon
Handleiding om zelf een
kompas te maken.
Een schaalmodel van een
scheepskanon dat klaarstaat
om afgeschoten te worden.
Je ziet een kuip met
kanonskogels, een emmer
met bluswater en een vat
met kruit. Met de touwen en
katrollen kon het kanon
achteruit gehaald worden om
te laden, en vooruit gerold
worden om in positie te
brengen. Het dikke bruine
touw moest voorkomen dat
het kanon door de ontlading
te ver achteruit rolde. Een
kanon kon ongeveer 2
kilometer ver schieten!
Kogel van een kanon Een ijzeren kanonskogel,
wrakvondst van de Rede van
Texel. De kogel is zo licht
doordat het grootste deel
van het ijzer door het
zeewater ‘uitgespoeld’ is, en
vervangen door een
kalkafzetting. Een
kanonskogel van dit formaat
Handleiding ‘zo vuur je
een kanon af’
Kogels voor een
musket
woog ca. kilo.
Een fragment uit een
handboek voor zeesoldaten.
Aan de ene kant de originele
tekst, aan de andere kant de
vertaling in hedendaags
Nederlands.
Deze musketkogels zijn
gevonden in een
scheepswrak op de Rede van
Texel. Een musket is een
lang geweer waarmee
zeesoldaten tijdens een
zeeslag op de vijand schoten.
Een musket kon ongeveer
een kilometer schieten.
Zet een kompasspeurtocht
uit in de
omgeving van de school.
Oefen met de
windrichtingen: noord,
oost, zuid, west.
Gebruik de bronnenkaart
met de handleiding voor
het afschieten van een
kanon om samen met de
leerlingen te onderzoeken
hoe dat precies in zijn werk
ging. Hoe snel achter
elkaar kon je twee schoten
aflossen, denk je?
Onderzoek de kogel
voorzichtig. Wat valt op
aan de kleur? Hoe kun je
zien dat hij eeuwenlang
onder water heeft
gelegen?
Gebruik de handleiding bij
het bestuderen van het
model-scheepskanon.
Voel hoe zwaar de kogels
zijn. Zoek plaatjes van een
musket.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
9

Michiel Michiel de de Ruijter
Ruijter
en en de de slag slag bij
bij
Kijkduin Kijkduin
Kijkduin
Schilderij slag bij
Kijkduin
Verslag van de slag bij
Kijkduin
Verslag van een
bezoek aan Den Helder
Diorama Michiel de
Ruyter en de
Vierdaagse Zeeslag
Kaart van Zeeland in
de tijd van De Ruyter
Kopieerblad: slag bij
Kijkduin-trefbal
Reproductie van het
schilderij door Willem van de
Velde de jongere,
geschilderd in 1687, uit de
collectie van het Nederlands
Scheepvaartmuseum. In het
midden zien we het schip de
Gouden Leeuw, onder
commando van Cornelis
Tromp.
Een fragment uit de
levensbeschrijving van
Michiel de Ruyter. Aan de
ene kant de oude tekst, aan
de andere kant de moderne
vertaling.
Michiel de Ruyter en de prins
van Oranje bezochten Den
Helder in mei 1666 Aan de
ene kant de oude tekst, aan
de andere kant de moderne
vertaling.
Een diorama om zelf te
maken van Teleac/Not
Een poster die gemaakt is
voor het herdenkingsjaar
2007. Je ziet de Zeeuwse
eilanden in de zeventiende
eeuw, met daaromheen
informatie over Michiel de
Ruyter en afbeeldingen van
marineschepen die naar de
zeeheld zijn genoemd.
Kopieerblad met de
spelregels van dit door Eric
van de Veeken verzonnen
spel.
Teken of schilder het
schilderij (of een deel
daarvan) na.
Laat leerlingen de oude
tekst lezen. Begrijpen ze
wat er staat? Staan er
vreemde woorden in?
Lees het verslag in oud-
Nederlands voor, terwijl de
leerlingen de moderne
versie meelezen. Wat valt
op aan hoe de prins met
het gewone volk omgaat?
Er zitten twee diorama’s in
de kist: die mogen gebruikt
worden. Meer exemplaren
zijn te bestellen via
www.schooltv.nl
Laat de kaart zien. Kunnen
leerlingen raden naar welk
deel van Nederland ze
kijken?
Speel het spel in de
gymzaal of buiten met
leerlingen van groep x en
hoger.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
10

3. Zó Zó za zat za t he het he
t in de tijd tijd van Mi Michiel Mi
chiel de Ruy Ruyter Ruy
ter ter. ter
Achtergrondinformatie Achtergrondinformatie voor de leerkracht
Landschap Landschap: Landschap : Betrekkelijke Betrekkelijke veiligheid en nieuw land
Aan het begin van de 17 de eeuw is er gedeeltelijk een dijk om het
eiland Huisduinen gelegd. Het eiland ligt verder achter een
duinenrij. De zee is nog wel altijd een bedreiging, want de dijken zijn
van eenvoudige makelij. Zij worden van zeeslib en vette klei
gemaakt met daaroverheen een laag wierzoden van ongeveer zeven
cm. dik. Voor deze dijk wordt dan een houten zeewering
aangebracht, zoals bij Hondsbos. Die bestaat uit een rij zware
houten palen met daar tussen lichtere palen en stenen, terwijl aan
de zeezijde de zware palen verbonden worden door zware houten
delen die de zee opvangen.
Zware overstromingen komen in de 17 de eeuw vrijwel niet meer
voor. En doordat er in Holland geen oorlog meer wordt gevoerd, is
het onderhoud van de dijken sterk verbeterd vergeleken met de
16 de eeuw. Door deze betrekkelijke rust kan achter de zanddijk
tussen Huisduinen en Ooghduinen het duinlandschap zich
herstellen. Er ontstaan schorren die nog zelden onder water lopen.
Verschillende duineilandjes worden zo aan elkaar verbonden.
Texel, Huisduinen en de Zijperpolder in het begin van de 17 de eeuw
Duinlandschap waar de zee nog vrij
spel heeft.
In het uiterste noorden ontstaat wel een
probleem. De belangrijkste stroomgeul in
Het Marsdiep, die in de 16 de eeuw langs
de zuidkust van Texel loopt, komt
zuidelijker te liggen. De duinen gaan
hierdoor in het noordwesten van
Huisduinen afkalven en in het
noordoosten bij het Wad moet een deel
van de polder worden prijsgeven. Dit heeft
tot gevolg dat langs Het Marsdiep een
nieuwe verdediging tegen de zee
gebouwd moet worden, die de afkalving
van de kust moet tegengaan. Deze komt
in de jaren zestig van de 17 de eeuw tot
stand.
De inwoners van de Kop van Noord-
Holland geven in de 17 de eeuw uiteindelijk
maar kleine stukjes land aan de zee prijs
en de 16 de eeuwse inpolderingen van
Lemaire en de Zijpe worden behouden. In
de 17 de eeuw krijgen de bewoners de
beschikking over nieuw land. Het nieuwe
bedijkte land bestaat vaak uit lichte
zeeklei waar, in tegenstelling tot het
duingebied, landbouw mogelijk is. Het
landbouwgebied wordt daardoor in de
17 de eeuw flink uitgebreid.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
11

Wonen
Wonen
De bewoners van Huisduinen moeten door een agressieve zee en duinverstuivingen hun dorp langzaam
naar het oosten verplaatsen. Daar bouwen zij hun nieuwe woningen. Voor onze begrippen zijn het nog
steeds armoedige huisjes met bijgebouwtjes, zoals een hutje met een gemak (toilet) en daaronder een
beerput voor de dagelijkse behoeften, een rookhok en een schuurtje voor visgerei. Maar doordat de huizen
verder van de dreigende zee liggen, besteden de bewoners meer aandacht aan duurzaamheid en comfort.
Ze vervangen houten wanden door stenen muren, en bouwen boven de woonkamer en keuken soms een
paar lage zolderkamertjes. Het worden dus echte huisjes met een begane grond en een zolderverdieping.
In de loop van de 17 de eeuw gaan de huizen en de inrichting steeds meer van elkaar verschillen, doordat de
maatschappelijke verschillen groter worden. Er komen rijkere groepen: de schippers die op de Oostzee
varen. Isaac Le Maire woont in een boerderij die zo groot is dat hij op een aantal landkaarten werd
aangegeven. In de Zijperpolder worden de eerste stolpboerderijen gebouwd. Hier wonen rijke pachtboeren
met inwonend personeel.
Deze rijke mensen hebben geld voor een mooi interieur in
hun grote huizen. Voor de arme vissers en kleine boertjes is
dat niet weggelegd. Als verwarming van het huis en om te
koken dient in de arme vissershuisjes nog steeds de haard
in de keuken, waar spitten, haardijzers en andere
attributen bij liggen om de pannen boven het open vuur te
hangen. In de huizen van de rijke boeren en de
middenstand wordt een schoorsteen gebouwd, waardoor
meerdere kamers verwarmd kunnen worden. Kookspullen
en eetgerei zijn bij de arme gezinnen nog van hout. De rijke
boeren in hun stolpboerderijen eten in het begin van de
eeuw nog met tinnen eetgerei, maar al snel komen er zelfs
zilveren lepels, messen en kannetjes op tafel. In de tweede
helft van de 17 de eeuw eten ook gezinnen van stuurlieden
en schippers met tinnen eetgerei. Drinken doet men over
het algemeen nog uit aardewerken kannen en kroezen.
Huis en erf van een vissersgezin
De inrichting blijft bij de arme vissers- en zeemansgezinnen nog lang onveranderd. In de keuken gebruiken
ze een paar planken op schragen als tafel, maar na het eten zetten ze die aan de kant zodat er ruimte is
voor een spinnewiel. De gezinnen die rijk genoeg zijn om kleding te kopen, en die dus niet meer zelf hoeven
te spinnen, richten de keuken in met een vaste tafel.
Slapen doet men nog steeds in bedsteden. De armste vissers en zeelieden slapen op stro, terwijl de iets
beter rijkere mensen, zoals stuurlieden met een eigen schuit, schippers op de handelsvaart en de nieuwe
categorie rijke boeren, matrassen gaan kopen.
Op het moment dat de armste gezinnen hun bezittingen nog in kisten en zitbanken bewaren, gaan rijke
gezinnen hun spullen in kasten bergen. De rijke Isaac Le Maire zal de eerste zijn geweest die pronkkasten
en linnenkasten aanschafte. De pachtboeren die in de Zijperpolder wonen, volgen zijn voorbeeld. Tegen het
einde van de 17 de eeuw zijn deze meubels ook doorgedrongen binnen de interieurs van de middengroepen.
Schilderijen en spiegels zijn ook uitingen van welstand. De arme gezinnen hebben soms een klein
schilderijtje aan de muur hangen, terwijl de rijke boeren zich meer en kwalitatief betere schilderijen kunnen
veroorloven. Spiegels zijn voor de rijken. Aan het formaat van de spiegel en de decoratie van de lijst kun je
zien hoe rijk de eigenaar is. Spiegels worden snel gewoner. Aan het eind van de eeuw hebben ook sommige
arme gezinnen een kleine spiegel aan de muur.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
12

Bewoners
Bewoners
Voor heel West-Friesland plus de eilanden Oghe,
Huisduinen, Wieringen, Texel en Vlieland kan voor
het jaar 1622 een redelijk precieze schatting van
de bevolking worden gedaan: in totaal wonen er
109.900 mensen. Voor de eilanden Oghe,
Huisduinen en Wieringen wordt de bevolking in
1622 tussen de 5000 en 7000 personen geschat.
Kort na 1622, vermoedelijk in de jaren veertig van
de 17 de eeuw, neemt de bevolking in de kop van
Noord-Holland af, tot 4500 à 6000 inwoners rond
1700.
Oorzaken voor de bevolkingsafname zijn vooral de
trek naar de Amsterdam en het heersen van
ziekten. Economische oorzaken zijn voor dit gebied
niet direct aan te wijzen. Er zijn geen
hongersnoden bekend waarbij de bevolking
massaal sterft. Wat de trek naar de stad betreft, in
Amsterdam heeft de bevolking de hele 17 de eeuw met een sterfteoverschot te maken. Bovendien
monsteren hier veel mannen bij de VOC aan en deze keren vaak nooit meer terug uit Azië. Mensen van het
platteland waren in de stad dus altijd welkom.
In de 17 de eeuw heersen er veel ziekten op het platteland. In 1605 wordt gemeld dat in Egmond,
Huisduinen, Schagen, Wieringen en Helder Buurt 1 al vier jaar de pest heerst. In de nazomer van 1624
breekt een heuse pestepidemie in Noord-Holland uit, in Amsterdam springen de pestlijders uit wanhoop in
het water. In 1635 en 1655 is er opnieuw sprake van pestepidemieën. Als in het derde kwart van de 17 de
eeuw de pest eindelijk afneemt, steekt een nieuwe ziekte de kop op: de pokken. Bovendien komt de
malariamug het land in, die zich in het stilstaande brakke water achter de dijken prima thuis voelt. Het gaat
weliswaar om de niet dodelijke variant van malaria, maar de ziekte (met hoge koortsen) ondermijnt de
gezondheid zodanig dat het toch veel levens kostte.
Terwijl de bevolking in de omringende plaatsen dus afneemt, gaat het met Helder Buurt juist andersom.
Hoewel het in 1600 een nog niet op de kaarten aangegeven vlek was waar wat vissers in hutten woonden
die hun netten drogen op het strand, is het aan het eind van de 17 de eeuw uitgegroeid tot een echt dorp.
Het trekt zeelieden van op de rede liggende schepen aan, en het is ook de plek waar reders uit Amsterdam
regelmatig verblijven als er handelsvloten vertrekken of aankomen. Er is in ieder geval voldoende volk om
een herberg uit te baten.
Voedsel
Voedsel
Visser en vissersvrouw in de jaren dertig van de 17 de
eeuw
De bewoners van Huisduinen en Helder Buurt hebben de beschikking over twee polders om voedsel te
verbouwen: de Nieuwlandse polder en de Zijperpolder. In de Zijperpolder wordt echter vooral voor de markt
geproduceerd en niet voor de directe omgeving. De opbrengst van deze polder bestaat vooral uit granen en
grondstoffen als vlas (voor linnen) en hennep (voor touw). De kustvisserij loopt terug, maar vis is er nog
voldoende en overschotten worden nog steeds in de grote steden verkocht. Vlees, vooral schapenvlees en
vlees van gestroopt klein wild, is ook nog steeds voorhanden. Wijn en zwaar bier zijn, in tegenstelling tot de
16 de eeuw, met de komst van een herberg in Helder Buurt makkelijker te krijgen. Koffie en thee worden nog
niet gedronken. Oosterse specerijen, zoals peper en kaneel, en een luxe drank als wijn komen alleen bij de
rijke boeren en schippers op tafel.
In de 17 de eeuw wordt de afhankelijkheid van de markt in de stad steeds groter. De inwoners van
Huisduinen kopen daar nu vaker producten als boter, kaas, verse vruchten en granen. Ze halen er ook zout,
een belangrijk product dat nodig is voor het conserveren van voedingsmiddelen. Door de afhankelijkheid
van de stedelijke markt hebben de inwoners van Huisduinen ook meer contant geld nodig. Nog steeds
1 Den Helder werd in de 16 de en 17 de eeuw ‘Helder Buurt’ of ‘de Heldere Buyrt’ genoemd. De naam Den Helder
ontstond pas later.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
13

engen de vissers van Huisduinen hun overschot aan vis naar de visafslag en ontvangen hiervoor geld. De
overschotten worden echter kleiner, zodat er andere inkomstenbronnen moeten komen. Die komen
bijvoorbeeld uit landarbeid, dijkbouw en de handelsvaart, maar ook door verkoop van producten aan de
deur, en de verkoop van producten aan schepen op de Rede.
In Schagen ontwikkelt zich een botermarkt voor consumptie in de eigen streek. Alkmaar heeft halverwege
de 17 de eeuw al een belangrijke graanmarkt, de zaadmarkt genoemd. In de tweede helft van deze eeuw is
er in Alkmaar op zaterdag een speciale markt voor gerst van de geestgronden ten zuiden van Bergen. In de
tweede helft van de 17 de eeuw moet ook de kaasmarkt zijn ontstaan.
Een gevolg van de afhankelijkheid van de stedelijke markt is ook dat er een detailhandel ontstaat. In de
16 de eeuw zijn het nog veelal de vrouwen van de producenten, denk aan de vissersvrouwen, die hun waren
uitventen. Nu zijn het echter tussenhandelaars, die in de steden op de markt voedingsmiddelen van de
boeren (productenten) kopen, en deze thuis in Huisduinen en Helder Buurt aan hun klanten (consumenten)
verkopen. Dat doen ze door huis-aan-huis te gaan met hun koopwaar, want kruidenierswinkels bestonden
nog niet. Alleen bakkers hadden een eigen winkel aan huis.
Nog steeds is de bevolking van Huisduinen en Helder Buurt erg afhankelijk van de seizoenen.
Hongersnoden komen niet meer voor, maar door eenzijdige voeding in de winter en het vroege voorjaar
lijden de armste inwoners nog regelmatig aan vitaminetekorten. Veel van hen hebben in het voorjaar nog
steeds last van scheurbuikachtige verschijnselen, zoals bloeduitstortingen, rottend tandvlees en verzwakte
botten.
Werken Werken
Werken
Een groot deel van de bevolking van Huisduinen werkt van
november tot eind mei als kustvisser. In de zomermaanden
monsteren velen aan bij de haringvloot, of ze werken aan het
versterken of bouwen van zeedijken. In de duinen zetten ze
strikken voor hazen en konijnen, en netten voor het vangen
van vogels. Vrijwel alle inwoners gaan na een storm het
strand op om te jutten. Haast altijd ligt er hout om de haard
brandend te houden, en soms vinden ze ook nog iets
waardevols – lading van een gezonken schip bijvoorbeeld.
In de loop van de 17 de eeuw loopt de kustvisserij terug,
waarschijnlijk doordat er minder vis is, en doordat de
Duinkerker kapers de zee onveilig maken. Stuurlieden met
eigen vissersschuiten kiezen nu voor garnalenvisserij en de
schelpenvangst. De schelpen zijn bestemd voor de
kalkbranderijen en het verharden van de wegen. Wie niet
langer werk vindt op een vissersschuit, verhuurt zichzelf als
landarbeider in de Zijperpolder en andere polders. In de jaren
zestig van de 17 de eeuw neemt het werk aan de dijken toe.
Door een gewijzigde stroming die de kust afkalft, moet aan de
noordzijde van
Huisduinen een dijk
gebouwd worden.
Het drukkere scheepvaartverkeer
zorgt voor voldoende gasten in de
herberg.
Een visser met zijn visgerei.
Maar sommige stuurlieden wagen de sprong om voor handel op de
Oostzee te gaan varen. Vissers zonder eigen schuit monsteren ook
vaker op de handelsvloot aan. De armste bewoners en de grootste
belhamels gaan in dienst bij de VOC of de WIC.
Het veranderen van de stroming heeft tot gevolg dat de schepen een
zuidelijker route in het Marsdiep kunnen nemen. De rede komt
hierdoor dichter bij Helder Buurt te liggen. De bewoners van deze
buurt kunnen nu net als die van Texel aan het eind van de 16 de eeuw
voordeel halen uit de schepen op de rede. Als nevenactiviteit brengen
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
14

de bewoners de zeelieden met hun bootjes van hun schip naar de kust en terug. In de tweede helft van de
17 de eeuw vestigen zich achter de duintjes en de dijk langs het Marsdiep de eerste middenstanders. Zij
profiteren met hun handel van het drukker wordende scheepvaartverkeer. Zo ontving Pieter Rensz. al in de
tweede helft van de 17 de eeuw gasten en scheepsvolk in zijn herberg.
Organisatie Organisatie van van de de samenleving
samenleving
Tot aan het einde van de 16 de eeuw wordt het dorpsleven vooral georganiseerd via familiebanden met een
betrekkelijk gelijkwaardig karakter. Het regeringscentrum in Den Haag is ver weg, maar tijdens de
Tachtigjarige Oorlog komt er een nieuwe regering in Den Haag met nieuwe ambtenaren en nieuwe
belastingen. In 1580 stelt de overheid een nieuwe schout aan voor Huisduinen. Schout Dirk Cornelis
Vroulant woont onder de inwoners van Huisduinen en heeft land in de polder ‘’t Nieuwe Land’. Hij heeft de
leiding over de schepenen [dorpsbestuurders] van het dorp. Omstreeks 1600 heeft hij de verantwoording
voor en het toezicht op vrijwel alle openbare functies. De notabelen van het dorp nemen deze functies waar
en controleren onder het toeziend oog van de schout vrijwel alles dat in de dorpsgemeenschap geregeld
moet worden: het baggeren van sloten, het controleren van dijken, rechtspraak, het beheren van financiën
en het innen van belastingen.
Naast een nieuwe schout, komt er aan het eind van de 16 de eeuw nog een verandering. De rijke stedeling
Isaac Le Maire (afkomstig uit Antwerpen, maar in 1585 gevlucht naar Amsterdam) verschijnt op het eiland
Huisduinen. Hij laat ’t Gat, het water tussen het eiland ’t Oghe en Huisduinen, bedijken. Hetzelfde geldt
voor het bedijken van de Zijperpolder. Ook dit wordt met geld van rijke kooplieden uit de stad gedaan. Voor
de dorpelingen levert dit nieuw werk op, en dat komt goed uit nu visserij wegkwijnt. Het bedijken en in
cultuur brengen van de polders is echter wel anders georganiseerd dan het werken in de visserij. Zijn de
dorpelingen als vissers nog mede-eigenaars van de productiemiddelen (lijnen en netten), nu zijn zij slechts
loonarbeiders. Hetzelfde geldt voor de dorpelingen die als matroos of onderofficier in de Europese
handelsvaart gaan werken of bij de WIC, de VOC of bij de oorlogsvloot aanmonsteren. Vrouwen uit
vissersgezinnen gaan nu voor loon soms als dienstmeid op een boerderij werken. Voor het bezetten van de
openbare functies heeft dit ook zijn gevolgen. Zij worden bekleed door de notabelen van het dorp.
Voorheen zullen dat bijvoorbeeld de vissers met een eigen schuit zijn geweest. In de 17 de eeuw echter
worden de openbare functies steeds vaker ingevuld door grote pachtboeren uit de polders, schippers in de
handelsvaart en dorpelingen die zich met detailhandel bezig houden. Dezelfde mensen bezetten ook
kerkelijke functies. Zij zitten in de kerkenraad en zijn de weesmeesters, die de belangen van minderjarige
wezen behartigen.
Vervoer
Vervoer
De inpoldering van de Zijperpolder zorgt voor belangrijke verandering in het wegennet in de Noordkop. Op
de ringdijk rond deze polder en langs de afwateringssloten komen nieuwe wegen, zodat de bewoners van
Huisduinen en Callantsoog te voet of te paard naar Schagen, Alkmaar en andere plaatsen binnen de West-
Friese omringdijk kunnen gaan. Bij zware en aanhoudende regen veranderen deze slechte wegen in
modderpoelen, waar de karren tot hun assen in weg kunnen zakken, dus heel groot is de verbetering niet.
Vervoer per water is nog steeds het snelst en betrouwbaarst.
Door de aanleg van trekvaarten verbetert het vervoer. Het gaat vooral om verbindingen tussen steden, dus
voor het platteland betekent het weinig. Het dichtstbijzijnde opstappunt voor de bewoners van Huisduinen
en Callantsoog is iets ten westen van Schagen aan het zuidelijk deel van de ringdijk rond de Zijperpolder.
In de 17 de eeuw ontstaat in het uiterste noorden in en rond Huisduinen en de zich ontwikkelende Helderse
Buurt steeds meer wegen paden. Op het oude land van Huisduinen lopen in de jaren zestig van de 17 de
eeuw vijf doorgaande wegen. Op het oude land buiten de dijken [de kooch] lopen drie doorgaande wegen
en nog enkele paadjes. Door de Nieuwlandse polder lopen ook vijf doorgaande wegen. Het gebied wordt
bijna geheel omringd door de Nieuwe Zeedijk die tussen 1662 en 1666 is gelegd en de oude dijk van de
Nieuwlandse Polder.
In het begin van de 17 de eeuw zijn deze wegen nog altijd van zeer slechte kwaliteit, maar in de loop van de
eeuw worden maatregelen genomen om te voorkomen dat karren wegzakken in de drassige
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
15

ondergrond en dat de bewoners die over de weg gaan niet
tot hun enkels in de modder wegzakken. Men brengt op de
drukste wegen een zandlaag aan of verhardt de weg met
schelpen of kolenas.
Met zo’n slechte infrastructuur is het dan ook begrijpelijk
dat zeventiende-eeuwers in feeststemming zijn als het
vriest. Dit geeft ze nog steeds een ongekende mobiliteit. In
januari 1621 rijdt men met paardensleeën van Friesland
op Vlieland, van Vlieland op Texel en van Texel op
Wieringen!
Later in de eeuw schaatst Claes Arisz. Caescooper op 13
januari 1672 met enige andere belanghebbenden van
Koog aan de Zaan naar Helder Buurt om daar een schip
met koolzaad te inspecteren. Het is al tegen de avond als
zij weer naar huis gaan. In de duisternis van de avond
verdwalen zij op het Koegras en dolen daar urenlang rond.
Uiteindelijk weten zij de juiste weg te vinden en komen pas
in de avond van 14 januari weer in Koog aan de Zaan aan.
Marine
Marine
Vervoer over ijs
Tot het eind van de jaren zeventig van de 16 de eeuw vallen de Noordelijke Nederlanden onder het gezag
van de Spaanse koning (het Habsburgse Rijk). De schepen zijn dan ook voor de Habsburgse (Spaanse)
oorlogsvloot bestemd. Dit verandert tijdens de Opstand (de Tachtigjarige Oorlog). De opstandelingen, die
geuzen worden genoemd, gaan met hun eigen schepen de zee op en vormen op deze manier een eigen
oorlogsvloot. Op 20 maart 1571 verschijnen 14 van deze Geuzenschepen in het Vlie waarvan de
bemanning op Texel aan wal gaat. Daarna overvallen de Geuzen Huisduinen. Het dorp wordt niet
geplunderd, doordat een borg van 150 gulden wordt betaald.
Uit de Geuzenvloot ontstaat een nationale oorlogsvloot, die samengesteld is uit de admiraliteiten van
Amsterdam, Rotterdam, Zeeland, Friesland en het Noorderkwartier (het noorden van Holland). In de eerste
helft van 17 de eeuw wordt deze vloot vooral ingezet tegen de Spanjaarden en de Duinkerker kapers. De
schepen voor de vloot worden door de verschillende admiraliteiten gekocht en gebouwd. Daardoor
verschilden deze schepen nogal van elkaar. Ongeveer de helft van de opvarenden komt uit het buitenland.
Voor de admiraliteiten van Amsterdam en het Noorderkwartier is het Marsdiep de uitgang naar de
Noordzee. Op de Rede van Texel wordt de vloot altijd geïnspecteerd en van voedsel en drankvoorraden
voorzien.
Tijdens de Eerste Engelse Zeeoorlog liggen op 6 augustus 1653 onder bevel van Witte de With 27 schepen
in Het Marsdiep voor de kust van Texel klaar om met de Engelse vloot in gevecht te gaan. De rest van de
vloot, 82 schepen, ligt onder leiding van Tromp bij de Zeeuwse kust. Uiteindelijk vindt de zeeslag op 10
augustus voor de kust van Ter Heide bij Den Haag plaats. De Nederlanders verliezen de zeeslag. De vloot
trekt zich daarna terug in het Marsdiep en wacht op nieuwe voedselvoorraden. Hier wordt ze nog eens
getroffen door een novemberstorm en verliest in één nacht elf schepen. Het Zeeuwse admiraalschip
‘Gekroonde Liefde’ loopt in ochtend bij Huisduinen op het strand.
De Nederlanders worden in de Eerste Engelse Zeeoorlog vrijwel altijd verslagen. Dit heeft grote gevolgen
voor de vloot. Het blijkt dat de Engelsen veel sterker zijn. Er is een vloot met allemaal dezelfde schepen
nodig, die op bevel dezelfde manoeuvres in dezelfde snelheid kan uitvoeren. De Engelsen hebben zo’n
vloot, maar de Nederlanders nog niet. Na de Eerste Engelse Zeeoorlog besluiten de admiraliteiten daarom
de gehele vloot te vernieuwen. De tweede en derde Engelse Zeeoorlog in de jaren 1665-1667 en 1672-
1674 verlopen met deze nieuwe vloot een stuk gunstiger. En, soms helpen de weersomstandigheden mee.
Zo gebeurt het dat op 13 juli 1672, op een moment dat de Nederlandse vloot niet op volle sterkte is, een
vloot van 90 Engelse en Franse schepen voor Helder Buurt opduikt. Hun doel is om op de rede van Texel
schepen te kapen en het Marsdiep te blokkeren. De schepen blijven dagenlang voor de kust bij Huisduinen
en Helder Buurt liggen. Ruim een jaar later, op 13 augustus, blokkeren de Engelse schepen opnieuw het
Marsdiep en er dreigt een invasie. Dit keer komt de Nederlandse vloot onder leiding van Michiel de Ruyter
echter op tijd. Bij Kijkduin wordt op 21 augustus 1673 slag geleverd en de vijand verdreven.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
16

Het Het volk volk volk van van Huisduinen Huisduinen en en Michiel Michiel de de Ru Ruyter Ru ter
Michiel Adriaenszoon de Ruyter wordt in 1607 in Vlissingen geboren en leeft een groot deel van zijn leven
in Amsterdam. De gebeurtenis die Michiel de Ruyter voor de Nederlanders onsterfelijk maakt, speelt zich
echter op 21 augustus 1673 voor de ogen van de bewoners van Huisduinen en Helder Buurt af. Vlak voor
de kust bij Kijkduin levert hij als opperbevelhebber over de vloot de beslissende zeeslag tegen de
gemeenschappelijke vloot van Engeland en Frankrijk en weet deze op de vlucht te jagen. Voor de bewoners
is het zien van deze zeeslag bij Kijkduin een enerverende en emotionele ervaring.
Ruim een jaar eerder, in het voorjaar van 1672, verklaren Frankrijk, Engeland en Duitsland de oorlog aan
de Verenigde Nederlanden. In de winter van 1672/73 weten de Fransen al in Holland door te dringen,
maar door het invallen van de dooi en het smelten van het ijs moeten zij zich terugtrekken. De Engelsen
beramen in 1673 een allesbeslissende aanval en een inval vanuit zee. De pas benoemde
opperbevelhebber De Ruyter bewaakt echter met zijn vloot de kust.
In Huisduinen en omgeving blijven deze ontwikkelingen niet onopgemerkt. De bewoners voelen de oorlog
dichterbij komen. Zij zien dat de kustverdediging wordt opgezet. Schansen worden hersteld en die bij het
Nieuwe Diep wordt zelfs geheel vervangen. In de duinen worden seinposten geïnstalleerd. Bij gevaar van
vreemde schepen voor de kust moeten de bewakers overdag de korf ophalen en ‘s nachts de vuurbakens
aansteken. Tonnen en zeebakens worden uit het Marsdiep verwijderd, zodat vreemde schepen zullen
verdwalen tussen de zandbanken. In de omgeving wordt ook een cavalerie (legereenheid met paarden) in
gereedheid gebracht. Half juli moeten de boeren uit de omgeving zich met een paard op het Koegras
melden en worden daar in compagnieën verdeeld en getraind in het cavalerie rijden.
In juli dringen geruchten door dat de Frans-Engelse vloot inderdaad voor de kust verschijnt.
Opperbevelhebber De Ruijter levert een zeeslag met ze voor de Zeeuws-Vlaamse kust. Daarna vaart de
vijandelijke vloot de Noordzee op, maar duikt begin augustus een stuk noordelijker weer voor de kust op.
Scheveningen en Wijk aan Zee worden beschoten. De Ruyter blijft met zijn vloot voor de Maasmonding
liggen. Dit is de meest strategische plek om een inval via de Maas en Rijndelta te voorkomen. De vijandige
vloot verschijnt echter voor het Marsdiep, vlak voor de kust van Huisduinen. De Ruyter krijgt opdracht om
op een beslissende slag aan te sturen, maar moet door tegenwind bij Petten, buiten het zicht van de
tegenstander en de bewoners van Huisduinen, voor anker gaan. De bewoners maken angstige momenten
door. Dagenlang ligt de vijandige vloot voor hun kust.
In de nacht van 20 op 21 augustus zitten de wachters bij hun seinvuren. Bij het eerste gloren van de
ochtend menen ze schepen te zien, heel dicht onder de kust. Maar al snel is hun opluchting groot: het zijn
schepen van de vloot van Michiel de Ruyter. ‘s Nachts heeft hij kans gezien zijn schepen tussen de kust en
de vijandelijke vloot te plaatsen. Om negen uur ‘s ochtends brandt de strijd los en duurt met een kleine
tussenpoos tot zeven uur ’s avonds. Vanaf de duinen ziet de bevolking Cornelis Tromp tegen de Engelse
vijandige vloot strijden. Meer in het zuiden vecht admiraal Banckert met de Franse vijandige vloot. Daar
tussenin levert De Ruyter slag tegen de Engelse hoofdmacht. Op de duintoppen van Huisduinen zien de
bewoners vooral de slag van Cornelis Tromp. Ze zien dat het vlaggenschip van Tromp sneller vuurt en de
strijd niet ongunstig verloopt, maar in de verte merken de Huisduiners nieuwe vijandige schepen op. Dit
blijkt de vijandige hoofdmacht te zijn. Op het Duin kunnen de bewoners slecht werkloos toezien. Wanhopig
en emotioneel vragen zij de aanwezige predikant Salomon van Till om hen voor te gaan in een gebed om de
strijd te ondersteunen. En, op het kritieke moment verschijnt daar admiraal De Ruyter. De zeeslag bij
Kijkduin wordt gewonnen en het land blijft gevrijwaard van een invasie.
© Herman Ketting, 2007
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
17

4. Meer Meer informatie
informatie
Wil je meer weten over het leven aan boord in de zeventiende eeuw of de slag bij Kijkduin lees dan een van
de boeken uit de kist.
Of surf naar de volgende websites:
Michiel de Ruyter
http://www.michielderuyter.com/
Slag bij Kijkduin
http://nl.wikipedia.org/wiki/Slag_bij_Kijkduin
Leven aan boord
http://mediatheek.thinkquest.nl/~jra511/aanboord.html
Marinemuseum
http://www.marine.nl/historie/marinemuseum/
Schooltv, inclusief filmpje over Michiel de Ruyter
http://www.schooltv.nl/vroegerenzo/pagina.jsp?nr=vz_werkstuk&wsnr=1328846
Webquest over Michiel de Ruyter
http://www.bc-enschede.nl/webquest/webquests/Bestevaer/home.htm
5. 5. Bezoek Bezoek bij bij deze deze tijdvakkist
tijdvakkist
Marinemuseum
Marinemuseum
Hoofdgracht 3
1781 AA Den Helder
T 0223 657534
E info@marinemuseum.nl
W www.marinemuseum.nl
In het Marinemuseum in Den Helder wordt de geschiedenis van de marine in beeld gebracht. Voorname
onderdelen van het museum zijn de onderzeeboot 'Tonijn', het ramschip 'Schorpioen' en de mijnenveger
'Abraham Crijnssen' die ook voor het publiek zijn geopend. De nieuwe tentoonstelling ‘Schip en werf’ laat de
ontwikkeling en de geschiedenis van de rijkswerf zien.
Voor meer informatie zie: www.erfgoedalacartedenhelder.nl/erfgoedgids
Andere Andere musea musea mmet
m et informatie informatie over het het tijdvak rregenten
r
egenten en vorsten (1600 (1600-1700)
(1600 1700) 1700): 1700)
Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam, www.scheepvaartmuseum.nl (weer open in 2010)
Maritiem & Juttersmuseum, Texel, http://www.texelsmaritiem.nl
Maritiem Museum, Rotterdam, www.maritiemmuseum.nl
Bataviawerf, Lelystad, www.bataviawerf.nl
Zeeuws Maritiem Muzeeum, Vlissingen, www.muzeeum.nl
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
18

Kopieerbladen
Kopieerbladen
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
19

Kleurplaat: Kleurplaat: oorlo oorlogsschip
oorlo
gsschip
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
20

Recept: Recept: scheepsbeschuit
Dit heb je nodig
• vier kopjes bloem
• 1 kopje water (of iets meer)
• een theelepeltje zout
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
Zo maak je het
1. Kneed in een kom de ingrediënten tot een stevig deeg. Gebruik wat meer water
als dat nodig is.
2. Rol het deeg uit op een vlakke ondergrond waar je een beetje bloem op gestrooid
hebt (anders blijft het deeg aan de ondergrond plakken). Je kunt het deeg uitrollen
met een deegroller of een glazen fles. Je kunt het ook met je handen uit elkaar
duwen of platslaan. De deegplak moet ongeveer een halve centimeter dik zijn.
3. Snij het deeg in vierkantjes van ongeveer 7 x 7 cm. Leg ze op een bakblik en prik
er met een vork gaatjes in.
4. Zet het bakblik in een hete oven (220 graden).
5. Als de beschuiten lichtbruin zijn, zijn ze klaar. Dat duurt ongeveer 45 minuten,
maar hoe dikker de beschuiten, hoe langer het duurt. Je kunt ze testen door erop
te tikken met een vork: klinkt de beschuit hol, dan is hij klaar. Klinkt hij dof, dan
moet hij nog even in de oven.
6. Laat ze daarna afkoelen.
7. Je zult merken dat de beschuiten keihard zijn. Ze zijn daardoor lang houdbaar. Je
kunt ze pas eten als je ze weekt in soep of thee.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
21

Recept: Recept: gedroogde appeltjes
Dit heb je nodig
• kistje/kratje
• appels
• appelboor
• schilmesje/dunschiller
• touwtje
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
Zo maak je het
1. Bewaar de appels naast elkaar in een kistje of kratje tot ze zacht, maar nog niet
rimpelig zijn. Dat kan ongeveer een week duren.
2. Steek de klokhuizen uit de appels met de appelboor. Snijd de appels in gelijke
plakken. Haal een touwtje door de appels en hang ze op een tochtige, droge (niet
zonnige) plek. Zorg dat de appelschijfjes niet tegen elkaar aan plakken, anders
drogen ze niet goed.
3. Controleer elke dag of de plakjes droog zijn. Druk daartoe het vruchtvlees tussen
twee vingers in. Wanneer de plakjes geen vocht meer verliezen zijn ze droog
genoeg. Bewaar ze in een trommeltje tot je ze gebruikt.
4. Van gedroogde appeltjes kun je bijvoorbeeld appelmoes maken. Laat ze een paar
uur in een laagje water weken, en kook ze daarna met een schepje suiker tot ze
zacht zijn. Prak ze tot moes en je appelmoes is klaar.
Het recept voor gedroogde appels komt uit het boek Koken met Piet Heyn door Janny van der Lee.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
22

Slag Slag bij bij Kijkduin Kijkduin-trefbal
Kijkduin trefbal
Dit heb je nodig
• 3 kleuren lintjes: rood, geel, blauw
• 3 foamballen, liefst in drie verschillende kleuren
Kopieerbl Kopieerblad
Kopieerbl ad Leven aan boord en oorlog op zee
Voorbereiding
Verdeel de groep in tweeën. De ene helft zijn de Nederlanders, zij zijn de grootste partij
(met blauwe lintjes) De andere helft verdeel je in 2 partijen: de Engelsen en de Fransen,
met ieder een eigen kleur (rood en geel). Zij staan op het andere speelveld. Elke partij
krijgt één bal.
Zo speel je het
Het is 1673. De vijandige Engelse en Franse vloten
liggen voor de kust van Huisduinen, maar daar
komt de Nederlandse vloot met Michiel de Ruyter.
Een groot gevecht op zee ontstaat. De Engelsen en
de Fransen (de rode en gele lintjes) en de
Nederlanders (blauwe lintjes) vallen aan.
De Fransen en de Engelsen moeten het helemaal
alleen doen, wanneer zij elkaar raken dan zinkt het
schip en is de speler dus af. Overspelen van rood
naar geel kan dus niet!
Wanneer een schip zijn kanonnen afschiet, ligt het
stil, anders kun je niet mikken. Lopen met de bal
kan dus niet!
Een kanonskogel ontwijken kan ook niet! Afweren
heeft dus geen zin. Alleen je hoofd is vrij.
Je bent af als je geraakt bent door een vijandige kogel, en als je loopt met de bal (de
kogel). Rood en geel zijn bovendien af als zij elkaar de bal toespelen. Het spel eindigt als
de laatste speler afgegooid wordt.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
23

Wat Wat gaan gaan gaan we we doen doen met met de de de dronken dronken zeeman?
zeeman?
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
Dit bekende zeemanslied is een vraag- en antwoordspel tussen een groep matrozen en de kapitein.
Hieronder vind je de tekst van het lied verpakt in een verhaal over de dronken zeeman.
Dit heb je nodig
• Eventueel begeleidingsinstrumenten, bijvoorbeeld een tamboerijn of trom (zie Tijdvakkist)
• De tekst van het lied op papier of op het bord
Zo gaat het lied
Er was eens een matroos op een grote zeilboot. Die matroos heeft een lange reis gemaakt. Hij is blij dat hij
terug is en viert de hele avond feest. Maar: hij drinkt een beetje te veel bier. Dus brengen zijn vrienden hem
terug naar het schip. Daar staat de kapitein hen op te wachten. En hij vraagt:
Wat gaan we doen met de dronken zeeman (3x)
Als de zon komt kijken?
De vrienden kijken om zich heen. Achter het grote schip hangt de sloep. Dat is een kleine roeiboot. En ze
antwoorden:
Leg hem in de sloep totdat hij staan kan (3x)
Als de zon komt kijken!
Ja, maar ..., zegt de kapitein. Morgen moeten we vroeg opstaan. We gaan weer op reis. Hoe krijgen we hem
dan op tijd wakker?
Gooi een emmer water op de zeemanskater (3x)
Als de zon komt kijken!
En dan? vraagt de kapitein.
Hang hem aan de lijn in de wind te drogen (3x)
Als de zon komt kijken!
Dat vindt de kapitein een grappig idee. Hij helpt de vrienden mee en ondertussen zingen ze samen:
Dat gaan we doen met de dronken zeeman (3x)
als de zon komt kijken!
Dit liedje horen de andere matrozen op het schip. Ze vinden het erg leuk. Dus de volgende dag zingen ze
het liedje, terwijl ze de zeilen hijsen. En ze merken dat het liedje hen daarbij helpt. Want je moet allemaal
tegelijk aan het touw trekken. En dat gaat goed als je het liedje zingt. Probeer maar mee te doen!
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
24

Scheepje cheepje cheepje-in cheepje in in-een in een een-fles een fles
Dit heb je nodig
• plastic flesje
• oude tijdschriften en gekleurd
papier
• kurk of walnoot
• Cocktailprikkers
• Dunne draadjes
• Klein zaagje of scherp mesje
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
Zo maak je het
1. Vraag een volwassene om je te helpen met snijden en zagen
2. Snijd en knip een opening in een plastic flesje of snijd de hals er af.
3. Scheur en plak een panorama van bijvoorbeeld tijdschriftfoto’s en gekleurd
papier.
4. Scheur het panorama aan de halszijde een keer voor de pasvorm.
5. Maak scheepjes van halve kurken of walnoten. Maak zeiltjes en vlaggen van
papier, masten van cocktailprikkers.
6. Staand model: zet het schip op een prop papier. Plaats de hals terug en werk de
snede weg onder een reepje papier. Lijm draadjes met papieren meeuwen aan de
hals.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
25

Spreekwoorden Spreekwoorden en en gezegden gezegden (1)
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
Iemand afschepen Iemand onverrichter zake wegsturen
Alle hens aan dek Iedereen moet direct meehelpen
Het anker lichten Vertrekken
Hij is van zijn anker geslagen Hij is niet goed wijs
Zijn anker ergens laten vallen Zich ergens vestigen
Hij heeft averij geleden Hij heeft schade geleden
Bakzeil halen Terugkrabbelen, zijn woorden intrekken
Het over een andere boeg gooien Een andere wending aan het gesprek
geven door over een ander onderwerp
te beginnen of door van toon te
veranderen
Voor de boeg hebben Nog te doen hebben
Een kop als een boei krijgen Hevig blozen
Daar moet je mij niet mee aan boord komen Daar moet je mij niet mee lastig vallen
De boot afhouden Zich aan zijn verplichtingen onttrekken,
een ontwijkend antwoord geven
De boot is aan Nu zijn de poppen aan het dansen
Het getij mee hebben Onder gunstige omstandigheden
werken
Naar de haaien gaan Verloren gaan
Daar is geen haven mee te bezeilen Met hem is niet te praten
Er zijn kapers op de kust Er zijn mededingers
Hij is de koers kwijt Hij weet niet meer wat hij moet doen
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
26

Spreekwoorden Spreekwoorden en en gezegden gezegden (2)
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
De kont tegen de krib gooien Dwars liggen (Kont: achterkant van een
schip, tegen een strekdam (krib) zetten
in een rivier en daardoor niet verder
kunnen, maar ook de rest blokkeren
Iemand de loef afsteken Iemand overtreffen
Dat is geen man overboord Dat is zo erg niet
Een oogje in het zeil houden Iets of iemand in de gaten houden
Overstag gaan Een andere mening dan eerst
aanhangen, toegeven
Voor Pampus liggen Bewusteloos zijn, of stomdronken
(Pampus is een zandbank voor
Amsterdam)
Pompen of verzuipen Gezegd wanneer men alles moet doen
om te trachten de zaak te redden
Poolshoogte nemen Zich op de hoogte stellen van een zaak
of toestand (poolshoogte = hoogte van
de poolster boven de horizon; wordt
genomen om de positie van het schip te
bepalen)
Met moet roeien met de riemen die men heeft Men moet zich zo goed mogelijk
behelpen
Driemaal is scheepsrecht Zegswijze waarmee men een tweede
herhaling bespot of rechtvaardigt
Een schot voor de boeg Een waarschuwing
Dat loopt de spuigaten uit Dat wordt te erg, dat gaat te ver
De beste stuurlui staan aan wal Buitenstaanders weten het altijd beter
Dat is als een vlag op een modderschuit Iets moois bij iets lelijks, iets wat er
helemaal niet bij past
Alle zeilen bijzetten Alle krachten gebruiken
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
27

Maak Maak een een kompas kompas (1)
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
Een kompas was onmisbaar op zee. Je kunt er makkelijk zelf een maken met de
onderstaande beschrijving.
Dit heb je nodig
• Een dikke stopnaald
• een magneet
• papier, dun karton en schaar
• (kleur)potloden, stiften of verf
• Een kurk
• Een bakje water
Zo maak je het
1. Kopieer de kompasroos (volgende pagina) en plak hem op dun karton.
2. Kleur of verf de kompasroos. Kleur de punt die naar het noorden moet wijzen geel
of goud.
3. Magnetiseer de stopnaald met behulp van de magneet. Dat doe je door met de
magneet 15 tot 20 keer in één richting over de naald te strijken, van het oog naar
de punt. Til de magneet telkens hoog op als je teruggaat naar het beginpunt,
anders maak je magnetische lading weer ongedaan.
4. Test de naald door hem door de kurk te steken en in het bakje water te laten
drijven. Onthoud met welke kant (punt of oog) hij naar het noorden wijst. Haal de
naald weer uit de kurk.
5. Snij de kurk in de lengte in twee stukken. Plak deze stukken aan de onderkant
van de kompasroos. Plak de naald precies in het midden onder de kompasroos,
met dat deel dat net naar het noorden wees (punt of oog) naar de kant van de
kaart waar je de kompaspunt geel of goud hebt gekleurd.
6. Leg je kompas met de kurken naar beneden in het bakje water. Je kompas is
klaar.
7. Als je na een poosje merkt dat je kompas niet meer zo nauwkeurig is, laad de
naald dan weer op met behulp van de magneet.
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
28

Maak Maak een een kompas kompas (2)
Kopieerblad Kopieerblad Leven aan boord en oorlog op zee
Erfgoed a la Carte Den Helder
Handleiding deel 2. Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 5 Leven aan boord en oorlog op zee.
29