Herinneringskoekjes bakken leeftijd 4 tot 7 jaar - Zinmaken

Herinneringskoekjes Herinneringskoekjes bakken
bakken
20 20 november november 2010
2010
rouw rouw rouw jonge jonge kinderen kinderen kinderen | | | 4 4 tot tot 77
7
jaar jaar | | | ggemeentewerk
g gemeentewerk
emeentewerk

Achtergrond:
Achtergrond:
In In iedere iedere vrijzinnige vrijzinnige gemeente gemeente verliezen verliezen kinderen kinderen een een ouder, ouder, grootouder,
grootouder,
broertje broertje of of of zusje.
zusje.
Aandacht!
Aandacht!
Aandacht voor de kinderen ontbreekt vaak of wordt overgelaten aan familie en school. In onze optiek is
er ondanks (of juist met) de vergrijzing genoeg argument te bedenken om als eigen gemeente of in
samenspel met de omliggende vrijzinnige of PKN gemeente een jaarlijks terugkerend ontmoetingsmoment
voor jongeren met een verlieservaring te organiseren. Landelijk wordt dit al door organisaties als
Humanitas en rouwverwerkingsgroepen als ‘In de wolken’ / ‘Achter de regenboog’ georganiseerd met
groot succes. Misschien weten veel gemeenten niet van het bestaan van deze groepen. De noodzaak
ontstond om zeker in de maand November in de gedachte van het katholieke Allerzielen en de
ontwikkeling buiten de kerkelijke setting via ritueel begeleiding in al zijn vormen (Allerzielen Alom)
opnieuw de aandacht te richten op onze mogelijkheden binnen de vrijzinnige gemeenten in Nederland.
Onze jeugdwerkadviseur heeft naast het jeugdwerk een aantal projecten opgericht om jongeren te
begeleiden tijdens het ziekteproces van hun ouders en na overlijden. In die functie van rouwtherapeut en
pastor voor jongeren heeft zij deze werkvormen bedacht als eerste start voor een eigen plek voor
jongeren en rouw in de maand November.
De werkvormen en mogelijkheden om te rouwen en te herinneren in groepsverband met jonge kinderen,
jongeren en pubers en adolescenten is in ontwikkeling en terug te vinden op de website in oprichting:
www.zininvertellen.nl en www.zininspelen.nl. Haar activiteiten zijn te volgen via www.v-link.nl en haar
eigen website; www.zinvollezorg.nl.
Achter in deze werkvorm vind u alle adressen en een literatuurlijst voor het zoeken naar
achtergrondinformatie en aanvullingen.
U kunt uiteraard ook altijd contact opnemen voor het meehelpen opzetten van groepen rouwverwerking
voor jongeren met Cisca Peters regiomidden@v-link.nl of de coördinator V-LINK Annemieke van der Veen
info@v-link.nl
Startpunt: Startpunt: voorbereiden!
voorbereiden!
Allereerst is het belangrijk dat je de achtergrond van de kinderen kent.
Gaat het om het overlijden van een ouder, grootouder, broertje of zusje en is dit overlijden snel gegaan,
plotseling of na een zelfdoding?
Allemaal relevante informatie om de kinderen in te kunnen schatten en niet voor verrassingen te komen
staan! Hou de groep ook klein met maximaal 5 kinderen en zorg voor een goede procesbegeleider.
De belangrijkste voorwaarden zijn rust, ruimte, veiligheid en gezelligheid!
Vooraf
Vooraf
kinderen foto´s mee laten nemen en herinnering dingen maar ook nadenken over wat * graag lust aan
koekjes of snoep
Kinderen voorbereiden op wat wij vandaag gaan doen / ouders – verzorgers inschakelen om te zorgen
voor materialen om in de herinneringsdoosjes te kunnen doen.
Materialen
Materialen
Teken en schilder spullen
Muziek: liedjes en cd speler
Start:voorbereiding deeg alvast klaarmaken of samen met de kinderen?
Bakmeel en recept zandkoekjes bakken
Bakpapier en oven
Vormpjes
Opmaak spullen koekjes (Baukje heeft vele mogelijkheden)
Vlinders om zelf mooi te maken: Xenos heeft meerdere vlinders die je kunt versieren ook mogelijk: zelf
vlinders knippen van papier.
Herinneringsdoosjes / Xenos houten doosje met slotje
Versierspullen: stickers – sterretjes – poeder verf – kwasten en penselen

Startritueel: Startritueel: ontsteken ontsteken van van kaarsjes kaarsjes voor voor *
*
Zorg voor voldoende waxinelichtjes op een mooie schaal – of glasplaat / spiegel.
Voor wie wil je dit kaarsje branden?
Voorstelspel: wie is wie – namenspelletje -
Verhaal
Verhaal
Derk Das blijft altijd bij ons – prachtige prenten!
Het boek Derk Das gaat over de das Derk, die een goede vriend is van alle dieren in het bos. Hij is héél
oud en zal snel doodgaan. Op een avond, het is al laat, valt hij in slaap en krijgt een heel mooie droom.
Hij holt door een lange tunnel en het lijkt alsof hij zweeft.
Na afloop de kinderen de gelegenheid geven te reageren op het verhaal!
*Wat vind je van het verhaal is het een leuk verhaal of een beetje verdrietig?
* Waar is Derk Das naar toe gegaan?
Werkvorm: uit het boek: Lieve hemel
Doel: Kinderen leren op een eerlijke en open manier te communiceren over de dood.
Uitvoering: Wat betekent de dood voor jou?
De meest voorkomende vragen die kinderen stellen als hun dier of dierbare dood is, zijn:
Wat is doodgaan?
Waarom gaan mensen en dieren dood?
Hoe voelt dood?
Wat is het verschil tussen dood en slapen?
Waar gaan mensen heen als ze doodgaan?
Bespreek de vragen en laat kinderen zoveel mogelijk zelf hun ervaringen en ideeën vertellen. Geef daarna
ook uw mening, vertel wat uw ervaringen met en opvattingen over de dood zijn. Kinderen zullen
ontdekken dat er niet altijd eenduidige antwoorden zijn (bijvoorbeeld over wat er na de dood gebeurt
met iemand.)
Dit kan verwarring oproepen bij kinderen; de almachtige ouders weten in de ogen van jonge kinderen
alles en opeens zijn ook zij onzeker. Zorg ervoor dat u oprecht blijft en helder en duidelijk uitspreekt wat
het voor u betekent en wat uw opvattingen zijn.
Kinderen een tekening laten maken van een droom en/ of van hoe het leven hierna (bijvoorbeeld de
hemel) eruitziet. Hang de tekeningen op en kijk met elkaar naar de verschillen. Hoe zien dromen er
volgens kinderen uit? Hoe ziet het leven na de dood er volgens kinderen uit?
De volgende morgen ontdekken de vrienden van Derk Das dat hij dood is. Ze zijn allemaal heel erg
treurig, omdat ze zoveel van hem hielden.
Oefening:
Doel: kinderen bewust te maken van hun gevoelens en gedachten bij de dood. Verschillen in gevoelens
en gedachten over de dood herkennen en respecteren.
Uitvoering: Hoe voelt de dood?
Kinderen vragen om hun persoonlijke gevoelens bij de dood te verwoorden. Laat kinderen de
onderstaande gezichtjes zien en vraag hoe zij zich voelen.

U kunt zelf nog meerdere emoties invoegen.
U kunt deze gevoelens ook uitbeelden door bijvoorbeeld boos of verdrietig te kijken, te vertellen dat dit
uw gevoelens zijn en vragen of kinderen hun gevoelens willen uitbeelden of tekenen. De kans is groot
dat verschillende kinderen of de ouders en kinderen verschillende gevoelens hebben bij de dood. Praat
hier verder over.
Waarom voel je je boos?
Waarom voel je je verdrietig?
Wat doe je als je boos, bang of verdrietig bent?
Daarna kunt u kinderen vragen gedachtewolkjes te tekenen bij de gezichtjes en daarin aan te geven wat
er in hun hoofd omgaat (wat ze tegen zichzelf zeggen) dit kunnen ze tekenen of schrijven in de
gedachtewolkjes.
Herinneringen:
Herinneringen:

Derk Das leerde koekjes bakken aan Chrisje konijn
Wie heeft al eens koekjes gebakken en met wie…
Wij gaan samen koekjes bakken met een herinnering aan …..
Wat voor koekjes / troostkoekjes / herinneringskoekjes / wenskoekjes
Hoe gaan we dat doen: we bakken koekjes en versieren deze na het bakken. Van de koekjes maken we
een foto om te bewaren.
Tijdens de baktijd:
Derek Das leerde Chrisje Konijn koekjes bakken en de andere dieren weer ander dingen…
Wat leerde je van * welke herinnering wil je graag bewaren?
Herinnerdingen maken: zie extra stoel her-inneringen op onze website www.zinmaken.nl
Herinnerdoosje Herinnerdoosje maken maken
maken
Xenos doosje beschilderen – beplakken – inhoud als eerste het herinnerkoekje
Tip: Liedje tijdens het wachten op de koekjes
Herman van Veen: troostvogel uit de musical lachen mag…
Ko de Troostvogel
Dan komt de vogel met een lied
Je hoort hem maar je ziet hem niet
En als hij voor je heeft gezongen
vliegt hij weg met jouw verdriet
Zolang er kinderen bestaan
is hij ze altijd komen troosten
In "Delft" en in het verre Oosten
of waar hij ook naartoe moest gaan
In het lied "De Troostvogel" van Herman van Veen spraken deze twee coupletten tot mijn verbeelding. De
eerste vogel die neerstreek in mijn praktijk was Ko. Hij heeft een symbolische betekenis gekregen bij het
overwinnen van moeilijkheden. Ko werd uiteindelijk flink en sterk en kan door wat hij heeft meegemaakt
nu heel goed andere vogels helpen. Soms is Ko de boodschapper uit het paradijs. De veren van Ko, die ik
in de loop der tijd verzameld heb, deel ik als gebaar van troost uit aan jong en oud. Inmiddels zijn er
meer "vreemde vogels" neergestreken en vormen wij een hecht team.
Je zou het niet zeggen als je Ko zo ziet met z’n vrolijke oogjes, zijn prachtige rood-roze veren en zijn
zachte kriebelkuif…. Maar ooit, eens op een dag, heel lang gelden, was KO helemaal niet zo blij. Nee,
dat kun je wel zeggen: Ko was bedroefd! En eigenlijk ook wel een beetje boos. Zijn veren waren helemaal
bleek geworden en zijn kuif hing slap. En soms kwamen dan zomaar ineens tranen in zijn ogen of wilde
hij ergens tegenaan schoppen. Ja.... Ko zat behoorlijk in de knoop. Dat kun je nog zien aan zijn knieën,
die zijn nooit meer helemaal uit de knoop gekomen. Maar dat geeft niet, want Ko vliegt toch meestal.
Spel is in te huren via:
http://www.emotie-en-ko.nl/links.html
Afronding: Afronding: Passiepost
Passiepost
Oplaten van chinees lantaarn – herinneringen naar de hemel
Briefje met wens / droom / verhaaltje mee in het lantaarntje
Ter vervanging is ook ballonnen oplaten een goed idee, daar kun je kaartjes aanhangen met tekst,
tekening, geheimschrift voor * alleen….
We kunnen niet voorkomen dat de vogels van verdriet komen overvliegen maar we kunnen wel voorkomen
dat ze nesten maken in ons haar.
(Chinees gezegde)
Voor Voor meerdere meerdere bijeenkomsten
bijeenkomsten
Voorbeeldverhaal Voorbeeldverhaal bij bij hherinneringsdoosjes
h erinneringsdoosjes maken

Eekhoorn Eekhoorn en en de de mier
mier
Op een avond zaten de eekhoorn en de mier naast elkaar op de bovenste tak van de beuk. Het was warm
en stil en zij keken naar de toppen van de bomen en naar de sterren. Zij hadden honing gegeten en
gepraat over de zon, de oever van de rivier, brieven en vermoedens. ‘Ik ga deze avond bewaren’, zei de
mier. ‘Vind je dat goed?’
De eekhoorn keek hem verbaasd aan. De mier haalde een klein zwart doosje te voorschijn. ‘Hier zit ook al
de verjaardag van de lijster in’, zei hij. ‘De verjaardag van de lijster?’, vroeg de eekhoorn. ‘Ja’, zei de mier
en hij pakte die verjaardag uit het doosje. En zij aten weer zoete kastanjetaart met vlierbessenroom, en
ze dansten weer terwijl de nachtegaal zong en het vuurvliegje aan- en uitging, en ze zagen de snavel van
de lijster weer glimmen van plezier. Het was de mooiste verjaardag die zij zich konden herinneren.
De mier stopte hem weer in het doosje. ‘Daar stop ik deze avond bij’, zei hij. ‘er zit al heel veel in.’ Hij
deed het doosje dicht, groette de eekhoorn en ging naar huis.
De eekhoorn bleef nog lang op de tak voor zijn deur zitten en dacht aan dat doosje. Hoe zou die avond
daar nu inzitten? Zou hij niet verkreukelen of verbleken? Zou de smaak van honing er ook inzitten? En
zou je hem er altijd weer in kunnen krijgen als je hem eruit haalde? Zou hij niet kunnen vallen en breken,
of wegrollen?
Wat zou er trouwens nog meer in dat doosje zitten? Avonturen die de mier alleen had beleefd?
Ochtenden in het gras aan de oever van de rivier, als de golven glinsterden? Brieven van verre dieren?
En zou het ooit vol zijn, zodat er niets meer bij kon? En zouden er ook andere doosjes bestaan, voor
treurige dagen?
Zijn hoofd duizelde. Hij ging zijn huis in en stapte in bed. De mier lag toen al lang te slapen, in zijn huis
onder de struik. Het doosje lag boven zijn hoofd, op een plank, maar hij had het niet stevig genoeg dicht
gedaan.
Midden in de nacht schoot het plotseling open en een oude verjaardag schoot met grote snelheid naar
buiten, de kamer in. En plotseling danste de mier met de olifant, in het maanlicht, onder de linde. ‘Maar
ik slaap!’ riep de mier.
‘O dat geeft niets,’ zei de olifant en hij zwierde met de mier in het rond. Hij zwaaide met zijn oren en
zijn slurf en zei:’Wat dansen wij goed, hé?’en ‘O pardon’ als hij op de tenen van de mier trapte. En hij zei
dat de mier ook best op zijn tenen mocht trappen. De gloeiworm glom in de rozenstruik en de eekhoorn
zat op de onderste tak van de linde en wuifde naar de mier. Plotseling glipte de verjaardag het doosje
weer in en even later werd de mier wakker. Hij wreef zijn ogen uit en keek om zich heen. De maan scheen
naar binnen en viel op het doosje op de plank. De mier stond op en duwde het deksel stevig dicht. Maar
hij hield zijn oor nog wel even tegen het doosje en hoorde muziek en geritsel en gekabbel van golven. En
hij dacht zelfs even dat hij de smaak van honing hoorde, maar hij wist niet zeker of dat wel kon. Hij
fronste zijn voorhoofd en stapte weer in bed.
Uit:"Misschien wisten zij alles" van Toon Tellegen
Herinnerings Herinneringsverhaal
Herinnerings verhaal
Je eigen verhaal schrijven – tekenen of schilderen over wat er gebeurt is met *
Zie www.zinmaken.nl extra stoel her-inneringen
Verder Verder Verder werken? werken?
werken?
Herinnerdingen: http://www.herinnerdingen.nl/

Website waarop kinderen / jongeren een eigen monument kunnen maken. Dit kun je samen met jongeren
doen. Inlogcode maken, het wijst zich allemaal vanzelf. Nodig is wel een laptop met internetaansluiting.
Meer eer informatie
informatie
www.achterderegenboog.nl
www.regenboogboom.nl : ondersteuning door vrijwilligers van het zieke kind
www.in-de-wolken.nl : boeken en ander materiaal over rouw bij kinderen en jongeren
www.ouderalleen.nl : lotgenotencontact bij partnerverlies
www.verliesverwerken.nl :site van de Landelijke Stichting Rouwverwerking
www.vokk.nl : voor ouders en kinderen met kanker
www.vook.nl : zelfhulporganisatie voor ouders van een overleden kind
www.kankerspoken.nl : voor kinderen en jongeren die met kanker te maken krijgen
www.jongerencnk.nl : jongerengroep nabestaanden kankerpatienten
www.broertjezusje.com : veel informatie voor jongeren over rouw bij verlies van broer of zus
www.clairevandenabbeele.be : voor rouwweekenden en creatieve verwerking van rouw
www.kindenrouw.nl : Deze stichting ondersteunt kinderen bij rouwverwerking door middel van
voorlichting, brochures en literatuur
www.muziekdiejeraakt.nl : 12 prachtige liedjes over rouw en verlies
Literatuur Literatuur voor voor jongeren jongeren zelf zelf en en en voor voor begeleiders
begeleiders
Susan Varley: Derk Das blijft altijd bij ons (jongere kinderen)
Lieve meneer God: kinderen schrijven aan God (allerlei brieven van jonge kinderen)
Ineke van Essen: Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk, als je vader of moeder is doodgegaan.
Virginia Lee: Vlinder voor Marianne, dood van een zusje.
Voor Voor ouders ouders na na verlies verlies van van een een een kind: kind:
kind:
Jacqueline asfalt in de hemel, geschreven door de vader Rindert de Vries
Spel: Spel: Spel: Alle sterren aan de hemel zie: www.allesterrenvandehemel.nl
Reserveren om dit spel te komen spelen kan via Cisca Peters. Hou wel rekening met onkosten om het spel
te komen spelen. Op aanvraag.
Informatie Informatie over over rouw rouw en en en leeftijdsfase
leeftijdsfase
Riet Fiddelaers-Jaspers geeft in haar boek ‘Jong verlies’ een beschrijving van hoe kinderen met de dood
omgaan volgens de leeftijdsfase waarin het kind zich bevindt
Kinderen tot drie jaar
Bij kinderen tot drie jaar ontbreekt het besef van de dood. In hun belevingswereld is er geen onderscheid
tussen levende en niet-levende dingen. Ze zijn wel heel erg gevoelig voor sfeer en emoties. Ze voelen wat
verlies is en lijden daar ook onder. Dat geldt ook voor de emotionele afwezigheid van een rouwende
moeder die de verzorging (tijdelijk) op automatische piloot zet. Ze reageren vanuit hun primaire
behoeften. Ze voelen een scheiding met de persoon die hen voorziet in warmte, liefde, geborgenheid
zeker aan. Kinderen die op deze zeer jonge leeftijd een ouder verliezen, hebben vaak als volwassene geen
woorden om hun verdriet uit te drukken. Het kan wel vaak tot uitdrukking gebracht worden via geluiden
of gebaren.
Kinderen van drie tot zes jaar
Bij deze kinderen is er al een besef van wat het verschil is tussen leven en dood. Er is echter nog geen
begrip van het definitieve karakter van de dood. Kinderen denken vaak dat de overleden ouder ergens
met vakantie is. Ze vragen dan ook herhaaldelijk wanneer papa of mama terugkomt. Voor hen is de dood
iets tijdelijks, een soort slaap waarbij de dode niet kan zien of niet meer kan bewegen. Ze denken dat
leven en dood elkaar afwisselen zoals slapen en wakker worden. Dit is een leeftijd waarop kinderen erg
veel praktische vragen stellen: hoe, wat, waarom … . In deze leeftijdsfase is het kunnen uiten van
gevoelens en daarover praten nog niet zo goed ontwikkeld. Langzamerhand komt het besef dat de dood

iets definitiefs is. Dat papa of mama niet meer wakker zal worden. Het magische denken is typerend voor
deze leeftijdsgroep. Dit denken vertrekt vanuit een eigengerichtheid en bestaat uit een oorzaak - gevolg
redenering. De dood van een ouder wordt dan ook vaak gekoppeld aan iets wat men gedaan of nagelaten
heeft. Dit vertaalt zich in het ontstaan van schuldgevoelens en kan leiden tot een aanpassing van het
gedrag van het kind. Men kan zich zo slecht gaan gedragen zodat de ouder zal moeten terugkomen om
het kind te redden. Of juist zo braaf dat niemand het nog verlaat.
Kinderen van zes tot negen jaar
In deze leeftijdsfase is er een besef dat de dood onomkeerbaar, definitief is. Maar wat definitief juist wil
betekenen, is nog onduidelijk. Het maakt de kinderen uit deze leeftijdsgroep angstig en onzeker. Ze
komen tot het besef dat ook andere mensen van wie ze houden kunnen doodgaan. Hoe ze er mee moeten
omgaan, weten ze nog niet, ontkenning is dan vaak het eerste verdedigingsmechanisme.
Kinderen van negen tot twaalf jaar
In deze leeftijdscategorie weten kinderen dat alles wat leeft ook dood kan gaan. Deze kinderen zijn al
minder afhankelijk van volwassenen. Daardoor hebben ze de neiging minder aandacht te vragen voor hun
verdriet. Ze willen hun verdriet zelf kunnen verwerken. Anders dreigen ze ‘kinderachtig’ over te komen.
Deze kinderen trekken vaak een pantser op tegen het verdriet. De emoties worden diep weggestoken.
Kinderen van twaalf jaar en ouder
In de tienerleeftijd dringt de onvermijdelijkheid en de universaliteit van de dood tot hen door. Tieners
proberen de dood emotioneel nog op afstand te houden: het kan iedereen overkomen behalve in mijn
omgeving. Als ze dan toch getroffen worden door een dergelijk groot verdriet komt dit bijzonder hard
aan. De confrontatie met de dood maakt dat de vragen en soms ook de verwarring van de jongere rondom
leven en dood toenemen.