Negen lessen van de Community of Practice

Lokale Duurzame
Energie Bedrijven
Negen lessen van de Community of Practice

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Voorwoord
In dit e-boek vindt u ’een opwekkende boodschap’.
Een boodschap die gaat over energie
en een boodschap die energie geeft.
44 44 44 44
Energie om samen aan de slag te gaan. Aan de
slag met het opwekken van duurzame energie
en het besparen van energie.
Energie in samenwerkingsverbanden die nieuw
zijn. In de energieke samenleving komen ondernemende
en energieke burgers, bedrijven en
overheden in nieuwe netwerken bij elkaar.
Daarbij bepaalt niet de overheid alles, maar
wordt ieders kracht optimaal benut.
In de Community of Practice (CoP) hebben
koplopende gemeenten hun ervaringen gedeeld,
inspiratie opgedaan, hun nek uitgestoken en
zijn ze verder gegaan. Nieuwe kennis is door
ontwikkeld. Er is terug gegrepen op oude
concepten en deze zijn opnieuw en hernieuwd
1 2 3 4 5 6 7 8 9
toegepast. De burger is hierbij betrokken en de
ondernemer worden nieuwe economische
kansen geboden.
In dit e-boek leest u over deze nieuwe mogelijkheden
en ontwikkelingen. We hopen dat het
inspiratie geeft om zelf aan de slag te gaan.
Want er is nog een lange weg te gaan naar een
klimaatneutrale samenleving. Deze samenleving
heeft een 100 procent duurzame energieopwekking
nodig. Dit e-boek geeft hoop dat we
op de goede weg zijn.
Augustus 2012
Ministerie Infrastructuur en Milieu
Joke de Vroom
Afdelingshoofd Klimaat

Voorwoord
44 4
44
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Een opwekkende
boodschap
Lokale Duurzame Energiebedrijven (LDEB’s) zijn ‘hot’. Overal in Nederland
ontstaan initiatieven vanuit particulieren, gemeenten en bedrijven. Er is een
grote dynamiek. Verschillende initiatieven bundelen zich in de vereniging
E-decentraal. Gemeenten krijgen verzoeken voor medewerking aan burgerinitiatieven.
Er worden Kamervragen gesteld over belemmerende regelgeving
zoals saldering. Kortom de wereld rond lokale duurzame energie-opwekking
is in beweging.
Gemeenten volgen deze ontwikkeling om verschillende
redenen met grote belangstelling.
De vergaande ambitie om klimaat neutraal te
worden vraagt om een innovatieve aanpak.
Een lokaal duurzaam energiebedrijf kan daar
invulling aan geven.
Daarnaast worden gemeenten ‘geconfronteerd’
met particuliere initiatieven, waarbij een rol van
hen wordt gevraagd.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
44
44
Bij gemeenten is er behoefte aan informatie
over dit onderwerp. Niet alleen wat betreft
kennis over juridische, technische en financiële
aspecten. Deze nieuwe ontwikkelingen vragen
ook om reflectie op de rol van de gemeenten in
dit soort processen. Het is een gezamenlijke
zoektocht.
44
44

Voorwoord
44
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Om gemeenten te ondersteunen bij die zoektocht
is op initiatief van Agentschap NL in het
voorjaar van 2010 een Community of Practice
gestart, de CoP LDEB. De deelnemende gemeenten
zijn pioniers op het gebied van lokale
duurzame energiebedrijven. Door de CoP zijn
belemmeringen benoemd en kernvragen
gesteld. Kennis en ervaringen zijn gedeeld
en verder ontwikkeld over hoe een LDEB
succesvol opgezet kan worden. Eind 2011 is
de CoP afgerond. De belangrijkste ervaringen
zijn vervolgens gebundeld in dit e-boek.
Dit geeft inzicht in de lessen die geleerd zijn.
Het geeft de opbrengst weer van deze CoP, een
beschouwing vanuit deze groep gemeenten.
Het is dan ook uitdrukkelijk geen handleiding.
Daarvoor is iedere situatie te specifiek. Maar
de lessen uit deze CoP zijn wel handig voor
iedereen die vaart wil zetten achter de lokale
energieproductie zonder zelf alles opnieuw uit
te hoeven vinden.
De gemeenten die deelnamen aan de CoP waren
allen, op een of andere manier, betrokken bij
een LDEB. Tijdens de CoP bleek dat de onderlinge
verschillen groot zijn. Het ene LDEB komt
voort uit particulier initiatief, bij anderen is de
lokale politiek leidend.
Een LDEB kan een onderneming zijn, maar ook
een samen werkingsverband tussen partners in
duurzame energie.
Lokale duurzame energieproductie is door de
leden van de CoP opgevat als: opwekking met
behulp van lokale bronnen voor niet-fossiele
energie (zonne-energie, windturbines, biomassa,
biogas, warmtekracht koppeling en
warmte koude opslag).
1 2 3 4 5 6 7 8 9
44
“Een LDEB kan een onderneming zijn,
maar ook een samen werkingsverband
tussen partners in duurzame energie.”
44
De belangrijkste les van de CoP voor ons als
deelnemers was dat lokale energieproductie
deel is van een bredere ontwikkeling
in de samenleving. Dat is de opwekkende boodschap:
lokale duurzame energie wordt opgewekt
in een nieuw samenspel van ondernemende
burgers, bedrijven en overheden. Een energiek
samenspel met nieuwe mogelijkheden.
Irma Straathof, Agentschap NL
Marc Coenders, Netwerk Leerarchitectuur
Jeroen Saris, De Stad BV
44

Voorwoord
44
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
1 Vier functies
Een lokaal duurzaam energiebedrijf (LDEB) is
een zelfstandige organisatie die klanten in haar
verzorgingsgebied duurzame energie levert en
helpt bij het besparen van energie. Een LDEB
kan vier functies vervullen: makelaar, producent,
leverancier en dienstverlener. Deze vier
functies worden lokaal ingevuld.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Community of Practice Lokale
Duurzame Energiebedrijven
Negen lessen in het kort
44
44
2 Ondernemerschap in de samenleving
Het LDEB is een middel om de opwekking en
het gebruik van lokale duurzame energie te
bevorderen. Dat LDEB kan op vele manieren
gestalte krijgen. Landelijke en lokale overheden
kunnen een bijdrage leveren in het ontstaan van
verschillende varianten. Ondernemerschap in
de samenleving is daarbij leidend. De lokale
overheid kan één van de partners zijn en is zeker
niet de enige risicodragende partij.
3 Transitie vraagt om een lange
termijn visie
Duurzame energieproductie vereist een
in grijpende systeem transitie met een grote
impact op de hele energieketen. Beslissingen
en investeringen vragen een visie op de lange
termijn. Institutionele en sociale innovatie
zullen doorslag gevend zijn om grote instellingen
en bedrijven te laten meebewegen.
44

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
44 4 Van regels dicteren naar speelveld
creëren
Om ondernemende burgers meer ruimte te
geven in de energiemarkt, is het nodig dat zowel
lokaal als nationaal wordt ingespeeld op dit
ondernemerschap. De landelijke en lokale over -
heid heeft vooral een taak in het herformuleren
van de regels van het spel. Op die manier ontstaat
een nieuwe markt met voldoende massa.
Zolang de landelijke overheid concurrentievoordeel
geeft aan de grootverbruikers ontstaat
er geen level playing field.
5 Consument = producent
De burgers veranderen door hun betrokkenheid
bij de lokale energie bedrijven van consument
in producent: ze gaan hun eigen energie
produceren en leveren. Dat biedt kansen voor
meer sociale cohesie. Er ontstaat meer lokale
sociale samenhang en verantwoordelijkheidsgevoel
voor de omgeving.
6 Mede eigenaarschap
Nieuwe maatschappelijke vraagstukken, zoals
duurzaamheid en energie, worden niet meer
auto matisch neer gelegd bij de overheid.
Initiatiefrijke burgers treden steeds autonomer
op om deze kwesties zelf aan te pakken.
Mede eigenaarschap versterkt de duurzame
samenleving.
7 De herontdekking van de coöperatie
als ondernemingsvorm
In een traditionele coöperatie komen gelijke
belangen samen. In de heden-daagse coöperatie
komen ook verschillende belangen samen die
verenigbaar zijn. Door deze invulling lijkt de
coöperatie een geschikte ondernemingsvorm
voor de lokale duurzame energie bedrijven.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
44
44
8 De energieke samenleving
De ondernemende burger laat zich niet dwingen
tot duurzame energie. Voor een systeemverandering
in de energiehuishouding is meer
ruimte nodig vanuit de maatschappij.
9 De drive van de innovator
De voorlopers in de ontwikkeling van Lokale
Duurzame Energie Bedrijven hebben in de
Comunity of Practice een ruimte gevonden
om de professionele grenzen te verleggen.
De innovator heeft zo’n ruimte nodig om in
de eenzaamheid van de zoektocht een nieuwe
taal en nieuwe expertise te ontwikkelen.
De CoP werkt als een ‘opwerkingsfabriek’ voor
experts voor wie kennisoverdracht alleen niet
meer werkt.
44

Voorwoord
1
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Vier functies
Een lokaal duurzaam energiebedrijf (LDEB) is een zelfstandige
organisatie die klanten in haar verzorgingsgebied duurzame energie
levert en helpt bij het besparen van energie. Een LDEB kan vier
functies vervullen: makelaar, producent, leverancier en dienst verlener.
Deze vier functies worden lokaal ingevuld.
Vlak voor het begin van de CoP LDEB stond er
een artikel in het Financieel Dagblad 1 (FD) met
de vraag waarom gemeenten die nog maar net
hun aandelen in de energiebedrijven verkocht
hebben, nu overheidsgeld steken in lokale
energie opwekking. Dat heeft te maken met
ambitieuze klimaatdoelstellingen die gemeenten
zichzelf hebben gesteld. Wethouders en
ambtenaren die deze ambitie serieus nemen,
hebben het LDEB bedrijf hoog op de agenda
gezet. Uit het artikel bleek dat niet iedereen in
de energiesector daar even gelukkig mee is. Het
idee is dat energieproductie beter aan de NUON
en Essents kan worden overgelaten, aangezien
deze toch niet voor niets geprivatiseerd zijn.
Ook werd in het artikel de twijfel uitgesproken
of ambtenaren wel goede ondernemers kunnen
worden. Moet de gemeente wel een dergelijk
risico willen lopen? De kritische kanttekeningen
bij de ontwikkelingen van LDEB’s werden niet
1 Financieel dagblad 25/5/2010: “Gemeenten op glad ijs met nieuwe energie”
1 2 3 4 5 6 7 8 9
alleen in het FD gezet. Ook in veel gemeenteraden
werd getwijfeld aan de wenselijkheid
van LDEB’s.
De deelnemende gemeenten aan de CoP zien
grote kansen in de ontwikkelingen, maar zijn
ook reëel over hun mogelijkheden.
In de praktijk maken zij verschillende keuzes
over de rol die zij oppakken.

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Tijdens de CoP LDEB hebben voorlopers op
het gebied van het oprichten van LDEB’s een
analyse gemaakt van de (maatschap pelijke)
ontwikkelingen die ten grondslag liggen aan
het ontstaan van dergelijke lokale initiatieven.
Duidelijk werd daarbij dat lokale energieproductie
deel is van een bredere ontwikkeling
in de samenleving. Burgers worden steeds
ondernemender en nemen het heft in eigen
handen. De rol van de lokale overheid verandert
van regisseur naar facilitator. Zo ontstaat een
nieuw samenspel van ondernemende burgers,
bedrijven en overheden.
“De mogelijkheid om zelf energie te
produceren is sterk afhankelijk van
lokaal beschikbare bronnen”
LDEB’s variëren sterk wat betreft de verschijnings -
vorm vanwege lokale mogelijkheden en de
vindingrijkheid van lokale initiatiefnemers.
De overeenkomst is dat het bij een LDEB altijd
om lokale duurzame energie gaat. Zowel bij
opwekking als levering staan lokale hernieuwbare
bronnen in de regio centraal: wind molens,
zonnepanelen, biomassacentrale, warmtekracht
koppeling en warmte koude opslag of een combinatie
daarvan.
In het bonte palet van huidige kleinere en
grotere LDEB’s zijn vier functies te onderscheiden
die worden vervuld:
• Makelen en schakelen tussen (lokale) partijen.
• Produceren van duurzame energie.
• Leveren van duurzame energie.
• Dienstverlener en ontzorgen.
Niet elk LDEB verenigt deze vier functies.
Sommige LDEB’s beginnen als makelaar om
lokale initiatiefnemers te verbinden om het
LDEB op te zetten en verder uit te bouwen.
De mogelijkheid om zelf energie te produceren
is sterk afhankelijk van lokaal beschikbare
bronnen. De gemeente Apeldoorn heeft een
overvloed aan mogelijkheden. Op Texel betekent
het leveren van duurzame energie zoals
dat nu gebeurd onder meer inkoop voordeel.
Er ligt ook een taak voor LDEB’s om aandacht
te besteden aan de mogelijkheden van
energiebesparing. Want ook duurzame energie
moet niet verspild worden. Onder andere in
de bestaande bouw zijn nog gigantische besparingsmogelijkheden.
‘Ontzorgen’ is in zo’n
traject belangrijk. Mensen krijgen dan een
‘offer they can’t refuse.’ Het kost minder
moeite en het levert geld op.
Dordrecht: Energie Coöperatie Dordrecht
In Dordrecht is gekozen voor een combinatie van opwekken van duurzame energie en het
verleiden van burgers en bedrijven met een dienstenpakket. De gemeente werkt voor de
productie van energie samen met HVC, het afvalverwerkingsbedrijf produceert tegelijk stroom.
Daarnaast wordt door HVC een dienstverleningsconcept uitgewerkt dat over een groot gebied
met lokale partners kan worden uitgevoerd.
Kijk hier voor meer informatie
1 2 3 4 5 6 7 8 9

Voorwoord
2
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Ondernemerschap in
de samenleving
Het LDEB is een middel om de opwekking en het gebruik van lokale duurzame
energie te bevorderen. Dat LDEB kan op vele manieren gestalte krijgen.
Landelijke en lokale overheden kunnen een bijdrage leveren in het ontstaan
van verschillende varianten. Ondernemerschap in de samenleving is daarbij
leidend. De lokale overheid kan één van de partners zijn en is zeker niet de
enige risicodragende partij.
Burgers en ondernemers zoeken naar ruimte
voor eigen initiatief. De overheid kan en wil niet
langer alles bepalen voor de burger. De behoefte
om lokaal duurzame energie te produceren en
leveren, heeft geresulteerd in een waaier aan
oplossingen die gebaseerd zijn op lokale mogelijkheden
en allianties. In elke gemeente gaat
het om maatwerk. Dat geeft ruimte voor sociale
innovatie. Samen met lokale partijen worden
ondernemende coalities gevormd, die een
business case voor het lokale duurzame energiebedrijf
ontwikkelen. De gemeente is daarbij
zeker niet de enige die investeert. Er is niet één
beeld van hoe een LDEB er uit zou moeten zien.
Wel is er een duidelijke verschuiving te zien van
het beeld van een gemeentelijk bedrijf dat een
dienstverleningsfunctie combineert met een
productietaak, naar een beeld van de gemeente
als bemiddelaar.
De terugtrekkende overheid biedt kansen voor
initiatieven uit de samenleving, van burgers of
private partijen. De veranderende rol van de
1 2 3 4 5 6 7 8 9
“De terugtrekkende overheid biedt kansen
voor initiatieven uit de samenleving, van
burgers of private partijen.”
lokale overheid is daarbij geen belemmering,
maar past juist bij het opzetten van LDEB, waarbij
de gemeente één van de gelijkwaardige
partners is. Het gevoel van urgentie bij de voorlopers
wordt niet ingegeven door angst, maar
uit een ‘sense of opportunity’. Voor professionals
met een passie voor de publieke zaak en
expertise op het terrein van duurzaamheid en
energie biedt een terug trekkende overheid een
kans. Duurzame energieproductie is een maatschappelijke
innovatie die niet meer alleen door
overheidssturing tot stand kan komen, maar wel
door samenwerkende professionals, zowel van
buiten als binnen de landelijke en lokale
overheid.

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Nieuwveense Landen in Meppel: productie en levering
Op 26 januari 2012 heeft, in aanwezigheid van staatssecretaris Atsma, de oprichtingshandeling van
MeppelEnergie plaatsgevonden. Gemeente Meppel en Rendo Duurzaam vormen samen het lokaal
duurzaam energiebedrijf voor Nieuwveense Landen, de wijk van de toekomst! Duurzaamheid wordt
gezien als een extra kwaliteit die de wijk aantrekkelijk maakt voor haar bewoners. Vandaar dat het
project het predicaat ‘aangenaam duurzaam’ meekrijgt. De toelevering van duurzame energie aan
de bewoners is ‘ingebouwd’ in het plan. De wethouder speelt het spel hard en duidelijk, een nieuwe
wijk moet toekomstbestendig en dus duurzaam zijn. Wanneer de business case niet sluit, gaan we
opnieuw aan de slag om hem sluitend te krijgen.
De markttest was positief maar met een slag om de arm. De terughoudendheid zit deels in de lange
terugverdientijd (marktpartijen hanteren kortere terugverdientijden), maar ook in de hoge ambities
met lagere maandlasten en het opzetten van een revolving fund. Daarnaast in de planning en fasering.
Vandaar dat gekozen is om het LDEB in een aparte BV onder te brengen met Rendo Duurzaam
en de gemeente als aandeelhouders. Deze partijen willen het commitment voor een lange termijn
aangaan. In de tussentijd zullen er allerlei nieuwe uitdagingen opdoemen. De provincie blijft via de
Drentse Energie Organisatie betrokken bij het LDEB, door het bedrijf in financiële zin te faciliteren.
Het Waterschap wordt energieleverancier van biogas en effluent (water) en zal om deze reden eveneens
niet direct deelnemen in het LDEB.
De succesfactoren zitten vooral in de samenwerking, de aanwezige competenties bij de partners en
de ambitie van de wethouder en ambtenaren. De wethouder en de ambtenaren van de gemeente
Meppel en de projectleider vanuit Rendo Duurzaam zagen de komst van de CoP als een manier
om de uitgangspunten en het technologisch concept te laten toetsen. Is ‘aangenaam duurzaam’
inderdaad het splijtende concept waar de nieuwe bewoners voor zullen gaan?
Vraag aan de wethouder: Waar haalt u de bestuurlijke moed vandaan om een dergelijk project
ondanks de crisis in de woningbouw overeind te houden. Laat de gemeenteraad dat toe?
Ton Dohle: “Bestuurlijke lef is niet waar het om gaat. Je moet eerst zorgen voor draagvlak.
De ideeën in de week leggen, toetsen, kritiek verwelkomen en als je dan een koers hebt: de rug
recht houden en een termijn stellen. Kleine groepen aan het werk zetten en tegelijk zelf het hele
netwerk bespelen, van Energy Valley tot de Crisis en Herstel wet.”
Kijk hier voor meer informatie
“De succesfactoren zitten vooral in de
samenwerking, de aanwezige compe-
tenties bij de partners en de ambitie van
de wethouder en ambtenaren.”
1 2 3 4 5 6 7 8 9

Voorwoord
3
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Transitie vraagt om
een lange termijn visie
Duurzame energieproductie vereist een ingrijpende systeemtransitie met een
grote impact op de hele energieketen. Beslissingen en investeringen vragen
een visie op de lange termijn. Institutionele en sociale innovatie zullen doorslaggevend
zijn om grote instellingen en bedrijven te laten meebewegen.
Voor een succesvolle grootschalige duurzame
energieproductie is visie op de lange termijn
nodig. Zo zal een netbeheerder zich nu al af
moeten vragen wat de behoeftes en technologie
over ongeveer 40 jaar zijn. Stel dat de energiemarkt
grondig verandert, wat is dan de behoefte?
Bij zelfproducerende lokale energie
be drijven is een net nodig dat deze energie kan
toelaten. Wat is daar voor nodig en wat is nodig
om de pieken en dalen op te vangen?
Peter Molengraaf, algemeen directeur van
Alliander, is van mening dat een netwerkbeheerder
zich op zijn minst moet afvragen welke
beslissingen onder alle omstandigheden goed
zijn. Zijn advies is de no-regrets op te zoeken, dat
wil zeggen rekening houden met ontwik kelingen
die straks geaccommodeerd moeten worden.
Lokale duurzame energie productie is zo’n ontwikkeling
die de netbeheerder mogelijk wil
maken. Daarom zoekt Alliander naar samenwerking
met gemeenten, bedrijven en bewoners.
In Europees verband wordt hard gewerkt aan
1 2 3 4 5 6 7 8 9
peak shaving, waarbij de pieken in vraag verlaagd
worden. Smart grids is een interessante ontwikkeling,
omdat de vraag naar energie makkelijker
te sturen is dan de opwekking ervan. De verwachting
is dat in 2050 vooral elektriciteit gebruikt
wordt, het gebruik van gas en olie neemt af.
Alleen als nu een lange termijn visie wordt
ontwikkeld, kan ingespeeld worden op de
komende ontwikkelingen.
Een lange termijn visie met een gevoel voor de
grote schaal waarop de energietransitie nodig
is, is volgens Peter Oei, Programmadirecteur
Stichting Innovatie Glastuinbouw van het
InnovatieNetwerk, cruciaal. Hij betwijfelt of een
optelsom van kleine initiatieven van onderop
wel genoeg tegenkracht kan bieden aan de
fossiele dominantie. Het gaat bovendien om
meer dan alleen maar energie.

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
In het plan voor Schiebroek wordt de hele
omgeving meegenomen in een grote fundamentele
transformatie van een verouderde
naoorlogse wijk, naar een wijk waar geluk en
gezondheid van de bewoners leidend is; stadslandbouw
en lokaal opgewekte energie zijn daar
een invulling van.
Peter Oei stelt dat de technologie de schaal
bepaalt waarop het LDEB kan werken. “Wil je
iets met warmtenetten dan heb je minimaal een
blok van vijftig woningen nodig. Op dit moment
is er wel nieuwe technologie ontwikkeld, waarbij
tuinders warmte in een soort rubber zak
onder de grond opslaan. Dan zou, net als bij
zonnepanelen, het particulier initiatief weer
meer in beeld komen.” Oei ziet een gevaar als
beleidsmakers teveel van de techniek uitgaan.
“Je moet aansluiten bij de behoeften van
mensen. Mensen willen naar buiten kijken,
meer rust of groter wonen. Dat soort behoeften
dienen we met nieuwe duurzame technologie
mogelijk te maken.” Oei pleit tegelijkertijd voor
gedurfder denken met spectaculaire oplossingen,
zoals het overkappen van steden. Op wijkniveau
is dat nu mogelijk. “Als we blijven hangen in
dubbel glas en isolatie komen we nooit bij een
duurzame stad uit.” Buckminster Fuller bedacht
het al in 1975; nu hebben we betaalbare technieken
daarvoor. Dat leidt tot compleet andere
stadsbeelden, waar je driekwart van het jaar
‘buiten’ kunt zitten.
Bron: visieboek ‘Mooi & Duurzaam Schiebroek-Zuid’
Kijk hier voor meer informatie
1 2 3 4 5 6 7 8 9
“Je moet aansluiten bij de behoeften van
mensen. Mensen willen naar buiten kijken,
meer rust of groter wonen.”
Een derde voorbeeld dat het belang van lange
termijn denken onderstreept, wordt gegeven
door de rol van de Unie van Waterschappen.
De waterschappen hebben een klimaatakkoord
gesloten over energieproductie en klimaatbeleid.
Waterschappen willen meer in (eigen)
energieproductie investeren. Een voorbeeld is
de ontwikkeling van de rioolwaterzuivering tot
Energiefabriek. De fabriek draait op vergisting
van (riool)slib (ontlasting, urine, bedrijfsmatige
lozingen). Daarmee hebben de waterschappen
potentieel de capaciteit om energie te produceren
vergelijkbaar met het stroom verbruik van
200.000 huishoudens. Zij hebben hiervoor met
het Rijk een Green Deal gesloten. De waterschappen
vinden duurzaamheid belangrijk en
verwachten dat dit ook steeds belangrijker zal
worden. Op welke wijze en met welke partij(en)
kan de energieproductie worden geoptimaliseerd
en hoe kan de vergisting het beste worden
georganiseerd? Dit is vaak afhankelijk van lokale
omstandigheden. Energie kan worden geleverd
aan het net, maar bijvoorbeeld ook aan het
gemeentelijk vervoersbedrijf, voor stadsverwarming
of een naburig bedrijf. Synergievoordelen
met huishoudelijk afval en mest zijn denkbaar.
Decentrale concepten worden eveneens
verkend.
De waterschappen zoeken steeds meer de
ruimte om samen te werken met lokale
initiatieven voor duurzame energie productie.
De gemeenten zijn een van de belangrijkste
partners.

Voorwoord
4
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Van regels dicteren
naar speelveld creëren
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Om ondernemende burgers meer ruimte te geven in de energiemarkt, is het
nodig dat zowel lokaal als nationaal wordt ingespeeld op dit ondernemerschap.
De landelijke en lokale overheid heeft vooral een taak in het herformuleren
van de regels van het spel. Op die manier ontstaat een nieuwe
markt met voldoende massa. Zolang de landelijke overheid concurrentievoordeel
geeft aan de grootverbruikers ontstaat er geen level playing field.
De vraag is hoe bij een terugtrekkende
overheid maatschappelijke innovatie
bevorderd kan worden. Het antwoord uit
de praktijk luidt: geef ruimte aan burgers
en ondernemers die beginnen met lokale
energieprojecten. Geef ze ruimte om te
oefenen en te experimenteren en met
nieuwe oplossingen te komen. Zo ontstaan
goede en creatieve oplossingen voor lastige
problemen. Deze ervaringen kunnen
worden gebruikt bij volgende projecten in
het sociale netwerk en de stad.
De overheid kan hierin een faciliterende
rol spelen door het delen van kennis, het
verbinden van initiatieven en het meedenken
over mogelijkheden. Er zijn talloze burgers
en onder nemers met kennis en expertise.
Er is veel initiatief en onder nemerschap in
de maatschappij.
De overheid denkt nog vaak in termen van
draagvlak voor het beleid, maar tegenwoordig
gaat het daar niet meer om.
Interview Peter van Waveren
Peter van Waveren (projectgroep ADEL), de initiatiefnemer voor Armhoede evalueert:
“De gemeente moet geen draagvlak willen creëren om een oplossing te ‘verkopen’. Betrek mensen
van meet af aan bij de invulling van de doelstelling. Maak eerst samen een analyse en verkoop daarna
pas de oplossing, dan voelen de mensen zich ook probleemeigenaar en dat levert betrokkenheid op.
Betrokkenheid en sociale cohesie in het gebied zijn van enorme invloed op het slagen van dit project.
Dit is een randvoorwaarde want merendeel van de mensen komt oorspronkelijk niet uit Lochem,
maar het project bevordert absoluut de sociale cohesie.”
Kijk hier voor meer informatie

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Participatie van burgers is niet meer inge-
kaderd door het overheidsbeleid. De overheid
heeft vooral een taak in het bepalen van de
regels van het spel en deze af te stemmen op
de maatschappelijke ontwikkelingen. Op deze
manier is er ruimte voor systeeminnovatie.
“De uitdaging is om aan te tonen of de
beoogde verduurzaming van de lokale
economie haalbaar is.”
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Zolang de landelijke overheid grootverbruikers
korting geeft op de energieprijs, ontneemt
de overheid de financiële prikkel bij grootverbruikers
om over te stappen op groene en
duurzaam opgewekte energie. Er ontstaat geen
level playing field waarin nieuwe initiatieven
en onder nemende burgers kracht kunnen bijzetten
aan een duurzaam en klimaatneutraal
Nederland.
Interview Thijs de La Court
De logica van duurzame ontwikkeling
“Wij betalen hier in Lochem met z’n allen 20 miljoen euro per jaar aan energie”, vertelt Thijs de la Court,
wethouder in Lochem. “Tegelijkertijd betalen onze boeren steeds hogere prijzen voor stikstof en
fosfaat. De helft van onze agrarische bedrijven zal de komende jaren beëindigd worden. We verliezen
biodiversiteit, vogels, landschap en natuur. Hoe kunnen we energie besparen en zelf opwekken, hoe
houden we de stikstof en fosfaat in ons systeem, hoe gebruiken we de mest en de grond duurzaam?
Hoe kan Lochem ervoor zorgen dat ze die 20 miljoen
euro in zijn eigen lokale economie behoudt?” Al deze
vragen leiden naar het uitgangspunt ‘Niet duurzaam
verdwijnt, duurzaamheid blijft’.
De huidige financiële crisis is volgens De la Court
ontstaan omdat het systeem niet duurzaam is in zichzelf.
De uitdaging is om aan te tonen of de beoogde verduurzaming
van de lokale economie haalbaar is. Daarvoor zijn betere verdienmodellen nodig. Verandering
in regelgeving en structuur is noodzakelijk, duurzaamheid zit nog niet in de overheidsregels ‘ingebakken’.
Weerstand kan overwonnen worden door kennis en macht - en dus ook projecten - over te dragen
aan mensen. Zij zijn degenen die het ook daadwerkelijk kunnen uitvoeren.
Wij krijgen kippen
“Wij krijgen Kippen!” is een project waar initiatiefnemers, burgers, bedrijven en andere organisaties
én ambtenaren in stadsdeel Zuid samen werken en samen ontdekken hoe lokaal duurzame energie
opgewekt kan worden. Ondernemende burgers, bedrijven en instellingen brengen ideeën, kennis,
plannen en/of middelen in. Samen ontdekken ze waar haken en ogen en hindernissen op de loer
liggen – die ze vervolgens met steun van elkaar oplossen of aankaarten bij bijvoorbeeld stadsdeel
Zuid. Het is een bottom-up project: de behoefte van de energieproducenten in spé staat centraal.
Het ‘wakker maken van de markt’ – de energieafnemers in stadsdeel Zuid – is onderdeel van het
project. “Wij krijgen Kippen” werkt volgens de principes van open source: kennis is vrij toegankelijk
en te gebruiken, en credits worden gegeven volgens het ‘ere wie ere toekomt’-principe. De doelstelling
is dat in 2012 vijftig lokale initiatieven duurzame energie produceren.
Kijk hier voor meer informatie

Voorwoord
5
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Consument = producent
De burgers veranderen door hun betrokkenheid bij de lokale energie bedrijven
van consument in producent: ze gaan hun eigen energie produceren en
leveren. Dat biedt kansen voor meer sociale cohesie. Er ontstaat meer lokale
sociale samenhang en verantwoordelijkheidsgevoel voor de omgeving.
Het LDEB brengt consument en producent dicht
bij elkaar, het ene moment leverend en het
andere moment gebruikend. Dat vereist aanpassing
van de regels (wetten, belastingen,
technische voorschriften) die juist op het onderscheid
tussen beide gebaseerd zijn. De meerwaarde
van het LDEB wordt uitgedrukt in
cyclische begrippen als zelflevering, smart grid,
open netwerken, zelfvoorziening en behoud
van waarde.
Frans Stokman, hoogleraar sociologie in
Groningen en één van de initiatiefnemers
van GrunnegerPower, een project van buurtbewoners
voor duurzame energie, stelt dat het
beeld dat de burger een klant is achterhaald
is. De burger is in deze rol een co-producent,
wat actief burgerschap tot stand brengt.
Duurzame energievoorziening kan kleinschalig
worden vormgegeven, waardoor het kansen
biedt voor sociale cohesie. Volgens Stokman
moeten we niet alleen in termen van energie en
1 2 3 4 5 6 7 8 9
duurzaamheid denken, maar tegelijkertijd ook
over sociale cohesie. Dat vraagt van profes-
sionals dat ze vanuit een geïntegreerde vraagstelling
gaan denken. De asymmetrische maatschappij
(eenzijdige relatie met grote bedrijven)
voldoet niet langer. Het gaat om het leveren van
een concrete bijdrage aan een duurzame samenleving
en meedoen in de samenwerking.

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Samenwerken in het
creëren van Welzijn
(‘Joint Production’)
Sociale cohesie
Solidariteit Gevoelens van betrokkenheid
Figuur 2: Sociale cohesie
Dit schema ziet niet de productie (van lokale
energie) als beginpunt, maar de leefbaarheid
binnen een wijk of het algemene welzijn van
Grunneger power
Grunneger Power is een energiecoöperatie van burgers, organisaties en bedrijven in de gemeenten
Groningen en Haren, een organisatie zonder winstoogmerk. Grunneger Power wil de inwoners en
organisaties in deze gemeenten helpen duurzame energie op te wekken.
Als burgerbeweging stelt zij zich de vraag: hoe kunnen wij zélf de schone energie opwekken die we
gebruiken? Het doel van Grunneger Power is alle noodzakelijke informatie te verstrekken die burgers,
bedrijven en organisaties in de gemeenten nodig hebben om met succes en zonder onnodig
risico over te schakelen op de eigen productie van schone energie: bijvoorbeeld via zonnepanelen.
De eerste actie van Grunneger Power bestaat uit een aanbod zonnepanelen met aanzienlijke
kortingen voor onze leden. Extra korting wordt gegeven als leden aanschaf samen met anderen
doen. Grote sociale effecten zijn vooral te verwachten als zelf-levering ook vanuit andere locaties
dan achter de eigen elektriciteitsmeter mogelijk wordt.
De volgende stap zal bestaan uit inkoop van duurzame elektriciteit voor levering aan de leden,
waarbij wij de leden garanderen dat winsten uitsluitend worden besteed aan lokale projecten
voor duurzame energieopwekking.
Kijk hier voor meer informatie
De film van Grunniger power is hier te bekijken
1 2 3 4 5 6 7 8 9
mensen. Als daarvoor energieproductie nodig
is, dan komt het animo vanzelf. Leefbaarheid
en algemeen welzijn kan niet geheel voor
mensen geregeld worden. Het vraagt betrokkenheid
met de wijk en onderlinge solidariteit.
Stokman ziet hier een gedragsverandering bij
de burger; van consumptief naar productief.
Joint Production, met elkaar samenwerken in
allerlei constellaties roept discussies op over
welke organisatie daarvoor het meest geschikt
is. Voor Stokman staat de burgercoöperatie
voorop, bijvoorbeeld Grunneger Power. Maar
er zijn verschillende organisatievormen naast
elkaar denkbaar.

Voorwoord
6
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Mede eigenaarschap
Nieuwe maatschappelijke vraagstukken, zoals duurzaamheid en energie,
worden niet meer automatisch neergelegd bij de overheid. Initiatiefrijke
burgers en bedrijven treden steeds autonomer op om deze kwesties zelf aan
te pakken. Mede-eigenaarschap versterkt de duurzame samenleving.
Initiatieven vanuit burgers en bedrijven zijn in
staat om een grote omslag in de maatschappij
tot stand brengen. Op Texel speelt TexelEnergie
in op het ‘Wij-Texel- gevoel’. Door aan te sluiten
bij de identiteit van de lokale gemeenschap
kunnen veranderingen snel gaan. TexelEnergie
is een kleinschalig energiebedrijf dat duurzame
stroom en duurzaam gas levert aan particulieren
en bedrijven op Texel en – zoals ze dat op Texel
zeggen – ‘aan de overkant’. www.texelenergie.nl
In Lochem is in 2010 samen met bewoners en de
gemeente een pilot gestart in het buurtschap
Armhoede. De rol van de bewoners in dit project
zorgt voor zekerheid, een wethouder kan
immers elk moment vervangen worden. Voor de
continuïteit is het van belang om de positie van
de bewoners veilig te stellen. Bewoners zijn een
enorme bron van kennis. Gaandeweg is de rol
van de gemeente veranderd. Bewoners, binnen
de projectgroep, staan nu inhoudelijk en
procesmatig aan het roer en de gemeente schept
de brede kaders.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Het samenspel tussen overheid, burgerinitiatieven
en markt, daar draaien de projecten voor
lokale duurzame energie om. Op de achtergrond
spelen twee meer algemene trends. De eerste
trend is de verschuivende verhouding tussen
overheid en burger. De tweede trend betreft
de wijze waarop de burger zich organiseert in
relatie tot de markt. De terugtredende overheid
betekent niet vanzelfsprekend een verschuiving
naar de markt. Ondernemende burgers, ondernemers
maar ook professionals springen steeds
meer in het gat dat terugtredende overheid
achter laat. Dat vraagt om nieuwe definities van
rollen en nieuwe vormen van samenwerking. In
het verleden zorgde de overheid voor de burger,
waarbij deze consument werd van overheidsbeleid.
Ook in de energievoorziening was dat
het geval tot de privatisering van de energie-
bedrijven.

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
Verzorgende overheid
De negen
lessen in
het kort
Op het terrein van duurzaamheid is een duidelijke
beweging waarneembaar waarbij de burger
zoekt naar vormen om eigenaarschap te verwerven
in de ruimte die de overheid daarvoor
schept. De markt krijgt niet alleen meer te
maken met de burger als consument, maar ook
Initiatiefrijke burger
Burger als consument Ruimte scheppende overheid
LochemEnergie
Het initiatief LochemEnergie is ontstaan in september 2010. Het is binnen enkele maanden gegroeid
van zes initiatiefnemers naar 35 actieve vrijwilligers en 930 aspirant-leden. Als eerste stap is er een
business plan ontwikkeld voor een grootschalig zonne-energie park op een voormalige vuilstort.
Door obstakels op het gebied van regelgeving is realisatie van dit park nu nog niet haalbaar, maar
de noodzakelijke voorbereidende stappen worden gezet. Om het businessplan rendabel te maken
moet het mogelijk worden dat de opgewekte energie verrekend kan worden met de ingekochte
stroom (saldering).
De coöperatie is officieel opgericht in augustus 2011. Sindsdien zijn enkele mijlpalen bereikt:
collectieve inkoop van zonnepanelen voor bedrijven en particulieren, het leveren van groene
stroom en gas en het geven van tips en besparingsadviezen.
Andere manieren om collectief in Lochem duurzame energie te produceren worden voortvarend
aangepakt. In november 2011 is een klassieke korenmolen in het buurtschap Zwiep omgebouwd
voor het produceren van elektriciteit. Het pro duceren van stroom door waterkracht in Berkel
en Twente -kanaal wordt op haalbaarheid onderzocht. Er is een routekaart ontwikkeld om als
burgerinitiatief te komen tot realisatie van lokale windenergie.
LochemEnergie neemt deel aan een van de proeftuinen
Intelligente Netwerken. In dat kader wordt een collectief
zonnepark gerealiseerd, waardoor burgers zonnestroom
kunnen afnemen als dat niet mogelijk is op het eigen
dak. Op dit moment zijn zo’n 60 Lochemse burgers als
vrijwil liger actief.
Kijk hier voor meer informatie
1 2 3 4 5 6 7 8 9
als co-producent. Deze ontwikkeling is vergelijkbaar
met de ontwikkelingen in de ICT. Daar is
de relatie tussen de megacomputers en de consument
drastisch veranderd door het internet.
Via het internet bepaalt de consument welke
vragen hij stelt aan de informatievoorziening,
maar ook middels welke functionaliteiten hij
bediend wil worden. In sommige gevallen
(Linux) gaat dit zover dat de consument zelf de
programma’s mee schrijft. In andere gevallen
bepaalt hij de geboden content zoals bij wikipedia,
of vormt zelf communities via socialmedia
rond een gemeenschappelijke interesse.

Voorwoord
7
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
De herontdekking van
de coöperatie als
ondernemingsvorm
In een traditionele coöperatie komen gelijke belangen samen. In de hedendaagse
coöperatie komen ook verschillende belangen samen die verenigbaar
zijn. Door deze invulling lijkt de coöperatie een geschikte ondernemingsvorm
voor de lokale duurzame energie bedrijven.
Initiatiefrijke burgers willen hun belangen
verbinden met die van andere burgers om
tot ‘joint production’ te komen (zie les 5).
De coöperatie biedt hen de mogelijkheden
om te ondernemen met zeggenschap. In een
coöperatie van burgers komt bovendien de
expertise beter tot zijn recht. De advocaat brengt
bijvoorbeeld juridische expertise in, terwijl de
systeemanalist zijn passie voor smart grids kan
bot vieren. De coöperatie biedt daarnaast meer
mogelijkheden om samenwerking met andere
partijen structureel vorm te geven en daarmee
energieproductie te koppelen aan doelen op
het gebied van wonen, mobiliteit en groen.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Een coöperatie kent twee aspecten: het
verenigings- en het ondernemingsaspect.
Een coöperatie is een organisatievorm waarmee
mensen zich van een dienst of product voorzien,
die zonder coöperatie niet of lastig toegankelijk
zou zijn. Een coöperatie gaat over rechten en
plichten, waarbij men zowel lid als klant is.
Je doet het voor elkaar en niet voor aandeelhouders,
maar als het bedrijf failliet gaat dragen
alle leden het risico.
De coöperatieve gedachte gaat uit van een
aantal uitgangspunten:
a. Het ‘Pareto-principle’: men heeft vaak het
gevoel dat de ander er meer aan heeft. In het
geval van een coöperatie kunnen de voordelen
scheef liggen, maar het basis principe blijft
dat iedereen er beter van wordt, de een wellicht
wat meer dan de ander.
b. Een coöperatie kan bestaan uit verschillende
cate gorieën van leden, zoals de overheid,
bedrijven, rechtspersonen en natuurlijke
personen.

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
Er komt een nieuwe generatie coöperaties op
met verschillende soorten leden, die ook heel
verschillende bijdragen leveren, maar ze hebben
allen rechten en plichten.
Het principe van toetsing is ook van groot
belang voor een succesvolle coöperatie. Dat
betekent eigenlijk toezicht op de macht, het
is een democratisch aspect in de coöperatie.
“Transparantie en verantwoording zijn
sleutelwoorden. Binnen een coöperatie
zorgen actieve leden voor een permanente
dialoog.”
“Zorg dat je zelf aansprakelijk blijft,
elk lid van de coöperatie gaat
aansprakelijkheid aan, dit is het
principe van de coöperatie.”
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Met toetsing wordt bedoeld dat de coöperatie
ook bij toestroom van nieuwe leden blijft doen
waarvoor hij opgericht is. Transparantie en
verantwoording zijn sleutelwoorden.
Binnen een coöperatie zorgen actieve
leden voor een permanente dialoog.
Interview Gert van Dijk
Gert van Dijk hoogleraar aan Nyenrode Business Universiteit over de actualiteit van de coöperatie:
Nederland heeft veel ervaring met coöperaties, maar in Lochem worden nieuwe ervaringen opgedaan
met veel grotere heterogeniteit. Gert van Dijk geeft aan dat de balans in voordelen nooit in evenwicht
is. Dat vraagt om zorgvuldig optreden van het bestuur en de directie. Daarnaast is het begrip van
wederkerigheid van groot belang. De coöperatieve beginselen worden steeds populairder in het
bedrijfsleven. Een te grote heterogeniteit van belangen kan een punt bereiken waarop het privaatrecht
geen oplossing meer biedt en dan moet de overheid
inspringen. De overheid kan dan de macht van het woord
toepassen en als dat niet werkt de macht van het zwaard
inzetten.
Gert van Dijk citeert Tocqueville: elke grens van eigen
belang is te ver leggen door samen te werken, alleen is
dit een lang proces. Een coöperatie doet dat op een
gestructureerde manier. Het coöperatie model is in 100 tot
200 jaar geheel uitgerijpt. De oude principes van het goed functioneren van een coöperatie blijken
te passen in de moderne ‘gedrags economie’. Je kunt mensen keuzes voorleggen die zij kunnen
be ïnvloeden en andersom hen kunnen beïnvloeden. Dat is wat je als bestuurder altijd in de gaten
moet blijven houden, hoe beïnvloedbaar mensen zijn.
Tot slot een laatste advies, zorg dat je zelf aansprakelijk blijft, elk lid van de coöperatie gaat aansprakelijkheid
aan, dit is het principe van de coöperatie. Er mag dus nergens UA (uitgesloten aansprakelijkheid)
in de statuten of belangrijke documenten staan. Doe je dit toch, dan geef je aan
dat je er zelf niet in gelooft, dan gelooft een bank er vanzelfsprekend ook niet in en moet je het
dus ook geen coöperatie noemen.

Voorwoord
8
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
De energieke samenleving
De ondernemende burger laat zich niet dwingen tot duurzame energie.
Voor een systeemverandering in de energiehuishouding is meer ruimte
nodig voor innovatie vanuit de maatschappij.
Het verbinden van lokale projecten aan de
schaal van de grote wereld is een kwestie van
gebruik maken van je hele netwerk.
In Tilburg wordt dit gerealiseerd door de
Midden brabantse ontwikkelingsmaatschappij
voor energie en duurzaamheid (MOED).
MOED is een onderneming die lokaal werk
aflevert én een bovenlokaal netwerk waarin
bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid
zorgen voor doorbraken die de projecten op de
markt gaan zetten. Social innovation noemen
ze dat in Tilburg. Co-creatie is daar ook een
vorm van. Waar het verschil tussen producenten
en consumenten lijkt te vervagen, kunnen
oude onder nemingsvormen als coöperaties
opnieuw worden benut. Ook andere projecten,
zoals ‘Wij krijgen kippen’ in stadsdeel Amsterdam
Zuid werken in op de sociale innovatie.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
“MOED is een onderneming die lokaal werk
aflevert én een bovenlokaal netwerk waarin
bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid
zorgen voor doorbraken die de projecten op
de markt gaan zetten.”
Onlangs verscheen ‘De Energieke samenleving.
Op zoek naar een sturingsfilosofie voor een
schone eco nomie’, een publicatie van het
Planbureau voor de Leefomgeving. In dit
rapport wordt gesteld dat de overheid niet meer
in staat is om een duurzame ontwikkeling af te
dwingen. Grootschalige opwekking en gebruik
van duurzame energie is geen kwestie van een
paar grote technologische doorbraken die
geïmplementeerd kunnen worden met zware
overheidsinves teringen.

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
De tijd van de topdown benadering van grote
maatschappelijke vraagstukken is voorbij.
De burger is daarvoor niet alleen te mondig
geworden, maar is ook te goed geïnformeerd
om zicht tot iets te laten dwingen. De in de
maatschappij aanwezige creativiteit en innovatiekracht
van burgers en bedrijven biedt
kansen voor groene groei, maar vraagt een
nieuwe rol van de overheid.
Kijk hier voor meer informatie
De rol vanuit de overheid is om voldoende
aan knopingspunten in het nationale beleid te
verwerken zodat ‘De Energieke samenleving’
daadwerkelijk binnen de kaders aan de slag
kunnen gaan.
MOED en Klimaatschap Klimaat: makelaar van partijen
In Tilburg is een bedrijf genaamd MOED opgericht. Het bedrijf heeft vooral een versnellingsfunctie
toebedeeld gekregen. MOED berust op de samenwerking tussen overheden, ondernemers en
kennisinstellingen. MOED bemiddelt en makelt tussen private initiatieven, bedrijfsterreinen en
energieproducenten of leveranciers van installaties voor duurzame energie. Het is een ondernemend,
dienstverlenend bedrijf op de schaal van Midden Brabant dat het gat opvult van de
‘sociale innovatie’ die nodig is om de duurzame energie van de grond te krijgen. Voor de samenwerking
tussen de partijen heeft Tilburg een Klimaatschap opgezet.
Hoe stoer kan MOED optreden? Anita van der Looij (gemeente Tilburg) geeft aan hoe de overheid
te werk gaat: “Door over hekjes heen samen te werken en alle zintuigen te gebruiken. Dat wil
zeggen luisteren naar mensen, vragen verhelderen, kansen opsporen, de dialoog faciliteren en
belangen aan elkaar koppelen zodat uiteindelijk een levensvatbare business case ontstaat.”
MOED is opgericht om effectief te kunnen opereren in een samen leving die initiatiefrijker wordt.
Kijk hier voor meer informatie
1 2 3 4 5 6 7 8 9

Voorwoord
9
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
De drive van de innovator
De voorlopers in de ontwikkeling van Lokale Duurzame Energie Bedrijven
hebben in de Comunity of Practice een ruimte gevonden om de professionele
grenzen te verleggen. De innovator heeft zo’n ruimte nodig om in de
eenzaamheid van de zoektocht een nieuwe taal en nieuwe expertise te
ontwikkelen. De CoP werkt als een ‘opwerkingsfabriek’ voor experts voor
wie kennisoverdracht alleen niet meer werkt.
In de woorden van Albert Anijs, gemeente
Arnhem: “Het interessante aan de CoP was juist
het toetsen van voorbeelden in andere situaties
om dan te concluderen dat je toch bijna helemaal
opnieuw moet beginnen met het doorgronden
van het speelveld. Met dit soort denk
oefeningen kun je je eigen proces versnellen.”
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Het spannende aan collectieve leerprocessen
is dat er zoveel tegelijk en onvoorspelbaars
gebeurt. Bijvoorbeeld op een zomernamiddag
in Amsterdam-Zuid wordt gezamenlijk het
initiatief genomen om in het kader van de
‘Green deal’ een voorstel rond zelfregeling in
te dienen. Dit was in voorbereiding van dit
leer traject en zelfs van deze specifieke expeditie
naar ‘Wij krijgen kippen’ niet voorzien.
Collectief leren in Community of Practice
verloopt niet als een georganiseerde reis, maar
eerder als een ontdekkingstocht. De gezamenlijke
leerexpedities naar lokale projecten zijn
‘denkoefeningen’ voor de deelnemers. De
inzichten die dat oplevert kunnen niet rechtstreeks
toegepast worden in eigen projecten,
maar ze kunnen wel het proces versnellen.

Voorwoord
Een
opwekkende
boodschap
De negen
lessen in
het kort
De CoP fungeert als een spiegel voor het eigen
project. De andere projecten dienen niet als
voorbeeld, maar zijn eerder een inspiratie tot
een meer dynamisch proces.
De voorlopers hebben zich tijdens de CoP LDEB
verdiept in de nieuwe vragen waarvoor de
samenleving, de burgers, de ondernemers en
politici zich gesteld zien bij lokale duurzame
energieproductie. De nieuwe vragen blijken
vooral te liggen op het terrein van de co-
productie, tussen disciplines, tussen burgers in
hun verschillende rollen als consument en
producent, tussen bedrijven en overheid.
“Het interessante aan de CoP was juist het
toetsen van voorbeelden in andere situaties
om dan te concluderen dat je toch bijna
helemaal opnieuw moet beginnen met het
doorgronden van het speelveld. Met dit soort
denk oefeningen kun je je eigen proces
versnellen.”
De CoP heeft de weg verkend waarlangs de
energieke burger of ondernemer en de overheid
beter op elkaar kunnen inspelen.
In elke sessie van de CoP onderzoeken de deelnemers
de specifieke verhoudingen en kwaliteiten
van elk project middels gestructureerde
intervisie. Elke casus geeft een specifiek antwoord
op de vraag wat een LDEB is en daardoor
leren alle deel nemers in een hoog tempo van
1 2 3 4 5 6 7 8 9
elkaar, ook op terreinen waar zij zelfs nog niet
over nagedacht hebben. “Ik kreeg veel antwoorden
op vragen die ik nog niet eens gesteld had,”
zei een van de deelnemers tijdens de evaluatie.
In deze CoP is gekozen voor leerexpedities op
locatie, opgezet volgens een vergelijkbaar format.
Een sessie duurt drie dagdelen inclusief
een overnachting. Om de blik te verruimen
zijn externe experts als gast uitgenodigd, zoals
de directeur van Alliander, een hoogleraar in
burgerschap en in coöperatieve samen werkingsvormen,
een innovatie expert, een ondernemende
partner in crime en een wethouder die
blaakte van energie om een duurzame wijk te
realiseren. Wat dit aan inzichten heeft opgeleverd
vindt u terug in dit e-boek.

Colofon
Deelnemende gemeenten
Almere: Ivo Booijink, Erwin Lindeijer
Stadsdeel Amsterdam Zuid: Marion Bloem, Heidi de Boer, Anne Stijkel,
Pauline Westendorp en Siward Zomer
Apeldoorn: Barbera van der Hoek, Carola Hoogland en Henk Kuijpers
Arnhem: Albert Anijs
Breda: Jan Dirk Geschiere, Barbet Hendriks-Punt en Frits Raaphorst
Dalfsen: Melanie van der Loo
Deventer: Pieter van Bentum, Eric Mackay, Ben Voorhorst
Dordrecht: Roosmarijn Sweers
Eindhoven: Cor Luykx
Groningen: Ferdi Hendriks
Groningen (RUG): Frans Stokman
Haarlem: Sjoerd Andela
Heerhugowaard: Frank Schuitemaker
Hoogeveen: Wilbert Hermans, Harry Kiers
Lochem: Peter Kelder en Henk Kieft
Meppel: Frits Dijkstra, Kees Offringa
Texel: Robbert Jan Piet
Tilburg: Pieter Biemans
Wageningen: Ine Botman, Rogier Coenraads en Sanne Meelker
Begeleiding en ondersteuning
Ministerie van Infrastructuur en Milieu: Charlotte van Slagmaat
Agentschap NL: Irma Straathof
De Stad B.V.: Jeroen Saris
Netwerk Leerarchitectuur: Marc Coenders
Dit e-boek is een uitgave van:
Agentschap NL
NL Energie en Klimaat
Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht
t 088-60257000
(ma t/m vrij 9.00 – 21.00 uur)
Agentschap NL | juni 2012
Publicatie-nr. 2FLOK1212