Nieuwe Bouwloods St Jan.pdf - D'arts

Beeld uit het filmpje over de Nieuwe Bouwloods Sint Jan,
te zien op: www.s-hertogenbosch.nl > Stad en Wijken> Monumenten
Nieuwe Bouwloods Sint Jan
Concept en Ruimtelijk Plan
In opdracht van de Gemeente ‘s-Hertogenbosch
Dr. R.R. Knoop – Gordion Cultureel Advies
Drs. R. van Zoest – Kunsthistorisch Bureau D’Arts
Drs. C. Uringa – Kunsthistorisch Bureau D’Arts
Prof. ir. H.J. Henket – Bureau Henket & partners
December 2009

Inhoud
2 1. Opdracht 5 Structuurplan 21
5. Financieel
Bijlage 1
3
5.1 Investering 53 Opengestelde kathedralen in Europa 67
2. Concept
2.5 Samenhang
5.2 Exploitatie 54 Bijlage 2
2.1 Visie en ambitie 7 Bouwloods en Kathedraal één 41
5.3 Modellen 55 Gesprekspartners 68
2.2 Publiek
Gebouw – organisatie –
5.4 Haalbaarheid 57
Huidige situatie sint Jan 8 communicatie – context 41
5.5 Rendement 57 Illustratieverantwoording en colofon 69
Huidige situatie stad 10
5.6 Perifere effecten 57
Beoogd publiek 10 3. Haalbaarheid
Een visionaire ambitie past
Duurzaamheid 12 3.1 Voorbeelden elders 42
6. Organisatie, bestuur
bij de Sint Jan.
2.3 Inhoud
3.2 Functies verplaatsen 42
6.1 Optimale betrokkenheid 60 Opiniestuk Gerard Rooijakkers 70
Boodschap 12 3.3 Insteek stakeholders 42
6.2 Groeimodel 60
Dragers 17 3.4 Regulering bezoekersstromen 44
6.3 Bestuur+Directie-model 60
Vormen
2.4 Werking
18 3.5 Bouwen naast de Sint Jan 45
6.4 Raad van Toezicht-model 60
Entree 19 4. Ruimtelijk
7. Voorwaarden
Routing 19 4.1 Transformeren Bouwloods 46
7.1 Draagvlak 62
Kennis en beleving 19 4.1 Visie op directe omgeving 46
7.2 Monumentenstatus
Uitvalspunt bezoek stad 20 4.3 Gebruikseisen piekbelasting 46
en archeologie 62
Atelier Beeldhouwer-in-residence 20
7.3 Alternatieve routing 64

Dit idee werd door het College en kerkbestuur omarmd.
Deze rapportage gaat nader in op de variabelen van dit idee.
Voor hoeveel mensen is de Nieuwe Bouwloods interessant genoeg
om substantiële inkomsten te genereren? Hoe ziet het inhoudelijke
programma eruit? Welke bouwkundige en stedenbouwkundige
4 kunnen uitgroeien. Motieven waren
ingrepen zijn nodig? Specifiek betreft het, volgens de opdrachtformulering:
5
voor de gemeente:
• een nadere uitwerking van het concept [...]; hierbij zal ook gekeken
• stijging inkomend (dag)toerisme
worden naar de mogelijkheden voor educatie
• betere ontsluiting van het nationale monument
• een berekening op hoofdlijnen van te verwachten bezoekers-
• zicht op educatieve mogelijkheden restauratieambacht;
aantallen, kosten en inkomsten, investerings- en exploitatieraming
• een verkenning van de ruimtelijke mogelijkheden om, aansluitend
voor het kerkbestuur:
aan de huidige bouwloods, de beschikbare oppervlakte uit te breiden
met nieuwbouw; daarbij zullen ook eventuele consequenties van
archeologische relicten in de ondergrond worden betrokken.
1. Opdracht
Op basis van een raadsamendement besloot het Bossche College van
BenW, in nauw overleg met het kerkbestuur van de Sint Janskathedraal,
eind 2008 te laten onderzoeken hoe het bestaande Bouwloods Museum
Sint Jan tot een Nationaal Museum voor middeleeuwse Bouwkunst zou
• verlichting gebruiksdruk kathedraal
• inkomsten uit bezoek t.b.v. onderhoud kathedraal.
Een eerste idee, dat in het voorjaar 2009 werd ontwikkeld, focuste op de
mogelijkheden voor kwalitatieve verbetering van bezoek aan en beleving
van de kathedraal. De bouwloods zou moeten fungeren als entree tot de
kathedraal en als verdieping van het bezoek. Het onderwerp is dan niet
middeleeuwse bouwkunst maar de geschiedenis en betekenis van deze
kathedraal door de eeuwen heen. Het gaat om de kathedraal in zijn
uiterlijk en in zijn functie als godshuis, als monument voor de wereld van
Jeroen Bosch, icoon van ‘s-Hertogenbosch en de Meierij, symbool voor
de moederkerk in ons land én archief van 150 jaar nationale restauratiegeschiedenis.
Luchtfoto noordzijde Sint Jan, 22 augustus 1935. Aviodrome Luchtfotografie
Het college specificeerde in juni 2009 zijn opdracht voor deze
verdieping door nog bijzondere aandacht te vragen voor:
• optimaal draagvlak bij een groot aantal partijen, en wervend
vermogen bij derden
• rekening houdend met fysieke beperkingen van het gebouw en met
diens primaire functie
• bouwkundige uitwerking die recht doet aan een bijzondere plaats
in het stadscentrum
• verkenning economische effecten.

van restauraties en onderhoud. De Nieuwe Bouwloods biedt de bezoekers
een bijzondere ervaring: men zit de Sint Jan als het ware op de huid
en is van heel dichtbij getuige van het ‘eeuwige’ bouwproces. De zojuist
gerestaureerde noordzijde en de gehele structuur van de kathedraal
komen tot leven.
6 kathedraal. De van ver buiten de stad zichtbare kerk is het belangrijkste De kathedraal verdient het om in al zijn rijkdom en gelaagdheid en
7
icoon van ’s-Hertogenbosch. Een bedevaartsoord voor de gelovigen, een beter dan tot nog toe het geval was, te worden ontsloten voor een grote
laatgotische basiliek voor de cultuurhistorisch geïnteresseerden en een groep geïnteresseerden en passanten. In het huidige tijdsgewricht heeft
rustpunt in een bruisende, Brabantse stad.
niet iedereen meer weet van de functie en (historische) betekenis van
kathedralen voor stad en inwoners. Omgekeerd is het belangrijk voor
De Nieuwe Bouwloods Sint Jan is een verrijking voor een bezoek aan de kathedraal om respectvol gebruikt te kunnen blijven worden.
de kathedraal en een portaal voor de cultuurhistorie van de stad. In dit De toenemende gebruiksdruk van vele honderdduizenden, vaak slecht
transparante gebouw naast de indrukwekkende kerk krijgt de bezoeker geïnformeerde passanten, draagt niet bij aan de kernfunctie van het
‘gereedschappen’ aangereikt om een bezoek aan de Sint Jan letterlijk godshuis: plaats van rust, bezinning en ontmoeting in een steeds
meer reliëf te geven. Bouwgeschiedenis, ambachten, technieken,
drukkere en vollere wereld. De Nieuwe Bouwloods Sint Jan verbindt
beelden, restauraties, historie, geloof, gebruik, rituelen en het belang heden en verleden en heeft de ambitie de kwaliteit van beide
dat het monument voor de stad en haar inwoners heeft, worden er op
evocatieve wijze voor het voetlicht gebracht. Tegelijkertijd vervult het
te verbeteren.
gebouw een belangrijke informatiefunctie: een cultuurhistorisch bezoek De verwevenheid, voor meer dan een half millennium, van gebouw en
aan ‘s-Hertogenbosch begint in de Nieuwe Bouwloods Sint Jan.
stad, van kerk en wereld, is een gegeven. Maar de instandhouding van
de kathedraal na 150 jaar restauratie – waarin de ontwikkeling van het
De bouwloods en de kathedraal horen bij elkaar. Vanuit de bouwloods gehele Nederlandse restauratievak als het ware is gedocumenteerd –
en zijn voorgangers werd immers eeuwenlang aan de kerk gebouwd. is geen vanzelfsprekende zaak. Kerk en samenleving moeten daarvoor
Het bouwen gaat door tot op de dag van vandaag, zij het nu in de vorm gezamenlijk ca. € 1 miljoen per jaar gaan opbrengen.
2. Concept
2.1 Visie en ambitie
Wie ‘s-Hertogenbosch zegt, zegt Sint Jan en andersom. De stad is
onlosmakelijk verbonden met de uit de late middeleeuwen stammende
Beeldhouwatelier in de bouwloods van de Sint Jan, begin 20ste –eeuw. Museum De Bouwloods

8
Het is de ambitie van het stadsbestuur, de parochie en het bisdom om met
de Nieuwe Bouwloods Sint Jan een unieke, hoog-waardige en tegelijk
duurzame informatie- en belevingsbron te creëren, waarmee een groot
betalend publiek (jaarlijks 150.000) tot een bezoek kan worden verleid.
Onderhavig plan is erop gericht om met voorbijgaan aan eenmalige
kosten, een exploitatie te realiseren die ten minste kostendekkend is.
Bij een succesvolle exploitatie wordt er gestreefd naar een jaarlijks
rendement waarvan een aanmerkelijk deel ten goede kan komen aan de
instandhouding van de kathedraal. Het is goed dat de individuele bezoeker
daar zichtbaar aan bijdraagt. Maar met de Nieuwe Bouwloods Sint Jan
wordt niet alleen een materieel doel beoogd. De inspanning die nodig is
om middeleeuwse kathedralen in stand te houden moet het niet alleen
van een levende religieuze gemeenschap hebben, maar ook van een breed
maatschappelijk draagvlak, dat zich uit in toe-eigening en engagement.
Informatie, toegang, ontsluiting, begrip, waardering en historisch besef
zijn daarbij sleutelwoorden. Zelfs wanneer de revenuen uit de exploitatie
van de Nieuwe Bouwloods minimaal zijn, dan nog staat dat het bereiken
van dit belangrijke immateriële doel niet in de weg.
Overigens beoogt de gemeente met het ondersteunen van de inspanning
om te komen tot een Nieuwe Bouwloods Sint Jan, ook het inkomend
toerisme te stimuleren en positieve effecten op bestedingen in de stad
te genereren.
De gemeente is kortom gebaat bij:
• een kwaliteitsimpuls voor de binnenstad
• verbeterde ontsluiting van een nationaal monument
• het stimuleren van toerisme en bijbehorende inkomsten
• mogelijkheden tot educatie op het gebied van restauratie
• maatschappelijk draagvlak voor duurzame instandhouding
• werkgelegenheid die gepaard gaat met de bouw en exploitatie.
2.2 Publiek
Huidige situatie Sint Jan
Er is bij gemeente en kerk sprake, ofschoon niet door onderzoek gestaafd,
van 800.000 tot 1 miljoen bezoeken per jaar aan de kathedraal. Die kunnen
grofweg worden onderverdeeld in bezoek door toeristen en bezoek door
mensen met een religieus motief. De laatste groep bestaat uit mensen die
een bezoek brengen aan de Mariakapel, bezoekers die elders in de kerk
komen bidden, en een groeiende groep zogenaamde ‘mystieke wandelaars’
die komen voor rust en contemplatie. De getalsmatige verhouding tussen
de verschillende groepen is niet bekend.
Wel is uit administratieve gegevens op te maken dat er 80.000 kaarsjes per
jaar worden gekocht en gebrand. Gemiddeld 400 mensen bezoeken in het
weekend een viering, met uitschieters in de meimaand tot 1500 mensen.
Gedurende de week wordt dagelijks een kleinschalige bijeenkomst
belegd waar zo’n 20 mensen aan deelnemen. Verder vinden er jaarlijks
Mariakapel Sint Jan. Sybolt Voeten-Architectuur Fotografie
9

ca. 50 begrafenissen en 20 huwelijksvoltrekkingen plaats. Er wordt door
ca. 8.300 mensen deelgenomen aan de betaalde rondleiding in de kerk,
georganiseerd door de Kring Vrienden ’s-Hertogenbosch dan wel door
de VVV. Jaarlijks beklimmen naar verluidt 2000 mensen de toren – exacte
cijfers ontbreken. Het aantal bezoekers van de Bouwloods komt grofweg
overeen met het aantal deelnemers aan de rondleiding in de kerk.
Duurzaamheid
Het is belangrijk om de Nieuwe Bouwloods Sint Jan een doorgaande
functie in de Bossche gemeenschap te geven. Zonder herhaalbezoek
blijft elk initiatief, commercieel dan wel ideëel, een eendagsvlieg. Vanuit
die optiek zal er een bescheiden maar aantrekkelijke tentoonstellingsprogrammering
worden ontwikkeld. Te denken valt aan het belichten
10 van speciale thema’s uit het kerkelijk jaar of, in een veel trager ritme,
11
Huidige situatie stad
Uit onderzoeken van LAgroup Leisure and Arts Consulting en Continu
Vakantie Onderzoek (2007) blijkt dat ‘s-Hertogenbosch jaarlijks 5 miljoen
keer bezocht wordt door in totaal 1,8 bezoekers, waarvan iets meer dan
de helft van regionale herkomst is. Jaarlijks worden er ca. 150.000 overnachtingen
geboekt, waarvan een kwart vanuit toeristisch oogpunt.
In toeristische aantrekkelijkheid bekleedt de stad de vijfde plaats in
het land.
uit de onderhoudscyclus van de kathedraal.
Beoogd publiek
Een gelaagd en gevarieerd aanbod (zie hieronder, 2.3), zal in de Nieuwe
Bouwloods Sint Jan een diverse bezoekersstroom aantrekken, waaronder
ook nieuw publiek. Voor elk van de onderstaande groepen zal het realiseren
van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan een toegevoegde waarde hebben:
• passanten, oppervlakkige bezoekers inleiding kathedraal
• liefhebbers museale verdieping bezoek
• studenten/(vak)onderwijs beeldhouwatelier, kenniscentrum
• lokale gemeenschap kerkplein teruggeven aan de stad.
Bezoekers in het Bonnefantenmuseum te Maastricht, 1997.
Catrien Ariëns / Hollandse Hoogte

2.3 Inhoud
Boodschap
In de Nieuwe Bouwloods Sint Jan worden op aanschouwelijke wijze
thema’s belicht die vertellen over de bouw, de geschiedenis, de betekenis
en het functioneren van de kathedraal. De eeuwenoude band tussen
?• Bouwloods
Waar een kathedraal werd gebouwd, stond een bouwloods. De bouwloods
van de Sint Jan was het kloppende hart van de bouwplaats. Op deze plek
werd ontworpen, georganiseerd, beraadslaagd en vooral hard gewerkt
aan afzonderlijke onderdelen van de kerk. De bouwloods was van de
kerk fabriek, die werd gevormd door een aantal kerkmeesters die verant-
12 bouwloods en kerk is vandaag de dag nog springlevend en vormt het woordelijk waren voor de kerkdiensten, de begraafplaats en het gebouw.
13
uitgangspunt voor het bezoek.
En dus ook voor de nieuw te bouwen kerk. Zij zorgden voor de aankoop
van het materiaal en betaalden de salarissen aan de werklieden uit. Toen
De gekozen thematiek belicht allerlei de bouw van de kathedraal was afgerond, deed de bouwloods dienst als
aspecten die nauw met elkaar zijn opslagplaats. Ook gebruikte men de loods voor het onderhoud en de vele
verbonden. Het belangrijkste doel is de restauraties aan de kathedraal. Dit thema vormt bij uitstek een geschikte
• Waarom werd de kerk gebouwd?
bezoeker een globaal referentie kader inleiding voor de multimediapresentatie, zodat bezoekers weten wat een
• Door wie?
aan te reiken om een bezoek aan de bouwloods was en waarom het gebouw waarin zij zich bevinden ook zo
• Hoe werd de bouw betaald?
Sint Jan zelf meer reliëf en verdieping genoemd is. Zij hebben kennis genomen van de functies die een bouw-
• Wat is een gotische kerk?
te geven. De presentatie maakt de loods had, hoe lang deze heeft bestaan en van wie de bouwloods was.
• Hoe werd de kerk gebouwd?
bezoekers nieuwsgierig.
• Hoe werd en wordt de kerk gebruikt? Bij het verlaten van de Nieuwe • Hemel op aarde
• Hoe komt het dat de kerk er vandaag Bouwloods heeft de bezoeker op
De middeleeuwse samenleving was doordesemd van religie, waarin de
nog steeds staat?
verschillende basale en meer specifieke Mariadevotie een centrale rol speelde. Het leven op aarde was slechts een
vragen een antwoord gekregen.
opmaat voor het eeuwige leven na de dood. Dit tijdelijk verblijf op aarde
Het bestaan van een kathedraal als de moest dan ook zo deugdzaam mogelijk worden ingericht. Vanuit dat gevoel
Sint Jan wordt niet meer als
kwamen de drang en het verlangen voort een grootse kerk te doen ver-
vanzelfsprekend ervaren.
rijzen die ruim, hoog en licht was. Het moest een passende plek vormen
voor de verering van God en heiligen. De gotische bouwstijl sloot goed aan

ij deze wens. Tegelijkertijd liet dit ook zien waartoe de Bossche gemeenschap
in staat was. In de dertiende eeuw groeide ’s-Hertogenbosch uit tot
een stad van importantie aan de noordgrens van Brabant. De ambitieuze
kerkbouw gaf uitdrukking aan die groei. Bezoekers komen meer te weten
over de religieuze beleving in de middeleeuwen, de initiatiefnemers van
de kerkbouw en het historische kader van de groeiende stad. Kaarten en
heeft kunnen bouwen. Grote hoeveelheden bouwmaterialen vormden de basis.
Die kwamen soms van heinde en verre, vaak over waterwegen. Baan brekende
technieken, ingenieuze hulpstukken en slimme gereed schappen maakten het
mogelijk een gebouw op te richten dat tot in de hemel leek te reiken.
Bezoekers krijgen een indruk van wat er allemaal bij de bouw van deze kerk
kwam kijken. Middeleeuwse afbeeldingen van kathedraal bouw, oude
14 animaties van de stad in deze tijd en objecten die gerelateerd zijn aan gereedschappen en replica’s van hulpstukken, zoals formelen en tred raderen,
15
religieus leven en de Mariadevotie brengen het onderwerp tot leven.
• Bouwen buiten de muren
geven inzicht in de gebruikte bouw technieken. Interactieve opstellingen van
deze replica’s doen bezoekers ervaren hoe de bouw in zijn werk ging.
Op de plek waar een romaanse kerk stond, buiten de stadsmuren, werd • Mensenwerk
rond 1350 begonnen met de bouw van een grote gotische kerk, gewijd aan Niet alleen belangrijke bouwmeesters en kunstenaars zoals Jeroen Bosch
Johannes de Evangelist en Maria. Eeuwenlang werkte men aan de totstand- hebben een onmisbare bijdrage geleverd aan de bouw van de Sint Jan.
koming van dit immense bouwwerk. Dit proces en de geografische context Vele generaties ambachtslieden hebben aan de totstandkoming van de kerk
van middeleeuws ’s-Hertogenbosch worden in kaart gebracht. Aan de hand gewerkt: steen- en beeldhouwers, mortelmakers, smeden, glazeniers en
van een animatie wordt de bezoekers getoond in welke volgorde en wanneer dakdekkers. Zij hebben hun sporen nagelaten. Wie waren deze mensen en
de verschillende onderdelen van de kerk tot stand kwamen. Daardoor is het waar kwamen ze vandaan? Bezoekers ontdekken wat voor ambachtslieden er
ook mogelijk om te laten zien dat de gotische kerk over haar romaanse aan de kerk hebben gewerkt en wat wij nu nog over hen weten. Over geleverde
voor ganger heen werd gebouwd. De verschillende ruimtes in de kathedraal ontwerptekeningen en kleine signaturen geven de kerk een menselijk gezicht.
worden onder de aandacht gebracht en de functie die ze hebben toegelicht. Tijdens de rondgang in de kathedraal wordt op verschillende plekken aan het
De keuze voor de plek, de bouwvolgorde en –geschiedenis passeren kortom
op enerverende wijze de revue.
werk van deze kunstenaars en ambachts mannen gerefereerd.
• Eeuwenoude getuigen
• Spitsbogen, steunberen en windassen
Het beeldhouwwerk dat aan de buitenzijde van de kerk te zien is, wordt
Het blijft ook vandaag de dag fascinerend dat men een kerk als de Sint Jan
ge ken merkt door een rijke thematiek en een aansprekende vormentaal.

Het weerspiegelt de beleving en gedachtewereld van de late middel eeuwen.
Een immer boeiend schouwspel van hertogen, muzikanten en heiligen. De
lucht boogruiters zijn uniek en nog steeds geheimzinnig. Wat stellen ze voor
en waarom zitten ze daar? Bijzonder aan deze kathedraal zijn ook de figuren
in de wimbergen. Ze beelden bijvoorbeeld de geboorte van Christus uit.
De buitenzijde van de kathedraal wordt in de Nieuwe Bouw loods belicht met
gebouw werd neergezet. Legaten en andere documenten waarin de Sint
Jan financieel wordt bedacht laten zien op welke manieren men toch
genoeg geld bij elkaar heeft weten te krijgen.
• Hart van de stad
De Sint Jan is al sinds eeuwen het belangrijkste godshuis van de stad, en was
• Tand des tijds
Een middeleeuwse kathedraal is nooit af. Vanaf 1859 wordt er bijna voortdurend
in en aan de kathedraal gewerkt. De verkoop van het fameuze
koorhek, dat men als renaissancekunstwerk niet vond harmoniëren met
de gotische stijl van de kerk, werd een zaak van nationaal belang, die
resulteerde in de oprichting van de monumentenzorg. De reeds afgesloten
De belangrijkste informatiedrager is natuurlijk de Sint Jan zelf. Dat geldt
zowel voor de buitenkant als voor de binnenzijde.
Multimediashow
De multimediashow is een overrompelende inleiding op de museale
presentatie. De multimediale presentatie wordt getoond op grote
16 behulp van originele beelden die van de kathedraal afkomstig zijn. Ze staan zo daarmee ook lange tijd bij uitstek een ontmoetingsplek voor gilden, broeder-
restauraties en de restauratiewerkzaamheden die komende tijd nog op de schermen en laat gedurende 8 à 10 minuten op indringende wijze
17
in de ruimte opgesteld dat de bezoekers op de achtergrond de kathedraal zelf schappen en schutterijen. Het beleg in de 80-jarige oorlog en de Beelden-
planning staan, worden toegelicht. Waarom zijn ze noodzakelijk, waarom middeleeuws ‘s-Hertogenbosch zien, de Beeldenstorm, het bouwen en
gewaar worden waardoor de natuurlijke context van de beelden zichtbaar is. storm hadden grote weerslag op kerk en samenleving. Er zijn veel spullen
duren ze zo lang en waarom vinden ze telkens opnieuw plaats? Hoe dacht restaureren aan de kathedraal, beelden van bij velen nog bekende
uit de Sint Jan vernield of zoekgeraakt. Het beeld van de Zoete Lieve Vrouwe
men een eeuw geleden over restaureren en bewaren en welke gevolgen bisschoppen, bezoeken van bijzondere personen aan de kathedraal, en
• Cijnzen en mirakels
verdween zelfs voor enige tijd uit de stad. Het gebruik en belang van de kerk
heeft dat in latere tijden gehad? Oude en nieuwe bouwfragmenten, gipsen de Plechtige Omgang zoals die nog tot in de vorige eeuw plaatsvond.
De Bosschenaren hebben eeuwenlang moeten wachten op de voltooiing in verleden en heden wordt in beeld gebracht. Objecten die vroeger aan de
afgietsels, beelden van de kerk van voor en na restauraties en gebruikte In vogelvlucht zien bezoekers wat de kerk in de afgelopen 800 jaar heeft
van de Sint Jan. Niet alleen tijd speelde een rol, ook geld. Alle rangen en Sint Jan toebehoorden, zoals oude koorboeken en heiligenbeelden, laten iets
materialen laten zien wat restaureren betekent. Ook nu speelt de bouw- meegemaakt. Muziek, animaties van de kerkbouw, filmbeelden: zo komt
standen uit de Meierij droegen hun steentje bij: belastingen, legaten en zien van hoe de kerk er lang geleden van binnen uitzag en wat er gebeurde.
loods weer een rol. Niet die uit de late middeleeuwen maar zijn negen- de Sint Jan in al haar rijke historische, culturele en religieuze gelaagdheid
aflaten zorgden voor inkomsten. Ook de vele pelgrims die naar de Zoete Beelden van belangrijke kopstukken uit de geschiedenis van de kathedraal,
tiende- en twintigste-eeuwse opvolgers. En die van nu, van waaruit nog in korte tijd tot leven.
Lieve Vrouwe kwamen, hebben een aanzienlijke bijdrage aan de bouw van bijzondere bezoekers en van vieringen geven aan dit onderwerp kleur.
iedere dag aan de kathedraal gewerkt wordt.
geleverd. Ze kwamen soms uit verre streken en verbleven dan enige tijd
Museale presentatie
in de stad. Als aandenken werd een kleine afbeelding van Maria gekocht, • Schatten
Dragers
In de daarop volgende museale presentatie, waar dezelfde thematiek aan
verkrijgbaar in talloze vormen. Het mirakelboek en de Bossche pelgrims- Voor de eredienst worden kostbare objecten gebruikt met een bijzondere
Een evocatieve museale presentatie en een korte, indringende film met de orde komt maar met andere accenten en op een andere wijze verbeeld,
insignes zijn overblijfselen die verwijzen naar dit religieus toerisme dat betekenis. De kerkschatten vertellen het verhaal van liturgie, rituelen en
bijzondere multimediale effecten verbeelden de hierboven thematisch staan objecten centraal, toegelicht door beeldmateriaal als foto’s en film.
belangrijk is geweest voor de bouw van de kerk. Het wordt de bezoekers tradities. Monstransen, wierookvaten en kelken, prachtig bewerkt in goud
geordende onderwerpen om tezamen een intrigerend verhaal over
Het betreft bouwfragmenten, afbeeldingen van de vroegere bouw-loodsen,
van de Nieuwe Bouwloods in dit thema duidelijk dat ook de financiering van en zilver. Een belangrijke traditie is het kleden van het Mariabeeld naar
de Sint Jan te vertellen.
gereedschappen, (bouw)tekeningen, pelgrimsinsignes, objecten die
de bouw niet altijd even gemakkelijk was. Steeds opnieuw waren er grote de kalender van het kerkelijk jaar. De prachtige mantels van Maria en
gerelateerd zijn aan de Mariadevotie van vroeger en nu, schilderijen met
bedragen nodig voor het bouwmateriaal, de werklieden en de kunst werken. het kerkzilver dat werd gebruikt tijdens de vieringen, laten de bezoekers
Daarom was ook niet iedereen het er mee eens dat er een dergelijk duur ervaren wat voor velen de oorsprong is van de Bossche kathedraalbouw.

18
het oorspronkelijke interieur van de Sint Jan, maquettes, koorboeken,
heiligenbeelden, kerkzilver en reliëfs die afkomstig zijn van het verkochte
hoogaltaar.
Vormen
Audioguides
De overdracht van thema’s en uitleg bij objecten vindt plaats door middel
van een audioguide, introductieteksten en teksten bij de objecten. Het
geluid onder de film is alleen te horen door middel van de audioguide,
die ook in de lift en bij de rondgang in de kerk de enige informatiebron is.
De audioguides zijn beschikbaar in verschillende taalversies en hebben
in het Nederlands een volwassen- en kinderniveau.
Objectenpresentatie
Bezoekers kunnen kiezen voor een ‘petit tour’ of een ‘grand tour’ door
de museale presentatie. Per thema is er één aansprekend object dat het
thema als het ware symboliseert. Een tocht langs alleen deze iconen
vormt de ‘petit tour’. Bezoekers die graag meer verdieping willen, volgen
de route langs alle objecten, de ‘grand tour’.
De iconen staan zo opgesteld, dat bezoekers die de ‘petit tour’ volgen, zich
na de multimediashow alleen op de hoofdpaden bevinden. De bezoekers
met meer tijd of bredere interesse gaan voor de overige objecten die het
thema illustreren de achter het icoon gelegen ruimte in. De audioguides
zijn op de verschillende ‘tours’ toegesneden, maar bezoekers kunnen
tijdens hun bezoek altijd nog van gedachten veranderen. De route wordt
door de bezoeker bepaald, niet door de audioguide.
Lift
Een lift voert 15 bezoekers naar het niveau van de dakrand van de kathe draal.
Dat zorgt voor een spectaculaire beleving van de structuur en sculptuur aan
de buitenzijde van de kerk. De bezoekers krijgen bovendien uitleg over het
beeldprogramma waar ze op dat moment oog in oog mee staan.
De informatie die de bezoekers eerder opdeden over bouwstijl, bouwproces
en restauraties zien ze hier tot leven komen. In de lift zijn de audioguides
werkzaam, evenals in de onderdoorgang en de kerk.
Ondergronds
Een deel van de museale presentatie bevindt zich in de kelder, die is
ingericht als schatkamer. Hier worden bijvoorbeeld het kerkzilver en de
mantels van Maria getoond. De ruimte voor de tunnel, die een verbinding
vormt tussen bouwloods en kerk, is de opmaat voor een bezoek aan de
kerk. De Mariadevotie ligt immers aan de oorsprong van de stichting
en totstandkoming van de Sint Jan en is tot op de dag van vandaag een
levensader voor stad en regio.
De tunnel laat zien waar het allemaal mee begon: de fundamenten en
mogelijk de resten van de romaanse voorganger van de huidige Sint Jan.
2.4 Werking
Entree
De entree van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan bevindt zich aan de oostzijde
van het gebouw. Die is al van een afstand te zien vanuit de Hinthamerstraat
dankzij de groene ruimte die zich aan de noordzijde van de kerk opent.
De entree is ruim opgezet en heeft de vorm van een forum met de nodige
dynamiek en een prettige sfeer. Vanuit de grote, lichte entreehal is er zicht
op het beeldhouwatelier en de winkel met een grote balie. Aan deze balie
kunnen bezoekers toegangskaartjes kopen voor de presentatie, aankopen
uit de winkel afrekenen, allerhande informatie inwinnen over een bezoek
aan het historische stadscentrum, en rondleidingen boeken voor andere
Bossche monumenten.
Een doorkijk op de presentatie verleidt de bezoekers tot de aanschaf van
een toegangskaartje. Buiten hebben die zich al kunnen vergapen aan het
beeldhouwatelier, de lift en de onderdoorgang, die door een glazen plaat
in het plaveisel zichtbaar is.
Na betaling van gemiddeld € 5 krijgen bezoekers toegang tot de multimedia
show en de presentatie. Ze ontvangen een audioguide waarmee
zij informatie tot zich kunnen nemen in de gewenste taal en op het
gewenste niveau.
Routing
De multimediaruimte en een belangrijk deel van de presentatie, inclusief
beeldhouwatelier, bevinden zich op de begane grond. Via een trap of lift
bereikt men de kelder en de eerste verdieping. Op de eerste verdieping
ligt de nadruk op sculptuur en structuur met zicht op de kathedraal. Hier
vertrekt de lift naar hoger sferen. Op deze verdieping, waarvan een deel
voor de presentatie wordt gebruikt, kan ook ruimte worden gecreëerd
voor wisseltentoonstellingen. In de kelder bevinden zich alle facilitaire
voorzieningen (garderobe, kluisjes en toiletten) en de uitgang van de lift,
maar ook de schatkamer als voorportaal tot de kerk.
Via de tunnel en een liftplateau komen de bezoekers in de kerk. Na een
rondgang door de kerk, waarbij via de audioguide naar keuze bij een
twintigtal markante plekken uitleg wordt gegeven, verlaat men het gebouw
via het noordtransept, alwaar de audioguide achtergelaten wordt. Bij het
verlaten van de kerk ziet men de uitnodigende winkel en kan men er
alsnog voor kiezen een herinnering aan het bezoek aan te schaffen.
De nieuwe openbare ruimte tussen de noordzijde van de kerk en de
Hinthamerstraat wordt een aangenaam gebied.
Kennis en beleving
Waar de multimediashow en museale presentatie vooral bedoeld zijn om
kennis en inzicht over bouw, geschiedenis, betekenis en gebruik van de
Sint Jan te genereren, laten de liften en de tunnel dezelfde onderwerpen
op een andere wijze ervaren. De panoramalift biedt de bezoekers een
19

unieke blik op de huid van de kerk, waardoor de zojuist vergaarde kennis
verbonden wordt met de emotie van verwondering. De tunnel laat
bezoekers hun kerkbezoek aanvangen bij het allereerste begin van de
kerk: de fundamenten. Het liftplateau brengt hen de kerk in: van donker
naar licht, zodat de ruimte van de kathedraal zich in volle glorie openbaart.
De Nieuwe Bouwloods Sint Jan zou een kleinschalig kenniscentrum voor
het restauratievak kunnen zijn, en een permanente plaats waar te zien
en te beleven is wat het nut en de noodzaak van deze vaktraditie zijn.
Een Atelier voor een Beeldhouwer-in-residence is daarom een uitgelezen
kans die kant van de monumentenzorg en de restauratiebouwwereld
voor het voetlicht te brengen. Ook wanneer er tijdelijk minder werk is aan
20 Uitvalspunt bezoek stad
de Sint Jan zelf, blijft er voor de beeldhouwer genoeg werk voor handen.
21
Een bezoek aan de Nieuwe Bouwloods en de Sint Jan inspireert en zet Te denken valt aan de ca. tien middeleeuwse zusterkerken elders in het
aan tot de ontdekking van middeleeuws ’s-Hertogenbosch. De balie in land, die permanent beeldhouwzorg vergen. Overigens zullen alle
de entreehal heeft een belangrijke informatiefunctie voor het cultuur- 96 luchtboog ruiters van de Sint Jan naar verwachting over twaalf jaar
historisch aanbod in de gehele stad. De in het oog springende Nieuwe
Bouwloods functioneert als dé cultuurhistorische poort tot de stad.
al worden vervangen.
Atelier Beeldhouwer-in-residence
De basis van het bouwvak ligt in een lange, ambachtelijke traditie.
Die traditie komt men optima forma tegen in gebouwen als de Sint Jan.
Het dagelijkse onderhoud en de grootscheepse restauraties vormen een
continu proces.
Hierin speelt het beeld- en steenhouwersvak een grote rol. De eindeloze
detailleringen in natuursteen zijn immers uniek voor laat-middeleeuwse
kathedralen. Er blijft altijd werk aan de winkel, getuige ook moderne
beeldhouwwerken op de aloude Sint Jan. In die zin is de Sint Jan een open
school voor jonge vaklieden, een manier waarop deze kerk de laatste
tien jaar ook bewust heeft gefunctioneerd.
Structuurplan
Eerste verkenning van mogelijkheden

22 23
Fietsenstalling
Torenstraat
zichtas
‘Sint Jan-experience’
lift met uitzicht op het dak
van de kathedraal
Hinthamerstraat
Beeldhouwatelier
lift
overstek
Entree
Winkel
Pad naar Noordentree heropenen
Entree via keldergang met hydraulisch
platform naar boven
Kathedrale Basiliek van Sint-Jan Evangelist
Openbaar groen
Zicht in keldergang vanaf maaiveld
Hinthamerstraat 2009
Torenstraat 2009

Zijgevel Sint Jan weer zichtbaar voor de stad
Heropenen noordentree
24 25
Voorplein openbaar groen
Lift met uitzicht op
het dak van de Sint Jan
Entree
Beeldhouwatelier
Nieuw stedelijk volume als sluitstuk van
bestaande bebouwing Hinthamerstraat
De plint, een glazen pui, is de entree naar het museum,
de lift en het beeldhouwatelier.
Lift met uitzicht op het dak
van de kathedraal
Perspectief vanuit Torenstraat
Zicht in de winkel
Entree fietsenstalling in de steeg.
Noordentree heropenen
Zicht in de onderdoorgang
Torenstraat 2009
Bestaande fietsenstalling noordzijde 2009
Ruimte tussen Sint Jan en bestaande
bebouwing opschonen.
Bestaande fietsenstalling verplaatsen.

26 27
multi
fietsen
toiletten
media
expositie
Parade
Entree Sint Jan via hydraulisch platform
met glazen balustraden, na sluitingstijd is
bovenkant liftvloer de kerkvloer, zonder
balustraden
Zicht op fundamenten Sint Jan
Onderdoorgang
met overzicht
Schatkamer
‘Sint Jan experience’
lift met uitzicht op dak
onderdeel van route
Verdiepingen
voor derden
kantoor
Winkel Expositie Hinthamerstr
Zicht in beeldhouwatelier
hefplateau
entree Sint Jan
uitgang
experience
expositie
schatkamer
garderobe
installaties
hefplateau
entree Sint Jan
zicht in onderdoorgang
winkel
balie
entree
bezoekers
beeldhouwatelier
ingang
lift experience
Kelder Begane grond Verdieping 1
verhuur verhuur
verhuur verhuur
expositie
Verdieping 2 Verdieping 3 Legenda
route bezoekers
entree beeldhouwatelier
route huurders
expositie betaald
entree / winkel
verhuur
verhuur / kantoor

28
Nieuwe Bouwloods geopend:
Hydraulisch platform met glazen balustraden komt omhoog uit de kelder
Nieuwe Bouwloods gesloten:
Glazen balustraden naar beneden geschoven, alleen vloerrand platform zichtbaar
Kerkganger
Mariakapel
Logistiek schema Sint Jan
X
Bezoeker in
Bezoeker uit
inleveren koptelefoon
Geopend tijdens hoogtijdagen
en vieringen
29

30 31

32 33
Multimedia theater

34 35

36 37
Schatkamer met onder andere Mirakelboek en Mariamantels
>> Onderdoorgang naar Sint Jan
>> Onderdoorgang vanaf Sint Jan naar Schatkamer

38 39

programma. Met name de verrassende elementen in de Nieuwe Bouwloods
en de Sint Jan zelf rechtvaardigen een precies verwachtingsmanagement in
de vorm van gedegen marketing en communicatie. Anders worden de
mensen knollen voor citroenen verkocht, zet men zijn licht onder de
korenmaat, of zien de bezoekers door de bomen het bos niet meer.
40 en maken mensen op vernieuwende wijze kennis met het gebouw en het Sluitstuk van de voorwaarden om een opwaartse spiraal gaande te maken
41
religieuze gebruik. Na die kennismaking betreedt men met meer bagage is een ontvankelijke context – maatschappelijk, stedelijk/gemeentelijk,
het gebouw, waardoor een rondgang in de kerk rijker wordt ervaren. kerkelijk, organisatorisch. Ofwel het betrekken van collega’s, buren,
Door middel van de audioguide die ook in de kerk werkzaam is, krijgen stakeholders en partners. Als die tegenwerken, of in de planontwikkeling
bezoekers aanvullende informatie over wat er door het jaar heen in
niet tijdig en gul worden gekend en meegenomen, staan het prachtige
de kerk zelf gebeurt en over de kunstschatten die er te zien zijn.
nieuwe gebouw, de mooie communicatieplannen en de welwillende
medewerkers toch met lege handen.
2.5 Samenhang
Bouwloods en kerk één
Bouwloods en kathedraal horen ontegenzeggelijk bij elkaar. Al eeuwen
lang is de bouwloods dienstbaar aan de kathedraal. Zo ook de Nieuwe
Bouwloods. Hier wordt gewerkt aan en verteld over de bouw van de kerk,
Met de komst van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan zijn de winkel en de
informatiebalie uit de kerk verdwenen. Door het exclusieve gebruik van
audioguides vinden er geen rondleidingen meer plaats voor toeristen,
waardoor de onrust zal afnemen. De weldaad van de stilte en de
toegenomen sacraliteit zijn voelbaar en laten ruimte aan bezinning
en ontmoeting.
Gebouw – organisatie – communicatie – context
Het hierboven geschetste concept en de hieronder uitgewerkte details
mogen niet verhelen dat er meer is dan een goed gebouw. Essentieel is de
organisatie die ermee aan de slag gaat, en die dat geïnspireerd en geolied
doet. Van even groot belang is de communicatie over het gebouw en het
Structuurschets: Foto uit 1935 en maquette met Nieuwe Bouwloods Sint Jan

3. Haalbaarheid
3.1 Voorbeelden elders
Er zijn tal van voorbeelden in Europa, maar ook elders in Nederland,
van middeleeuwse, nog steeds in gebruik zijnde kerken die voor publiek
3.2 Functies verplaatsen
De huidige inhoud van de bouwloods bestaat uit een verzameling steen- en
beeldhouwwerk, die in de loop van de afgelopen 150 jaar van de kathedraal
af is genomen of gekomen. Daarnaast wordt de kelder in beslag genomen
door het archief van het kerkgebouw. Wegens het belang van de publieks-
42 geopend zijn (zie Bijlage 1). Een klein onderzoek naar een zestal van hen, functies in de voorgestelde Nieuwe Bouwloods Sint Jan is het een vereiste
de middeleeuwse stad een centrale rol speelt. Ook is er sprake van een
43
met bezoekersaantallen variërend van 80.000 tot 4 miljoen, leert dat het om voor opslag van de bouwfragmenten een goed, en, in termen van
natuurlijke samenhang met het nabijgelegen Zwanenbroedershuis.
in de helft van de gevallen gebruikelijk is entree te heffen. Waar dat zo is, passieve conservering, liefst beter alternatief voorhanden te hebben.
wordt voor parochianen en buren vaak een uitzondering gemaakt of korting De kritiek die in het verleden wel door experts op de bewaaromstandig-
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is eigenaar van een deel van de
toegepast. Zo heeft de Sta Maria Novella (Florence) aparte ingangen.
heden van de bouwfragmenten in de Bouwloods is geuit, zou daarmee ook
losse bouwfragmenten en toezichthouder op en adviseur bij de restauratie.
Toegang tot de eredienst is natuurlijk altijd vrij. Tentoonstellingen, betaalde zeer adequaat worden gepareerd.
Tevens is de dienst het belangrijkste financieringskanaal voor restauratie
rondleidingen, de toepassing van audiotours en -guides en de aanwezigheid
en onderhoud. De Rijksdienst toont zich geporteerd voor ondersteuning
van winkels behoren tot de vaste ingrediënten.
Het kerkarchief verdient het om wegens zijn belang goed te worden
en behoud voor ons land van het restauratieambacht in het algemeen.*
ontsloten, waardoor het toegankelijker en raadpleegbaar wordt.
In het licht van de decentralisatie van de uitvoering van de monumentenzorg
Randvoorwaardelijk voor een succesvol samengaan van kerken als plaats De kerkelijke organisatie is niet in de eerste plaats een professionele
is het niet onwaarschijnlijk dat de Rijksdienst ook bereid zou zijn om
van gebed en zingeving en als toeristisch-culturele attractie, zijn:
archiefdienst; organisaties die dat wel zijn, kunnen zich beter en op
de Sint Janfragmenten aan ‘s-Hertogenbosch over te dragen. Het ligt
verantwoorde wijze van deze taak kwijten.
echter niet in de rede te verwachten dat de dienst aan de invulling van het
educatieve beeldhouwatelier als onderdeel van de Nieuwe Bouwloods
3.3 Insteek stakeholders
Sint Jan zelf financiële of materiële bijdragen zal leveren.
• goede communicatie over de problematiek van instandhouding
• verwachtingsmanagement
• kwalitatief hoogwaardig aanbod passend bij het niveau van de kerk.
Dit functioneert het beste als de “gemusealiseerde cultuur” ingebed is in
een organische, lokale samenhang, in nauwe relatie tot en ten dienste van
de kerk.
Er is ontegenzeggelijk sprake van een warm cultuurhistorisch klimaat in
‘s-Hertogenbosch. Een instituut zoals de Kring Vrienden ’s-Hertogenbosch
kent zijn gelijke in den lande niet. De activiteiten zijn zichtbaar en toegankelijk
en er is sprake van een zeer aanzienlijk ledenaantal met een
De plaatsing van een nieuw deel van een pinakel op de Sint Jan, 2006.
Rob Huibers / Hollandse Hoogte
hoge participatiegraad. De Kring is een partij van grote betekenis voor
cultuurhistorisch ‘s-Hertogenbosch. De Kring Vrienden staat niet
afwijzend tegenover ondersteuning van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan.
De inhoudelijke boodschap van de Nieuwe Bouwloods sluit goed aan bij de
plannen voor de nieuwe inrichting van het Noordbrabants Museum, waarin
De restauratie- en onderwijswerelden zijn enigszins verdeeld. In opdracht
van de RdMZ, de voorganger van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
heeft de lopende restauratie van de Sint Jan ook gediend als opleidingplaats
voor jonge vaklieden. Tot een kwart van de werkkrachten op de
*Cees van ‘t Veen, “Kennis in de keten: werken aan beter restauraties”, Restauratiebeurs
23 april 2009, in: Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed 1, 2009, 11-12.

ouwplaats van de Sint Jan heeft de laatste tien jaar uit leerlingen en
gezellen-in-opleiding bestaan. Hetzelfde was het geval bij het beeldhouwatelier
dat de bouwplastiek tijdens de jongste restauratie verzorgde. Om
aan de specifieke kwaliteits- en volume-eisen van de Sint Jan te kunnen
voldoen, leidde beeldhouwer Mooy sinds 2000 vijf specialisten op. Het
trainen van de andere vakmensen geschiedde in goed overleg met het
Wordt die vraag echter negatief beantwoord, bijvoorbeeld omdat het meer
voor de hand zou liggen om deze zeldzame deskundigheid in een steeds
nauwer samenwerkend Europa uit een van onze buurlanden te betrekken,
waar verfijnd gedecoreerde middeleeuwse natuurstenen gebouwen
frequenter voorkomen, dan kan dat onderwerp beter als gemusealiseerd
onderdeel worden opgenomen in een meer passieve, documentaire
Toegankelijkheid van de Sint Jan
Eén mogelijkheid om de bezoekstroom aan de Sint Jan beter te beheersen
is door in de kerk een doorzichtige, semi-permanente afscheiding op
heuphoogte te plaatsen. Het westelijke deel van de kerk en de Mariakapel
blijven in dat geval vrij toegankelijk en de zicht-as naar het oosten wordt niet
verstoord. Om de rest van de kerk te kunnen bezoeken dient de toegang via
3.5 Bouwen naast de Sint Jan
Waarom moet je nieuw naast oud willen, c.q. willen toelaten? Dat is een
bestuurlijk-maatschappelijke discussie die buiten deze planvorming ligt.
Toch is er wat over te zeggen.
44 Bossche ROC Koning Willem I – een van de twee in het land resterende presentatie. Ondanks de bevlogen en principiële woorden van de nieuwe
de Nieuwe Bouwloods gebruikt te worden, waar bezoekers een entreebewijs Door de omgeving niet als een vaststaand gegeven te erkennen maar
45
MBO-opleidingen in het restauratie- en onderhoudsvak. Tezamen hebben directeur van de Rijksdienst in april 2009 hierover, lijken de restauratie-
kunnen kopen. Voorzien van een audioguide kunnen ze, na bezoek aan de als een dynamische context, waar oud en nieuw voortdurend met elkaar
deze twee vak-ROC’s een capaciteit van 25 dagleerlingen op dit gebied. wereld, het onderwijs en de overheid nog enigszins op elkaar en op het
presentaties, via de tunnel de kerk betreden. De leden van de parochie en worden geconfronteerd, wordt ruimte gecreëerd voor dialoog en
De grote vraag voor restaurerend Nederland is of er genoeg markt is om juiste moment te wachten.
bezoekers die vanuit religieus oogpunt de kerk willen bezoeken, hebben altijd confrontatie. Die zijn nodig om het oude dat gekoesterd wordt een contrast
de instandhouding te rechtvaardigen van deskundigheid in eigen land op
toegang tot het gebouw via een poortje in de afscheiding. Toegangstoezicht te geven waardoor het verhevigt in waarde en essentie. Het omgekeerde
het gebied van middeleeuwse religieuze bouwkunst (en dus beeld- en 3.4 Regulering bezoekersstromen
garandeert hen vrije doorgang. Deelnemers aan de vieringen kunnen ook kan in elk geval niet: teruggebracht “oud” is geschiedvervalsing en
steenhouwwerk). Wordt die vraag positief beantwoord, dan is er in
via het zuidtransept de kerk binnengaan. Tijdens hoogtijdagen wordt de
verwatert de uitstraling van wat werkelijk kwaliteit heeft – zowel van oud
principe ook een toekomst voor invulling van een deel van de Nieuwe Een van de belangrijke praktische oogmerken van de ontwikkeling van
afscheiding verwijderd.
als van nieuw. Voorwaarde is wel dat het nieuwe, in dit geval de Nieuwe
Bouwloods als levende etalage voor het restauratievak.
de Nieuwe Bouwloods Sint Jan is het terugbrengen van de rust in de
Deze gedachtegang heeft echter een schaduwzijde. Door een zekere groep Bouwloods, superieure kwaliteit heeft. Dit moet echter niet alleen
Een beeldhouwer-in-residence zou er in actie te zien kunnen zijn bij
kathedraal. Met behulp van een inleiding en verdieping in de Bouwloods,
bezoekers voor een bezoek aan de gehele kerk te laten betalen, wordt het intrinsiek worden opgevat, als stond het gebouw op Schiermonnikoog,
werk aan sculpturen voor de Sint Jan, of desnoods voor een van de
en van daaruit een directe visuele ervaring naast de kerk, wordt dat deels
kerkbezoek onderdeel van het economisch verkeer. Voorwaarde van
maar in relatie tot de Sint Jan en de immuniteit. Gaan ze samen zingen?
ca. tien middeleeuwse zusterkerken in het land. Volgens de planning van gerealiseerd: veel aandacht wordt dan immers al naar buiten geleid. Maar
kerkbestuur en Bisdom is dat de Sint Jan hiervan gevrijwaard blijft. Het is een
directievoerend architect Sturm worden de 96 luchtboogruiters van de ook binnen de kathedraal zijn er mogelijkheden om de bezoekers stromen
uitdaging om de balans te vinden tussen:
Sint Jan immers pas gedurende de periode 2022-2028 vervangen. Maar te reguleren. Allereerst door de binnenkomst via een tunnel en plateaulift
• het laten terugkeren van de rust in de kerk
dan is het ook gelijk raak! De luchtboogruiters zijn immers de markantste te laten plaatsvinden. Beperkte vrije toegankelijkheid van de kathedraal en
• het gedeeltelijk verhalen van de kosten die gepaard gaan met
iconen van de Sint Jan: een uitgelezen kans voor een lange periode van het gebruik van audioguides hebben een positief effect op de kwantiteit
de openstelling van de kerk op de cultuurconsument
actieve publieke betrokkenheid bij een beeldbepalend ambacht,
(minder ongewenste bezoekers) en kwaliteit van het bezoek (rust).
• een optimale exploitatie van de Nieuwe Bouwloods waarmee de
vakmanschap en een uniek metier – en nog op de juiste plek ook.
instandhouding van de Sint Jan materieel en immaterieel mede mogelijk
wordt gemaakt.
Dit vergt nader onderzoek.

4. Ruimtelijk
4.1 Transformeren Bouwloods
De huidige bouwloods dateert uit 1985 en voldoet als gebouw niet meer
aan moderne museale eisen. Als museum is het gebouw weinig toe-
tot de kathedraal en tot de bestaande stedelijke omgeving, is een bouwvolume
van enige omvang en hoogte noodzakelijk. Vorm en materialisatie
van de Nieuwe Bouwloods worden eigentijds en transparant, en contrasteren
met de bestaande omgeving om de kwaliteiten daarvan te benadrukken,
waardoor er een verhevigde beleving van de plek ontstaat.
46 gankelijk en straalt een ‘onstadse’ sfeer uit. Het is onvoldoende zichtbaar De Nieuwe Bouwloods Sint Jan is zowel vanuit de Hinthamerstraat als de
47
en daarbij te weinig onderscheidend. De maatvoering levert beperkte Torenstraat goed bereikbaar. Om een optimaal effect te bewerkstelligen
flexibiliteit op en de indeling is niet geschikt voor grote hoeveelheden is een revitalisatie nodig van het straatje tussen de Torenstraat en de
bezoekers. De bestaande museale inrichting is sterk verouderd en
bouwloods. Voor een goed resultaat dient het niveau van de daar aan-
hermetisch van karakter. Kortom: gebouw en inrichting passen niet meer wezige horeca te worden opgeschaald. Ook moet de fietsenstalling worden
bij hedendaagse inzichten als het gaat om publieksvriendelijkheid en verplaatst. Aan de achterzijde van de Nieuwe Bouwloods is hiervoor
museale presentaties. Om bovengenoemde redenen is er in de eerste
planvorming gekozen voor het slopen van de bestaande bouwloods en
ruimte gereserveerd.
voor het optrekken van een nieuw, transparant gebouw dat past in de
bestaande stedelijke structuur. Het uitgangspunt is aansluiten bij de
4.3 Gebruikseisen piekbelasting
gevels van de Torenstraat en de Hinthamerstraat, waarbij gebruik wordt Uitgaande van een gebruik door minstens 150.000 bezoekers per jaar
gemaakt van het bestaande kavel. De kelder onder de huidige bouwloods moet in het programma van eisen voor de nieuwbouw rekening worden
is in de bouwplannen geïntegreerd.
gehouden met piekbelasting. Om dit bezoekerstotaal te realiseren levert
dat bij een zevendaagse openstelling gedurende het gehele jaar een
4.2 Visie op directe omgeving
gebruiksverdeling op met dal-, medium- en topuren, van respectievelijk
45, 90 en 180 bezoekers per uur. De piekbelasting van 180 bezoekers per
In 2010 wordt de huidige restauratie van de noordzijde van de kathedraal uur doet zich alleen voor op weekendmiddagen. Die vertaalt zich vooral
voltooid. Steigers verdwijnen en overblijvende fragmenten worden elders in een vraag naar liftfrequentie. Bij een liftcapaciteit van vijftien personen
opgeslagen. De stad krijgt de noordfaçade en het daarvoor gelegen terrein en tien bewegingen per uur zal daarom zo nu en dan enige rijvorming
terug. Er ontstaat een nieuwe publieke ruimte, die in de bouwplannen als onvermijdelijk zijn. Daarbij moet in ogenschouw genomen worden dat
een groene ruimte wordt opgevat: een prachtige open plek in een dicht- bepaalde bezoekers moeite zullen hebben met kleine ruimtes of om
bebouwde stad. Om die herwonnen openheid te versterken in verhouding
andere redenen geen gebruik zullen willen maken van de lift.

48 49
Zicht op Nieuwe Bouwloods Sint Jan vanuit Hinthamerstraat
Maquette Bureau Henket & Partners, foto Fas Keuzenkamp

50 51
Zicht op Nieuwe Bouwloods Sint Jan vanuit Torenstraat
Maquette Bureau Henket & Partners, foto Fas Keuzenkamp

5. Financieel
die deels intact wordt gelaten, daarop twee verdiepingen over het volle
Archeologisch onderzoek,
52 oppervlak (begane grond en eerste verdieping), en ten slotte twee opbouwen
over een derde van het totaaloppervlak van elk ook twee verdiepingen. Vanaf
opgraving tunneltracé 500
53
de begane grond wordt de nieuwbouw richting Hinthamerstraat uitgebreid
Sloop 500
met ca. 100 m² per verdieping. De begane grond, de kelder
Bouw 2.150 m² à € 2.000 2.150 € 2.000 4.300
en de helft van de eerste verdieping worden publieksruimtes (1.400 m²).
Aanleg tunnel 300
Daarvan worden er 1.100 m², inclusief de winkel, museaal ingericht.
Aanleg liften 1.000
Waarover engineering 18% 1.098 7.198
5.1 Investering
De bouwopgave betreft een volume van 2.150 m² en bestaat uit een kelder
3e 125 + 100 m²
2e 125 + 100 m²
1e verd 500 + 100 m²
winkel begane grond 500 + 100 m²
Kelder 500 m²
Herbestemming kelder 500 m²
Nieuw te bouwen: begane grond en 1ste verdieping à 600 m² 1.200 m²
Toren à 2 verdiepingen Hinthamerstraatzijde 200 m²
Toren à 2 verdiepingen kathedraalzijde 250 m²
Totaal 2.150 m²
De kosten voor een eenmalige investering om dit volume te realiseren
bedragen naar eerste ruwe raming ca. € 10,9 m. Die laten zich als volgt
berekenen.
Globale investeringsraming eenheden à € x 1.000
Inrichting museaal en winkel
1.100 m² à € 2.000 1.100 € 2.000 2.200 9.898
Onvoorzien 10% 990
Totaal € 10.888

5.2 Exploitatie
Uitgangspunten
Voor de exploitatie gelden de volgende uitgangspunten:
• combinatie 7 à 8 professionals met groter aantal vrijwilligers
• 150.000 bezoekers vergt € 650.000 inspanning
• gebruik kelders impliceert vervangende ruimte bouwdepot
• conservatief rekenen: gemiddelde toegangsprijs € 5
• winkel kostenneutraal calculeren
• kostendekkende exploitatie verhuurbare ruimte.
opgebouwd uit gemiddelde arbeidskosten per jaar, opgehoogd met een
vergelijkbaar bedrag voor alle andere vaste en variabele operationele lasten.
Dit bedrag is echter exclusief energie en het onderhoud van installaties.
Voorwaarde voor gebruik van de Nieuwe Bouwloods is dat er adequate
vervangende depotruimte beschikbaar is voor de nog in de Bouwloods
54 berustende bouwmaterialen. Die beslaan thans 300 vierkante meter.
investering. Eventuele inkomsten die de uitgaven te boven gaan horen in Inkomsten betalend bezoek 150.000 € 5 750
55
Vierkante meters elders volgens de geldende kwaliteitseisen voor
onze visie en naar de aard van het project de exploitatie van de Nieuwe saldo - 384
deponering kosten ca. € 100 per jaar.*
Bouwloods ten goede te komen.
Hieronder gaan wij kort op elk punt in.
Vanwege de noodzaak van draagvlak en lokale toe-eigening zal de Nieuwe
Bouwloods Sint Jan moeten functioneren met behulp van vrijwilligers –
te denken valt aan een combinatie van leden van de parochie en de Kring
Vrienden ’s-Hertogenbosch. De basis blijft echter een kern van een serieus
aantal professionals. Een aantal van 7 à 8 hoogwaardige medewerkers lijkt
daarvoor toereikend, verdeeld over de functies directie, conservering,
programmering, marketing/communicatie, PR, boekhouding en
publieksbegeleiding.
Een jaarbudget voor het runnen van een instrument om 150.000 betalende
bezoekers met dit personeelsbestand, in combinatie met vrijwilligers,
op hoog niveau te bedienen, vergt minimaal € 650.000. Dat bedrag is
De belangrijkste inkomsten zullen uit exploitatie van de Nieuwe
Bouwloods Sint Jan komen. Op basis van een gemiddelde toegangsprijs
van vijf euro is met 150.000 bezoekers een kasstroom van €750.000 te
generen. Een bedrag van vijf euro is zeker niet de prijs voor het feitelijke
toegangskaartje. Die zal in de praktijk hoger liggen, aangezien velen
dankzij prijsdifferentiatie en kortingen (groep/gezin, onderwijs, stadspas,
jonger dan twaalf of achttien, lid parochie) gratis of voor een reductietarief
zullen worden toegelaten. Het gemiddelde prijsniveau van vijf euro is
daarbij aan de lage kant, zeker gezien de recente explosieve stijging van
toegangsprijzen voor recreatieve en culturele voorzieningen: gemiddeld
met tien procent in de laatste anderhalf jaar. Wij kiezen in deze
cijfermatige opzet echter bewust voor een behoudend scenario.
Inkomsten uit winkelverkoop zijn in deze sector over het algemeen ten
hoogste kostendekkend en worden daarom niet meegenomen.
*Een vierkantemeterprijs per jaar voor duurzame en hoogwaardige opslag van € 50 is reëel.
Commerciële museale deponering bedraagt € 120 per meter per jaar (opgave Helicon bv
te Alphen aan den Rijn). Voor de zekerheid wordt daarom in de tabel rekening gehouden
met € 100.
De verhuurbare ruimten, dat wil zeggen het oppervlak dat niet gebruikt
wordt voor de museaal-culturele exploitatie van de Nieuwe Bouwloods
(750 vierkante meter), zijn het gevolg van de stedenbouwkundige keuze
om de nieuwbouw een beduidend groter volume te geven dan de huidige
bouwloods. De exploitatie van deze ruimten moet kostendekkend zijn,
zowel in dagelijks gebruik als in termen van het terugverdienen van de
5.3 Modellen
Voor de financiële systematiek kan van drie modellen worden uitgegaan:
lineaire afschrijving, financiering à fonds perdu en hybride financiering.
Het eerste model voorziet in lineaire afschrijving van kapitaal en rentelasten
over een periode van 30 jaar. Voor het gemak zijn de investeringen
en exploitatie van de museale en de verhuurbare gedeeltes apart zichtbaar
gemaakt, op basis van aandelen in oppervlakte en van verdeling van
gemeenschappelijke kosten naar evenredigheid. Dat levert hoe dan ook
een structureel tekort op.
1. Exploitatie bij lineaire afschrijving à € x 1000
Museale jaarexploitatie 7-8 f.t.e. (m.m.v. vrijwilligers) - 650
Compensatie depot bouw materialen 300 m² à € 100 300 € 100 - 30
Afschrijving investering € 8,4 mln over 30 jaar - 280
Gemiddelde rentekosten € 8,4 mln over 30 jaar, 4% - 174
Afschrijving commerciële investering
€ 2,5 mln over 30 jaar - 83
Gemiddelde rentekosten € 2,5 mln over 30 jaar, 4% - 52
Kosten exploitatie en onderhoud - 10
-1134
- 145
Inkomsten exploitatie verhuurbare ruimte
750 m² à € 200/j 750 € 200 150
saldo + 5
Resultaat -379

In het tweede model wordt de initiële investering à fonds perdu bestreden.
Dat wil zeggen dat de stichtingskosten niet ten laste van de exploitatie
worden gebracht. Wanneer dat voor beide gebruiksdelen van de Bouwloods
op gelijke wijze geldt, dan resteert een positief resultaat, in dit
rekenmodel van plus € 210.000.
In een derde, hybride model, treedt een combinatie op. Het museale
gedeelte wordt à fonds perdu gefinancierd, terwijl de investering in
het commerciële gedeelte op jaarbasis moet worden terugverdiend.
Investering en exploitatie van het verhuurbare gedeelte worden in dat
geval geacht elkaar in evenwicht te houden. Dat resulteert in een
marginaal batig saldo van jaarlijks € 75.000.
dit model zijn dan wel de voorwaarden waaronder die publieke en private
kanten met elkaar in evenwicht kunnen komen alsmede de duurzaamheid
waarmee dat evenwicht zal worden bewaard.
56 hun eigen eisen en wetmatigheden.
Wat het precieze exploitatieresultaat van het bezoekcentrumgedeelte ook
zal mogen zijn, het is duidelijk dat dat gunstiger kan uitvallen bij meer
57
2. Exploitatie bij financiering à fonds perdu à € x 1000 3. Exploitatie bij hybride financiering à € x 1000
Het eerste model, waarin de investering extern en marktconform gefinan- bezoek, een hogere toegangsprijs of lagere exploitatielasten, en zeker bij
Jaarexploitatie Bouwloods 7-8 f.t.e.
Jaarexploitatie Bouwloods 7-8 f.t.e.
cierd is, leidt tot een groot structureel exploitatietekort en een hoog bedrag enige combinatie van die drie. Het resultaat zal in elk geval aangewend
(m.m.v. vrijwilligers) - 650
(m.m.v. vrijwilligers) - 650
aan rente dat alleen de kapitaalmarkt ten goede zou komen. Van publieke moeten worden ten behoeve van een egalisatiereserve die bij een niet-
Compensatie depot bouwmaterialen 300 m² à € 100 300 € 100 - 30
Compensatie depot bouwmaterialen 300 m² à € 100 300 € 100 - 30
zijde is duidelijk gemaakt dat een langdurige en dure subsidie relatie met gesubsidieerd initiatief substantieel zal zijn. Over de bestemming van het
- 680
- 680
een nieuw cultureel initiatief niet wenselijk is. Ook lijkt een route langs de restant zullen in het beleidsplan van de beheersstichting Nieuwe Bouw-
Inkomsten betalend bezoek 150.000 € 5 750 Inkomsten betalend bezoek 150.000 € 5 750
kapitaalmarkt niet de meest geëigende voor een publieke inspanning. loods Sint Jan nadere afspraken worden gemaakt. In lijn met de uitgangs-
saldo + 70 saldo + 70
punten van dit plan zou een aanzienlijk deel daarvan uiteindelijk ten goede
Afschrijving commerciële investering € 2,5 mln
Het tweede model, waarbij de investering niet op de exploitatie drukt, moeten kunnen komen aan de instandhouding van de kathedraal.
Exploitatie en onderhoud verhuurbare ruimte - 10 over 30 jaar - 83
komt rooskleurig over maar is niet erg realistisch. Overheden subsidiëren
Inkomsten exploitatie verhuurbare ruimte
750 m² à € 200/j 750
€ 200 150 Gemiddelde rentekosten € 2,5 mln over 30 jaar, 4% - 52
immers in het algemeen geen commerciële ruimtes. Het is daarom
5.6 Perifere effecten
saldo + 140
Kosten exploitatie en onderhoud - 10
realistischer ervan uit te gaan dat er geen partij te vinden is die de
- 145
commerciële ruimtes à fonds perdu zal willen realiseren en de opbrengsten De uitgaven aan De Nieuwe Bouwloods Sint Jan hebben een culturele
Inkomsten exploitatie verhuurbare ruimte
Resultaat + 210 750 m² à € 200/j 750 € 200 150
ten goede wil laten komen aan de Sint Jan.
en educatieve doelstelling. De Sint Jan wordt beter ontsloten, waardoor
saldo + 5
Bosschenaren, Brabanders en binnen- en buitenlandse bezoekers op
Het derde, hybride, model, tenslotte, oogt haalbaarder: een publiek deel een aansprekende wijze kennis kunnen maken met tal van facetten van
Resultaat + 75
à fonds perdu uit overwegend publieke bron in combinatie met een privaat dit grandioze monument uit de late middeleeuwen. Daarmee heeft de
deel als op termijn terug te verdienen investering. Van kritiek belang in investering van gemeentelijke gelden in de Nieuwe Bouwloods een
5.4 Haalbaarheid
Het is in dit stadium van planontwikkeling niet bekend welke partijen en
in welke onderlinge verhouding zij de hierboven geschetste investeringen
mogelijk zouden willen maken. Wat wel duidelijk is, is dat er van een
publieke kant sprake is, en mogelijk ook van een private zijde – elk met
5.5 Rendement

endement in de vorm van geestelijke ontwikkeling van de bezoekers.
Dit rendement valt uiteraard moeilijk in financiële termen te kwantificeren.
In 2007 bezette ‘s-Hertogenbosch in de ranglijst van ‘bezoekerssteden’
in ons land de vijfde plaats. Een prestatie van formaat. ‘s-Hertogenbosch
trekt vooral bezoekers vanwege het imago van fijne winkelstad met een
Het toerisme zal zeker het komende decennium blijven toenemen, mede
door de voortgaande vergrijzing. Stedenbezoek, in de vorm van dagtrips en
verblijfsbezoek (weekend & midweeks), is daarvan een belangrijk onderdeel.
Een aansprekende attractie zoals de Nieuwe Bouwloods Sint Jan
vaut le voyage en zal voor cultuurtoeristen van buiten Brabant aanleiding
kunnen zijn voor een reisje naar ‘s-Hertogenbosch. Voor degenen die
Het gaat echter om meer dan direct toe te rekenen rendement. De Nieuwe
Bouwloods Sint Jan zorgt voor:
• uitbreiding en verbetering van de culturele en stedelijke infrastructuur.
• beter ontsluiten en educatief toegankelijk maken van de Sint Jan als
hét beeldbepalende historische monument van de stad
• Bosschenaren van alle leeftijden worden meer en opnieuw betrokken
58 Bourgondische sfeer. De bijdrage van het cultuuraanbod hierin is relatief er al zijn, heeft de Nieuwe Bouwloods een toegevoegde waarde. Het is
bij ‘hun’ Sint Jan
59
bescheiden. De gemiddelde besteding per bezoek bedroeg € 63,10.
moeilijk om aan te geven hoeveel mensen er niet naar de stad waren
• versterking van de concurrentiepositie van ‘s-Hertogenbosch op de
gekomen als de Nieuwe Bouwloods er niet was geweest. De Bouwloods
vrijetijdsmarkt ten opzichte van andere steden met een cultuurhistorisch
Naar verwachting zullen er 150.000 betalende bezoekers per jaar naar de zal een trekker zijn, net zoals een belangrijke tentoonstelling in het
aantrekkelijke binnenstad
Nieuwe Bouwloods Sint Jan komen. Helaas bestaat er geen kwantitatief en Noord brabants Museum of Indoor Brabant dat zijn. Die betreffende
• stimulering extra regionaal bezoek aan de stad in combinatie met
kwalitatief publieksonderzoek met betrekking tot de Sint Jan zelf. Aannames aanleiding, in combinatie met alle andere kwaliteiten van de stad, brengt
bezoek aan winkels, horeca, cultuurhistorische of culturele evenementen
ten aanzien van het economisch rendement zijn daardoor moeilijk te onder- mensen ertoe voor een dagje of weekendje ‘s-Hertogenbosch te kiezen.
• aantrekken van nationale (verwegmarkt) en internationale (grensregio’s
bouwen. Na bestudering van diverse onderzoeken omtrent toerisme en de
Vlaanderen en Duitsland) cultuurtoeristen
invloed op de Bossche stedelijke economie (o.a. Marktplan 2003, LAgroup Wij denken dat de aanname gewettigd is dat de Nieuwe Bouwloods Sint
• cultuurhistorisch cluster van formaat in samenhang met de vaartochten,
en CVO) kan er desalniettemin een voorzichtige schatting worden gemaakt. Jan voor zeker 75.000 bezoekers per jaar aanleiding zal zijn om (weer)
de vestingwerken, de musea, het Jheronimus Bosch Art Centrum en
naar ‘s-Hertogenbosch te komen. Een nieuwe attractie in een stad met
de stadswandelingen
Circa 500.000 bezoeken per jaar (10% van het totale aantal) hadden een een middelgroot cultuurhistorisch repertoire is ook een impuls voor
• forse versterking van culturele manifestaties zoals Jheronimus Bosch
cultureel karakter of werden met iets cultureels gecombineerd. De helft van verblijfstoerisme. Dit alles is natuurlijk mede afhankelijk van de focus en
500 (2016) en BrabantStad Culturele Hoofdstad 2018.
de bezoeken betreft volgens het onderzoek uit 2003 een bezoek aan de Sint richting van de begeleidende marketing en communicatie. Deze 75.000
Jan (variërend van even binnenlopen tot het volgen van een rondleiding). bezoekers zullen bij een besteding per bezoeker van, conservatief geschat,
Uit onderzoeken blijkt eveneens dat jaarlijks ca. 150.000 overnachtingen gemiddeld € 50, een positief effect van circa € 3,75 miljoen per jaar voor
worden geboekt, waarvan een kwart met toeristisch oogmerk. Alleen het
bestaande verblijfstoerisme zorgt naar verwachting dus al voor 25% van
de beoogde doelgroep van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan.
de stedelijke economie genereren.

60
6. Organisatie, bestuur
6.1 Optimale betrokkenheid
De bestuurlijke organisatie van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan verdient
de grootst mogelijke aandacht. Doel is het bestuurlijk arrangement
zodanig te organiseren dat de partners (betalers, stakeholders,
beneficiaries) hun rol naar behoren kunnen spelen terwijl het bedrijf
zakelijk optimaal kan draaien.
Grote betrokkenheid van bestuurders en hoge kwaliteit van leiderschap
van de totale organisatie, van betaalde krachten tot en met vrijwilligers,
zijn cruciaal voor het welslagen van de operatie en voor de exploitatie
van het resultaat. Professionaliteit in combinatie met betrokkenheid
en bezieling zijn essentieel.
6.2 Groeimodel
De totstandkoming van een volwaardige organisatie kan het beste in een
groeimodel geschieden. De op te richten Stichting Nieuwe Bouwloods Sint
Jan is gebaseerd op twee bestuursmodellen. Leidraad daarbij is de Code
Cultural Governance. Bij aanvang wordt het zogeheten Bestuur + Directiemodel
gehanteerd. Hierin zijn alle deelnemende partijen daadwerkelijk
betrokken en verantwoordelijk. Op een later tijdstip zou dit kunnen overgaan
in een Raad van Toezicht-model, waarmee de stakeholders meer op afstand
komen te staan. Die geleidelijke overgang heeft vele voordelen. Onderstaand
worden beide modellen kort toegelicht.
6.3 Bestuur + Directie-model
In dit model wordt het beleid vastgesteld door het bestuur. De overige
aspecten van het bestuurlijk proces (voorbereiding en uitvoering van
beleid) zijn in overwegende mate in handen van een directie, bestaande uit
een of meer directieleden. Instellingen met dit besturingsmodel zijn vaak
kleine tot middelgrote organisaties, meestal met een directeur die – met
een bescheiden staf – veel zaken zelf uitvoert en regelmatig een beroep
doet op het bestuur. De focus is op de interne ontwikkeling van het bedrijf.
6.4 Raad van Toezicht-model
Binnen het Raad van Toezicht-model (verzelfstandigde rijksmusea) is het
bestuurlijk proces in handen van een directie, bestaande uit een of meer
directieleden, van wie een of meer de statutaire positie van bestuurder
van de stichting vervullen. Instellingen met dit besturingsmodel zijn veelal
grotere organisaties met een professionele dagelijkse leiding, een eigen
staf en interne hiërarchie. Veel zaken zijn formeel geregeld en schriftelijk
vastgelegd, met verantwoording achteraf. De Raad van Toezicht richt zich
meer op de omgeving.
Restauratiearchitect Van Heeswijk, minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen
Mr. Slotemaker de Bruine en burgemeester Van Lanschot, 1937.
Fotopersbureau Het Zuiden, Stadsarchief ’s-Hertogenbosch
61

7. Voorwaarden
7.1 Draagvlak
Het spreekt voor zichzelf dat de totstandkoming van de Nieuwe Bouwloods
Sint Jan en een succesvolle exploitatie ervan alleen haalbaar zijn als er een
De nieuwbouw (het beeldhouwatelier) aan de Hinthamerstraat en de
ondertunneling tussen Bouwloods en kathedraal hebben archeologische
consequenties. Voor nieuwbouw langs de Hinthamerstraat is al in 2003
bepaald dat hier kan worden gebouwd, mits er een overkragingsconstructie
wordt gebruikt om de vermoedelijke resten van twaalfde- en dertiendeeeuwse
huizen te sparen. Het gebied waarin de tunnel ligt behoort tot de
62 breed lokaal, regionaal en nationaal draagvlak is.
oorspronkelijke immuniteit van de kerk en bevat vermoedelijk dertiendeen
veertiende-eeuwse graven. Die kunnen zeer talrijk zijn, maar zeker
63
Voorwaarde voor de duurzame invulling van het beeldhouwatelier is dat dit is dat niet. Wanneer die er zijn, zullen ze veel waardevolle informatie over
aspect gezamenlijk gedragen wordt door overheid (rijksdienst) en bedrijfs- de inwoners van de stad in deze periode bevatten, waarvan we nog niet
leven (restauratie- en bouwwereld). Hieraan ligt de overtuiging ten grond- zoveel weten. Mocht er ten behoeve van de tunnel een strook in het terrein
slag dat Nederland de middeleeuwse monumenten dusdanig waardevol moeten worden opgegraven, dan dienen de graven daarom nauwkeurig
vindt, dat een reservoir van eigen deskundigen in stand gehouden zou worden onderzocht. Dat onderzoek is verplicht op basis van de nieuwe
moeten worden. Het atelier in de Nieuwe Bouwloods van de Sint Jan kan Wet op de Archeologische Monumentenzorg. Een dergelijk onderzoek is
daarbij een sleutelrol spelen.
erg arbeidsintensief. Afhankelijk van het aantal skeletten (het zouden er
maximaal ca. 200 kunnen zijn) kunnen de kosten flink oplopen. Een gang
7.2 Monumentenstatus en archeologie
door het terrein tussen de fundamenten van de kathedraal door lijkt weinig
schade te berokkenen. Wanneer de tunnel gebruik maakt van de aanwezige
De archeologische ondergrond van en rondom de kathedraal is een van funderingsbogen blijft schade vrijwel afwezig. Uiteraard moet eerst goed
de rijkste in ‘s-Hertogenbosch. De kathedraal zelf, evenals de toren, is
een rijksmonument. Het terrein binnen de voormalige immuniteit richting
worden onderzocht of dit technisch en qua maatvoering mogelijk is.
Hinthamerstraat herbergt een kerkhof met begravingen uit de late
In het kader van een monumentenvergunning moeten daarnaast de
middeleeuwen en recente Nieuwe Tijd, en wel met een goede graad van consequenties van het aanbrengen van de plateaulift in de kerk worden
conservering. Het is sinds 2003 een beschermd gemeentelijk archeologisch afgewogen. In de kerk hebben in het verleden ook begravingen plaats-
monument. De terreinen zijn nauwkeurig onderzocht bij de aanleg van de gevonden. De plek waar de plateaulift naar boven komt ligt buiten
huidige Bouwloods in 1983.
de oudste fase, de romaanse Sint Jan. Onder dit deel van de kerk zijn

mogelijk resten bewaard gebleven van de indeling van het kerkterrein
buiten de oudste fase en zijn er begravingen uit die periode. Het is niet
zeker in hoeverre deze begravingen, en begravingen die later hebben
plaatsgevonden, door bouw- en restauratiewerkzaamheden zijn verstoord.
Daarover is geen zekerheid te verkrijgen anders dan door opgravingen
te verrichten. Daarnaast is het gebied waar de plateaulift is gepland bouw-
7.3 Alternatieve routing
In het concept van de Nieuwe Bouwloods is de tunnel van grote toegevoegde
waarde. Desondanks is een alternatieve routing mogelijk,
door de bezoekers na hun bezoek aan de Nieuwe Bouwloods de kerk
te laten betreden via het portaal van het noordtransept. In deze situatie
64 historisch zeer interessant, omdat hierin mogelijk resten aanwezig zijn van is de integrale fysieke relatie tussen Bouwloods en kathedraal minder
65
de romaanse Sint Jan en van bouwfases en vroegere vloerniveaus van de pregnant. Ook wordt het gebouwbezoek als ervaring beduidend minder
gotische kerk. Aangezien hierover weinig bekend is, zijn de resten zeer dramatisch.
waardevol. Indien zij ten behoeve van de aanleg van de plateaulift worden
Bezoeker in / uit
aangetast, moeten deze resten goed worden gedocumenteerd. Mogelijk Voor de logistiek en ook de logica van het bezoek zijn de consequenties
Mariakapel
zijn de bouwhistorische resten op enigerlei wijze zichtbaar te maken in een groter. Dat een bezoek aan de kathedraal bij de Bouwloods begint is nu
eventuele nieuwe ondergrondse ruimte. De kosten van het archeologisch immers veel minder evident. Daarnaast zijn de cultureel-toeristische
X
en bouwhistorisch onderzoek en de documentatie bij realisering van de stromen in de kerk minder goed te reguleren en regisseren.
Kerkganger
gang en de plateaulift worden globaal geraamd op € 500.000.
Dit “noordportaal-scenario” vereist een andere aanpak om toch tot het
gewenste bezoekersaantal te komen. Essentieel zijn bewegwijzering
Het plan past niet in het bestemmingsplan, met name ten aanzien van en een intensieve communicatie-inspanning waarbij de verwachtingen
de beoogde bouwhoogte. Derhalve dient een bestemmingsplanwijziging (beeldvorming) anders worden gestuurd. Bovendien vergt dit scenario
te worden gemaakt.
de inzet van meer mensen in de kerk zelf, onder meer om aan een balie
in het noordtransept bezoekers te bedienen.
De financiële consequenties voor de jaarlijkse exploitatie zijn in dit
stadium niet goed in te schatten. Het is echter niet denkbeeldig dat
een break even later zal worden bereikt en dat de rentabiliteit in zijn
algemeenheid lager zal zijn.
Logistiek schema - zonder tunnel
Bezoeker
Geopend tijdens hoogtijdagen
en vieringen

66 Bezoek 3,65 M 4 M 2,5 M 0,32 M 2 M 0,8 M 0,08 M
67
Bijlagen
Bijlage 1 Opengestelde kathedralen in Europa
Keulen Florence Sagrada Familia Antwerpen Canterbury Sint Jan Bavo Haarlem
Levende kerk Ja, altijd open Ja, altijd open Neen, open
bouwplaats
Entree normaal - - € 11,- € 5,- € 8,30
eredienst gratis
(gehele terrein)
Entree korting - - € 10,- € 9,-
(groep)
Tentoonstelling Toegankelijk via
speciale tours
Audioguide
(talen)
Rondleidingen
Soort Algemeen
Museo dell’Opera
del Duomo (€ 6,-)
- - € 4,-
(EN)
tevens dak, grafkelder,
klokken,
kerkschatten, toren
Algemeen
tevens dak,
grafkelder,
koepel
‘Gaudi’s werkplaats’
in kerk
Ja, altijd open Ja, altijd open Ja, altijd open Ja, altijd open
€ 3,- (60+, Antwerpenaren,
studenten)
€ 7,20
(gehele terrein)
‘Reünie’ tailor-made ‘Behind
the scenes’-tour’
€ 2,-
(NL, EN, FR, DU, SP)
Algemeen Algemeen
groepen reserveren
via website
€ 4,-
(EN, NL, FR, DU, IT, SP, JP)
Algemeen
voor groepen
en individuen
- € 2,-
tenzij Vriend
of gemeentelid
- € 1,25
(jongeren, 65+)
‘Kerk in uitvoering’ georganiseerd door
Gemeente Haarlem
- -
Algemeen Algemeen
tevens toren,
Bouw-loods,
tijdelijk ook steiger
Duur (minuten) 45 / 60 / 90 / 120 45 60 90 60 60 60
Talen DU (tegen meerprijs
EN, SP, FR, IT, PO)
IT (op aanvraag EN) SP, CA, IT, FR, PO, DU NL, EN, FR, DU
Zomers ook IT, SP
Prijs € 5,- € 9,- + € 4,- p.p.
(min. 20 p)
bovenop entree
Winkel Meerdere, niet in
Dom. Buiten op
meerdere lokaties
Extra Zingeving en culturele
evenementen
in DomForum
In Museo,
niet in Dom zelf
Museo dell’ Opera
huist topwerken
van Michelangelo
en Ghiberti
€ 60,-
(groep, max 20 p)
bovenop entree
EN NL (op aanvraag EN) NL, EN, FR, DU, SP
€ 5,70 p.p.
(groep)
bovenop entree
In Sagrada zelf In Dom zelf Twee, grootste
buiten muren, ander
binnen de muren
Wegens sluiting
Museum
Schone Kunsten:
20 meesterwerken
Gratis: parochie,
werkenden, en buren.
‘Paspoort’ voor € 20.
Avondtours
€ 60 / 75,-
(groep, max 15 / 20 p)
Ja
€ 2,50 p.p.
(minimumbedrag € 25)
Al decennia wordt
er entree geheven

68
Bijlage 2
Gesprekspartners
Mr. A.A.B. van Alphen, ambtelijk secretaris Vakgroep Restauratie,
Amersfoort
C. Ariens, docent/coördinator opleiding restauratie/onderhoudsmedewerker
Koning Willem I-College, ‘s-Hertogenbosch
Drs. P. A.M. Broeders, directeur-econoom Bisdom, ‘s-Hertogenbosch
Ir. B.N.W. de Bont, directeur Aannemingsbedrijf Nico de Bont,
TBI Bouw, Vught
Drs. E. van Deutekom, kunsthistoricus/archivaris Bisdom,
‘s-Hertogenbosch
W. Jans, Dienst Stadsontwikkeling Openbare Ruimte en Verkeer,
‘s-Hertogenbosch
P. Kokke, afdelingsdirecteur Koning Willem I College, ‘s-Hertogenbosch
Drs. R. van der Laar, hoofd bureau externe dienstverlening Stadsarchief,
‘s-Hertogenbosch
Ing. B.G.H. Massop, directeur BBM Restauratiearchitectuur bv,
Raamsdonkveer
Dr. C. de Mooij, directeur Noordbrabants Museum, ‘s-Hertogenbosch
T. Mooy, beeldhouwer, Amersfoort
E. Overdijk, wnd. voorzitter Kring Vrienden ’s-Hertogenbosch,
‘s-Hertogenbosch
Prof.dr. C.J.A.C. Peeters, voormalig onderzoeker St. Jan, Amsterdam
W. Rohaan (BAM/Schram & Schrale), bestuurslid Vakgroep Restauratie
F. Sturm, architect, Sturm Architecten, Roosendaal
Dhr. J. Timmermans, voorzitter Kring Vrienden ’s-Hertogenbosch,
‘s-Hertogenbosch
Drs. C. van ’t Veen, algemeen directeur Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
Amersfoort
F. Woudenberg, directeur Petramus Steenhouwerij, Heusden
Kerkbestuur Parochie van de Heilige Johannes Evangelist
Hoofd en medewerkers afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM)
Illustratieverantwoording en colofon
pagina 15 van links naar rechts
Detail van een miniatuur uit La Fleur des Histoires, tweede helft
15de eeuw. Det Kongelige Bibliotek, Kopenhagen
Detail van Panorama in vogelvlucht vanuit het noorden, waarop
de Sint Jan met de oorspronkelijk gebouwde middentoren
is afgebeeld. Pentekening uit ca. 1550, door Antonie van
Wyngaerde. Stadsarchief ’s-Hertogenbosch
Het oksaal in de Sint Jan voordat het in 1866 aan het Victoria
and Albert Museum in Londen werd verkocht. Foto: A.G. Schull.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Interieur van de Sint Jan door Jan Peeters, 1857. Gezicht vanuit
het zuidertransept op het 17de -eeuwse classicistische oksaal.
Links van het oksaal onder een baldakijn het beroemde
Mariabeeld, dat in 1853 naar de stad terugkeerde.
Noordbrabants Museum
Doorsnede van de Sint Jan door J. Everts, 1778. Stadsarchief
’s-Hertogenbosch
Steenbestelling bij Jan Quaywante, 1448. Kerkarchief Sint Jan
Plechtige Omgang, 1953. Stadsarchief ’s-Hertogenbosch
De kathedraal na de voltooiing van de bouw. In 1584 brak er
in de stad een brand uit, waardoor de middentoren, nauwelijks
een halve eeuw oud, werd verwoest.
3Dbeeld: Ronald Glaudemans
Werkzaamheden tijdens de eerste restauratie in de bouwloods
bij de Sint Jan. Kerkarchief Sint Jan
pagina 17 van links naar rechts
Luchtboogbeeld, afkomstig van de Sint Jan.
Museum De Bouwloods
Bouwfragment afkomstig van de Sint Janskathedraal.
Museum De Bouwloods
Pijpaarden beeldje van Maria met kind. Dit soort beeldjes
werd in de middeleeuwen op grote schaal vervaardigd en
dienden voor privédevotie van de Heilige Maagd.
Noordbrabants Museum
Fragment van de originele wimbergen afkomstig van
de Sint Jan. Museum De Bouwloods
Beeld van Sint Severus, waarschijnlijk afkomstig van het altaar
van het Bossche weversgilde in de Sint Janskathedraal, laat
15de eeuw. Noordbrabants Museum
Monstrans door Jos Jonkergouw, ‘s-Hertogenbosch, 1906.
Museum voor Religieuze Kunst, Uden
Pelgrimsinsigne uit de 15de eeuw met een afbeelding van het
miraculeuze Mariabeeld. Noordbrabants Museum.
Bisschopsstaf, 18 de eeuw. Gerfkamer Sint Jan
pagina 37
Publiek voor het Prado in Madrid, 2007.
Foto: Joost van den Broek / Hollandse Hoogte
achterzijde
Mgr. Bekkers en mgr. Bluijssen, 1961.
Fotopersbureau Het Zuiden, Stadsarchief ’s-Hertogenbosch
Gordion Cultureel Advies
Alexander Boersstraat 7
1071 KT Amsterdam
www.gordion.nl
Kunsthistorisch Bureau D’Arts
Noordeinde 8
1485 EV Noordeinde
www.bureau-darts.nl
Henket & partners architecten
Hal 13a, den Eikenhorst
5296 PZ Esch (N-Br)
www.henket.nl
Grafisch Ontwerp
MV LevievanderMeer
Lutmastraat 191 b
1074 TV Amsterdam
www.mvlevievandermeer.nl
69

Een visionaire ambitie past bij de Sint-Jan
Het plan voor een nieuwe bouwloods bij
de Sint-Jan is interessant en veelbelovend.
Door Gerard Rooijakkers
Als kind kreeg ik voor mijn verjaardag een platenboek
over de bouw van een kathedraal. Ik heb dat boek nog
steeds en, alhoewel gedateerd en beduimeld, het is nog
altijd een feest om er doorheen te bladeren. Het boek
was voor mij destijds een cultuurhistorische openbaring,
die mij de Sint-Jan met andere ogen deed zien.
De huidige bezoeker van de Bossche kathedraal ervaart
in feite maar een fractie van het gebouw. Uiteraard zijn
er gastvrije en deskundige gidsen die mensen rondleiden
(en regelmatig ook vermanend toespreken wanneer ze
de rust in het Godshuis dreigen te verstoren).
Je ervaart de ruimte, het licht en de interieuronderdelen,
voor zover ze vanaf de begane grond zichtbaar zijn. Voor
wie in Frankrijk of Engeland een kathedraal bezoekt, is
een aantrekkelijk vormgegeven brochure of vouwblad
aanwezig. In Den Bosch niet. De Stichting Archeologie en
Bouwhistorie is op dit moment gelukkig bezig in deze
behoefte te voorzien door het ontwikkelen van een rijk
gedocumenteerd uitklapbaar model (een ‘pop-up’) van
de kathedraal voor een breed publiek.
Hoe trots we met zijn allen ook zijn op ‘onze’ Sint-Jan,
de cultuurhistorische beleving ervan is belabberd. De
presentatie in de huidige bouwloods, hoe goedbedoeld
ook, kan daar niet veel aan veranderen. Overigens heb ik
het altijd jammer gevonden dat de oude houten bouw-
loodsen destijds moesten wijken voor de huidige nieuw-
bouw, de kwaliteit van de kathedraal onwaardig. De oude
loodsen illustreerden treffend dat de kathedraal als
Godshuis voortdurend mensenwerk was en is. Wat heb-
ben onze middeleeuwse voorouders een visionaire ambi-
tie gehad, toen ze de Romaanse voorganger transfor-
meerden tot een gotische kathedraal. Wat is er toch met
ons gebeurd, dat we meteen in een kramp schieten wan-
neer er met ambitie iets goeds van onze tijd en generatie
toegevoegd kan worden? De plannen om te komen tot
een nieuwe bouwloods als bezoekerscentrum voor mid-
deleeuwse bouwkunst zijn interessant en veelbelovend.
Het nagestreefde kwaliteitsniveau doet mijns inziens
recht aan het belang van de Sint-Jan. Dat daarvoor de
huidige bouwloods en de fietsenstalling moeten wijken
is mooi meegenomen. Eindelijk zal met een glazen lift
dan het exterieur met de fantastische luchtboogbeelden
in hun architectonische samenhang meer van nabij te
zien en te beleven zijn. Een goede bouwhistorische pre-
sentatie met een onderdoorgang naar de kathedraal zal
een culturele aanwinst voor de stad betekenen.
Consequentie is wel dat een deel van het bodemarchief
verstoord wordt. Anderzijds biedt het ook weer een unie-
ke gelegenheid tot het verrichten van archeologisch
onderzoek dat ongetwijfeld belangrijke, nieuwe gege-
vens op zal leveren over de vroegste geschiedenis van
deze locatie. De stad zet de komende jaren haar kaarten
op Jeroen Bosch, waarbij we ons noodgedwongen veelal
moeten behelpen met replica’s, navolgers en audio-
visuele presentaties. Laten we dan in ieder geval de
kathedraal, die het meest sprekende en zichtbare
getuigenis van zijn tijd is, optimaal presenteren. Daarbij
mag Den Bosch gerust fier zijn op het feit dat rond de
Sint-Jan een boeiende restauratiegeschiedenis van ruim
150 jaar te vertellen is. Tevens beschikt de stad over een
van de oudste diensten voor archeologie en bouw-
historie, die toonaangevend is in Nederland.
De huidige restauratie heeft veel nieuwe inzichten op-
geleverd die een goede presentatie verdienen. En wat te
denken van het grafzerkenproject, waarbij alle graven in
de kathedraal een sleutel tot de belangrijkste families
van de Meierij. De Sint-Jan was en is in de eerste plaats
een Godshuis. Het is een spirituele plek die niet alleen
verticaal naar de hemel reikt, maar ook horizontaal de
mensen bindt. Alle ingrediënten zijn aanwezig om deze
binding ook in cultuurhistorisch opzicht te versterken.
Wat heeft het voor zin om de kathedraal te blijven restau-
reren als we niet ook investeren in zingeving, zowel spiritueel
als cultuurhistorisch, voor komende generaties?
Prof. Dr Gerard Rooijakkers is volkskundige en verbonden
aan de Universiteit van Amsterdam en het Meertens
Instituut en kroonlid van de Raad voor Cultuur.
Opiniestuk in Brabants Dagblad, 13 oktober 2009