Politie en bezettingstijd - Nederlands Politie Museum

De hoofdafdelingen op hun beurt konden in opsporingszaken die zich over meerdere gemeenten
uitstrekten ingrijpen door ambtenaren toe te voegen of door het onderzoek aan een bepaalde
rechercheafdeling op te dragen.
Op papier kreeg de opbouw van het Nederlandse rechercheapparaat haar vorm met de Verordening
Organisatie Politie en de daarop volgende circulaire betreffende de organisatie van de
staatsrecherche van 1 juni 1943. De structuren waren vastgelegd, maar de daadwerkelijke invulling
van de organisatie en personeelbezetting waren daarmee nog niet gerealiseerd.
Wat er in de periode van ontregeling, terreur en chaos tot aan de bevrijding, is ingevuld en hoe deze
invulling top-down operationeel gefunctioneerd heeft, is moeilijk te achterhalen.
In 1945 beschreef Broekhoff de rechercheorganisatie met de recherchecentrale aan de top als een
kind met een waterkop.
Politieke Opsporingsdiensten
In het najaar van 1940 werd op last van Rauter gestart met de oprichting van politieke
opsporingsdiensten in de grote korpsen. Den Haag beet in oktober 1940 de spits af met de
zogenaamde Documentatiedienst, als opvolger van de vooroorlogse politieke inlichtingendienst,
onder leiding van Van Aperen en later commissaris F. Simon.
Rotterdam volgde in december 1940; de vooroorlogse Inlichtingendienst werd omgevormd tot een
politieke opsporingsdienst, die na enkele maanden onder de leiding kwam te staan van de gedreven
nationaalsocialist J. Breugem. De dienst werd genoemd naar het nummer van het dienstonderdeel:
Groep X (tien).
Na de Februaristaking werd ook in Amsterdam een politieke opsporingsdienst opgericht, het bureau
Inlichtingendienst, onder leiding van inspecteur Douwe Bakker en diens rechterhand Bram
Harrebomée. Bakker, lid van de NSB en medeoprichter van het Rechtsfront, maakte van de dienst in
enkele weken een politiek gedreven en efficiënte opsporingseenheid. Hoewel het bureau formeel
onder de Centrale Recherche van het korps viel, werkte de club van Bakker van begin af aan voor de
Sipo en SD.
In de tweede helft van 1941 werden lokale politieke recherchediensten opgericht in de
politiekorpsen van Groningen, Nijmegen (de “Politieke Dienst” onder leiding van inspecteur W.A.
Kaal), Utrecht en bij het parket van de Duitsgezinde procureur-generaal W. de Rijke in Arnhem, onder
leiding van Antonie Berends (een oud-collega van Bakker in Amsterdam). Berends werd later door
Rauter tot korpschef van Enschede benoemd.
De Nederlandse politiemensen in deze diensten waren goed thuis in de stad en streek waar zij
opereerden, beschikten over informanten en werkten nauw samen met de Sicherheitspolizei en SD.
In de Nazi-optiek waren politieke tegenstanders van het regime automatisch misdadigers,
“volksvijanden” die meedogenloos aangepakt mochten worden. De politieke recherchediensten
maakten zich deze optiek eigen en droegen hun arrestanten over aan de Duitse politie in plaats van
de Nederlandse justitie. De recherchediensten werden grotendeels bemand door nationaalsocialisten,
maar bleken voor de Sipo en SD zeer moeilijk te dirigeren.
Voor het verzet waren deze diensten bijzonder gevaarlijk.
Daarnaast rapporteerden de diensten over de stemming in de bevolking én in het eigen politiekorps
aan hun korpschefs en aan de Sicherheitspolizei.
Bij de verzetsgroepen waren de leden van de politieke recherchediensten gevreesd, berucht en een
doelwit.
13