Natuuronderzoek 2006 02 - Waternet

Jaargang 16 | 2 | Augustus 2006
1
5
6
9
10
11
11
12
INHOUD
De Hoornaar, agressieveling
of goede insecteneter?
De Rugstreeppad en de parasietvlieg
Lucilia bufonivora
Archeologische
waarnemingen in de Amsterdamse
Waterleidingduinen
1995­2004: Zeeveld
Vossenonderzoek in de
duinstreek nu gebundeld
Hakig kronkelbladmos Pleurochaete
squarrosa in de AWD
Bijzonder lieveheersbeestje
in de AWD
Fotorubriek
korte berichten
Colofon
Redactie:
ir. Antje Ehrenburg hoofdredacteur
dr. Ab Kessler redacteur
ir. Mark van Til redacteur
Gerard Scholten redacteur
Marja Westerveld redacteur
Reacties op artikelen zijn altijd welkom.
Stuur deze a.u.b. naar
Waternet
Afdeling Research en Development /
Ecologie
Vogelenzangseweg 21
2114 BA Vogelenzang
e-mail: antje.ehrenburg@waternet.nl
Heeft u nieuws of kopij?
Neem dan contact op met de redactie.
Overname en bewerking van artikelen,
gegevens en illustraties uit deze uitgave is
alléén toegestaan met bronvermelding en
uitsluitend na verkregen toestemming van
de redactie en - indien ondertekend - van
de auteur(s).
Natuur
onderzoek
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
De Hoornaar, agressieveling
of goede insecteneter?
In Nederland komen zo’n negen soorten wespen (Vespa’s) voor, veelal in de
kleur zoals wij die kennen, geel met zwart. Enkele van deze soorten leven
als sociale wespen, deze zijn minder bekend. Dit artikel gaat vooral over één
van deze sociale wespen, de Hoornaar.
De meeste mensen kennen wel de Gewone
wesp (Vespula vulgaris) en de Duitse wesp
(Vespula germanica) die wij doorgaans in
augustus op de terrassen tegenkomen.
De verschillen tussen deze soorten zijn
onder andere te zien aan de tekening in
het gele vlak voor op de kop (clypeus).
Bij de Gewone wesp is in het gele vlak een
zwart ankervormig figuurtje zichtbaar, waar
we bij de Duitse wesp drie zwarte puntjes
zien. Over deze wespen gaan wij het niet
hebben. Onze aandacht gaat uit naar twee
in Europa levende roodbruine wespen
soorten. Ze zijn niet helemaal roodbruin,
het achterlijf (abdomen) is hoofdzakelijk
geel met zwart. Een van deze twee wespen
komt in Nederland voor. We spreken hier
over de Hoornaar, de grootste sociale
Koningin Duitse wesp op appelbloesem (foto: Jos Bol)
wespensoort van Europa. De Hoornaar
komt onder anderen voor in de Amsterdamse
Waterleiding Duinen. Ze behoort
net als alle Vespa’s tot de plooivleugelwespen,
en wordt zo genoemd omdat ze haar
voorvleugels in de lengterichting opvouwt.

2
Van de redactie
Dit voorjaar was het eindelijk zover: de
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse
Waterleidingduinen verschijnt
voortaan als digitale Nieuwsbrief. Al gauw
druppelden de aanmeldingen binnen van
belangstellenden die voortaan graag
bericht krijgen als er weer een nieuw
nummer is verschenen. Belangstelling
kwam zowel van de zijde van onze
getrouwe vrijwillige onderzoekers, maar
ook nieuwe lezers dienen zich steeds meer
aan. Wij als redactie zijn zeer content met
al deze belangstelling en hopen dat de
Nieuwsbrief Natuuronderzoek in een
behoefte voorziet. Al het moois dat
voorkomt in de door Waternet beheerde
Amsterdamse Waterleidingduinen is het
waard om beschreven en gekend te
worden, niet alleen door een kleine groep
‘insiders’, maar juist ook door een grotere
groep mensen. Wie meer weet over de
natuur is ook meer betrokken, en meer
doordrongen van het belang van het
behoud ervan. En dat is waar het
uiteindelijk om gaat: de enorme biodiversiteit
van de duinen is van groot belang en
een waarde op zich, waar we met respect
mee om moeten gaan.
Dit tweede nummer van 2006 is gevuld
met allerlei interessante kost: insecten,
mossen, padden, vossen, archeologie en
kort nieuws uit de Amsterdamse Waterleidingduinen.
Voor wie wil citeren uit deze Nieuwsbrief:
zie de colofon voor de voorwaarden. En
voor wie wil schrijven in deze Nieuwsbrief:
kopij is altijd welkom!
Wij wensen u veel leesplezier met dit
tweede nummer van 2006.
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
Doordat de voorvleugels zo gevouwen zijn,
lijken ze twee keer zo smal. De achtervleu-
gel die veel kleiner is, zit permanent onder
en aan de voorvleugels vastgekoppeld
door middel van een rij zeer kleine haakjes.
Anders is dit bij bijen waar de verbinding
pas tot stand komt wanneer de vleugels in
de spreidstand komen als het diertje gaat
vliegen.
De grootste wesp van Nederland
De Hoornaar, de grootste wesp van
Nederland, heeft zoals veel wespen een
gele tekening op het achterlijf. Kop,
borststuk en het eerste achterlijfssegment
zijn roodbruin gekleurd, kop opvallend dik.
Lengte van het mannetje 23-27 millimeter,
koningin 25-36 millimeter, werkster 21-27
millimeter. In Europa komen twee kleurvor-
men voor, Vespa crabro crabro en Vespa
crabro germana. De vorm germana heeft
op het borststuk (mesonotum) twee rode
strepen, die bij de vorm crabro ontbreken.
Door het harde vlieggeluid, haar grootte
en kleur is de Hoornaar voor mensen die
het diertje niet kennen al snel gevaarlijk en
angstaanjagend.
In Nederland komt de vorm germana
vooral in Zuid-Limburg voor, maar sedert
2005 is deze wesp door een aantal men-
sen ook in de Amsterdamse Waterleiding-
Hoornaar ontleedt een zweefvlieg (foto: Jos Bol)
duinen waargenomen. In mijn aantekenin-
gen vond ik een notitie van 2003 waar ik
deze wesp (koningin) voor het eerst in het
duin heb gezien. Later heb ik in hetzelfde
jaar langs het Oosterkanaal ook een paar
waarnemingen gedaan: het diertje vloog
rond het daar toen massaal bloeiende Slan-
genkruid en Ossentong.
De Hoornaar kwam vroeger in Neder-
land veel vaker voor in Limburg, op de
zandgronden van de Veluwe en in de
Achterhoek. In het duingebied kwam ze
nauwelijks voor. In de jaren zestig is de
Hoornaar bijna helemaal verdwenen. Het
destijds kwistig gebruik van landbouwgiffen
als DDT zal daarbij een grote rol hebben
gespeeld. Vanaf eind jaren tachtig neemt
het aantal waarnemingen echter weer toe.
Wesp: de uitvinder van papier!!
Wanneer in april de dagen lengen en de
temperatuur hoger wordt, ontwaakt de
Hoornaarkoningin uit haar winterslaap.
In de afgelopen maanden heeft ze niets
gegeten. Het eerste wat ze doet is bloeiende
planten en struiken bezoeken die hun
nectar willen vrijgeven zoals bijvoorbeeld
Berberis, Cotoneaster, Peer en Appel. Zo
komt ze weer op krachten na de lange
winterperiode. Op zonnige dagen gaat ze
op zoek naar een goede plaats voor haar
Nummer 2 | Augustus 2006

nest. Als ze voor het nest een geschikte
plek, zoals vogelnestkasten, holten in
bomen, of een houten schuur gevonden
heeft, verzamelt ze houtschraapsel dat ze
van ongeverfd hout knaagt. Ze kauwt dit,
gemengd met wat speeksel tot een papje
papier-maché. Dit vormt het bouwmateriaal
voor het maken van het nest. Dat daarbij
verschillende houtsoorten gebruikt worden
is goed te zien aan de kleurwisseling in het
bouwwerk. Eerst begint de koningin een
steeltje aan een vast punt boven in bijvoor-
beeld een holle boom te maken waaraan
ze een aantal raatjes van ongeveer zeven
zeshoekige cellen vastmaakt. In elk celletje
wordt één eitje gelegd. Hieromheen begint
de bouw van een omhulsel als isolerende
laag. Het verschil met andere wespennes-
ten is dat het nest van de Hoornaar aan de
onderkant geheel open is, zodat de onder-
ste raten met het daarin levende kroost,
duidelijk zichtbaar zijn. De in het nest
geproduceerde afvalstoffen en resten van
insecten vallen vanuit het nest direct op de
ondergrond en kunnen daar een vergaar-
bak vormen van stinkend, rottend voedsel,
waar wormen en keverlarven van leven.
Fascinerend schouwspel
In het jaar 2005 heb ik op verschillende
plaatsen in het duin de Hoornaar aan het
werk gezien. Het is fascinerend hoe deze
wespen te werk gaan, het trage vliegen en
het plotseling neerstorten op hun prooi. Het
is bijzonder om te zien hoe zij de insec-
ten uit de lucht vangen en van de planten
plukken en meenemen naar een rustige
plek in de nabije omgeving. Hier ontdoen
ze de buit van alle onbruikbare delen. Hoe
zwaarder de prooi des te meer energie het
kost om deze te vervoeren naar het nest,
dus doen ze dit vlakbij de plek waar ze de
prooi hebben gevangen. Zeker 85 procent
van hun prooidieren bestaat uit vliegen en
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
zweefvliegen. Alle insecten die de werk-
ster Hoornaar te pakken krijgt, worden, al
hangende aan plant of struik (vaak zelfs aan
één poot) ontdaan van vleugels, poten, kop
en achterlijf. Alleen het borststuk (thorax)
met de eiwitrijke vliegspieren wordt fijn-
gekauwd en meegenomen naar het nest,
en als pap aan de larven gevoerd. Ik heb
de Hoornaar zien rondvliegen op plekken
waar veel Wolfspoot en Koninginnekruid in
bloei staan. De nectar zoekende vliegen en
zweefvliegen zijn daar volop aanwezig, een
prima plek dus voor deze wesp. Kennelijk
zijn de wespenogen niet zo heel erg goed,
zij storten zich ook op donkere verdorde
bloemenplekken, waar helemaal geen vlieg
te bekennen is. Het is niet altijd raak, het
gebeurt ook veel dat de zweefvlieg de
Hoornaar te snel af is. Je ziet ook dat zij
haar doelwit gewoon voorbij vliegt, maar
desondanks is de buit ruim voldoende voor
het groot brengen van het wespenvolk.
Ze houden er dan ook lange dagen op na,
hartje zomer jagen ze met gemak zo’n twin-
tig uur achtereen. Op sombere dagen of bij
lichte regen is dit niet veel minder.
Ik heb nog een poging gedaan het nest op
te sporen, maar dit was tevergeefs. Later
ben ik in hetzelfde jaar op nog een aantal
plekken in het duin deze wesp tegengeko-
men, zo vond ik ook een nest van de Hoor-
naar. Je hoort de raarste verhalen over de
Hoornaar. Bijvoorbeeld dat je ze niet kunt
benaderen binnen een straal van vijf meter,
maar dit zijn verhalen. Ik stond op ongeveer
drie meter afstand, en moest heel wat capri-
Hoornaar hangend aan een poot (foto: Jos Bol)
olen uithalen wilde ik de aandacht van de
Hoornaar krijgen. Pas toen ik mijn paraplu
wijd open aan een boomtak bond en in
de richting van de wespen bewoog wilde
Wat overblijft van de prooi is het borststuk, dit wordt aan de larven gevoerd (foto: Jos Bol)
er een wesp mij tegemoet komen. Verder
niets. Ik heb dit nest nog tot ver in oktober
bezocht en het viel mij op dat er maar zeer
weinig dode wespen onder de nestplaats op
de grond lagen.
Nummer 2 | Augustus 2006

4
Als wespen op jacht gaan
Het is misschien niet bij iedereen bekend,
maar wespen zijn vleeseters (carnivoor) en
moeten dus insecten vangen voor het groot
brengen van de larven. Het larvenstadium
van de wespen maar ook van veel andere
insecten is het groeistadium. De volwassen
wespen eten de insecten niet zelf, wespen
zijn immers volgroeid en hebben geen eiwit-
ten (bouwstoffen) meer nodig, het enige
wat een wesp nog nodig heeft is een beetje
nectar (suiker) om het motortje van de
vliegspieren op gang te houden. Het leggen
van eitjes is nog een kunst apart, de cellen
hangen immers met de opening naar bene-
den, zodat het eitje tegen het plafond van
de cel moet worden geplakt. Dit gebeurt
met behulp van een enzym. Na vijf dagen
komen de larfjes uit de eitjes. Nu breekt een
drukke tijd aan voor de koningin, zij moet nu
immers voedsel verzamelen maar ook het
nestje op temperatuur houden. De larven
hebben veel voedsel nodig en groeien
daardoor ook snel. Doordat de larven goed
worden gevoerd, wordt het jasje waar ze
in leven snel te krap. Ze zullen dus moeten
vervellen zodat er weer ruimte ontstaat
om te groeien, dit gebeurt zo’n vier maal
achtereen. Voordat de wespenlarve zich
gaat verpoppen is het van belang dat het
goed gevoed en met de nodige reserves
het popstadium ingaat. Tijdens het popsta-
dium wordt er immers niet meer gegeten,
ook daarna niet. De wespenlarven eten het
dierlijke voedsel dat door de koningin, en
later door de werksters wordt aangedragen
en scheiden zelf een zoetige vloeistof vol
suiker af, dat weer door de volwassen Hoor-
naarwesp wordt gegeten, als dank voor de
insecten die ze worden gevoerd. Hier geven
de jonge larven een complete voeding
aan de oude insecten (trofallaxis wordt dit
genoemd). Ontzettend veel insecten die ons
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
Dode Hoornaar onder het nest (foto: Jos Bol)
anders veel last zouden kunnen bezorgen,
worden door wespen opgeruimd. Verzwakte
bijen die de voordeur van de bijenkast net
niet hebben gehaald, en voor de bijenstal
verzwakt op de grond liggen, worden keurig
netjes door de Hoornaarwespen wegge-
haald. Wespen spelen zo een zeer belang-
rijke rol bij het opruimen van verzwakte
insecten, een uiterst nuttige functie.
Van larf via pop tot volwassen wesp
In zo’n goed lopende samenleving als een
wespennest, zijn er altijd insecten die daar
van mee profiteren. Zo is bekend dat je in
de nesten van de Hoornaar de larven van
verschillende vliegen kunt aantreffen, onder
andere de Kleine kamervlieg (Fanniidae) en
een van de grote zweefvliegen Vollucella
zonaria (Syrphidae), zonder dat er schade
aan de wespen kolonie door ontstaat.
Voordat de larve zich gaat verpoppen, sluit
zij de celopening met spinsel (zijde) dat
ze zelf produceert, zij vervellen nog een
keer waarna het popstadium begint. Zij
ondergaan nu een totale metamorfose en
veranderen zo van larve in volwassen wesp.
Naast nectar dat de Hoornaar voor het
eigen energieverbruik nodig heeft om te
kunnen vliegen, heeft zij ook suikers nodig
om de temperatuur van het broednest op
peil te houden (circa 28º C). Via spiertrillin-
gen wekken ze warmte binnen het nest op,
wat van belang is voor het opgroeien van
larve en het verpoppen. Nectar is daarvoor
een uitstekend product, maar ze halen ook
graag suikers uit overrijp fruit. Niet alleen
de temperatuur is bij dit proces belangrijk,
evenzeer geldt dit voor de luchtvochtig-
heid. Wanneer de eerste werksters uit de
cellen zijn gekomen, nemen zij de taak van
de koningin over zodat zij zich enkel met
het leggen van eitjes hoeft bezig te houden.
Naarmate er meer werksters binnen het nest
hun taken uitvoeren groeit het volk snel.
In zo’n tien weken tijd groeit het nest uit
tot maximale grootte, nu is de tijd aan-
gebroken dat de werksters grotere cellen
gaan bouwen voor het groot brengen van
nieuwe koninginnen en mannetjes wespen
(darren). Het opgroeien van een koningin-
nelarve verdient speciale aandacht. Er zijn
drie werksters nodig om een koningin te
verzorgen. Zodra deze geboren zijn en het
nest hebben verlaten wordt het nest niet
meer onderhouden en raakt het in verval.
De jonge koninginnen worden door de dar-
ren bevrucht. Daarna vliegen ze nog enige
tijd rond en bezoeken bloemen voor het
aanleggen van een vetreserve om de winter
in rust te kunnen overbruggen zodat ze in
het vroege voorjaar een nieuw nest kunnen
stichten. Voor de darren loopt het minder
goed af: zij halen de winter niet!
• Jos Bol
Nummer 2 | Augustus 2006

5
Na wat snuffelen in de literatuur vond ik
twee interessante artikelen over dit parasi-
tisme. In het Natuurhistorisch Maandblad
van Zuid-Limburg (1954) is te lezen dat
ook kikkers en salamanders geparasiteerd
kunnen worden. De eieren van de vliegen
zouden gelegd worden op de huid. Deze
scheidt dan op de plaats waar de eieren
gelegd zijn een secreet af dat het uitkomen
van de eieren zou bevorderen. De larven
kruipen dan over de huid naar de neusgaten
en dringen al vretend de gastheer
binnen. Ze voeden zich met de weefsels van
de gastheer en wanneer ze volgroeid zijn
kruipen ze naar buiten en verpoppen zich in
de grond.
Tussen 1895 en 1953 zijn er slechts vijf
waarnemingen van dit parasitisme uit ons
land bekend.
De gegevens over de biologie in dit artikel
in het Natuurhistorisch Maandblad berusten
meer op veronderstellingen dan op waar-
nemingen. Deze veronderstellingen vinden
in onze tijd nog steeds opgang, wat bleek
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
De Rugstreeppad en
de parasietvlieg Lucilia bufonivora
De parasietvlieg Lucilia bufonivora hoort tot de groene vleesvliegen die we
vaak op kadavers kunnen aantreffen. Lucilia bufonivora is in tegenstelling
tot aaseters gespecialiseerd op levende padden. In het Leidsch Dagblad van
25 juli 2005, stond een verontrustend stukje ‘Groene vleesvlieg houdt vreselijk
huis onder paddenpopulatie’. De eitjes van de vliegen zouden gelegd worden
in de zachte holten zoals neus, oren en mond van de pad, waarna de uitgekomen
larven hem levend opeten en zich zelfs in de hersenen boren.
Pad met neusholte vol larven van de parasietvlieg
Lucilia bufonivora (foto: Henk Wallays)
uit een interview van een paddenkenner,
geplaatst in dezelfde krant als hierboven
genoemd.
Het andere artikel vond ik in ‘Entomologi-
sche Berichten’ deel 18 (1958) door W.J.H.
Vestjens. Hij beschrijft zijn bevindingen
aldus.
Op een vrij zonnige plek tussen het riet viel
een anders zo schuwe Rugstreeppad op,
die met z’n poten zenuwachtig over ogen
en snuit bewoog en geen poging deed om
weg te kruipen. Bij onderzoek bleek, dat de
nerveuze bewegingen het gevolg waren van
vuilgele vliegenmaden die zich in de neus-
holte bewogen en de weefsels al voor een
deel weggevreten hadden. De pad werd
in een kooi van metaalgaas geplaatst met
op de bodem een laag vochtig turfmolm.
Na 24 uur was er in de kop van de pad
een groot gat tot aan een ooglid waar-
door de beenderen van de bovenkaak al
te zien waren. Zestien uur later was de pad
dood. Het bleek toen dat ook de hersenen
aangevreten waren. Toen de maden 10-12
millimeter groot waren kropen ze via de
gevreten gaten naar buiten en verdwenen
in de turfmolm om zich te verpoppen. Na
16 dagen kwam er één vlieg uit, de andere
poppen bleken beschimmeld te zijn omdat
de turfmolm te vochtig was.
In ditzelfde artikel worden nog enkele expe-
rimenten met Rugstreeppadden en para-
sietvliegen beschreven. Hieruit bleek dat de
padden de vliegen opaten, waarna infectie
van binnenuit plaatsvond. In de maag van
de Rugstreeppad bleken delen van vliegen,
vliegeneieren en maden te zitten, die voor
een deel reeds verteerd waren, terwijl een
ander deel van de maden het verblijf in de
maag overleefden. De later uitgekomen
vliegen werden gebruikt om het experi-
ment te herhalen. Ook hierbij bleek dat na
het consumeren van de vliegen een aantal
maden het verblijf in de maag overleefden
en zich van daar uit naar de neusholte bega-
ven om hun gruwelijke werk te beginnen.
Rugstreeppad (foto: M. Koning)
De conclusie van de onderzoeker luidt:
- Dat de eieren niet op de huid afgezet
werden.
- Dat de infectie van binnen uit geschiedt,
na het consumeren van de vliegen.
- Dat slechts een klein deel van de maden
in staat bleek om zich vanuit de maag te
ontwikkelen.
Conclusie van de samensteller van dit
artikel:
- Parasitisme treedt meestal plaatselijk op.
- Padden die zich overdag onrustig verplaatsen
zijn mogelijk geïnfecteerd door
de parasietvlieg.
• Martien Koning
Nummer 2 | Augustus 2006

Het onderzoek
In delen van de Amsterdamse Water-
leidingduinen loopt het archeologisch
bodemarchief risico te worden aangetast.
Een van die gebieden is het Zeeveld,
gelegen tussen Zeereep en Westerkanaal.
Hier bevinden zich namelijk stuifkuilen die
door winderosie zijn ontstaan. Bedreiging
van het bodemarchief zou hier kunnen
optreden wanneer de wind meer vrij spel
krijgt en het de humeuze bovengrond
wegblaast. Hier was dus aanvullend onder-
zoek nodig naar de mate van bedreiging.
Dit onderzoek in het Zeeveld vond plaats
in de periode 1995-1999 en bestond uit
het inspecteren van de stuifkuilen op de
aanwezigheid van oude bewoningsla-
gen en aardewerk (afbeelding 1 en 2).
Op verschillende plaatsen in het Zeeveld
werden archeologische vondsten gedaan.
Aangezien hier de verschillende vindplaat-
sen betrekkelijk dicht bij elkaar liggen,
zijn deze geclusterd en behandeld als één
vindplaats. In dit deel beschrijven we de
vindplaats Zeeveld-Flessenveld aan de
hand van geologie en vondsten.
Vindplaats 1: Zeeveld-Flessenveld
In 1996 werden de stuifkuilen in Zeeveld
noord systematisch geïnspecteerd tot
aan het Tilanuspad. De in totaal 38 kuilen
werden onderzocht op de aanwezigheid
van bewoningsniveaus en archeologische
vondsten. De bewoningsniveaus zijn veelal
herkenbaar als min of meer humeuze
grondlagen in de zijwand van de kuil
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
Archeologische waarnemingen in de Amsterdamse
Waterleidingduinen 1995-2004: Zeeveld
In de vorige Nieuwsbrief is André Numan ingegaan op de aanleiding tot het
archeologisch onderzoek in de Amsterdamse Waterleidingduinen en het historisch
landschap, in dit deel 2 gaat hij in op de locatie Zeeveld­Flessenveld.
In een komende Nieuwsbrief komt het derde en laatste deel aan bod, met
daarin de Van Limburg Stirumvallei en de conclusies.
Sporen van bewoning uit IJzertijd, Romeinse Tijd en Middeleeuwen
(in situ). Dergelijke lagen zijn slechts in één
kuil aangetroffen.
Ook Hans Vader heeft hier in diverse stuifkuilen
aardewerkfragmenten gevonden
(zie Nieuwsbrief Natuuronderzoek 2000,
nr. 2). Veel hiervan dateert uit de 17e tot en
met de 19e eeuw. Slechts in zes stuifkuilen
in het Flessenveld werd ook aardewerk
gevonden uit de Vroege Middeleeuwen
én ouder, deze vondsten lagen los op de
bodem van de stuifkuil en lagen dus niet
meer op hun oorspronkelijke plaats. De
stuifkuilen liggen in een vallei omgeven
door paraboolduinen, ze zijn circa zuidwest
- noordoost georiënteerd en liggen min of
meer op een rij die weer circa noordwest -
zuidoost georiënteerd is. De afstand tussen
de meest westelijke en de meest oostelijke
kuil bedraagt circa 410 meter. De diepte
van de stuifkuilen varieert van circa 40 centimeter
tot 2 à 3 meter. Het maaiveld in de
vallei bevindt zich tussen de 3 en 4 meter
boven NAP (zie ook afbeelding 5).
Geologie en bodemopbouw
Bij bestudering van de geologische kaart
blijken de stuifkuilen in het Zeeveld te
liggen op een brede strandwal, die circa
400 jaar voor Chr. is ontstaan en die daarna
vanaf circa de 11e-12e eeuw is overstoven
door het zand van de Jonge Duinen (JD).
De profielopbouw in één van de kuilen is
van boven naar beneden beschreven door
J. de Jong:
00­15 centimeter opgestoven zand
15­25 centimeter humeuze bodem (JD Ib)
25­105 centimeter duinzand van de JD op
105 centimeter twee bandjes kalkgyttja (JD Ib)
105­205 centimeter duinzand van de JD.
Het profiel in deze stuifkuil bestaat dus
geheel uit Jonge Duinen, de Oude Duinen
zijn niet aangetroffen. Aan de westzijde van
deze stuifkuil werden op het niveau van
de humeuze bodem plaggen waargenomen,
die dakpansgewijs waren gestapeld
in noordoostelijke richting: de humeuze
bodem was hier dus vergraven. De ligging
van deze vergraven bodem in de Jonge
Duinen laag wijst op menselijke activiteit uit
Afbeelding 1. Situering vindplaatsen in de Amsterdamse
Waterleidingduinen:
1. Zeeveld-Flessenveld,
2. Van Limburg Stirumvallei;
3. Witteveld.
Legenda: 1. Strandwal; 2. Strandvlakte; 3. Oostgrens
Jonge Duinen; 4. Uiterste win- en afvoerkanalen;
5. Bebouwde kom; 6. Archeologische vindplaatsen.
Nummer 2 | Augustus 2006

elatief recente periode (Nieuwe tijd). In de
jaren 1960 werd bij geul G36 meer oostelijk
in de AWD ook een humeuze laag aange-
troffen die ook deels bestond uit dakpans-
gewijs liggende zoden. Deze laag werd in
de 18 e eeuw gedateerd.
Het aardewerk
De in de stuifkuilen aangetroffen aarde-
werkfragmenten lagen allemaal aan het
oppervlak. Zij dateren uit verschillende
periodes, namelijk uit de Bronstijd tot en
met de Nieuwe tijd. Het aardewerk kan
verdeeld worden in lokaal vervaardigd en
Afbeelding 2. Stuifkuil (nr. 31) in het Zeeveld-Flessenveld (foto: A.M. Numan)
geïmporteerd aardewerk, de eerste met de
hand gevormd, de tweede gedraaid op de
pottenbakkersschijf (zie afbeelding 3).
Het lokaal vervaardigde aardewerk dateert
uit de Bronstijd (circa 1.500 tot 700 voor
Chr.): een randfragment met gegolfde
rand, behorend tot de Hilversumcultuur.
Het meeste lokale aardewerk dateert
uit de Vroege Middeleeuwen (Karolingi-
sche tijd, 700-900 na Chr.): in totaal 98
kogelpotfragmenten (afbeelding 3: 1, 2
en 3). Deze waren op verschillende wijze
gemagerd (= vermenging van de klei met
niet-plastisch materiaal), namelijk 91 met
kwartsgruis, twee met schelpgruis en vijf
met zand.
Het geïmporteerde aardewerk dateert uit
de Vroege Middeleeuwen (Merovingische
en Karolingische tijd, 600-900 na Chr.)
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
Tabel 1: overzicht van de vondsten uit Flessenveld, Zeeveld
Tijdperk Import of inheems Type fragment Aantal Procent
Bronstijd Inheems rand 1 0.4
Romeins IJzertijd Inheems - - -
Romeins Import - - -
Merovingisch Import, Mayen rand 9 3.9
Karolingisch Import, Badorf kogelpot rand 118 50.9
Karolingisch Inheems, kogelpot kwartsmagering 94 40.5
Karolingisch Inheems, kogelpot schelpmagering 2 0.9
Karolingisch Inheems, kogelpot zandmagering 6 2.6
Karolingisch Inheems, kogelpot chamottemagering - -
Late Middeleeuwen Inheems, steengoed 2 0.9
Totaal 232 100
en de Late Middeleeuwen (circa 1.000
tot 1.500 na Chr., afbeelding 3. (Zie ook
tabel 1). Het geïmporteerde aardewerk is
afkomstig uit de Rijnstreek in Duitsland,
uit de omgeving van Keulen en Mayen.
Er moeten in die tijd dus handelsbetrekkingen
zijn geweest.
Uit de Merovingische tijd werd ruwwandig
aardewerk gevonden: een randfragment
van een zogenaamd Wölbwand pot
(afbeelding 3.4). Een ander randfragment
heeft een ronde verdikte rand en zal van
een tonvormige pot zijn geweest (afbeelding
3.5). Ook werd nog een bodemfragment
gevonden met aan de onderkant een
lichte ronde rand en een concave bodem.
Datering: vanaf 600-700/750 na Chr.
(afbeelding 3.6).
Afbeelding 3.
Het aardewerk van het Zeeveld-Flessenveld
Nummer 2 | Augustus 2006

Uit de Karolingische tijd werd Mayen
aardewerk gevonden. Van deze aardewerk-
soort werden een randfragment en vele
wandfragmenten gevonden, waaronder
twee met groeven (afbeelding 3.7 en 3.8).
Het randfragment heeft een iets uitstaande
wand en een verdikte hoekige rand met
dekselgeul. Dit type komt voor vanaf 700-
900 na Chr. (afbeelding 3.9).
Tevens uit de Karolingische tijd dateert het
Badorf aardewerk. Hiervan werden onder
andere drie randtypen gevonden. Bij het
eerste type staat de verdikte rand iets
naar buiten. Rand en schouder hebben als
versiering horizontale banden met rad-
stempels (mogelijk een tuitpot) (afbeelding
3.10 en afbeelding 4). Van een fragment
van een bolpot is de rand verdikt en rond
(afbeelding 3.11). Het andere bolpotfrag-
ment is van een zogenaamd miniatuurpotje
(afbeelding 3.12). Verder werden twee
wandfragmenten met radstempel versiering
(afbeelding 3.13 en 3.14) en een lensvor-
mige bodem aangetroffen (afbeelding
3.15). Dit aardewerk komt voor vanaf circa
750 tot 900 na Chr.
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
Wat zeggen deze vondsten?
Genoemde vondsten tonen aan dat op
de plaats van het Zeeveld bewoning
is geweest vanaf de Bronstijd. Omdat
humeuze grondlagen die wijzen op
bewoningsniveaus slechts in één kuil zijn
aangetroffen is het niet waarschijnlijk dat
(toekomstige) erosie in het Zeeveld een
bedreiging vormt voor eventueel aanwe-
zige bewoningslagen. Overigens is met
deze waarnemingen niet uit te sluiten dat
zich toch nog meer bewoningslagen in het
Zeeveld bevinden.
• André Numan
Afbeelding 5. Flessenveld stuifkuil, mei 1998
(foto: Hans Vader)
Afbeelding 4. Voorbeeld van een Badorf pot, in de
Middeleeuwen geïmporteerd vanuit Duitsland
(foto: Hans Vader, pot afkomstig van Collectie
Amsterdams Archeologisch Centrum / Universiteit
van Amsterdam).
Nummer 2 | Augustus 2006

9
De Vos stierf in de duinstreek uit in de
15 e eeuw, maar vanaf 1968 heeft hij zich
weer definitief gevestigd in de duinen. In
de tussenliggende eeuwen werd af en toe
melding gemaakt van een vos.
Voedsel, territoria en dichtheden
Het voedsel van de Vos is erg gevarieerd,
maar bestaat in de duinen vooral uit Konijn,
zelfs als er weinig konijnen zijn. Er worden
dan wel meer muizen en vogels gegeten.
Met de afname van de konijnenstand (door
ziektes) neemt ook het aantal vossen af.
Net als elders leven vossen in de duinen in
stabiele territoria. Begin jaren 80 waren die
130 hectare groot, in het laatste onderzoek
60 hectare. Elk territorium wordt bewoond
door één paartje met daarnaast meestal
nog één of meer jongen van voorgaande
jaren. Naast territoriale vossen zijn er ook
altijd zwervende jonge individuen op zoek
naar een eigen territorium. Tegenwoordig
bestaat de populatie uit ongeveer twintig
procent zwervers. Begin jaren 80 legden
zwervende mannetjesvossen grotere
afstanden af (tot ruim 7 kilometer) dan
tegenwoordig, recente metingen wijzen op
afstanden tot 3,5 kilometer. Bij de vrouw-
tjes is de gemeten afgelegde afstand veel
kleiner en nauwelijks veranderd: tot 1,5
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
Vossenonderzoek in de duinstreek
nu gebundeld
De Vos vervult als één van de toppredatoren een belangrijke rol in het
duinecosysteem. Die rol wordt soms als positief, maar soms ook als negatief
ervaren. Regelmatig staat de Vos ter discussie en daarmee ook de rol
van de beheerder van een natuurgebied. Om in deze discussie voldoende
feiten en kennis paraat te hebben is de afgelopen jaren door de duinwaterbedrijven
veel onderzoek naar vossen verricht, zowel in het Noord­Hollands
Duinreservaat, Meijendel als in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Om
de resultaten van de onderzoeken vergelijkbaar en toegankelijk te maken,
hebben de duinwaterbedrijven al deze resultaten laten bundelen. Recent is
dit rapport opgeleverd: Vossenonderzoek in de duinstreek van 1979­2000,
door J.L. Mulder (2005). De belangrijkste conclusies uit deze onderzoeken
komen in dit artikel aan bod.
kilometer. De laatst gemeten vossendicht-
heid was 6,6 vossen per 100 hectare, maar
vermoedelijk is dit inmiddels lager (3 à 4)
door de sterk teruggelopen konijnenstand.
Voor de AWD komt het aantal vossen uit
op tussen de 100 à 225.
Voortplanting
Een groot deel van de vrouwtjes (40-50
procent) neemt niet deel aan de voort-
planting, zelfs niet bij lage dichtheden. Het
aantal bij de burchten waargenomen jon-
gen neemt duidelijk af bij een toenemende
dichtheid, van gemiddeld 4,5 jongen begin
jaren 80 tot 2,9 jongen eind jaren 90. Niet-
territoriale vrouwtjes brengen geen jongen
groot en tweede en derde vrouwtjes in een
territorium doen dat zelden.
Sterfte
Vossen worden niet oud, vijf jaar is al een
zeldzaamheid. De gemiddelde leeftijd
van de vossen bedroeg twee tot drie jaar.
Van de volwassen territoriale vossen sterft
jaarlijks 25-35 procent, van de zwervers
sterft jaarlijks 45-55 procent. Vooral bij
hogere dichtheden sterft een groot deel
van de pasgeboren jonge vossen al in de
burcht (circa 60 procent), dit zijn vooral
vrouwtjes. Jonge vossen (1-3 jaar) hebben
een gemiddelde sterfte van circa twintig
procent, waarna de sterfte weer toeneemt
met de leeftijd.
Invloed op vogelstand
Hoewel de invloed van de Vos op de
aantallen in het duin broedende grote
grondbroeders, eenden en fuut-achtigen
onmiskenbaar is geweest, kan die invloed
niet altijd duidelijk worden onderschei-
den van andere veranderingen. Zo bleken
veranderingen in vochthuishouding en
vegetatie van invloed te zijn geweest op
de Kievit, het jachtbeheer op de Fazant,
het hydrologisch beheer op eenden en
fuut-achtigen, en recreatie op de Wulp en
andere steltlopers. Een klein aantal soorten
is verdwenen (meeuwen) of sterk in aantal
achteruit gegaan (Bergeend, steltlopers).
Fazant en eendensoorten handhaven zich,
maar op een lager niveau en met lager
broedsucces dan voorheen. Op de kleinere
grondbroeders en de zangvogels heeft de
Vos geen of nauwelijks invloed gehad.
• Leo van Breukelen
Springende Vos (foto: Johan Klaasse Bos)
Nummer 2 | Augustus 2006

10
Michael Grundmann in de Amsterdamse
Waterleidingduinen (foto: Joop Kortselius)
Struinend door de Luchterduinen, vertelde
Michael Grundmann dat in Europa scha-
pen belangrijk waren voor de vegetatieve
verspreiding (tussen de hoefjes) van deze
soort. Reeën en damherten zullen bij ons
wel die rol spelen.
Lopend over het dievenpad en andere
frequent belopen paadjes, waar ook kleine
vestigingen van Pleurochaete te zien waren,
meende hij dat dit op verspreiding via pro-
fielzolen van onderzoekers zou wijzen.
Bij sporen van terreinwagens, waar soms
uitgebreide vestigingen aanwezig waren,
legde hij een vanzelfsprekend verband met
de profielen van de banden.
We bekeken de plekken met uitgebreide
vestigingen van Pleurochaete aandachtig.
Op de helling vinden we kleine duin-
doornstruikjes, waarschijnlijk resten van
een ooit (meer dan 200 jaar geleden?)
vitaal struweel. Daartussen allerlei planten,
maar ook veel open plekken, en daar weer
relatief veel plekken met Pleurochaete.
Deze groeiplaats ziet er heel natuurlijk uit.
Rechtstreekse bewijzen zijn er niet, maar
dit lijkt een plek waar Pleurochaete al heel
lang voorkomt. De foto dateert van voor-
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
Hakig kronkelbladmos Pleurochaete
squarrosa in de AWD
Wereldwijd wordt er onderzoek gedaan naar de genetische variabiliteit in
Pleurochaete populaties. Dit onderzoek wordt gedaan door de Duitse bryoloog
Michael Grundmann, British Museum, Londen. Michael werkt in Engeland
en hij bezocht in november 2002 een paar dagen het Nationaal Herbarium
Nederland in Leiden. Bij die gelegenheid heb ik hem de groeiplaatsen
van Hakig kronkelbladmos in de Luchterduinen laten zien, en heeft hij monsters
genomen voor zijn genetisch onderzoek.
Grundmann schrijft mij dat de AWD­populatie ‘enzymatically uniform’ is.
De populatie is identiek met de meeste Britse monsters, maar verschilt van
de Belgische monsters en van die uit Rijnland­Palz. Hij kon in 200 wereldwijd
reeds 21 verschillende populaties herkennen aan hun ‘allozyme multilocus
haplotype’. Wat dat allemaal precies betekent weten we pas als hij zijn resultaten
officieel wereldkundig maakt.
jaar 1999 en hier vallen de lichte hartjes
in de Pleurochaete-sterretjes op; dit zie je
zelden, waarschijnlijk alleen na een forse
groeiperiode.
Conclusie
De recente uitbreiding van Pleurochaete
in de AWD en omgeving is het gevolg
van vegetatieve verspreiding uit de eigen
omgeving. Het betreft geen vestiging van-
uit België, Frankrijk, Duitsland of zuidelijker,
want dat zou een ander haplotype met zich
hebben gebracht. De vegetatieve versprei-
Pleurochaete squarrosa met opvallend lichte hartjes,
tussen Duinsterretje en winterannuellen (foto: Joop Kortselius)
ding heeft waarschijnlijk op verschillende
manieren plaatsgevonden, met name
door hoefjes van reeën en damherten,
door profielzolen van duinonderzoekers
en -wandelaars, en door de banden van
dienstwagens.
Van rechtstreekse invloed van de klimaatsverandering
is niets gebleken. Indirecte
invloed van de klimaatsverandering blijkt
uit het (soms tijdelijke) succes van de vele
nieuwe vestigingen, dat pas gesignaleerd
wordt sinds 1994.
• Joop Kortselius
Nummer 2 | Augustus 2006

11
Calvia decemguttata is een lieveheersbeestje dat voor Nederland als zeldzaam
bekend was. Alleen in Limburg kwam het voor. Vanaf 199 kwamen er
ook enkele meldingen vanuit Noord­Brabant en Gelderland. Dit suggereerde
een uitbreiding van het verspreidingsgebied in ons land. Sinds 1999 is hij
in het zuidoosten van Nederland vrij algemeen te vinden op lage struiken.
Tijdens een insectenexcursie voor de KNNV
op 6 augustus 2005 vond ik deze soort in de
buurt van de Oranjekom. Het is de meest
westelijke vondst die van ons land bekend
is. Ik heb hem gemeld voor de nieuwe
kevercatalogus van Nederland.
Een echt goede Nederlandse naam voor
NoordOosterkanaal 1970 – 2006
In de jaren 19 0 zijn de oevers van veel kanalen in de Amsterdamse Waterleidingduinen
afgevlakt. Voor die tijd waren de meeste kanalen diepe laaggelegen
insnijdingen in het duinlandschap, na het afvlakken van de oevers
lagen de kanalen meer glooiend in het landschap.
Bij de eerste foto van het NoordOoster-
kanaal - genomen vanaf de Doktersdrift
in zuidelijke richting - zien we dat dit werk
pas gereed is gekomen: de taluds zijn
glooiend en pas ingeplant met allerlei
bomen en struiken, en het landschap nog
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
Bijzonder lieveheersbeestje in de AWD
deze soort ontbreekt. Als je de naam gaat
vertalen, waarmee hij in de burgerlijke stand
van kevers staat ingeschreven, dan vind je:
‘Lichaam van boven kaal met tien vlekken’.
Bijgaande foto geeft een indruk hoe deze
bijzonderheid van 6,5 millimeter er uitziet.
Zo zie je weer eens, dat de Amsterdamse
zeer overzichtelijk. In 2006 is veel van deze
aanplant inmiddels volwassen geworden:
grote bomen en struiken domineren nu de
taluds en wegbermen, zozeer zelfs dat er in
de winter 2004-2005 is gedund (een deel
van de bomen en struiken omgezaagd, zie
Calvia decemguttata (foto: Siem Langeveld)
Waterleidingduinen een onmisbaar natuurgebied
vormen. Een plek waar leefruimte is
voor bijzondere soorten.
• Siem Langeveld
voorgrond van de tweede foto). Het brug-
getje over het NoordOosterkanaal is in het
midden van de foto nog net te zien.
• Antje Ehrenburg
Fotorubriek
NoordOosterkanaal circa 1970 (foto: Gerard de Waard) NoordOosterkanaal voorjaar 2006 (foto: Joop Hilster)
Nummer 2 | Augustus 2006

12
Bijzondere waarnemingen
In de afgelopen maanden zijn weer
verschillende bijzondere waarnemingen
gedaan in de Amsterdamse Waterleiding-
duinen. Zo is dit voorjaar een exemplaar
van de Mannetjesorchis gevonden. In
enkele valleien werden planten Knopbies
ontdekt, deze waren van die plek niet eer-
der bekend. Verder is sinds lange tijd weer
een Hermelijn in de AWD gezien, en kwam
een paartje Ransuil en een paartje Grauwe
Klauwier tot broeden. Verder werd recent
een nieuwe sprinkhanensoort voor de AWD
waargenomen: het Zuidelijk spitskopje.
Leuk libellennieuws elders op deze pagina.
In de komende Nieuwsbrieven zult u hier
nog meer over vernemen.
Bijzondere mossen
Een paar maanden geleden bezocht ik
samen met Joop Mourik een bijzondere
mosvegetatie op het Groot Zwarteveld in
de Amsterdamse Waterleidingduinen. Het
Groot Zwarteveld is een kalkarme enclave
in dit kalkrijke duingebied. In de vochtige
delen groeien Sphagnum-vegetaties en in
de licht vochtige graslanden langs de ran-
den vallen vooral Danthonia decumbens,
Carex panicea en Teucrium scorodonia op.
In het graslandgebied komen verder meer
dan twintig soorten Wasplaten voor. Cees
Bruyn had eerder dit jaar in een schrale
mosvegetatie op kalkarm, vochtig duinzand
Philonotis fontana gevonden.
Samen met Joop vond ik inderdaad op
een klein steilrandje zeker zes plukjes van
circa 25 cm² van Philonotis fontana in een
vegetatie met veel Brachythecium ruta-
bulum, maar ook Aulacomnium palustre.
In de directe omgeving groeit over grote
oppervlakten in de geplagde delen een
bijzondere mosvegetatie waarin Atrichum
Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen
undulatum (in het open duin!) domineert.
Daarnaast veel Dicranella heteromalla,
Polytrichum formosum of commune (er
wordt nog uitgezocht welke van de twee),
Cephaloziella (waarschijnlijk divaricata),
Ceratodon purpureus en Pogonatum
nanum met jonge sporofyten zo bleek van-
daag onder de microscoop. Via het kaartje
en de tekst van deze soort (zie http://www.
blwg.nl/mosatlas/atlasteksten.asp) is te
lezen dat Pogonatum nanum in de vas-
telandsduinen alleen bekend is van vóór
1950. Verder vallen hier Scirpus setaceus en
Pyrola rotundifolia op, de laatste nota bene
als pionier op kaal vochtig duinzand.
• Ben Kruijsen
Pogonatum nanum (foto: Ben Kruijsen)
Noord-Hollandse Natuurdag
op 9 december
De 4 e Noord-Hollandse Natuurdag wordt
gehouden op zaterdag 9 december 2006
in de Aristozalen bij station Amsterdam
Sloterdijk. Natuuronderzoekers presenteren
hier hun recente onderzoeksbevindingen.
Iedereen is welkom.
Meer info? Kijk op
http://www.landschapnoordholland.nl/
nhnatuurdag2006.php
Korte berichten
Eerste waarneming van
Tengere grasjuffer en
Vuurlibel in de AWD
Op het e-mail-net van de landelijke libel-
lenvereniging komen deze zomer dagelijks
bijzondere waarnemingen binnen, natuurlijk
veroorzaakt door het extreem mooie weer.
In deze geweldige reeks van waarnemingen
in Nederland speelt ook ons duingebied
een bescheiden rol. Behalve de Tengere
grasjuffer, die al eerder de pers haalde en
nu voor het eerst in de AWD werd gezien,
is nu ook de Vuurlibel in de AWD waarge-
nomen (op 18 juli 2006). In de volgende
Nieuwsbrief zal er uitvoerig over deze twee
soorten worden bericht.
• Frans Koning, coördinator van de KNNV-
Libellen werkgroep Zuid-Kennmerland
Vuurlibel
Nummer 2 | Augustus 2006