Visusproblemen - Ipse de Bruggen

V i s u s p r o b l e m e n 

E X P E R T J E 9


E X P E R T J E 9

2 E X P E R T J E 9 

Expertjes zijn uitgaven van het Expertisecentrum van Ipse de Bruggen. 

Kijk voor meer informatie over de expertjes en het bestellen ervan 

op www.ipsedebruggen.nl 

E X P E R T J E 1 : Spel- en ontwikkelingsmateriaal 

E X P E R T J E 2 : Totale communicatie 

E X P E R T J E 3 : Obstipatie, een lastig probleem 

E X P E R T J E 4 : Transculturele communicatie 

E X P E R T J E 5 : Voeding 

E X P E R T J E 6 : Verhuizen 

E X P E R T J E 7 : Rouwverwerking 

E X P E R T J E 8 : Zelfverwonding 

E X P E R T J E 9 : Visus

Ipse de Bruggen 

1e druk, maart 2012 

IdB219-MRT12 

Aan dit Expertje werkten mee: 

Auteurs 

Angela Beer, gedragskundige 

Joop van de Berg, AVG 

Pauline van den Boogaard, fysiotherapeut 

Kirsten van Egmond, spelbegeleider 

Marijke Spendel, gedragskundige 

Wineke Vlieg, fysiotherapeut 

Vormgeving en redactie 

Marketing & Communicatie, Ipse de Bruggen 

Illustratie 

Aleid Landeweerd 


© Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautoma- 

tiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enigerlei wijze, 

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Ipse de Bruggen. 

3

4 E X P E R T J E 9

V o o r w o o r d 


Het Expertisecentrum van Ipse de Bruggen de Bruggen heeft onder meer tot taak de 

kennis en ervaring rond de zorg van mensen met een verstandelijke of meervoudige 

beperking te verzamelen, te ontwikkelen en beschikbaar te stellen. 

In dit kader brengt het Expertisecentrum ‘Expertjes’ uit, waarin kennis en ervaring 

van medewerkers rond een bepaald thema is vastgelegd. 

Expertjes pretenderen niet volledig te zijn, maar leggen de nadruk op praktijk- 

ervaring, nuttige aandachtspunten en tips. 

Wij hopen op deze wijze een bijdrage te leveren aan het verbeteren van de zorg, 

begeleiding en ondersteuning aan mensen met een verstandelijke of meervoudige 

beperking. 

U kunt ons helpen de Expertjes te vervolmaken door uw ervaringen aan ons door 

te geven. Zie hiervoor de vragenlijst op de laatste bladzijde. Hartelijk dank voor uw 

medewerking. 

Veel leesplezier! 

Marcel Schellart 

Directeur zorg 

Ipse de Bruggen 

5

6 E X P E R T J E 9

I n h o u d s o p g a v e 


Inleiding ................................................................................................ 9 

1. Oorzaken van slechtziendheid bij mensen met een verstandelijke 

beperking .......................................................................................... 11 

2. Wat is visusscreening? ........................................................................ 13 

3. Wanneer doe je onderzoek naar het gezichtsvermogen? ..................... 15 

4. Visus en sociaal-emotionele ontwikkeling ........................................... 17 

5. Communiceren met een cliënt met een verstandelijke én visuele 

beperking .......................................................................................... 19 

6. Visus en spel ..................................................................................... 21 

7. Visus en motorische ontwikkeling ....................................................... 23 

8. Visus en zintuiglijke informatieverwerking .......................................... 25 

9. Begeleiden van een cliënt met een verstandelijke en visuele 

beperking .......................................................................................... 27 

10. Boeken over visusstoornissen ............................................................. 31 

11. Nuttige adressen ................................................................................ 35 

7

8 E X P E R T J E 9

I n l e i d i n g 


Visus is de medische term voor gezichtsvermogen. De visus is een van de zintuigen 

van de mens. Andere zintuigen zijn bijvoorbeeld gehoor, tast of reuk. Uit onderzoek 

is gebleken, dat mensen met een verstandelijke beperking aanzienlijk meer proble- 

men hebben met hun gezichtvermogen dan normaal begaafden. Ongeveer twee op 

de drie mensen met een verstandelijke beperking hebben een afwijking die maakt 

dat ze minder goed zien. 

De meest voorkomende in het oog gelegen oorzaken van een verminderd gezicht- 

vermogen zijn brekingsafwijkingen, scheelzien, staar, netvliesafwijkingen, netvlies- 

loslating, hoornvliesafwijkingen en afwijkingen van de oogzenuw. Men spreekt van 

brekingsafwijkingen als door een afwijkende bouw van het oog alleen met een bril 

scherp kan worden gezien. Dat is het geval bij bijvoorbeeld bijziendheid en verziend- 

heid. Staar is vertroebeling van de ooglens. Dit is een normaal verouderingsver- 

schijnsel, maar kan ook al eerder in het leven optreden en zelfs aangeboren zijn. 

Een veel voorkomende buiten het oog gelegen oorzaak van slechtziendheid is her- 

senbeschadiging. 

Mensen met een verstandelijke beperking uiten klachten over een verminderd ge- 

zichtsvermogen vaak niet of nauwelijks. Ook is gebleken, dat verminderd gezichts- 

vermogen door de omgeving vaak niet of pas laat wordt opgemerkt. Het is daarom 

belangrijk dat gericht onderzoek wordt gedaan naar het gezichtsvermogen van 

mensen met een verstandelijke beperking (visusscreening). Ook is het belangrijk dat 

mensen in de nabije omgeving van de cliënt de signalen herkennen die wijzen op 

een verminderd gezichtsvermogen. Daar hopen we met dit Expertje een bijdrage 

aan te leveren. 

9

10 E X P E R T J E 9


1 . Oorzaken van slechtziendheid bij mensen 

met een verstandelijke beperking 

Een aantal oorzaken van slechtziendheid komt bij mensen met een verstandelijke 

beperking aanzienlijk vaker voor dan bij normaal begaafden. 

Oorzaken van slechtziendheid bij kinderen: 

• ernstige brekingsafwijkingen, zoals sterke bij- of verziendheid (bij voorbeeld bij 

syndroom van Down); 

• scheelzien en daardoor een ‘lui oog’; 

• aangeboren staar (bijvoorbeeld bij syndroom van Down); 

• cerebrale slechtziendheid en atrofie van de oogzenuw (vooral bij kinderen met 

hersenbeschadiging door zuurstofgebrek rond de geboorte of door extreme 

vroeggeboorte); 

• aangeboren netvliesafwijkingen (bijvoorbeeld door extreme vroeggeboorte, 

door sommige infecties in de eerste maanden van de zwangerschap of door 

bepaalde stofwisselingsziekten); 

• niet goed ontwikkeld oog (microftalmie, anoftalmie). 

Brekingsafwijkingen kunnen behandeld worden met een bril of lenzen. Scheelzien 

kan in veel gevallen operatief gecorrigeerd worden en lui worden van een oog kan 

vaak voorkomen worden door vroegtijdig afplakken van het voorkeuroog. Aange- 

boren staar kan operatief behandeld worden. De drie laatstgenoemde oorzaken zijn 

onbehandelbaar. 

Oorzaken van slechtziendheid bij volwassenen/ouderen 

Bij volwassenen en ouderen met een verstandelijke beperking komen de bovenge- 

noemde oorzaken van slechtziendheid logischerwijs ook vaak voor. Daarnaast zijn 

er enkele oorzaken die achteruitgang van het gezichtvermogen in de loop van het 

leven veroorzaken en die vaker of relatief vroeger op kunnen treden bij mensen met 

een verstandelijke beperking: 

• keratoconus oftewel kegelvormig worden van het hoornvlies, waardoor steeds 

ernstiger bijziendheid ontstaat (vaak bij syndroom van Down); 

• netvliesloslating (kan samenhangen met automutilatie); 

• staar (vaak op jongere leeftijd dan bij normaal begaafden, kan waarschijnlijk 

ook samenhangen met automutilatie). 

11

12 E X P E R T J E 9 

Daarnaast zijn er nog enkele oorzaken van achteruitgang van het gezichtsvermogen 

die vooral bij ouderen voorkomen, maar niet opvallend vaker bij mensen met een 

verstandelijke beperking: 

• glaucoom (verhoogde oogdruk); 

• maculadegeneratie (achteruitgang van het netvlies); 

• netvliesafwijkingen bij diabetes mellitus.

2 . W a t i s v i s u s s c r e e n i n g? 


Visus is de medische term voor gezichtsvermogen. Het gezichtsvermogen wordt 

bepaald door de gezichtsscherpte en de gezichtsvelden. 

Gezichtsscherpte 

Gezichtsscherpte wordt uitgedrukt in een getal. Een gezichtsscherpte van 0,3 

tot 1,0 (of 30 procent tot 100 procent) is een voldoende gezichtsscherpte. Som- 

mige (meestal jonge) mensen halen zelfs wel 1,25 (125 procent) of nog hoger. 

Een gezichtsscherpte tussen 0,1 en 0,3 (10 procent en 30 procent) betekent dat 

iemand ‘slechtziend’ is. Bij een gezichtsscherpte tussen 0,05 en 0,1 (5 procent en 

10 procent) spreek je van ‘zeer slechtziend’ en tussen 0,02 en 0,05 (2 procent en 5 

procent) van ‘maatschappelijk blind’. Met een gezichtsscherpte onder de 0,02, maar 

met het vermogen om verschil tussen licht en donker te zien wordt iemand ‘blind’ 

genoemd. Zie je ook geen verschil tussen licht en donker dan ben je ‘totaal blind’. 

Plaatjeskaart 

Bij normaal begaafden kan meestal op eenvoudige wijze de gezichtsscherpte wor- 

den bepaald door middel van de welbekende letterkaart. Bij kinderen die nog niet 

kunnen lezen wordt de ‘Amsterdamse plaatjeskaart’ gebruikt. Dezelfde methoden 

kunnen bij mensen met een lichte en matige verstandelijke beperking worden 

gebruikt. Voor mensen met een ernstige verstandelijke beperking, die geen plaatjes 

(en zeker geen letters) kunnen benoemen, zijn enkele andere onderzoeksmetho- 

den beschikbaar. Die zijn minder nauwkeurig maar geven wel een indruk van de 

gezichtsscherpte. 

Gezichtsvelden 

Met gezichtsveld wordt bedoeld de grootte van het beeld dat zonder het oog te 

bewegen gezien kan worden. Zo kan iemand met normale gezichtsvelden, die recht 

naar voren kijkt nog dingen zien, die zich recht naast hem of zelfs iets daar achter 

bevinden. De gezichtsvelden kunnen door diverse oorzaken (vooral netvliesafwij- 

kingen) sterk verkleind zijn of in de loop van het leven kleiner worden, waardoor er 

sprake kan zijn van ‘kokerzien’ of ‘tunnelzien’. 

De grootte van de gezichtvelden wordt uitgedrukt in een aantal graden. Voor beide 

ogen samen is een normaal gezichtveld (in het horizontale vlak) 180° of zelfs iets 

meer. Met één oog is het normale gezichtveld 160°, dit is wat kleiner omdat de 

13

14 E X P E R T J E 9 

neus in de weg zit. Bij een gezichtsveld van het beste oog tussen 10° en 30° is men 

slechtziend en bij minder dan 10° is men ‘maatschappelijk blind’. 

De grootte en vorm van de gezichtsvelden kan bij normaal begaafden vrij exact 

bepaald worden. Bij mensen met een lichte verstandelijke beperking is dit vaak ook 

nog wel mogelijk, maar bij mensen met een matige of ernstige verstandelijke beper- 

king kan slechts een grove indruk worden verkregen van de gezichtsvelden. 

Verwijzen 

De specifieke onderzoeksmethoden, die nodig zijn om bij ernstig verstandelijk 

gehandicapten het gezichtsvermogen te meten, worden meestal niet gebruikt door 

schoolartsen, huisartsen, oogartsen en opticiens. Een AVG (arts voor verstandelijk 

gehandicapten) heeft over het algemeen wel geleerd deze methoden toe te passen 

en kan (bij Ipse de Bruggen) beschikken over het juiste testmateriaal. 

Als bij onderzoek door de AVG blijkt, dat iemand slechtziend is of als het de AVG 

niet lukt om een goede indruk van het gezichtsvermogen te krijgen, is het belangrijk 

te verwijzen naar organisaties die gespecialiseerd zijn in het visueel functieonder- 

zoek bij mensen met een verstandelijke beperking, zoals VISIO of Visueel Adviescen- 

trum Bartiméus. Behalve met onderzoek houden deze organisaties zich ook bezig 

met advisering. Ze adviseren over de begeleiding van en omgang met slechtzienden 

en over aanpassingen in de omgeving.


3 . W a n n e e r d o e j e o n d e r z o e k n a a r 

h e t g e z i c h t s v e r m o g e n? 

Er zijn verschillende signalen die kunnen wijzen op een verminderd gezichtsvermo- 

gen bij mensen met een verstandelijke beperking. Het is belangrijk om alert te zijn 

op die signalen, om zo snel mogelijk in te kunnen spelen op een visueel probleem. 

De volgende verschijnselen kunnen samenhangen met een slecht gezichtsvermogen: 

• vaak struikelen over voorwerpen en oneffenheden; 

• vaak botsen tegen andere personen, deuren of meubilair; 

• veel handcontact zoeken met muren en meubilair; 

• moeite hebben met handwerken, lezen of plaatjes herkennen; 

• de handen gebruiken om voorwerpen te herkennen; 

• veel ‘knijpen’ met de ogen; 

• voorwerpen en plaatjes dicht voor de ogen houden; 

• vlak voor de TV gaan zitten; 

• je niet goed aankijken, langs je heen kijken; 

• mensen niet of pas erg dichtbij (of alleen aan de stem) herkennen; 

• moeite hebben met de overgang van licht naar donker; 

• onzeker of angstig zijn in het donker. 

Veel van deze verschijnselen komen niet tot uiting bij mensen met een ernstige 

motorische beperking, omdat ze niet actief kunnen bewegen. Hoewel slechtziend- 

heid en blindheid veel voorkomen in deze groep, blijft bij hen een verminderd ge- 

zichtsvermogen vaak onopgemerkt als daar niet actief naar gezocht wordt. Als één 

of meer van bovengenoemde verschijnselen door familielid of begeleider worden 

opgemerkt, is het belangrijk om na te gaan of het gezichtsvermogen de laatste jaren 

nog onderzocht is. 

Naar de specialist 

De Nederlandse Vereniging van Artsen voor Verstandelijk Gehandicapten adviseert, 

om visuele stoornissen bij kinderen en volwassenen met een verstandelijke beper- 

king vroegtijdig op het spoor te komen, het volgende: 

15

16 E X P E R T J E 9 

1. leeftijd 0-3 jaar 

Alle kinderen bij wie een ontwikkelingsachterstand vermoed wordt, worden zo 

vroeg mogelijk doorverwezen naar een oogarts met orthoptist voor specialistisch 

oogheelkundig onderzoek. Bij voorkeur is dit een oogarts die specifieke ervaring 

heeft met of belangstelling heeft voor jonge kinderen. Kinderen met het syndroom 

van Down worden postnataal direct gecontroleerd op aangeboren cataract. 

2. leeftijd 3-4 jaar 

Kinderen met een verstandelijke beperking die niet onder controle van een oogarts 

zijn en bij wie nog niet eerder onderzoek naar het gezichtvermogen is gedaan, 

moeten op deze leeftijd worden gescreend. Dat gebeurt door een orthoptist, CB- 

arts, jeugdarts of arts voor verstandelijk gehandicapten (AVG). Bij afwijkingen wordt 

(opnieuw) verwezen naar een oogarts met orthoptist. 

3. leeftijd van 6-7, 12 en 18 jaar 

Op deze leeftijden worden alle kinderen met een verstandelijke beperking nogmaals 

gescreend door de orthoptist, jeugdarts of arts voor verstandelijk gehandicapten. 

Bij afwijkingen wordt verwezen naar een oogarts met orthoptist. 

4. volwassenen 

Alle volwassenen met een verstandelijke beperking bij wie nooit eerder visuele 

screening verricht is, worden gescreend. 

Daarna: 

• verstandelijk gehandicapten in het algemeen: screening op de leeftijd van 

• 45 jaar, daarna elke 5 jaar; 

• mensen met het syndroom van Down: screening op de leeftijd van 30 en 

• 45 jaar, daarna elke 5 jaar; 

• mensen met een brekingsafwijking: visuscontrole (met bril) elke 5 jaar. 

5. Algemeen 

Als slechtziendheid vastgesteld wordt of als onderzoek van het gezichtsvermogen 

niet lukt (bijvoorbeeld door de ernst van de beperking), wordt doorverwezen naar 

Visueel Adviescentrum Bartiméus of naar VISIO. Dit zijn organisaties met expertise 

op het gebied van onderzoek naar visuele beperkingen en de begeleiding van men- 

sen met een visuele beperking.

4 . V i s u s e n s o c i a a l - e m o t i o n e l e 

o n t w i k k e l i n g 


De basis van sociaal-emotionele ontwikkeling is de hechtingsontwikkeling. Hechting 

is de affectieve band van een kind met een opvoeder die regelmatig met het kind 

omgaat en aan wie het kind troost ontleent in tijden van angst en spanning. 

Een belangrijk aspect in de hechting is het maken van oogcontact. Veel slechtziende 

kinderen maken niet of slechts in bepaalde omstandigheden oogcontact. De terug- 

kijkreactie is vaak niet of nauwelijks aanwezig. 

Met een glimlach trekken kinderen de ander naar zich toe. Slechtziende kinderen 

en blinde kinderen doen dat ook, maar veel meer als reactie op een aanraking of 

geluid. De eerste glimlach vindt wel in dezelfde periode plaats als bij een baby 

zonder een visusprobleem. Maar een blind of slechtziend kind imiteert de mimiek en 

lichaamstaal van zijn ouders niet. 

Het is lastig voor ouders om de lichaamstaal van blinde baby’s te begrijpen, waar- 

door het afstemmen op de behoeften van het kind moeilijker is. Een voorbeeld van 

afwijkend lichaamstaal is dat het kind minder expressief is met zijn gezicht, maar 

juist meer met zijn handen. Mede hierdoor komt de sociale interactie moeilijker op 

gang. 

Mensen herkennen 

Blinde en zeer slechtziende kinderen gaan bekende mensen van onbekende onder- 

scheiden door stemgeluid, lichaamsgeur of de manier waarop zij door hen worden 

opgetild. Slechtziende kinderen zullen het proberen op gezichten. Voor beiden geldt 

dat het leren herkennen vertraagd verloopt vergeleken met kinderen die kunnen 

zien. 

De volgende fasen van sociaal-emotionele ontwikkeling zijn eenkennigheid (de 

sterke gerichtheid op een bekend persoon, vaak degene die het kind het meest 

verzorgt/opvoedt) en separatieangst (de angst om gescheiden te worden van deze 

persoon, het kind voelt zich dan onveilig). Om die fasen te kunnen doorlopen, moet 

een kind eerst mensen kunnen onderscheiden en herkennen, en voorkeuren hebben 

voor bekende mensen. Doordat dit vertraagd verloopt bij blinde en slecht ziende 

kinderen, verlopen deze fasen ook vertraagd. 

17

18 E X P E R T J E 9 

Om separatieangst te overwinnen, moet een kind leren om een mentale voorstel- 

ling te maken van de persoon waar hij niet van gescheiden wil worden. Met die 

voorstelling kan hij zichzelf sussen dat diegene zo terugkomt. Zo’n mentale voorstel- 

ling maken heet objectpermanentie. Dit is zeer lastig voor kinderen met een visuele 

handicap. Objectpermanentie wordt onder meer geleerd door het herhaaldelijk 

vinden van verloren speeltjes. Kinderen die slecht zien of blind zijn missen de visuele 

sturing en speeltjes kunnen alleen op de tast bij toeval teruggevonden worden. Hier- 

door heeft het kind te weinig ervaringen in het vinden van verloren speelgoed. Dat 

maakt het moeilijker om een mentaal plaatje te vormen van het speelgoed en later 

van personen. 

De fase van separatieangst wordt moeilijk doorlopen door veel blinde en slechtzien- 

de kinderen. Zij hebben niet automatisch het vertrouwen dat hun ouders/verzorgers 

in de buurt zijn, wanneer er iets gebeurt. Daardoor kunnen zij niet tot verkenning 

van de omgeving komen en komt de fase van individuatie moeilijk of niet tot stand. 

In de fase van individuatie leren kinderen hun eigen wil te ontdekken. Ze leren dat 

ze niet volledig afhankelijk zijn van ouders/verzorgers en gaan steeds verder met het 

ontdekken van hun omgeving. 

Adviezen voor hulp bij de sociaal-emotionele ontwikkeling: 

• bij baby’s is het van belang om ze bewust aan te leren de handen bij elkaar te 

brengen. Baby’s met visusproblematiek zullen dit niet uit zichzelf doen; 

• het kind moet leren grijpen naar iets wat hij hoort in plaats van ziet, dit heet 

de oor-handcoördinatie. Als dit niet vanzelf gebeurt, dan moet dit op gang 

gebracht worden; 

• bij jonge kinderen is het van belang om ze steeds op dezelfde manier op te 

pakken en aan te raken. Hierdoor leert het kind een persoon herkennen; 

• kinderen hebben hulp nodig om verloren speeltjes terug te vinden; 

• handmotoriek van een slechtziend of blind kind heeft een communicatieve 

functie (net zoals de mimiek van een kind zonder visusproblematiek). Het is van 

belang om deze handmotoriek goed te kunnen interpreteren, zodat je kunt 

inspelen op de emoties van het kind. Dit is een zeer complexe vaardigheid; 

• laat van tevoren weten dat je naar het kind toekomt; 

• ga bewust om met afleidbare geluidsprikkels, zoals radio/televisie. Dan kan het 

kind voor hem belangrijke geluiden nog wel waarnemen, zoals voetstappen die 

erop duiden dat er iemand aankomt.


5 . C o m m u n i c e r e n m e t e e n c l i ë n t 

m e t e e n v e r s t a n d e l i j k e é n v i s u e l e 

b e p e r k i n g 

Communiceren betekent dat een zender een boodschap bewust of onbewust 

overbrengt aan een ontvanger. Alle gedrag wordt beschouwd als communicatie. 

Gesproken taal ligt het meest voor de hand als communicatiemiddel, maar is zeker 

niet het enige. Andere middelen zijn bijvoorbeeld: 

• lichaamstaal (mimiek, expressie, lichaamshouding); 

• geluiden; 

• plaatjes, foto’s of tekeningen; 

• gebaren. 

Voor cliënten met een verstandelijke beperking die de gesproken taal niet of matig 

(hebben) kunnen ontwikkelen bieden deze communicatiemiddelen een uitkomst. 

Maar als deze cliënten ook nog een visuele beperking hebben, vallen drie van de 

vier alternatieven alweer af! 

Andere zintuiglijke kanalen voor communicatie 

In de (ontwikkeling van de) communicatie van mensen met een verstandelijke 

én visuele beperking is het daarom belangrijk om gebruik te maken van andere 

zintuiglijke kanalen: 

• horen; 

• voelen; 

• proeven; 

• ruiken. 

Inzet van bovenstaande zintuigen is belangrijk om de communicatie te bevorderen 

en/of op gang te houden. Het ondergaan van zintuiglijke prikkels is belangrijk om 

communicatie uit te lokken en om te leren communiceren. Daarnaast dienen moge- 

lijkheden aangeboden te worden om zintuiglijke prikkels te veroorzaken. Bijvoor- 

beeld: het voelen van de shampoofles en het ruiken aan de fles leert iemand dat het 

tijd is om zijn haren te wassen. Laat echter ook de cliënt zelf de fles openmaken en 

de shampoo in zijn haar doen. 

19

20 E X P E R T J E 9 

Zet zo snel mogelijk in op passende communicatie via andere zintuiglijke kanalen bij 

cliënten met een visuele beperking. Ook als de visusproblematiek op latere leeftijd 

ontstaat. Op die manier kun je taalontwikkeling stimuleren en/of behouden! 

CVI 

Bij cliënten met een ernstige meervoudige beperking is helaas heel vaak sprake van 

een visuele stoornis. Meer dan 60 procent van hen heeft een visueel probleem. Één 

van deze visuele stoornissen is cerebrale visuele inperking oftewel CVI. Hierbij lig- 

gen de problemen van het zien niet in de ogen zelf, maar op de verwerking van de 

beelden in de hersenen. 

Enkele gedragskenmerken van cliënten met CVI zijn: 

• wisselvalligheid in het kunnen gebruiken van het zien; 

• niet of nauwelijks visueel nieuwsgierig; 

• vertrouwdheid met de omgeving of voorwerp kan een groot verschil maken 

voor het wel of niet kunnen zien; 

• spontane kijkactiviteiten zijn meestal kort en komen minder vaak voor; 

• bewegende voorwerpen lokken eerder kijkreacties uit dan stilstaande voorwer- 

pen; 

• ze zien er vaak niet als slechtziend uit en vaak lijkt het of ze mensen recht- 

streeks aankijken; 

• tegelijkertijd kijken en handelen (zoals het grijpen) is moeilijk. 

Zeker als er sprake is van wisselvalligheid in het visueel functioneren, is het moeilijk 

voor mensen in de directe omgeving van de cliënt om een juiste inschatting te ma- 

ken van de visuele mogelijkheden. Daarnaast worden reacties van de cliënt verkeerd 

geïnterpreteerd en komt de communicatie niet goed over.

6 . V i s u s e n s p e l 


Spelen hoort bij kinderen. Spelen betekent activiteit, plezier beleven, ontspanning 

en zelfontplooiing. Kinderen worden al spelend vertrouwd met de wereld om hen 

heen, leren hun lichamelijke mogelijkheden kennen en leren omgaan met andere 

kinderen. Spelen is dan ook een natuurlijke invalshoek om het visueel beperkte kind 

die ervaringen te laten opdoen en die vaardigheden te leren die het niet zo makke- 

lijk binnen bereik heeft. 

Het ziende kind toont al heel vroeg visuele belangstelling voor de omgeving. Wan- 

neer het gezichtsvermogen wegvalt, betekent dit niet dat de andere zintuigen spon- 

taan het verlies van de visuele waarneming compenseren. Het ontbreken van de 

waarneming heeft zijn weerslag op de exploratie en bewegingsdrang, waardoor de 

stimulans tot leren en ontdekken veel minder vanzelfsprekend is dan bij het ziende 

kind. Dit heeft belangrijke gevolgen voor de ontwikkeling op sensomotorisch, emo- 

tioneel en cognitief gebied. 

Visueel beperkte kinderen komen niet zonder meer tot spel. Zij hebben een langere 

weg te gaan voor zij de basisvaardigheden hebben verworven voor de meer ontwik- 

kelde spelvormen zoals het symbolisch spel. Ook is het voor kinderen met visuele 

problemen moeilijk om een voorstelling van de dingen om zich heen te verkrijgen. 

Door het geheel of gedeeltelijk ontbreken van het gezichtsvermogen ervaart het 

kind de werkelijkheid op een andere manier. Het spelgedrag en de spelontwikkeling 

van het kind met een visuele beperking ziet er dan ook anders uit. 

De spelontwikkeling van slechtziende kinderen lijkt meer op die van ziende kinderen 

dan de spelontwikkeling van blinde kinderen. Wel is er een vertraging te constate- 

ren. 

Voorwaarden 

Voor het stimuleren van een goede spelontwikkeling moet je aan een aantal voor- 

waarden voldoen. Het scheppen van deze voorwaarden heeft als doel de spelvaar- 

digheden te stimuleren. 

21

22 E X P E R T J E 9 

Van wezenlijk belang zijn: 

• een goede uitgangspositie; 

• adequaat materiaalaanbod; 

• afwezigheid van onvoorziene obstakels; 

• afwezigheid van sterk afleidende prikkels. 

Daarnaast blijft de responsiviteit van de opvoeders/verzorgers een belangrijke schakel. 

Geschikt speelgoed 

Geschikt speelgoed en goede spelsuggesties voor het visueel beperkte kind zijn 

bijvoorbeeld: 

• muziekdoosjes; 

• trekpoppen; 

• cd’s met muziek en liedjes; 

• blokken en ballen waar geluidjes inzitten; 

• allerlei soorten knisperpapier, folie; 

• babygym, hangmobiles, activity center; 

• voeldoeken; 

• rammelspeelgoed; 

• zwart-wit spelmateriaal; 

• muziekinstrumentjes; 

• sensopatisch materiaal; 

• Zintuigen-speelgoed (S@M koffer); 

• Aangepast spelmateriaal van bijvoorbeeld Barry Emons. 

Vanuit een veilige omgeving is een kind met een visuele handicap in staat zijn de 

wereld spelend en explorerend te verkennen, met positieve consequenties voor de 

gehele ontwikkeling.


7. V i s u s e n m o t o r i s c h e o n t w i k k e l i n g 

De motorische ontwikkeling van een kind met blindheid verloopt vertraagd en het 

bereiken van de motorische mijlpalen verloopt anders. De statische bewegingen 

(bewegingen op de plaats) zoals zitten, handen-knieënstand en staan ontwikkelen 

zich relatief goed, alleen wat vertraagd. De dynamische bewegingen, waarbij het 

kind beweegt in de ruimte, ontwikkelen zich zowel vertraagd als in een andere volg- 

orde. Het gaat dan om het oprichten van het hoofd en de borst van de onderlaag, 

het komen van lig tot zit, opstaan, kruipen en los lopen. 

Over de motorische ontwikkeling van een kind met slechtziendheid is minder bekend. 

Slechtziendheid wordt vaak pas op de peuterleeftijd herkend, als er meer detailwaar- 

neming wordt gevraagd. Verder is er een grote verscheidenheid aan visuele stoornis- 

sen, waarbij ook de gevolgen voor de motorische ontwikkeling verschillend zijn. 

De hoofdcontrole van het blinde kind ontwikkelt zich langzamer, omdat het kind 

minder gericht is op zijn omgeving. Het kind is minder gemotiveerd om het hoofd 

op te richten en te draaien. 

Het blinde kind wordt ook minder uitgelokt om te reiken en grijpen, waardoor ook 

de zitbalans zich langzamer ontwikkelt. Het blinde kind zit daarom vaak met de 

benen wijduit in een brede basis, zo voelt het zich meer in balans en veiliger 

Het gezichtsvermogen is belangrijk voor het evenwicht. Blinde kinderen hebben 

een sterke voorkeur voor symmetrische motoriek met veel abductie (= spreiding) 

in de onderste extremiteiten Ze bewegen zich bij voorkeur voort via billenschuiven 

en lopen vaak met de voeten naar buiten gedraaid in een breed loopspoor om het 

evenwicht beter te kunnen bewaren. 

Bij kinderen met visuele stoornissen worden vaak zelfstimulerende en stereotiepe 

bewegingen gezien: zwaaien met de handen voor de ogen, heen en weer bewegen 

met het (boven)lichaam in zit of stand, fladderen met de onderarmen en handen, 

in de ogen wrijven of duwen en het hoofd schudden. Deze stereotiepe bewegingen 

worden ook wel blindismen genoemd. Blindismen verergeren bij emotionele reac- 

ties, bij onvoldoende sensorische stimulatie en onvoldoende bewegingsmogelijkhe- 

den. Het gemis van visuele informatie compenseren deze kinderen door het zoeken 

van extra prikkels vanuit hun eigen lichaam. Over de oorzaak van blindismen is 

weinig eenstemmigheid. Soms is dit gedrag sociaal niet gewenst of zelfverwondend. 

23

24 E X P E R T J E 9 

Dan is er extra aandacht nodig van een behandelteam. 

In de motorische ontwikkeling van blinde kinderen en bij het verwerven van een 

nieuwe vaardigheid zijn 3 fases te onderscheiden 

1. vasthouden; 

2. loslaten; 

3. zelf doen. 

1. Fase van vasthouden 

In de fase van vasthouden is er veel contact tussen kind en omgeving. Het kind 

ervaart de onderlaag (bed, boxkleed, wipstoeltje) of de ouder die hem draagt. De 

wereld is zo groot als wat het kind met het lichaam voelt. Beweging in deze fase 

is nog plaatsgebonden: het kind ligt, zit of draait op de plaats. Het gaat vooral om 

bewegingservaring in het horizontale vlak. 

2. Fase van loslaten 

In de fase van loslaten ontstaat langzaam meer afstand tussen kind en ouder of de 

onderlaag. 

Het kind leert zich op te richten met hoofd en romp van de onderlaag in buiklig of 

buigt zich voorover in zit op schoot of op de grond om iets te pakken. Het kind gaat 

zich voor het eerst oriënteren op de ruimte om hem heen, daartoe uitgelokt door de 

ouder of geliefde speeltjes. 

Het kind leert in deze fase te variëren in houding; transfers van horizontale naar 

verticale posities worden mogelijk, bijv. van lig naar zit. Billenschuiven wordt vaak 

gezien als eerste wijze van doelgericht voortbewegen. Ook het maken van stapjes 

aan de hand hoort bij deze fase. Dit is voor een blind kind een andere ervaring dan 

bij ziende kinderen, omdat een blind kind niet ziet dat het zich verplaatst in de 

ruimte. 

3. Fase van zelf doen 

In de fase van zelf doen, kan het kind zich op eigen kracht en eigen initiatief in de 

ruimte voortbewegen. Het kind doet bewegingservaring op in het zelf los lopen 

door opnieuw een vorm van houvast te zoeken: ze gaan langs muren en meubilair 

lopen. Door het ontbreken van visuele sturing duurt het vaak tot het einde van het 

tweede levensjaar voordat blinde kinderen zelfstandig lopen.

8 . V i s u s e n z i n t u i g l i j k e 

i n f o r m a t i e v e r w e r k i n g 


Blinde en slechtziende kinderen missen de informatie vanuit het visuele systeem. Ze 

zijn daarom afhankelijk van de informatie vanuit de andere zintuiglijke systemen, te 

weten het tactiele (voelen), auditieve (horen), vestibulaire (balans) en proprioceptieve 

(ervaren van en met het eigen lichaam), en de reukzin. Via deze systemen zal het kind 

gestimuleerd moeten worden om tot bewegen te komen en de ruimte te ontdekken. 

Herhaling 

Blinde kinderen missen de voortdurende stroom van informatie uit het visuele 

systeem. De systemen waar zij zich op moeten richten, zijn helaas minder effectief. 

Blinde kinderen hebben daarom veel meer tijd nodig om alles te leren. Ze onder- 

zoeken speelgoed langer met de mond (hand-mond coördinatie). Ook verkennen zij 

speelgoed langer door er eindeloos op te tikken, te slaan of ermee te gooien. Maar 

door bewegen, tasten en luisteren en heel veel herhalen ontdekken ook blinde kin- 

deren uiteindelijk de vormen en ruimtelijke aspecten van de dingen om hen heen. 

Voelen met gevoel 

Blinde kinderen zijn erg afhankelijk van het tactiele systeem. Voor hen is de kop- 

peling met de informatie uit het proprioceptieve systeem van wezenlijk belang. 

Het gaat hierbij om het houdingsgevoel en diepe spiergevoel. Bij het aftasten van 

een voorwerp geeft de tast zelf informatie hoe iets aanvoelt. Maar de spieren en 

gewrichten geven ook informatie. Die laten voelen hoe groot iets is ten opzichte van 

het lichaam en welke vorm het is. Bij een klein voorwerp gaat het dan om de pro- 

prioceptieve informatie uit de vingers en polsen; bij een groot voorwerp zijn meer 

gewrichten betrokken in het hele lichaam. 

Langzaam wennen 

Kinderen met visuele stoornissen hebben een angst voor onbekende en onver- 

wachte ervaringen. Ze zien een prikkel niet aankomen en worden erdoor verrast. Ze 

reageren vaak overgevoelig op aanraking en hebben meer tijd nodig bij het verwer- 

ken en accepteren van tactiele prikkels. Aanraking in het gezicht of de handpalmen 

vinden ze niet prettig. Ze moeten vaak lang wennen aan het kruipen of lopen over 

gras of zand. Ook de overgang naar ander voedsel verloopt vaak trager. Dit gedrag 

lijkt op tactiele afweer, maar wordt vaak veroorzaakt door het feit dat ze niet de 

25

26 E X P E R T J E 9 

gelegenheid krijgen om materiaal in eigen tempo en op eigen initiatief te bekijken. 

Ze krijgen dingen in de hand gestopt zonder de nodige voorbereiding. 

Een blinde zuigeling kan motorisch even verstillen of zelfs verstarren bij een zintuig- 

lijke ervaring. De aandacht wordt op dat moment uitsluitend gericht op de aange- 

boden prikkel. 

Op het gehoor 

Auditieve informatie speelt bij het blinde kind een grote rol bij de oriëntatie in 

de ruimte, door analyse en discriminatie van omgevingsgeluiden. Blinde kinderen 

bezitten vaak een toegenomen gevoeligheid van het gehoor, met echolokalisatie 

(op basis van geluidsweerkaatsing) waardoor voorwerpen of obstakels die hun weg 

versperren, kunnen worden waargenomen. 

Een jonge zuigeling zal bij geluid zijn hoofd wegdraaien van het geluid om zich zo 

met 1 oor te richten naar het geluid; en zich dan dus afwenden van de ouder of be- 

geleider. Als er een sterke voorkeurskant bestaat kan er een asymmetrie in de hou- 

ding optreden. Pas op een leeftijd van 8 à 9 maanden wordt de informatie uit beide 

oren gekoppeld en kan een kind een geluid traceren en zich richten naar de bron. 

Dan zal het kind zijn gezicht naar de ouders toedraaien als hij hen hoort en zich niet 

meer afwenden. Pas dan zal het kind ook de oor-handcoordinatie gaan oefenen en 

zal het reiken en grijpen zich kunnen gaan ontwikkelen. Dit is aanzienlijk later dan 

de ontwikkeling van de oog-handcoordinatie bij ziende kinderen. Dat heeft natuur- 

lijk gevolgen voor de ontwikkeling van beweging en spel bij blinde kinderen. 

Non-verbaal 

Vaak hebben kinderen met ernstig visueel functieverlies minder gelaatsexpres- 

sie. Vanaf twee maanden hebben blinde kinderen wel een intensieve handentaal, 

die zich steeds verder differentieert. Bij ‘handentaal’ gaat het onder meer om de 

mate waarin de hand open of gesloten is. Een open handje duidt op toenadering, 

doorgaan, ‘het is goed’. Gesloten handen staan voor afwijzing, ophouden, ‘dit wil 

ik niet’. Ook de intensiteit van de bewegingen en de handspanning duiden erop hoe 

graag een kind iets wil of niet, hoe blij het kind is of hoe bang. Als een zuigeling 

de handen tot vuistjes balt tijdens het hanteren, kan dit duiden op een signaal van 

overprikkeling. Er wordt dan mogelijk te veel aangeboden of te snel gehandeld. 

Ook normaalziende kinderen communiceren met handentaal, maar het blinde kind 

is daar meer op aangewezen. Het kan immers niet terugvallen op non-verbaal 

oogcontact en gezichtsexpressie. Zolang ze nog niet kunnen praten, kunnen blinde 

kinderen met hun handen en vingers hun gevoelens tonen.


9 . B e g e l e i d e n v a n e e n c l i ë n t m e t e e n 

v e r s t a n d e l i j k e e n v i s u e l e b e p e r k i n g 

Een baby met een verstandelijke en visuele beperking bieden we gevarieerde 

houdingen aan. We stimuleren het motorische ontdekken van het speelgoed en 

de omgeving door het kindje te begeleiden bij het tasten en bewegen. We maken 

het kind bewust van zijn lichaam door veel tactiele prikkels aan te bieden. Dat kan 

bijvoorbeeld door babymassage. Ook kunnen we met geluidmakende polsbandjes 

bewegingen uitlokken en het lichaamsbesef en handen-voetenspel stimuleren. We 

bieden het kind bewegingsprikkels aan door hem in de draagzak mee te nemen. 

Daarnaast bieden we auditieve prikkels aan, door contrastrijk speelgoed met geluid 

aan te bieden of gewoon door onze stem op verschillende manieren te gebruiken. 

Op deze manier kunnen we het kind uitdagen om te bewegen naar het geluid toe. 

De eerste stapjes 

Als het kind toe is aan staan en lopen, is het belangrijk dat er voldoende uitdaging 

en variatie is. Maar natuurlijk wel in een veilige situatie! Begeleiding is dus noodza- 

kelijk. Het kind zal zich eerst leren oriënteren op de stem van volwassenen, op voet- 

stappen, het ritselen van kleren of het rammelen van sleutels. Als het kind ouder 

wordt, moet het zich ook leren oriënteren op andere geluidsbakens. Daarbij kun je 

denken aan bijvoorbeeld een ijskast, een lopende kraan, een windgong in de tuin of 

het verkeer op straat. Ook geuren helpen bij het oriënteren: de geur van de bakker 

waar je altijd langs loopt of bijvoorbeeld de prullenbak. 

De belangrijkste richtlijnen 

• Prikkel alle zintuigen. Bied bijvoorbeeld een contrastrijk speeltje aan, dat ook 

geluid maakt en trilt; 

• Bevorder de zelfredzaamheid. Laat het kind zoveel mogelijk zelf doen, bijvoor- 

beeld bij het eten; 

• Varieer uitgangshoudingen. Leg het kind ook eens op de buik en stimuleer het 

om het hoofd op te richten; 

• Maak gebruik van ritme. Combineer zingen en spreken terwijl je het kind aan- 

raakt en knuffelt; 

• Imiteer en herhaal. Imiteer geluiden, bewegingen en gezichtsuitdrukkingen; 

• Raak aan. Voelervaringen zijn essentieel: massage, knuffelen, aaien, wrijven etc.; 

27

28 E X P E R T J E 9 

• Beweeg. Samen schommelen, wiegen, omrollen, voetenstampen of handen- 

klappen; 

• Laat het kind voelen. Maak het bewust van de zon, de wind, kou, water, klei, 

zand etc.; 

• Gebruik opstapjes. Train samen met het kind open afstappen om het diepte 

• te laten ervaren; 

• Speel. Laat het kind een speeltje zelf ontdekken; zo nodig kan je nieuw spel- 

materiaal samen verkennen. Doel is dat het kind vertrouwd raakt met het 

speeltje; 

• Versterk visuele prikkels. Gebruik contrasten, leg bijvoorbeeld een licht speeltje 

op een donkere ondergrond. 

De dagelijkse begeleiding 

In de dagelijkse begeleiding van cliënten met een verstandelijke en visuele beper- 

king maken we gebruik van herhaling, herkenbaarheid en voorspelbaarheid. We 

doen een beroep op de compenserende zintuigen van de cliënt, vooral het horen en 

voelen, en bieden niet teveel nieuwe dingen tegelijk aan maar werken met kleine 

stapjes. Het tempo van handelen passen we aan, omdat cliënten met een visuspro- 

bleem meer tijd nodig hebben om informatie te verwerken. We bieden bewust de 

geluiden van radio en televisie aan. Deze geluiden kunnen ook storend werken voor 

de cliënt, omdat ze de cliënt afleiden van geluiden die essentieel zijn, zoals nade- 

rende stappen of het dichtgaan van een deur. 

Het is voor de cliënt belangrijk dat hij weet waar personen zich in de ruimte bevin- 

den. We communiceren met de cliënt en vertellen hem ook wanneer we de ruimte 

verlaten. Ook benoemen we onze gedragingen en handelen en geven voorwerpen 

een naam. Zo weet de cliënt wat hij mag verwachten en wordt hij gerustgesteld. 

Naast taal zijn aanraken en dicht bij de cliënt zijn belangrijk als communicatiemiddel. 

De woon- en werkomgeving 

Bij het inrichten van de leef- en werkomgeving van cliënten met een verstandelijke 

en visuele beperking moeten we letten op het gebruik van licht, kleuren en con- 

trasten en zijn er ook specifieke aanpassingen nodig. Deze cliënten hebben vaak 

behoefte aan meer licht en hebben moeite met grote overgangen van licht naar 

donker en andersom. Tegenlicht en licht dat direct in het oog schijnt is erg hinderlijk 

voor cliënten met een visuele beperking. Heldere en contrasterende kleuren vallen 

meer op. Maar teveel contrast kan weer hinderlijk zijn.

Suggesties voor goed gebruik van kleurcontrasten: 


• zorg dat de muren en het plafond licht van kleur zijn en een maximale hoeveel- 

heid licht terugkaatsen; 

• gebruik geen pasteltinten naast elkaar of aan elkaar grenzend; 

• gebruik een lichte kleur tegen zwart, een donkere kleur tegen wit, lichtgeel 

tegen donkerblauw en donkerrood tegen lichtgroen. 

Daarnaast is het belangrijk dat de omgeving veilig en overzichtelijk wordt ingericht. 

De omgeving moet vrij zijn van obstakels. Alle meubels/rolstoelen moeten een 

vaste plaats hebben. De ruimtes moeten zo ingericht worden dat ze uitnodigen tot 

gebruik. 

29



1 0 . B o e k e n o v e r v i s u s s t o o r n i s s e n 

Leermoeilijkheden en visuele opvoeding 

Roel de Groot, Gerard Chapel, Bert Halfwerk 

ISBN 90-5350-095-2 

Visuele stimulatie binnen het project activiteitenbegeleiding 

Drs. M. den Hartog-Bosch. Visio 

Corticale visuele stoornissen bij kinderen 

Marieke Steendam. Theofaan 

ISBN 90-801556-1-6 

Richtlijnen voor diagnostiek en behandeling van visuele stoornissen bij verstandelijk 

gehandicapten 

NVAVG maart 1997 

Te downloaden van: www.nvavg.nl 

Onderzoek naar de visuele functies van mensen met een verstandelijke beperking 

Bartiméus reeks 2004 

ISBN 90-71534-50-2 

Het oog beeld, verloop, symptomen, praktische gevolgen, richtlijnen 

E. van Schoot. Visio 

Aanpassingen en inrichting van woningen en gebouwen voor mensen met een 

visuele beperking 

ir. I.M. van Gurp. Visio 

Kijk, zo speel ik! - spelen met uw visueel gehandicapte kind 

Nederlandse bewerking: Marjon Vink, Iris Stekelenburg. Bartiméus 

ISBN 90 7153 4383 

31

32 E X P E R T J E 9 

Bewust bouwen - bewust bouwen voor mensen met een visuele en verstandelijke 

beperking 

Met supplement bij Bewust bouwen – aanbevelingen voor architect en bouwkundige 

M. van den Wildenberg, M van Welbergen, C van der Burg. Bartiméus 

ISBN 90 71534 43 X 

Handboek voor Toegankelijkheid 

M. Wijk, J. Drenth, M. van Ditmarsch. Reed Business Information 

ISBN 90 6228 427 2 

Zo zie ik het! 

Een boekje over de omgang met slechtziende peuters in kinderdagverblijven en 

peuterspeelzalen 

Katinka Bakker, Minette Roza en Mariska Stokla-Wulfse. Bartiméus 

ISBN: 978-90-71534-56-0 

Cerebrale visusstoornissen: Cerebrale visusstoornissen bij kinderen met een ontwik- 

kelingsleeftijd tot 5 jaar. 

DVD met vijf portretten van kinderen met de diagnose CVI. 

Mies van Genderen, Liesbeth Schrijnemakers, Mariska Stokla-Wulfse, Jan IJzerman 

(programmamaker). Bartiméus 

Cerebrale visusstoornis: begeleiding van schoolgaande kinderen met een cerebrale 

visusstoornis. 

Irmgard Bals. Bartiméus 

Kijk mij eens! Een blinde peuter in de groep 

Katinka Bakker; Minette Roza; Mariska Stokla-Wulfse. 

Kijken door muren 

G.W. van Delden. Visio 

Kinderfysiotherapie 

R van Empelen, R. Nijhuis-van der Sanden, A. Hartman 

ISBN: 9035228723

Help een druk kind! 


Een benadering vanuit Sensorische Integratietherapie voor ouders en professionals 

Cecile C.M. Röst 

ISBN : 9035227217 

Baby’s en peuters met visueel functieverlies 

Handboek voor ouders van jonge blinde en slechtziende kinderen 

M. Dik 

ISBN : 9080602021 

33


11 . N u t t i g e a d r e s s e n 

Visio 

I : www.visio.org 

E : info@visio.org 

T : (088) 585 85 85 

Bartiméus 

I : www.bartimeus.nl 

E : via contactformulier op de website 

T : (0900) 77 888 99 


NVAVG – Nederlandse Vereniging van Artsen voor Verstandelijk Gehandicapten 

I : www.nvavg.nl 

E : secretariaat@nvavg.nl. 

T : (0878) 759 338 (op woensdagen, donderdagen en vrijdagen) 

Informatie over oogproblemen en oogheelkunde 

I : www.oogartsen.nl 

35

36 E X P E R T J E 9 

F o r m u l i e r v o o r a a n v u l l i n g e n e n 

w i j z i g i n g e n 

Wij willen de Expertjes zo goed en compleet mogelijk maken. Uw opmerkingen en 

ervaringen nemen wij graag mee om dit Expertje over zelfverwonding te vervolmaken. 

Wij stellen het dan ook zeer op prijs als u dit formulier invult en stuurt naar: 

Ipse de Bruggen Expertisecentrum 

Postbus 15 

2630 AA Nootdorp 

U kunt natuurlijk ook per e-mail reageren: 

expertisecentrum.nootdorp@ipsedebruggen.nl 

Wat moet volgens u nog worden toegevoegd aan dit Expertje: 

........................................................................................................................... 

Wat is naar uw mening niet juist: 

........................................................................................................................... 

Hebt u nog wensen, opmerkingen of tips voor een toekomstige uitgave? 

........................................................................................................................... 

Mogen wij u benaderen als we nog vragen hebben over het ingevulde formulier? 

Zo ja, dan hieronder graag uw contactgegevens vermelden: 

Naam: ........................................................................................ 

Functie: ........................................................................................ 

Organisatie: ........................................................................................ 

Postadres: ........................................................................................ 

Mailadres: ........................................................................................ 

Telefoon (zakelijk): ........................................................................................

I e d e r e e n i s b i j z o n d e r 

Ipse de Bruggen is een van de grootste zorgorganisaties in Zuid-Holland. 

We zijn er voor mensen met een (licht) verstandelijke of een (ernstig) 

meervoudige handicap. Mensen die op eigen kracht niet kunnen ‘meedoen’ 

in onze samenleving. We ondersteunen hen in alle activiteiten: wonen en 

werken, leren en recreëren. Thuis of op school, in behandelvoorzieningen of 

in crisisopvang. In de buurt of beschermd op een terrein. Tijdelijk of een leven 

lang. We doen dat vanuit onze expertise in diagnostiek, advies en behandeling. 

En we doen dat vooral vanuit de menselijke maat van liefde, aandacht en de 

normale behoefte om gezien en gehoord te worden. 

Iedereen is bijzonder. Dat bepaalt het denken en doen van Ipse de Bruggen. 

w w w . i p s e d e b r u g g e n . n l

Visusproblemen - Ipse de Bruggen

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?