download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

M. Gubbels
Boeren, bezit en bodemproblemen
Verklaringsmodellen voor de transitie van de Hollandse economie in de late
middeleeuwen *
In dit artikel wordt een analyse gegeven van belangrijke interpretaties aangaande de economische transitie
van Holland gedurende de late middeleeuwen, circa 1350-1600, de periode dat de basis voor de
gouden eeuw werd gelegd, in het licht van het Brenner-debat. Dit debat over economische transformatie
in middeleeuws en vroegmodern Europa inspireerde een aantal Nederlandse historici om deze voor
Holland cruciale periode opnieuw te bestuderen vanuit verschillende theoretische invalshoeken. Hier
worden uiteenlopende modellen besproken en kritisch geëvalueerd. Uiteindelijk zal blijken dat het economisch-historische
onderzoekswerk voor Holland – en andere Nederlandse gewesten – nog lang niet
voltooid is, maar dat er belangrijke en inspirerende benaderingen voor vervolgonderzoek zijn ontwikkeld.
Inleiding
De economische geschiedenis van Holland, volgens Karl Marx ‘de kapitalistische modelnatie
van de 17de eeuw’, 1 heeft in het verleden op aanzienlijke historiografische interesse kunnen
rekenen. Het gewest was binnen de Republiek der Verenigde Nederlanden immers dominant
op allerlei gebieden; politiek, maar toch zeker ook economisch. Niet geheel
verrassend heeft een aanzienlijk deel van het onderzoek zich gericht op de gouden eeuw en
dan veelal op steden en handel, de pijlers waar de Republiek op rustte. Deze preoccupatie
met de paradepaardjes van de gouden eeuw leidde ertoe dat de middeleeuwse periode, zeker
op economisch gebied, een ondergeschoven kindje is gebleven. 2 Daarnaast heeft de landbouw
als economische sector ook niet de aandacht gekregen die hij verdient. 3 De Hollandse
middeleeuwen, zeker voor circa 1350, zijn op het eerste gezicht ook niet het meest interessante
onderwerp van studie. Van de gebieden die later de Republiek zouden vormen, was
Gelre in de 13de en 14de eeuw de meest toonaangevende landsheerlijkheid, ook op economisch
gebied. Er is wel eens provocerend opgemerkt dat dit gewest al participeerde in de internationale
politiek ‘toen men in het westen nog moest trachten de voeten droog te houden
op een dam in de Amstel’. 4 Toch is het de moeite waard de economische geschiedenis van
Holland te bestuderen.
Het unieke karakter van Hollands economische ontwikkeling is al vaak benadrukt. In de
inmiddels klassieke visie van Jan de Vries speelde de transformatie van de Hollandse – al
spreekt hij over ‘the northern Netherlands’, i.e. de zeegewesten – landbouw tussen 1580 en
* De auteur bedankt prof. dr. B.J.P. van Bavel en V. Wissink MA voor hun hulp bij de totstandkoming van dit artikel.
1 K. Marx, Het kapitaal. Een kritische beschouwing over de economie. I. Het productieproces van het kapitaal, I. Lipschits (ed.) (9de
druk; Haarlem 1977) 586.
2 P. Hoppenbrouwers, ‘Dutch rural economy and society in the later medieval period (c. 1000-1500): an historiographical
survey’ in: E. Thoen en L. van Molle (red.), Rural history in the North Sea area. An overview of recent research, Middle Ages-twentieth
century corn publication series i (Turnhout 2006) 249-283, aldaar 287.
3 J. de Vries en A.M. van der Woude, The first modern economy: success, failure and perseverance of the Dutch economy 1500-1815
(Cambridge etc. 1997) 195.
4 Mr. H.W. Bloemers, geciteerd in: O. Moorman van Kappen, ‘Enige overdenkingen bij “de Gouden Eeuw van Gelre”’,
Numaga 50 (2003) 96-113, aldaar 108-109.