De Invloed van Cultuur en Religie - Adviesraad Internationale ...

I Cultuur, Religie en Ontwikkeling
I.1 Cultuur
De mens ervaart de wereld nooit direct, maar als het ware door een filter. Die bepaalt
in belangrijke mate op welke prikkels in de omgeving hij of zij reageert. Ook de classificatie,
interpretatie en evaluatie van de geselecteerde prikkels worden door dit filter
gekleurd. Dit proces verloopt niet willekeurig, maar volgens bepaalde, in de loop der
tijden en in specifieke omstandigheden ontstane patronen van aangeleerde reacties en
handelingen. Juist door deze wisselwerking tussen algemene mechanismen die het
leervermogen sturen, en de specifieke omstandigheden waarin dit leren plaatsvindt,
komt cultuurvorming tot stand en zijn er vele ‘culturen’ te onderscheiden.
Gezien de veelzijdigheid en dynamiek van cultuur wil de AIV geen eigen definitie geven,
maar in dit advies aansluiten bij een enigszins gedateerde maar veel gehanteerde
omschrijving waarin cultuur wordt gezien als “een kenmerkend arrangement van gebruiken,
objecten en gedragingen dat samenhangt met aangeleerde, gedeelde en plooibare
regels, waarden, normen, en ideeën waarmee mensen inspelen op hun omgeving”. 3
Het gaat hierbij over het menselijke vermogen tot creatie, interpretatie en zingeving van
de werkelijkheid, over het gestalte geven aan leefwijzen en omgangsvormen en het
hoofd bieden aan problemen. Er is niet één voor ieder geldend interpretatiesysteem.
Mensen functioneren in meerdere groepen: in hun familie, op hun werk, bij sportbeoefening,
in religieus of seculier verband of als ingezetene van dorp, stad en land en als
wereldburger. Elk van die groepen kent een eigen (sub-)cultuur, voor zover de leden van
die groep bepaalde ideeën, kennis en ervaring delen. Die gemeenschappelijke basis
geeft de groep en haar leden een eigen voor hen kenmerkende deelidentiteit, die overlapt
met andere deelidentiteiten.
Over het algemeen zijn mensen heel creatief in het afwisselend spelen van meerdere
rollen. Onderzoek toont aan dat deze rolwisselingen normaal gesproken leiden tot moeiteloos
heen en weer pendelen tussen verscheidene identiteiten. Dit geldt met name
voor identiteiten die mensen min of meer vrij kunnen kiezen door zich aan te sluiten bij
bepaalde groepen, zoals beroepsgroepen, lokale organisaties, hobby-clubs, religieuze
groeperingen en dergelijke. Problemen ontstaan er als mensen zich niet vrij voelen in
het bepalen van hun eigen identiteit, hun identiteit opgedrongen krijgen en tot groepen
gerekend worden waarin zij zich niet herkennen. Discriminatie waarbij mensen op grond
van specifieke uiterlijke of lichamelijke kenmerken tot een bepaalde groep worden gerekend,
leidt tot frictie tussen hun eigen subjectieve identiteit en de opgedrongen identiteit,
en beperkt ze in hun maatschappelijk functioneren. Dergelijke situaties kunnen bij
ontwikkelingssamenwerking op elk niveau van beleidsvoorbereiding of -uitvoering voorkomen
en het ontwikkelingsproces schaden. 4
3 Des Gasper: Culture and three Levels in Development Ethics. From Advocacy to Analysis and from Analysis
to Practise, in: Cultural Dynamics in Development Processes. Ed. A. de Ruijter and Lieteke van Vucht
Tijssen, Unesco Publishing, Den Haag, 1994.
4 Zie hiervoor ook I. Wolffers: Cultuur en gezondheid: het plaatselijke en het globale. In: Cultuur en Gezondheid,
red: I.Wolffers en A. vd Kwaak, VU Amsterdam, 2004. En: H.L. Moor: A Passion for Difference, Polity
Press, Cambridge, 1994.
7