De Invloed van Cultuur en Religie - Adviesraad Internationale ...
De Invloed van Cultuur en Religie - Adviesraad Internationale ...
De Invloed van Cultuur en Religie - Adviesraad Internationale ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
DE INVLOED VAN CULTUUR EN RELIGIE OP ONTWIKKELING:<br />
stimulans of stagnatie?<br />
No. 42, Juni 2005<br />
Led<strong>en</strong> <strong>Adviesraad</strong> <strong>Internationale</strong> Vraagstukk<strong>en</strong><br />
Voorzitter Mr. F. Korthals Altes<br />
Vice-voorzitter Prof. mr. F.H.J.J. Andriess<strong>en</strong><br />
Led<strong>en</strong> Dhr. A.L. ter Beek<br />
Prof. Jhr. dr. G. <strong>van</strong> B<strong>en</strong>them <strong>van</strong> d<strong>en</strong> Bergh<br />
Mw. drs. A.C. <strong>van</strong> Es<br />
Prof. dr. W.J.M. <strong>van</strong> G<strong>en</strong>ugt<strong>en</strong><br />
Dr. B. Knap<strong>en</strong><br />
Drs. H. Kruijss<strong>en</strong><br />
Prof. dr. A. de Ruijter<br />
Mw. mr. E.M.A. Schmitz<br />
Mw. mr. H.M. Verrijn Stuart<br />
Secretaris Mr. P.J.A.M. Peters<br />
Postbus 20061<br />
2500 EB <strong>De</strong>n Haag<br />
telefoon 070 - 348 5108/6060<br />
fax 070 - 348 6256<br />
e-mail aiv@minbuza.nl<br />
www.AIV-Advies.nl
Led<strong>en</strong> <strong>van</strong> de werkgroep die het advies heeft voorbereid<br />
Voorzitter Prof. dr. A. de Ruijter<br />
Led<strong>en</strong> Prof. dr. mr. B. de Gaay Fortman<br />
Drs. H.A.J. Kruijss<strong>en</strong><br />
Mr. G.H.O. <strong>van</strong> Maan<strong>en</strong><br />
Mw. prof. dr. A. Niehof<br />
Mw. dr. B.M. Oom<strong>en</strong><br />
Mw. drs. E.M. Schoo<br />
Mr. J.G. <strong>van</strong> der Tas<br />
Prof. dr. I. Wolffers<br />
Secretaris Mw. drs. J.A. Nederlof
Inhoudsopgave<br />
Woord vooraf<br />
I <strong>Cultuur</strong>, <strong>Religie</strong> <strong>en</strong> Ontwikkeling 7<br />
I.1 <strong>Cultuur</strong> 7<br />
I.2 <strong>Religie</strong> 9<br />
I.3 Ontwikkeling 11<br />
I.4 <strong>Cultuur</strong>gebond<strong>en</strong> karakter <strong>van</strong> concept<strong>en</strong> 12<br />
I.5 Afronding 13<br />
II Wring<strong>en</strong>de Waard<strong>en</strong> 14<br />
II.1 M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> 14<br />
II.2 Mill<strong>en</strong>nium <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Goals 16<br />
II.3 Waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorwaard<strong>en</strong> 17<br />
II.4 Waar wringt het? 19<br />
II.5 Waar werkt het? 21<br />
II.6 Inheemse k<strong>en</strong>nis 24<br />
II.7 Afronding 25<br />
III <strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> <strong>Religie</strong> in het Beleid 26<br />
III.1 Terugblik 26<br />
III.2 <strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> macht 28<br />
III.3 Gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan de dialoog 30<br />
III.4 Afronding 31<br />
IV Conclusies <strong>en</strong> Aanbeveling<strong>en</strong> 32<br />
Bijlage I Adviesaanvraag<br />
Bijlage II Lijst met veel gebruikte afkorting<strong>en</strong>
Woord vooraf<br />
Op 30 januari 2004 ontving de AIV e<strong>en</strong> adviesaanvraag <strong>van</strong> de minister voor Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking<br />
over de invloed die culturele <strong>en</strong> religieuze factor<strong>en</strong> op<br />
ontwikkelingsprocess<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong>. <strong>De</strong> aanvraag kwam voort uit e<strong>en</strong> toezegging<br />
<strong>van</strong> de minister tijd<strong>en</strong>s het debat in de Tweede Kamer op 17 november<br />
2003 over de beleidsnotitie ‘Aan Elkaar Verplicht’, waar discussie was ontstaan<br />
over de vraag of cultuur <strong>en</strong> religie e<strong>en</strong> obstakel of juist e<strong>en</strong> basis voor ontwikkeling<br />
vorm<strong>en</strong>.<br />
Drie vrag<strong>en</strong> zijn in dit verband aan de AIV voorgelegd:<br />
• Hoe beoordeelt de Raad de invloed <strong>van</strong> culturele <strong>en</strong> religieuze waard<strong>en</strong>stelsels<br />
op ontwikkelingsprocess<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de achtergrond <strong>van</strong> e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de mondialisering<br />
<strong>van</strong> politieke, economische <strong>en</strong> culturele omgevingsfactor<strong>en</strong>?<br />
• Kunn<strong>en</strong> hierbij duidelijk herk<strong>en</strong>bare positieve <strong>en</strong> negatieve factor<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
onderscheid<strong>en</strong> die <strong>van</strong> betek<strong>en</strong>is kunn<strong>en</strong> zijn voor het formuler<strong>en</strong> <strong>van</strong> strategieën<br />
voor duurzame <strong>en</strong> zo stabiel mogelijke sociaal-economische ontwikkeling?<br />
• Hoe kan de invloed <strong>van</strong> dergelijke factor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geoperationaliseerd bij het<br />
formuler<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ontwikkelingssam<strong>en</strong>werkingsbeleid dat gegrondvest is op<br />
respectering <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beginsel<strong>en</strong> <strong>van</strong> de internationale rechtsorde?<br />
<strong>De</strong> eerste <strong>en</strong> tweede vraag zijn algeme<strong>en</strong> gesteld <strong>en</strong> vooral evaluatief <strong>van</strong> aard. <strong>De</strong><br />
derde vraag streeft naar verdere concretisering. Bij de eerste vraag gaat het vooral<br />
om de mogelijke gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> steeds alomvatt<strong>en</strong>der mondialisering voor<br />
cultuur <strong>en</strong> religie <strong>en</strong>, in het verl<strong>en</strong>gde daar<strong>van</strong>, voor ontwikkelingsprocess<strong>en</strong>. In<br />
hoofdstuk I <strong>van</strong> dit advies verk<strong>en</strong>t de AIV globaal de dim<strong>en</strong>sies <strong>van</strong> de c<strong>en</strong>trale<br />
concept<strong>en</strong> cultuur, religie <strong>en</strong> ontwikkeling.<br />
<strong>De</strong> tweede vraag vereiste e<strong>en</strong> meer specifieke uitwerking <strong>van</strong> het weerbarstige<br />
onderwerp: is er sprake <strong>van</strong> zodanige culturele <strong>en</strong> religieuze verandering<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
gevolge <strong>van</strong> mondialisering, dat het ‘slag<strong>en</strong> of fal<strong>en</strong>’ <strong>van</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties<br />
er mede door word<strong>en</strong> bepaald? In hoofdstuk II licht de AIV toe waarom e<strong>en</strong> werkelijk<br />
concrete opsomming <strong>van</strong> algeme<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>de, positieve <strong>en</strong> negatieve factor<strong>en</strong><br />
niet mag word<strong>en</strong> verwacht: de beoogde factor<strong>en</strong> zijn in werking <strong>en</strong> effect immers<br />
afhankelijk <strong>van</strong> het gekoz<strong>en</strong> perspectief, viger<strong>en</strong>de belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> gehanteerde termijn<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong>sondanks zal de AIV toch voorstell<strong>en</strong> do<strong>en</strong> om te kom<strong>en</strong> tot <strong>en</strong>kele<br />
richtlijn<strong>en</strong>.<br />
In de derde vraag wordt aandacht gevraagd voor de culturele dim<strong>en</strong>sie <strong>van</strong> beleid<br />
in relatie tot het respect voor de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beginsel<strong>en</strong> <strong>van</strong> de internationale<br />
rechtsorde, naast het strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> zo stabiel <strong>en</strong> duurzaam mogelijke<br />
sociaal-economische ontwikkeling. Is het mogelijk <strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijk dat culturele <strong>en</strong><br />
religieuze houding<strong>en</strong> <strong>en</strong> veranderingsprocess<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij formulering<br />
<strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tatie <strong>van</strong> ontwikkelingsbeleid? Dit onderwerp komt aan de orde in<br />
hoofdstuk III. Het advies wordt afgeslot<strong>en</strong> met <strong>en</strong>kele conclusies <strong>en</strong> aanbeveling<strong>en</strong><br />
in hoofdstuk IV.
<strong>De</strong> AIV merkt hierbij op dat de schijnbare e<strong>en</strong>voud <strong>van</strong> de adviesaanvraag misleid<strong>en</strong>d<br />
is: het gaat om e<strong>en</strong> uiterst complexe <strong>en</strong> weerbarstige materie. In de eerste<br />
plaats zijn cultuur, religie <strong>en</strong> ontwikkeling ge<strong>en</strong> vastomlijnde begripp<strong>en</strong>. Ze hebb<strong>en</strong><br />
hun eig<strong>en</strong> historische achtergrond <strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is in specifieke omstandighed<strong>en</strong>.<br />
1 Ze zijn ook onderling verbond<strong>en</strong> in die zin dat opvatting<strong>en</strong> over religie <strong>en</strong><br />
ontwikkeling cultureel bepaald zijn <strong>en</strong> cultuur religie kan omvatt<strong>en</strong>. <strong>De</strong> cultureel <strong>en</strong><br />
religieus gekleurde definities <strong>van</strong> de werkelijkheid krijg<strong>en</strong> altijd vorm binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
context waarin macht <strong>en</strong> machtsongelijkheid e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>. <strong>De</strong> definities <strong>van</strong> de<br />
werkelijkheid zijn tev<strong>en</strong>s belad<strong>en</strong> met emoties, <strong>en</strong> roep<strong>en</strong> daarom conflict<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
controverses op. Dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die met e<strong>en</strong> bepaalde definitie <strong>van</strong> hun werkelijkheid<br />
zijn opgegroeid ervar<strong>en</strong> deze als e<strong>en</strong> <strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>dheid. Voor ander<strong>en</strong> is dezelfde<br />
werkelijkheid echter e<strong>en</strong> constructie <strong>van</strong> de werkelijkheid, waarop zij al dan niet<br />
geïnteresseerd, geamuseerd of geïrriteerd kunn<strong>en</strong> reager<strong>en</strong>. 2 Om toch tot algem<strong>en</strong>e<br />
uitsprak<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanbeveling<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, heeft de AIV gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
behandeling aan de hand <strong>van</strong> illustratieve cases, die de complexe werkelijkheid<br />
inzichtelijk zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. Bij de zoektocht naar ijkpunt<strong>en</strong> in de discussies<br />
over waard<strong>en</strong>oriëntatie is gekoz<strong>en</strong> voor de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> de MDG’s.<br />
Dit advies is voorbereid door e<strong>en</strong> werkgroep bestaande uit prof. dr. A. de Ruijter<br />
(voorzitter), prof. dr. mr. B. de Gaay Fortman, drs. H.A.J. Kruijss<strong>en</strong>, mr. G.H.O. <strong>van</strong><br />
Maan<strong>en</strong>, mw. prof. dr. A. Niehof, mw. drs. E.M. Schoo <strong>en</strong> prof. dr. I. Wolffers <strong>van</strong> de<br />
Commissie Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking alsmede mw. dr. B.M. Oom<strong>en</strong> <strong>en</strong> mr. J.G.<br />
<strong>van</strong> der Tas, beid<strong>en</strong> uit de Commissie M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>. <strong>De</strong> werkgroep werd <strong>van</strong><br />
ambtelijke zijde begeleid door dr. H.J. Voskamp, terwijl het secretariaat werd<br />
gevoerd door mw. drs. J.A. Nederlof met assist<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> de stagiaires R.B. Palstra,<br />
mw. M.E. <strong>van</strong> Weeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> mw. E.C. Hulskamp.<br />
Dank t<strong>en</strong>slotte aan de direct betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> bij de oprichting <strong>van</strong> het K<strong>en</strong>nisforum<br />
<strong>Religie</strong> <strong>en</strong> Ontwikkeling, die bij de voorbereiding <strong>van</strong> dit advies de werkgroep<br />
hebb<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> del<strong>en</strong> in hun visie <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis terzake.<br />
1 Zie hierover bijvoorbeeld A. Tsing: The Global Situation, in: Cultural Anthropology, 15 (3), 2000, American<br />
Antropological Association, Washington, 2000, pp. 327-360.<br />
2 P. Bourdieu: Language and Symbolic Power, Policy Press, Cambridge, 1991: “What is at stake here is the<br />
power of imposing a vision of the symbolic world through principles of division”, p. 221.
I <strong>Cultuur</strong>, <strong>Religie</strong> <strong>en</strong> Ontwikkeling<br />
I.1 <strong>Cultuur</strong><br />
<strong>De</strong> m<strong>en</strong>s ervaart de wereld nooit direct, maar als het ware door e<strong>en</strong> filter. Die bepaalt<br />
in belangrijke mate op welke prikkels in de omgeving hij of zij reageert. Ook de classificatie,<br />
interpretatie <strong>en</strong> evaluatie <strong>van</strong> de geselecteerde prikkels word<strong>en</strong> door dit filter<br />
gekleurd. Dit proces verloopt niet willekeurig, maar volg<strong>en</strong>s bepaalde, in de loop der<br />
tijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> in specifieke omstandighed<strong>en</strong> ontstane patron<strong>en</strong> <strong>van</strong> aangeleerde reacties <strong>en</strong><br />
handeling<strong>en</strong>. Juist door deze wisselwerking tuss<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e mechanism<strong>en</strong> die het<br />
leervermog<strong>en</strong> stur<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de specifieke omstandighed<strong>en</strong> waarin dit ler<strong>en</strong> plaatsvindt,<br />
komt cultuurvorming tot stand <strong>en</strong> zijn er vele ‘cultur<strong>en</strong>’ te onderscheid<strong>en</strong>.<br />
Gezi<strong>en</strong> de veelzijdigheid <strong>en</strong> dynamiek <strong>van</strong> cultuur wil de AIV ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> definitie gev<strong>en</strong>,<br />
maar in dit advies aansluit<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins gedateerde maar veel gehanteerde<br />
omschrijving waarin cultuur wordt gezi<strong>en</strong> als “e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d arrangem<strong>en</strong>t <strong>van</strong> gebruik<strong>en</strong>,<br />
object<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedraging<strong>en</strong> dat sam<strong>en</strong>hangt met aangeleerde, gedeelde <strong>en</strong> plooibare<br />
regels, waard<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ideeën waarmee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> inspel<strong>en</strong> op hun omgeving”. 3<br />
Het gaat hierbij over het m<strong>en</strong>selijke vermog<strong>en</strong> tot creatie, interpretatie <strong>en</strong> zingeving <strong>van</strong><br />
de werkelijkheid, over het gestalte gev<strong>en</strong> aan leefwijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgangsvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
hoofd bied<strong>en</strong> aan problem<strong>en</strong>. Er is niet één voor ieder geld<strong>en</strong>d interpretatiesysteem.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> in meerdere groep<strong>en</strong>: in hun familie, op hun werk, bij sportbeoef<strong>en</strong>ing,<br />
in religieus of seculier verband of als ingezet<strong>en</strong>e <strong>van</strong> dorp, stad <strong>en</strong> land <strong>en</strong> als<br />
wereldburger. Elk <strong>van</strong> die groep<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> (sub-)cultuur, voor zover de led<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
die groep bepaalde ideeën, k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring del<strong>en</strong>. Die geme<strong>en</strong>schappelijke basis<br />
geeft de groep <strong>en</strong> haar led<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> voor h<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de deelid<strong>en</strong>titeit, die overlapt<br />
met andere deelid<strong>en</strong>titeit<strong>en</strong>.<br />
Over het algeme<strong>en</strong> zijn m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> heel creatief in het afwissel<strong>en</strong>d spel<strong>en</strong> <strong>van</strong> meerdere<br />
roll<strong>en</strong>. Onderzoek toont aan dat deze rolwisseling<strong>en</strong> normaal gesprok<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot moeiteloos<br />
he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer p<strong>en</strong>del<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> verscheid<strong>en</strong>e id<strong>en</strong>titeit<strong>en</strong>. Dit geldt met name<br />
voor id<strong>en</strong>titeit<strong>en</strong> die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> min of meer vrij kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> door zich aan te sluit<strong>en</strong> bij<br />
bepaalde groep<strong>en</strong>, zoals beroepsgroep<strong>en</strong>, lokale organisaties, hobby-clubs, religieuze<br />
groepering<strong>en</strong> <strong>en</strong> dergelijke. Problem<strong>en</strong> ontstaan er als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich niet vrij voel<strong>en</strong> in<br />
het bepal<strong>en</strong> <strong>van</strong> hun eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit, hun id<strong>en</strong>titeit opgedrong<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot groep<strong>en</strong><br />
gerek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> waarin zij zich niet herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Discriminatie waarbij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op grond<br />
<strong>van</strong> specifieke uiterlijke of lichamelijke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> bepaalde groep word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d,<br />
leidt tot frictie tuss<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> subjectieve id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> de opgedrong<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit,<br />
<strong>en</strong> beperkt ze in hun maatschappelijk functioner<strong>en</strong>. <strong>De</strong>rgelijke situaties kunn<strong>en</strong> bij<br />
ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking op elk niveau <strong>van</strong> beleidsvoorbereiding of -uitvoering voorkom<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het ontwikkelingsproces schad<strong>en</strong>. 4<br />
3 <strong>De</strong>s Gasper: Culture and three Levels in <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Ethics. From Advocacy to Analysis and from Analysis<br />
to Practise, in: Cultural Dynamics in <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Processes. Ed. A. de Ruijter and Lieteke <strong>van</strong> Vucht<br />
Tijss<strong>en</strong>, Unesco Publishing, <strong>De</strong>n Haag, 1994.<br />
4 Zie hiervoor ook I. Wolffers: <strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> gezondheid: het plaatselijke <strong>en</strong> het globale. In: <strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> Gezondheid,<br />
red: I.Wolffers <strong>en</strong> A. vd Kwaak, VU Amsterdam, 2004. En: H.L. Moor: A Passion for Differ<strong>en</strong>ce, Polity<br />
Press, Cambridge, 1994.<br />
7
<strong>De</strong> moeilijkheid bij het ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>van</strong> de eig<strong>en</strong> cultuur is dat zij zich zo ‘natuurlijk’<br />
aandi<strong>en</strong>t <strong>en</strong> als <strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>d wordt ervar<strong>en</strong>. Dat geldt bijvoorbeeld voor g<strong>en</strong>derverhouding<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong>ze kunn<strong>en</strong> zozeer als <strong>van</strong> nature gegev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschouwd dat m<strong>en</strong> ze<br />
ook verwacht zo aan te treff<strong>en</strong> in andere cultur<strong>en</strong>, met alle verwarr<strong>en</strong>de <strong>en</strong> schadelijke<br />
gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> di<strong>en</strong>. Evaluaties <strong>van</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong> dan ook regelmatig<br />
totaal onverwachte resultat<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong> aan het niet rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met de<br />
lokale g<strong>en</strong>derverhouding<strong>en</strong>. Hier<strong>van</strong> word<strong>en</strong> verderop in dit advies <strong>en</strong>kele voorbeeld<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong>.<br />
<strong>Cultuur</strong> is altijd e<strong>en</strong> tweesnijd<strong>en</strong>d zwaard: zij is zowel e<strong>en</strong> middel voor het bevredig<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de behoefte aan binding <strong>en</strong> ‘behor<strong>en</strong> bij’ (id<strong>en</strong>tificatie), als e<strong>en</strong> voertuig voor het<br />
realiser<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> sterke behoefte aan onderscheiding (differ<strong>en</strong>tiatie). Dat dit<br />
zowel voor individu<strong>en</strong>, groep<strong>en</strong> als voor land<strong>en</strong> geldt, is voor de interculturele ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking<br />
e<strong>en</strong> belangrijk gegev<strong>en</strong>.<br />
In de manier waarop wet<strong>en</strong>schappers tot voor kort patron<strong>en</strong> <strong>van</strong> betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, waard<strong>en</strong>,<br />
norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> handeling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geprobeerd te duid<strong>en</strong>, staan <strong>en</strong>kele opvatting<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>traal. T<strong>en</strong> eerste ging m<strong>en</strong> uit <strong>van</strong> e<strong>en</strong> culturele e<strong>en</strong>heid die min of meer sam<strong>en</strong>viel<br />
met e<strong>en</strong> af te bak<strong>en</strong><strong>en</strong> sociale <strong>en</strong> geografische e<strong>en</strong>heid. T<strong>en</strong> tweede zoud<strong>en</strong> de led<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> die e<strong>en</strong>heid de voor die e<strong>en</strong>heid k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk<br />
hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> uitvoering gev<strong>en</strong> aan de daaraan gekoppelde handeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> derde zoud<strong>en</strong> die betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> handeling<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> systematische wijze met<br />
elkaar sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> alomvatt<strong>en</strong>de ‘cultuur’ die te onderscheid<strong>en</strong> is <strong>van</strong> andere<br />
‘cultur<strong>en</strong>’. T<strong>en</strong> vierde zoud<strong>en</strong> die cultur<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s weer in hiërarchisch verband te<br />
plaats<strong>en</strong> zijn. Dit beeld is onder invloed <strong>van</strong> mondialisering versneld op drift geraakt. 5<br />
Waar strom<strong>en</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, informatie, goeder<strong>en</strong>, <strong>en</strong> kapitaal in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate de<br />
wereld omspann<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet langer stopp<strong>en</strong> bij welke fysieke gr<strong>en</strong>s dan ook; waar lokale<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> beïnvloed word<strong>en</strong> door lokale gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> kilometers verderop,<br />
vindt er overal ter wereld e<strong>en</strong> ontkoppeling plaats <strong>van</strong> de klassieke e<strong>en</strong>heid <strong>van</strong><br />
tijd, plaats <strong>en</strong> handeling. Gevolg is dat culturele voorkeur<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d in beweging<br />
zijn, niet meer sam<strong>en</strong>vall<strong>en</strong> met afgebak<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor niet e<strong>en</strong> ondubbelzinnige<br />
basis vorm<strong>en</strong> voor individueel handel<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> keuzes die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> uit alle mogelijkhed<strong>en</strong> word<strong>en</strong> deels geïnspireerd door<br />
de waard<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> tradities die <strong>van</strong> g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie als nuttig <strong>en</strong> waardevol<br />
zijn ervar<strong>en</strong>. In situaties <strong>van</strong> verandering kiez<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de culturele arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die ze k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de pass<strong>en</strong>de oplossing<strong>en</strong> voor dat mom<strong>en</strong>t <strong>en</strong> dat probleem. Het<br />
kunn<strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong> zijn uit de eig<strong>en</strong> culturele oriëntatie, maar ook uit die <strong>van</strong> andere<br />
groep<strong>en</strong> of die gevolg zijn <strong>van</strong> e<strong>en</strong> volstrekt nieuwe praktijk. Dit maakt cultuur zowel<br />
creatief <strong>en</strong> flexibel - door op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong> voor de eis<strong>en</strong> die overleving op dat<br />
mom<strong>en</strong>t stelt - als dominant; het kost groepsled<strong>en</strong> moeite zich eraan te onttrekk<strong>en</strong>.<br />
5 Zie voor mondialisering ook: A. Appadurai: Modernity at large. Cultural Dim<strong>en</strong>sions of Globalization, University<br />
of Minnesota Press, Minneapolis, 1996. U Hannerz: Transnational Connections. Cultures, People,<br />
Places, Routledge, Lond<strong>en</strong>/New York, 1996. A.Gidd<strong>en</strong>s: The Consequ<strong>en</strong>ces of Modernity, Polity Press, Cambridge,<br />
1990. W. <strong>van</strong> Binsberg<strong>en</strong>: Globalization and Virtuality, in: B. Meyer and P. Geschiere: Globalization<br />
and Id<strong>en</strong>tity. Dialectics of Flows and Closure, Oxford University Press, Oxford, 1999, pp 272-303.<br />
C. Geertz: The Interpretation of Cultures, Basic Books, New York, 1973 <strong>en</strong> C. Geertz: Local Knowledge:<br />
Further Essays on Interpretative Anthropology, Basic Books, New York, 1983. C. Geertz: Available Light.<br />
Anthropological Reflections upon Philosophical Topics, Princeton University Press, New Jersey, 2000.<br />
8
E<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>de cultuur levert ge<strong>en</strong> vaststaande programmering op, maar is continu onderhevig<br />
aan herinterpretatie <strong>van</strong> de werkelijkheid <strong>en</strong> afstemming met andere (deel-)cultur<strong>en</strong>.<br />
Het is daarbij niet zo dat ieder land slechts één cultuur k<strong>en</strong>t. Land<strong>en</strong> herberg<strong>en</strong> tal <strong>van</strong><br />
elkaar soms overlapp<strong>en</strong>de, soms elkaar uitsluit<strong>en</strong>de cultur<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze zijn verbond<strong>en</strong> met<br />
taal, religie, grondgebied, leefstijl, leeftijd, g<strong>en</strong>der, opleiding <strong>en</strong> beroep. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
won<strong>en</strong> er migrant<strong>en</strong> uit andere land<strong>en</strong>, die de gewoont<strong>en</strong> waarmee ze in hun land <strong>van</strong><br />
oorsprong zijn opgegroeid met zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Zij m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> die selectief met de cultuur<br />
<strong>van</strong> hun nieuwe omgeving om e<strong>en</strong> voor h<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de manier <strong>van</strong> lev<strong>en</strong> te creër<strong>en</strong>.<br />
Multiculturaliteit kan zodo<strong>en</strong>de vele gezicht<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, afhankelijk <strong>van</strong> de mate waarin<br />
het ‘oude’ <strong>en</strong> het ‘nieuwe’ invloed hebb<strong>en</strong> op de nieuwe id<strong>en</strong>titeit. Zelfs per g<strong>en</strong>eratie<br />
kan deze vorm verschill<strong>en</strong>d zijn. 6 Zo zijn er bijvoorbeeld jonger<strong>en</strong>cultur<strong>en</strong>, elitecultur<strong>en</strong>,<br />
vrouw<strong>en</strong>- <strong>en</strong> mann<strong>en</strong>cultur<strong>en</strong>, shanty-town cultur<strong>en</strong> of plattelandscultur<strong>en</strong> gevormd. Het<br />
proces <strong>van</strong> competitie <strong>en</strong> afstemming tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de deelcultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun<br />
interpretaties <strong>van</strong> de werkelijkheid kan resulter<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> dominante cultuur <strong>en</strong> subcultur<strong>en</strong>.<br />
Welke cultuur dominant is <strong>en</strong> welke plaats de deelcultur<strong>en</strong> innem<strong>en</strong>, is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
onderhevig aan verandering.<br />
Hed<strong>en</strong>daagse hybride cultur<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> echter door het tempo <strong>en</strong> de dynamiek <strong>van</strong> de<br />
verandering hoge eis<strong>en</strong> aan het interpretatievermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> individu<strong>en</strong> <strong>en</strong> groep<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
creër<strong>en</strong> daardoor gemakkelijk nieuwe uitvallers <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>standers. <strong>De</strong> mondialisering,<br />
die aan de <strong>en</strong>e kant tot wereldwijde uitwisseling <strong>van</strong> ideeën, kapitaal <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> leidt,<br />
bevordert aan de andere kant de opkomst <strong>van</strong> nieuwe teg<strong>en</strong>beweging<strong>en</strong> <strong>en</strong> de wedergeboorte<br />
<strong>van</strong> nationalisme, regionalisme <strong>en</strong> etniciteit. Process<strong>en</strong> <strong>van</strong> mondialisering roep<strong>en</strong><br />
soms e<strong>en</strong> reactie <strong>van</strong> ‘lokalisering’ op: e<strong>en</strong> terugvall<strong>en</strong> op de ‘eig<strong>en</strong> cultuur’ <strong>en</strong><br />
(religieuze) tradities, al dan niet gepres<strong>en</strong>teerd als eeuw<strong>en</strong>oud. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich verzett<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> verandering <strong>en</strong> aanpassing<strong>en</strong>, gaan zich daarbij weer sterker id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong><br />
met hun - soms verme<strong>en</strong>de - etnische, culturele of religieuze achtergrond. 7 Daardoor<br />
wordt deze vaak opnieuw ‘uitgevond<strong>en</strong>’.<br />
I.2 <strong>Religie</strong><br />
<strong>Religie</strong> is e<strong>en</strong> <strong>van</strong> de kerncompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> cultuur, maar heeft tegelijkertijd haar eig<strong>en</strong><br />
relatieve autonomie <strong>en</strong> is, in zekere zin, <strong>van</strong> e<strong>en</strong> andere orde. <strong>Religie</strong> biedt antwoord<strong>en</strong><br />
op de ‘ultieme vrag<strong>en</strong>’ over de plaats <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s in de wereld <strong>en</strong> over wat er gebeurt<br />
na de dood. <strong>Religie</strong>s kunn<strong>en</strong> ook di<strong>en</strong><strong>en</strong> als inspiratie voor wereldlijke aspiraties; voor<br />
kruistocht<strong>en</strong>, beeld<strong>en</strong>storm<strong>en</strong>, oorlog<strong>en</strong> <strong>en</strong> slachting<strong>en</strong>, maar ook voor deelname aan<br />
vredesoverleg, aan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> humanitaire acties. Daarnaast bevat<br />
religie ook gebod<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbod<strong>en</strong> met betrekking tot m<strong>en</strong>selijk gedrag, de verhouding tot<br />
6 Th. Eriks<strong>en</strong>: Small Places, Large Issues. An Introduction to Social and Cultural Anthropology, Pluto Press,<br />
Lond<strong>en</strong>, 2001. Th. Friedman: The Lexus and the Olive Tree, Anchor Books, New York, 2000. Jonathan<br />
Friedman: Cultural Id<strong>en</strong>tity & Global Process, Sage publications, Lond<strong>en</strong>, 1994. B. Anderson: Long-distance<br />
Nationalism: World Capitalism and the Rise of Id<strong>en</strong>tity Politics, 1992. E.J. Hobsbawn and T. Ranger (eds):<br />
The Inv<strong>en</strong>tion of Tradition, Cambridge University Press, 1983. E. Roos<strong>en</strong>s: Creating Ethnicity: The Process<br />
of Ethnog<strong>en</strong>esis, Sage publications, Lond<strong>en</strong>, 1989.<br />
7 G. Baumann: Dominant and <strong>De</strong>motic Discourses of Culture: their Rele<strong>van</strong>ce to Multi-Etnic Alliance. In:<br />
P. Werbner & T. Modood (eds), <strong>De</strong>bating Cultural Hybridity. Multicultural Id<strong>en</strong>tities and the Politics of Anti-<br />
Racism, Zed Books, Lond<strong>en</strong>, 1997, p. 213. S. Hall: The Local and the Global: Globalisation and Ethnicity.<br />
A.D. King (ed.): Culture, Globalisation and the World System. Contemporary Conditions for the Repres<strong>en</strong>tation<br />
of Id<strong>en</strong>tity, Macmillan, London, pp. 19-39.<br />
9
gelijkgezind<strong>en</strong> <strong>en</strong> andersd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de inrichting <strong>van</strong> de sam<strong>en</strong>leving.<br />
<strong>Religie</strong>s word<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>merkt door boodschapp<strong>en</strong> die volg<strong>en</strong>s hun aanhangers <strong>van</strong><br />
hogerhand kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom niet mog<strong>en</strong> verwater<strong>en</strong>. Toch zijn religies ge<strong>en</strong> onbeweeglijke<br />
monoliet<strong>en</strong>. Zij word<strong>en</strong> gekleurd door cultuur in de zin dat religieuze interpretaties<br />
beïnvloed word<strong>en</strong> door de specifieke culturele context <strong>en</strong> daarin verankerde machtsrelaties.<br />
Bijvoorbeeld, het Christ<strong>en</strong>dom preekt gelijkheid maar k<strong>en</strong>t in Kerala (India)<br />
kast<strong>en</strong>gewijze kerk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Islam ziet er in Indonesië anders uit dan in Turkije of in<br />
Frankrijk. Het Boeddhisme in Japan behoort tot e<strong>en</strong> andere school dan in Tibet of Sri<br />
Lanka. <strong>Religie</strong>s verander<strong>en</strong> naar tijd <strong>en</strong> plaats, al zijn zij in principe minder gevoelig<br />
voor de waan <strong>van</strong> de dag. Geloof in eeuwige waarhed<strong>en</strong> beperkt soms de speelruimte<br />
voor het aangaan <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dialoog, het sluit<strong>en</strong> <strong>van</strong> compromiss<strong>en</strong> of het vind<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
guld<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>weg.<br />
<strong>De</strong> AIV omschrijft religie in het voorligg<strong>en</strong>de advies als het geloof in e<strong>en</strong> niet-empirisch<br />
bepaalde werkelijkheid (macht<strong>en</strong> of kracht<strong>en</strong>, meestal God of god<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd) als zingev<strong>en</strong>de<br />
bron <strong>van</strong> inspiratie voor m<strong>en</strong>selijk gedrag. <strong>De</strong> maatschappelijke verankering<br />
<strong>van</strong> religie in de vorm <strong>van</strong> instituties, gebouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> functionariss<strong>en</strong> wordt cultuurhistorisch<br />
gezi<strong>en</strong> als behor<strong>en</strong>de tot het domein <strong>van</strong> religie, ev<strong>en</strong>als collectieve uiting<strong>en</strong><br />
zoals symbol<strong>en</strong>, rituel<strong>en</strong>, dogma’s <strong>en</strong> taboes. <strong>Religie</strong> is echter ook e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>shouding.<br />
Gedragsregels die de religie aan gelovig<strong>en</strong> stelt, betreff<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> het eig<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>stige<br />
lev<strong>en</strong> maar beïnvloed<strong>en</strong> ook de visie op vele facett<strong>en</strong> <strong>van</strong> het privé- <strong>en</strong> maatschappelijk<br />
lev<strong>en</strong>, of het nu de staat, ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking of m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />
betreft. Er zijn gelovig<strong>en</strong> die bij voorkeur strev<strong>en</strong> naar behoud, <strong>en</strong> er zijn er die op<strong>en</strong><br />
staan voor verandering. Begripp<strong>en</strong> als vrede, gerechtigheid, verzo<strong>en</strong>ing, behoud <strong>van</strong> de<br />
schepping <strong>en</strong> <strong>van</strong> het natuurlijke milieu spel<strong>en</strong> daarbij e<strong>en</strong> belangrijke rol.<br />
Aanhangers <strong>van</strong> fundam<strong>en</strong>talistische stroming<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich gebond<strong>en</strong> aan gedragsregels<br />
die hun aanpassing bemoeilijk<strong>en</strong> aan ontwikkeling<strong>en</strong> die in de rest <strong>van</strong> de<br />
sam<strong>en</strong>leving inmiddels geme<strong>en</strong>goed geword<strong>en</strong> zijn. Zij hebb<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong><br />
standvastigheid die h<strong>en</strong> tot lastige gesprekspartners kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s zijn<br />
fundam<strong>en</strong>talisme <strong>en</strong> orthodoxie niet specifiek voor religie, zij zijn ev<strong>en</strong>zeer te vind<strong>en</strong> op<br />
het terrein <strong>van</strong> ideologie.<br />
Voor vel<strong>en</strong> lijkt de aantrekkingskracht <strong>van</strong> religie als id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> bind<strong>en</strong>de factor groter<br />
naarmate de wereld sneller aan verandering onderhevig is, waarbij gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> vervag<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> land<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>eraties, mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> economische klass<strong>en</strong>. <strong>Religie</strong> lijkt<br />
op te lev<strong>en</strong> in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> onzekerheid <strong>en</strong> repressie, met name onder dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die zich<br />
door rivaliser<strong>en</strong>de lev<strong>en</strong>sstijl<strong>en</strong> bedreigd voel<strong>en</strong>, die zich buit<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> of zich<br />
bevind<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> situatie <strong>van</strong> anomie <strong>en</strong> kansloosheid. <strong>Religie</strong> blijkt voor veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
tegemoet te kom<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> behoefte aan zingeving <strong>en</strong> ‘erg<strong>en</strong>s bijhor<strong>en</strong>’, juist in e<strong>en</strong><br />
steeds complexere <strong>en</strong> meer gefragm<strong>en</strong>teerde wereld. <strong>Religie</strong> kan zowel e<strong>en</strong> kader vorm<strong>en</strong><br />
voor poging<strong>en</strong> om die complexe werkelijkheid te omvatt<strong>en</strong>, als om deze te versmall<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te verstarr<strong>en</strong> door bijvoorbeeld het oproep<strong>en</strong> <strong>van</strong> teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> zoals<br />
‘God’ <strong>en</strong> ‘Satan’, ‘goed’ <strong>en</strong> ‘kwaad’ <strong>en</strong> ‘gelovig<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> ‘goddeloz<strong>en</strong>’. E<strong>en</strong> dergelijke<br />
toonzetting kan door sommige politieke stroming<strong>en</strong> word<strong>en</strong> misbruikt als alibi <strong>en</strong> legitimatie<br />
voor politieke mobilisatie. E<strong>en</strong> zeer vergaande vorm <strong>van</strong> gepolitiseerd extremisme<br />
kan terrorisme voed<strong>en</strong>. Daarbij dreigt het gevaar dat het handel<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>en</strong>kele extremist<strong>en</strong><br />
leidt tot polarisatie <strong>en</strong> verwijdering tuss<strong>en</strong> bevolkingsgroep<strong>en</strong>, del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
wereld <strong>en</strong> religies.<br />
10
I.3 Ontwikkeling<br />
Het begrip ontwikkeling wordt in dit advies uitgelegd als het structureel verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
het niveau <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk welzijn. Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking gaat in principe over het<br />
wegnem<strong>en</strong> <strong>van</strong> belemmering<strong>en</strong> om vooruit te kom<strong>en</strong>, waarbij de beantwoording <strong>van</strong> wat<br />
dan wel vooruitgang is in eerste instantie bij de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> ligt. Ontwikkeling ontstaat<br />
nooit in e<strong>en</strong> vacuüm, maar binn<strong>en</strong> het doorlop<strong>en</strong>de interpretatie- <strong>en</strong> onderhandelingsproces<br />
dat eig<strong>en</strong> is aan de machtsstrijd tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving,<br />
die interpreter<strong>en</strong> <strong>en</strong> ord<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong>uit hun specifieke culturele visie.<br />
Het begrip ontwikkeling is in de loop der tijd<strong>en</strong> geëvolueerd. Na de Tweede Wereldoorlog<br />
werd ontwikkeling in het algeme<strong>en</strong> gedefinieerd als economische groei. Hierbij werd<br />
<strong>van</strong>uit e<strong>en</strong> ‘westerse’ optiek ontwikkeling geïnterpreteerd als modernisering, met nadruk<br />
op het overschakel<strong>en</strong> <strong>van</strong> traditionele op moderne productietechniek<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s realiseerde<br />
m<strong>en</strong> zich dat ontwikkeling meer omvat dan e<strong>en</strong> transformatie <strong>van</strong> de economische<br />
structuur <strong>en</strong> dat ontwikkeling ook te mak<strong>en</strong> heeft met to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de differ<strong>en</strong>tiatie,<br />
rationalisering, <strong>en</strong> individualisering. 8 Ontwikkeling kon volg<strong>en</strong>s de to<strong>en</strong>malige visie<br />
gepland, gestuurd <strong>en</strong> bevorderd word<strong>en</strong> via bepaalde ingrep<strong>en</strong>, waarbij e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale rol<br />
voor de nationale staat was weggelegd. In die periode ging m<strong>en</strong> er ook als regel <strong>van</strong>uit<br />
dat economische vooruitgang gaandeweg zou resulter<strong>en</strong> in meer welvaart in alle lag<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de bevolking (trickle down-effect).<br />
Langzamerhand nam<strong>en</strong> meer <strong>en</strong> meer betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> afstand <strong>van</strong> het idee dat het trickle<br />
down-effect er automatisch voor zou zorg<strong>en</strong> dat iedere<strong>en</strong> in de nieuwe welvaart mee<br />
zou del<strong>en</strong>. Het acc<strong>en</strong>t kwam meer op ontwikkeling <strong>van</strong> onderop te ligg<strong>en</strong>, op de basic<br />
needs <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong> op zelfbeschikking in politiek <strong>en</strong> sociaal opzicht, niet<br />
alle<strong>en</strong> <strong>van</strong> overhed<strong>en</strong> maar ook <strong>van</strong> de armste groep<strong>en</strong>.<br />
Naast economische groei kwam in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate herverdeling <strong>van</strong> schaarse middel<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>traal te staan in het kader <strong>van</strong> het bestrijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> structurele armoede. Ook ging<br />
m<strong>en</strong> de oorzak<strong>en</strong> <strong>van</strong> armoede meer binn<strong>en</strong> de mondiale machtsverhouding<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong>,<br />
in plaats <strong>van</strong> alle<strong>en</strong> op nationaal niveau. Geleidelijk aan zijn steeds meer niet-materiële<br />
voorwaard<strong>en</strong> geïd<strong>en</strong>tificeerd voor duurzame sociaal-economische ontwikkeling, zoals<br />
emancipatie, milieubeheer, politieke democratisering inclusief de erk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> naleving<br />
<strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>; opbouw <strong>en</strong> onderhoud <strong>van</strong> de ‘civil society’, ‘good governance’ <strong>en</strong><br />
zelfontplooiing. Dit impliceert e<strong>en</strong> acc<strong>en</strong>tverschuiving in analyse <strong>en</strong> beleid <strong>van</strong> ‘uitbuiting’<br />
naar ‘uitsluiting’. Hierin past ook de vraag naar de ‘<strong>en</strong>titlem<strong>en</strong>ts’ <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />
de zin <strong>van</strong> door het recht beschermde aansprak<strong>en</strong> op wat nodig is ter voorzi<strong>en</strong>ing in de<br />
wez<strong>en</strong>lijke behoeft<strong>en</strong>. 9<br />
8 Zie H. <strong>van</strong> der Loo <strong>en</strong> W. <strong>van</strong> Reij<strong>en</strong>: Paradox<strong>en</strong> <strong>van</strong> Modernisering, Coutinho, Bussum, 1997. J.W. Schoorl:<br />
Sociologie der modernisering, Van Loghum Slaterus, <strong>De</strong>v<strong>en</strong>ter, 1974.<br />
9 <strong>De</strong>ze vraag kwam vooral in de belangstelling na publicatie <strong>van</strong> het boek <strong>van</strong> de Indiase wet<strong>en</strong>schapper A.S.<br />
S<strong>en</strong>: Poverty and Famines: an Essay on Entitlem<strong>en</strong>t and <strong>De</strong>privation, Clar<strong>en</strong>don Press, Oxford, 1982. Zie<br />
ook T. All<strong>en</strong> <strong>en</strong> A. Thomas: Poverty and <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t into the 21st C<strong>en</strong>tury, OU. Press, 2000. M. Hajez <strong>en</strong><br />
H. Wag<strong>en</strong>aar (eds): <strong>De</strong>liberative Policy Analyses; understanding Governance in the Network Society,<br />
Cambridge University Press, 2003.<br />
11
Binn<strong>en</strong> deze visie groeide meer <strong>en</strong> meer het inzicht dat het bij ontwikkeling gaat om<br />
vraagstukk<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zodanige complexiteit, dat planning <strong>en</strong> sturing slechts in beperkte<br />
mate effectief zijn. Ontwikkelingsproblem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> nooit word<strong>en</strong> losgemaakt <strong>van</strong><br />
machtsverschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> -conflict<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving, ook als deze zich op het eerste<br />
gezicht pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> als verschill<strong>en</strong>de culturele <strong>en</strong> religieuze oriëntaties. Daardoor kunn<strong>en</strong><br />
er allerlei onbedoelde, onverwachte <strong>en</strong> zelfs ongew<strong>en</strong>ste effect<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> <strong>en</strong> sorter<strong>en</strong><br />
beleidsmaatregel<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de effect. <strong>De</strong> lev<strong>en</strong>sduur <strong>van</strong> deze maatregel<strong>en</strong> wordt in<br />
zo’n situatie steeds korter, hetge<strong>en</strong> kan leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> overmaat <strong>van</strong> corriger<strong>en</strong>de<br />
maatregel<strong>en</strong> <strong>van</strong> ev<strong>en</strong> korte duur.<br />
Frustratie over te beperkte resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> de weerbarstigheid<br />
<strong>van</strong> de ontwikkelingsproblematiek droeg<strong>en</strong> bij aan e<strong>en</strong> herwaardering <strong>van</strong> het<br />
trickle down-principe. Daarbij werd<strong>en</strong> negatieve bijeffect<strong>en</strong> zoals e<strong>en</strong> gebrekkige herverdeling<br />
deels bestred<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> steeds grotere rol toe te dicht<strong>en</strong> aan internationale<br />
organisaties, die als e<strong>en</strong> quasi-mondiale regering voor rechtvaardigheid <strong>en</strong> effectiviteit<br />
moest<strong>en</strong> zorgdrag<strong>en</strong>. Die ‘mondiale overheid’ werd echter verscheurd door belang<strong>en</strong>teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kon de ontwikkelingsprocess<strong>en</strong> nationaal noch mondiaal stur<strong>en</strong>. Dit<br />
leidde tot nog meer vrag<strong>en</strong> over de doeltreff<strong>en</strong>dheid, doelmatigheid, uitvoerbaarheid <strong>en</strong><br />
zelfs legitimiteit <strong>van</strong> het ontwikkelingsbeleid. <strong>De</strong> werkelijkheid bleek nog weerbarstiger,<br />
pluriformer <strong>en</strong> diffuser dan al werd verondersteld. <strong>De</strong> consequ<strong>en</strong>tie hier<strong>van</strong> was het<br />
besef dat de gehanteerde begripp<strong>en</strong>kaders, interv<strong>en</strong>tiemethodiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tatieschema’s<br />
tekort schot<strong>en</strong>. In deze zin is de verander<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> het begrip ontwikkeling<br />
vooral te duid<strong>en</strong> als groei in inzicht <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis inzake de complexiteit <strong>van</strong> de<br />
problematiek.<br />
Thans groeit het besef dat er niet één mondiaal toepasbare vorm <strong>van</strong> welzijnsverhoging<br />
bestaat, maar e<strong>en</strong> veelheid <strong>van</strong> traject<strong>en</strong>. Ook de in het UNDP-rapport 2004 geformuleerde<br />
visie op ontwikkeling als vergroting <strong>van</strong> keuzemogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> de in het rapport<br />
voorgestelde formele erk<strong>en</strong>ning <strong>van</strong> multiculturaliteit als (inter)nationaal ord<strong>en</strong>ingsprincipe<br />
wijz<strong>en</strong> daarop. 10<br />
I.4 <strong>Cultuur</strong>gebond<strong>en</strong> karakter <strong>van</strong> concept<strong>en</strong><br />
Als ontwikkeling wordt omschrev<strong>en</strong> als het structureel verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> het niveau <strong>van</strong><br />
m<strong>en</strong>selijk welzijn of het ondersteun<strong>en</strong> <strong>van</strong> dit proces, is ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking op<br />
te vatt<strong>en</strong> als het sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> <strong>van</strong> dat m<strong>en</strong>selijk welzijn. Begripp<strong>en</strong><br />
als welzijn of vooruitgang zijn uiteraard grot<strong>en</strong>deels cultureel bepaald. Er bestaat dan<br />
ook ge<strong>en</strong> automatische e<strong>en</strong>stemmigheid tuss<strong>en</strong> donor<strong>en</strong> <strong>en</strong> partners bij het concretiser<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> dergelijke begripp<strong>en</strong>. <strong>De</strong> visie op cultuur, religie <strong>en</strong> ontwikkeling is immers door<br />
eig<strong>en</strong> waard<strong>en</strong>patron<strong>en</strong> bepaald. Fricties ontstaan als bij de ontmoeting tuss<strong>en</strong> cultur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> religies (zoals bij ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking) niet wordt beseft dat de eig<strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> gewoont<strong>en</strong> niet <strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>d zijn <strong>en</strong> niet per se door ander<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gedeeld. Dit speelt des te meer wanneer ontwikkelingsrele<strong>van</strong>te waard<strong>en</strong> tot<br />
onbespreekbare dogma’s zijn verword<strong>en</strong>, waar<strong>van</strong> m<strong>en</strong> niet wil afwijk<strong>en</strong>.<br />
10 UNDP <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Report: Cultural Liberty in Today’s Diverse World, 2004.<br />
12
I.5 Afronding<br />
In navolging <strong>van</strong> vel<strong>en</strong> constateert ook de AIV dat mondialisering paradoxaal g<strong>en</strong>oeg, in<br />
plaats <strong>van</strong> e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heidscultuur te creër<strong>en</strong>, het belang <strong>van</strong> de te onderscheid<strong>en</strong> cultur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> religies heeft vergroot. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> juist langs lijn<strong>en</strong> <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> religie te<br />
reager<strong>en</strong> op mondialisering. Ofwel om zich te <strong>en</strong>gager<strong>en</strong> met de ontwikkeling<strong>en</strong>, of als<br />
manier om de kracht<strong>en</strong> <strong>van</strong> mondialisering te ijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> lokaal kleur te gev<strong>en</strong>, ofwel om<br />
die kracht<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> te sluit<strong>en</strong>. Daarbij komt nog dat mondialisering <strong>van</strong> de communicatietechniek<strong>en</strong><br />
het makkelijker maakt om de eig<strong>en</strong> culturele <strong>en</strong> religieuze id<strong>en</strong>titeit uit te<br />
drag<strong>en</strong>, bijvoorbeeld via de internationale media of transnationale netwerk<strong>en</strong>. Meer<br />
aandacht voor verschill<strong>en</strong> in culturele <strong>en</strong> religieuze oriëntaties is in deze tijd dus noodzakelijk.<br />
Het is echter de vraag hoe deze elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het beleid e<strong>en</strong> plaats krijg<strong>en</strong>.<br />
13
II Wring<strong>en</strong>de Waard<strong>en</strong><br />
Ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties zijn, zoals gezegd, nooit waardevrij. Zij spel<strong>en</strong> zich niet in e<strong>en</strong><br />
vacuüm af, maar binn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong> met zekere culturele oriëntaties, belang<strong>en</strong>teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> machtsverhouding<strong>en</strong>. Maar wat gebeurt er als culturele oriëntaties <strong>van</strong><br />
de sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>de partners onderling verschill<strong>en</strong>? Wat betek<strong>en</strong>t het als e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong><br />
de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> praktijk als schadelijk ervaart voor het ontwikkelingsproces, terwijl<br />
e<strong>en</strong> ander deel stelt dat het hier de traditie betreft, de gewoonte, de cultuur, de religie?<br />
Alvor<strong>en</strong>s op deze vrag<strong>en</strong> in te gaan, zull<strong>en</strong> in dit hoofdstuk eerst <strong>en</strong>kele hoekst<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
nader word<strong>en</strong> onderzocht die t<strong>en</strong> grondslag ligg<strong>en</strong> aan het huidige op armoedebestrijding<br />
gerichte ontwikkelingsbeleid, zoals de internationaal erk<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>, de<br />
Mill<strong>en</strong>nium <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Goals <strong>en</strong> de daarin verwoorde doelstelling<strong>en</strong>, zoals armoedebestrijding.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s zal word<strong>en</strong> onderzocht onder welke omstandighed<strong>en</strong> belang<strong>en</strong><br />
of waard<strong>en</strong> conflicter<strong>en</strong>, <strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot culturele of religieuze belemmering<strong>en</strong> voor het<br />
ontwikkelingsproces.<br />
II.1 M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />
Hoewel de notie <strong>van</strong> universaliteit <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> op het eerste gezicht op gespann<strong>en</strong><br />
voet lijkt te staan met culturele differ<strong>en</strong>tiatie, bestaat er e<strong>en</strong> internationaal groei<strong>en</strong>de<br />
cons<strong>en</strong>sus dat juist de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> de beste kans<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> om met die differ<strong>en</strong>tiatie<br />
om te gaan <strong>en</strong> die te waarborg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>norm<strong>en</strong> zijn terug te<br />
vind<strong>en</strong> in internationale docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zoals de Universele Verklaring <strong>van</strong> de Recht<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de M<strong>en</strong>s, het <strong>Internationale</strong> Verdrag inzake Burger- <strong>en</strong> Politieke Recht<strong>en</strong> (IVBPR) <strong>en</strong> het<br />
<strong>Internationale</strong> Verdrag inzake de Economische, Sociale <strong>en</strong> Culturele Recht<strong>en</strong> (IVESCR),<br />
alsook in e<strong>en</strong> reeks <strong>van</strong> andere internationale <strong>en</strong> regionale verdrag<strong>en</strong>. <strong>De</strong> universaliteit<br />
<strong>van</strong> <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de categorieën <strong>van</strong> recht<strong>en</strong> is in 1993 op<br />
de confer<strong>en</strong>tie in W<strong>en</strong><strong>en</strong> door vrijwel alle land<strong>en</strong> bevestigd. 11 M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> zijn ook<br />
e<strong>en</strong> steeds grotere rol gaan spel<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking, zowel in het<br />
Nederlandse beleid als op mondiaal niveau. 12 Daarbij is tev<strong>en</strong>s de zog<strong>en</strong>aamde derde<br />
g<strong>en</strong>eratie m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> (de collectieve recht<strong>en</strong>) <strong>van</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d belang. Het gaat<br />
daarbij om zak<strong>en</strong> als het recht op zelfbeschikking <strong>en</strong> het recht op ontwikkeling. Onder<br />
de noemer <strong>van</strong> de collectieve recht<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aan bepaalde collectiviteit<strong>en</strong> (bijvoorbeeld<br />
inheemse volker<strong>en</strong>) bepaalde recht<strong>en</strong> verle<strong>en</strong>d die hun basis mede vind<strong>en</strong> in hun culturele<br />
<strong>en</strong> religieuze id<strong>en</strong>titeit.<br />
Tegelijkertijd is er sinds de opkomst <strong>van</strong> het m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>discours discussie geweest<br />
over de universaliteit <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>. <strong>De</strong> behoefte aan m<strong>en</strong>selijke waardigheid<br />
komt daarin tot uiting, <strong>en</strong> is de basis voor e<strong>en</strong> evaluatie <strong>van</strong> cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>van</strong> de wijze<br />
waarop teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> die cultur<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> overbrugd. Het privileger<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> als universele waard<strong>en</strong>, die uitgaan bov<strong>en</strong> de lokale waard<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving, ontmoet ook de nodige kritiek. <strong>De</strong> discussie gaat daarbij niet<br />
11 Slotdocum<strong>en</strong>t <strong>en</strong> Actieprogramma <strong>van</strong> de Wereldconfer<strong>en</strong>tie M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>, W<strong>en</strong><strong>en</strong>, 1993.<br />
12 Ministerie <strong>van</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>: Aan Elkaar Verplicht. Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking op weg naar 2015,<br />
<strong>De</strong>n Haag, 2003. Zie ook AIV-advies nr. 30: E<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>b<strong>en</strong>adering <strong>van</strong> ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking,<br />
<strong>De</strong>n Haag, april 2003.<br />
14
alle<strong>en</strong> over de universaliteit <strong>van</strong> de standaard<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> gehanteerd, maar is ook<br />
e<strong>en</strong> kwestie <strong>van</strong> de (internationale) taal waarin over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> wordt gecommuniceerd<br />
<strong>en</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijke ervaring<strong>en</strong>. Daarom is de dialoog over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
ess<strong>en</strong>tieel belang, al is het maar om vast te stell<strong>en</strong> welke waard<strong>en</strong> daadwerkelijk<br />
gedeeld word<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar m<strong>en</strong> op kruis<strong>en</strong>de koers<strong>en</strong> ligt. <strong>De</strong>ze dialoog moet voorafgaand<br />
aan ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties word<strong>en</strong> aangegaan. Vervolg<strong>en</strong>s kan bepaald word<strong>en</strong><br />
of <strong>en</strong> in hoeverre verschil <strong>van</strong> inzicht di<strong>en</strong>t te leid<strong>en</strong> tot andere keuzes, andere<br />
acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of wellicht andere partners, dan wel – in het uiterste geval – tot het afzi<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> sam<strong>en</strong>werking.<br />
Het mer<strong>en</strong>deel <strong>van</strong> de land<strong>en</strong> waarmee Nederland e<strong>en</strong> ontwikkelingsrelatie heeft,<br />
garandeert burgers fundam<strong>en</strong>tele recht<strong>en</strong>, in ieder geval op papier. Tegelijkertijd word<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> in de desbetreff<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> vaak niet gerespecteerd <strong>en</strong> door<br />
bepaalde groepering<strong>en</strong> afgeschilderd als ‘westers’. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is de wijze waarop veel<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>norm<strong>en</strong> zijn geformuleerd vaak het resultaat <strong>van</strong> e<strong>en</strong> politiek compromis,<br />
<strong>en</strong> zijn ze nogal e<strong>en</strong>s in algem<strong>en</strong>e term<strong>en</strong> geformuleerd <strong>en</strong> soms voor verschill<strong>en</strong>de<br />
uitleg vatbaar. Zoals bijvoorbeeld de totstandkoming <strong>van</strong> de Universele Verklaring<br />
laat zi<strong>en</strong>, zijn m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uiting <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> moet<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> ook<br />
altijd binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> specifieke context word<strong>en</strong> toegepast. Over de universele geldigheid<br />
<strong>van</strong> de kern <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> zijn de land<strong>en</strong> het over het algeme<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s, al<br />
wil dat niet zegg<strong>en</strong> dat het debat is verstomd. In verband met dit vraagstuk zou de AIV<br />
nog e<strong>en</strong>s will<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> op zijn advies uit 1998, waarin e<strong>en</strong> onderscheid is gemaakt<br />
tuss<strong>en</strong> universaliteit <strong>en</strong> uniformiteit <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>. Universaliteit wordt daarin uitgelegd<br />
als de mondiale gelding <strong>van</strong> de norm<strong>en</strong> als zodanig, <strong>en</strong> (niet-)uniformiteit staat<br />
voor de verschill<strong>en</strong>de wijz<strong>en</strong> waarop stat<strong>en</strong> deze norm<strong>en</strong> in de praktijk <strong>van</strong> alledag toepass<strong>en</strong><br />
(margins of appreciation, beleidsvrijheid). 13<br />
Het debat over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> zou dus binn<strong>en</strong> ontwikkelingsrelaties moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
aangegaan. Dat e<strong>en</strong> dergelijke strategie succesvol kan zijn blijkt uit het project ‘Rights<br />
at Home’. Dit project bekijkt de islamitische wett<strong>en</strong>, de Sharia, <strong>van</strong>uit de praktijk. Door<br />
het voer<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dialoog over thema’s zoals islamitische waard<strong>en</strong>, sociale rechtvaardigheid<br />
<strong>en</strong> familierecht wordt getracht de overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> internationale m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>verdrag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> islamitische wetgeving te vind<strong>en</strong>. In Jem<strong>en</strong>, Tanzania <strong>en</strong> Zuidoost-<br />
Azië zijn burgers, imams <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>activist<strong>en</strong> de dialoog aangegaan, waardoor<br />
het inzicht groeide dat islamitische waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> internationaal erk<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />
beter te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> zijn dan aan<strong>van</strong>kelijk werd gedacht. Op deze manier kunn<strong>en</strong> de op<br />
nationaal niveau aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> internationale m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>verdrag<strong>en</strong> op lokaal niveau<br />
effectiever word<strong>en</strong> geïmplem<strong>en</strong>teerd. Succesvolle ontwikkelingsproject<strong>en</strong> in dit kader<br />
zijn vaak ook project<strong>en</strong> met het oog op ‘legal literacy’, die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bewust mak<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de recht<strong>en</strong> die zij hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> de wijz<strong>en</strong> om deze te mobiliser<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze ‘upstream rights’<br />
(welke recht<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zelf bij aan hun m<strong>en</strong>selijke waardigheid <strong>en</strong><br />
zijn daarom het verdedig<strong>en</strong> waard) zijn zeer belangrijk in ontwikkelingsrelaties. Zeker zo<br />
belangrijk als de ‘downstream rights’ die <strong>van</strong> bov<strong>en</strong> af word<strong>en</strong> uitgevaardigd, maar die<br />
soms voor de lokale situatie niet specifiek g<strong>en</strong>oeg zijn.<br />
13 AIV-advies nr. 4: Universaliteit <strong>van</strong> de Recht<strong>en</strong> <strong>van</strong> de M<strong>en</strong>s, juni 1998, pp. 15-19.<br />
15
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> dagelijkse praktijk<br />
Nederland geeft in het kader <strong>van</strong> de bestrijding <strong>van</strong> AIDS steun aan CARAM<br />
(Coordination of Action Research on AIDS and Migration), e<strong>en</strong> netwerk <strong>van</strong> organisaties<br />
die zich bezighoud<strong>en</strong> met de gezondheid <strong>van</strong> migrant<strong>en</strong> <strong>van</strong>uit e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>perspectief.<br />
<strong>De</strong> aanpak <strong>van</strong> CARAM wordt door UNAIDS (de VN-organisatie<br />
op dit terrein) zeer gewaardeerd, omdat activiteit<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong> op<br />
verschill<strong>en</strong>de niveaus. Er word<strong>en</strong> bijvoorbeeld onder migrant<strong>en</strong>populaties bewustwordingscampagnes<br />
gehoud<strong>en</strong>, <strong>en</strong> op regionaal <strong>en</strong> nationaal niveau wordt<br />
geijverd dat het recht op toegang tot gezondheidszorg in bilaterale verdrag<strong>en</strong><br />
wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> andere activiteit is e<strong>en</strong> jaarlijkse publicatie <strong>van</strong> de ‘State<br />
of Health of Migrants’, waar<strong>van</strong> het eerste rapport in 2006 zal verschijn<strong>en</strong>. Daarin<br />
wordt geprobeerd internationale m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>afsprak<strong>en</strong> in relatie te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
met de dagelijkse realiteit <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. In de deelnem<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s<br />
verzameld over de ratificatie <strong>van</strong> internationale afsprak<strong>en</strong> over migratie, toegang<br />
tot gezondheidszorg <strong>en</strong> hoe dat in de nationale wetgeving is vormgegev<strong>en</strong>.<br />
Met deze gegev<strong>en</strong>s in hand<strong>en</strong> wordt gekek<strong>en</strong> naar de proceskant: wat maakt het<br />
moeilijk deze wetgeving <strong>en</strong> het bijbehor<strong>en</strong>d beleid te implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>? Wat zijn<br />
faciliter<strong>en</strong>de <strong>en</strong> belemmer<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de culturele confrontaties tuss<strong>en</strong><br />
migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> het ont<strong>van</strong>g<strong>en</strong>de land? <strong>De</strong>ze vrag<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> aan de orde in interviews<br />
met sleutelfigur<strong>en</strong>, maar ook word<strong>en</strong> er groepsdiscussies met migrant<strong>en</strong><br />
gehoud<strong>en</strong> waarin aan de orde komt wat zij zelf te vertell<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over hun toegang<br />
tot gezondheidszorg, wat ze merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> het beleid <strong>en</strong> over het verhoogde<br />
risico dat ze hebb<strong>en</strong> door hun migrant<strong>en</strong>status. Op die manier wordt geprobeerd<br />
om <strong>van</strong>uit verschill<strong>en</strong>de niveaus tot e<strong>en</strong> analyse te kom<strong>en</strong> waarin zowel de internationale<br />
afsprak<strong>en</strong> als de weerbarstige praktijk hun plaats hebb<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> AIV adviseert om bij interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsdialog<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> aan te hak<strong>en</strong> bij de Universele<br />
Verklaring <strong>van</strong> de Recht<strong>en</strong> <strong>van</strong> de M<strong>en</strong>s, maar ook bij interpretaties <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijke<br />
waardigheid <strong>van</strong> het land zelf (universaliteit is immers niet per se uniformiteit), bij aldaar<br />
geratificeerde verdrag<strong>en</strong>, het werk <strong>van</strong> lokale m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>-ngo’s <strong>en</strong> jurist<strong>en</strong>. Steun verdi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
met name project<strong>en</strong> gericht op de bewustwording <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
hun recht<strong>en</strong> (de ‘upstream rights’) <strong>en</strong> de wijze waarop zij deze kunn<strong>en</strong> mobiliser<strong>en</strong>.<br />
II.2 Mill<strong>en</strong>nium <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Goals<br />
In september 2000 werd tijd<strong>en</strong>s de UN Mill<strong>en</strong>nium Summit door 189 land<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verklaring<br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> waarin het voornem<strong>en</strong> was vastgelegd om de meest schrijn<strong>en</strong>de<br />
vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> armoede terug te dring<strong>en</strong>. Het daadwerkelijk voor iedere<strong>en</strong> realiser<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de m<strong>en</strong>selijke waardigheid kreeg daarmee e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme impuls. Niet alle<strong>en</strong> werd de<br />
urg<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> het nem<strong>en</strong> <strong>van</strong> concrete maatregel<strong>en</strong> tot op het hoogste politieke niveau<br />
bevestigd, maar de gerichte uitvoering <strong>van</strong> de daarvoor noodzakelijke stapp<strong>en</strong> werd <strong>van</strong><br />
duidelijke ijkpunt<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>. <strong>De</strong> voortgang kon daarmee zowel op mondiaal niveau als<br />
op het niveau <strong>van</strong> de afzonderlijke ontwikkelingsland<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevolgd. Ofschoon de<br />
sociale <strong>en</strong> economische m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Mill<strong>en</strong>ium <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Goals niet op<br />
één lijn gesteld kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, kan de realisering <strong>van</strong> de MDG’s wel degelijk e<strong>en</strong><br />
belangrijke bijdrage lever<strong>en</strong> aan de volledige realisatie <strong>van</strong> deze recht<strong>en</strong>. In januari<br />
2005 versche<strong>en</strong> het rapport <strong>van</strong> het Mill<strong>en</strong>nium Project, waarin de stand <strong>van</strong> zak<strong>en</strong><br />
16
wordt opgemaakt <strong>van</strong> de realisering <strong>van</strong> de MDG’s. 14 Het rapport concludeert dat het<br />
nog altijd mogelijk is de voor 2015 geformuleerde doel<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>, maar dat dan<br />
wel majeure inspanning<strong>en</strong> nodig zijn zowel aan de kant <strong>van</strong> de ontwikkelingsland<strong>en</strong> als<br />
aan de kant <strong>van</strong> de donor<strong>en</strong>. Concrete stapp<strong>en</strong> voor de uitvoering word<strong>en</strong> in het rapport<br />
g<strong>en</strong>oemd. <strong>De</strong> AIV heeft in e<strong>en</strong> afzonderlijk briefadvies aandacht aan het Sachsrapport<br />
besteed. 15<br />
<strong>De</strong> AIV beschouwt de MDG’s als belangrijke stimulans<strong>en</strong> voor de duurzame terugdringing<br />
<strong>van</strong> armoede. Ze zull<strong>en</strong> echter niet alle<strong>en</strong> <strong>van</strong>uit e<strong>en</strong> mondiaal perspectief bekek<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, omdat ze voorbijgaan aan de grote verschill<strong>en</strong> die er bestaan tuss<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> land<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> het niveau <strong>van</strong> armoede <strong>en</strong> de vorm<strong>en</strong> waarin deze<br />
zich manifesteert. <strong>De</strong> MDG’s zull<strong>en</strong> juist hun uitwerking moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op het niveau<br />
<strong>van</strong> de afzonderlijke doelgroep<strong>en</strong>. MDG’s zijn nooit bedoeld geweest om de doel<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking te ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>; zij mak<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> onderdeel uit. 16<br />
<strong>De</strong> MDG’s hebb<strong>en</strong> in onderhavige context t<strong>en</strong>slotte e<strong>en</strong> duidelijk voordeel: door hun<br />
formulering in kwantitatieve doel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ze in principe geld<strong>en</strong> als grondslag voor<br />
interculturele sam<strong>en</strong>werking.<br />
II.3 Waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorwaard<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> belangrijke randvoorwaarde voor het behal<strong>en</strong> <strong>van</strong> ontwikkelingsdoelstelling<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de MDG’s is goed bestuur. <strong>De</strong> AIV geeft aan dit begrip e<strong>en</strong> ruime interpretatie. Het gaat<br />
niet alle<strong>en</strong> om het bestaan <strong>van</strong> democratische ‘checks and balances’ <strong>en</strong> het functioner<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> bestuur op basis <strong>van</strong> algeme<strong>en</strong> aanvaarde rechtsbeginsel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het respect voor<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>. Er moet ook ruimte zijn voor waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> die voortkom<strong>en</strong> uit de<br />
eig<strong>en</strong> culturele tradities <strong>en</strong> historische ontwikkeling<strong>en</strong>, uiteraard voor zover die niet strijdig<br />
zijn met algeme<strong>en</strong> aanvaarde rechtsbeginsel<strong>en</strong> <strong>en</strong> internationaal erk<strong>en</strong>de recht<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s. Goed bestuur wordt verder gek<strong>en</strong>merkt door participatie, waarborging <strong>van</strong><br />
eig<strong>en</strong>domsrecht<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorspelbaarheid <strong>van</strong> bestuur.<br />
Donor<strong>en</strong> will<strong>en</strong> voorts dat de uitvoering <strong>van</strong> ontwikkelingsprogramma’s gek<strong>en</strong>merkt<br />
wordt door transparantie, doelgerichtheid, effectiviteit <strong>en</strong> het aflegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> verantwoording<br />
(accountability). Duidelijk moge zijn dat de culturele id<strong>en</strong>titeit of eig<strong>en</strong>heid niet<br />
wordt geschond<strong>en</strong> wanneer deze norm<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> interculturele relatie tuss<strong>en</strong> partners<br />
e<strong>en</strong> plek krijg<strong>en</strong>, mits dit gebeurt in e<strong>en</strong> dialoog tuss<strong>en</strong> de partners, waarbij ieder zich<br />
bewust is <strong>van</strong> de eig<strong>en</strong> culturele bagage. Het moet duidelijk zijn <strong>van</strong> welke waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> de donor uitgaat; waarom hieraan belang wordt gehecht, welke belang<strong>en</strong> in het<br />
geding zijn <strong>en</strong> welke gevolg<strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tatie er<strong>van</strong> voor de betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> heeft.<br />
14 J.D Sachs: Investing in <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t. A practical Plan to Achieve the Mill<strong>en</strong>nium <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Goals,<br />
New York, 2005.<br />
15 AIV, briefadvies Reactie op het Sachs-rapport. Hoe hal<strong>en</strong> wij de Mill<strong>en</strong>nium Doel<strong>en</strong>? April 2005.<br />
16 Ministerie <strong>van</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>: Aan Elkaar Verplicht. Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking op weg naar 2015,<br />
<strong>De</strong>n Haag, 2003.<br />
17
Grond in Ghana, e<strong>en</strong> goudmijn voor chiefs?<br />
Grond in Ghana valt in twee categorieën uite<strong>en</strong>: staatsgrond <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schapsgrond.<br />
Tachtig tot neg<strong>en</strong>tig proc<strong>en</strong>t <strong>van</strong> alle onbebouwde grond in Ghana is<br />
geme<strong>en</strong>schapsgrond, <strong>en</strong> wordt beheerd door traditionele autoriteit<strong>en</strong>; stamhoofd<strong>en</strong>,<br />
familiehoofd<strong>en</strong> <strong>en</strong> in het noord<strong>en</strong> ‘t<strong>en</strong>damba’s’, de priesters <strong>van</strong> de grond.<br />
In de Ashanti Regio heet geme<strong>en</strong>schapsgrond ‘stoolgrond’ naar de hout<strong>en</strong> zetel<br />
<strong>van</strong> de chief die de ziel <strong>van</strong> de voorouders zou bevatt<strong>en</strong>. <strong>De</strong> grondwet erk<strong>en</strong>t de<br />
chiefs als beheerders <strong>van</strong> stoolgrond <strong>en</strong> stelt dat de chiefs daarbij het gewoonterecht<br />
moet<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> chief wordt volg<strong>en</strong>s het gewoonterecht verkoz<strong>en</strong>, de<br />
staat heeft ge<strong>en</strong> bevoegdheid zich daarin te m<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s Ashanti gewoonterecht<br />
bezitt<strong>en</strong> de led<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap gezam<strong>en</strong>lijk het eig<strong>en</strong>domsrecht<br />
op stoolgrond. <strong>De</strong> chief di<strong>en</strong>t de grond dus in het algeme<strong>en</strong> belang te beher<strong>en</strong>.<br />
Zolang er nog grond vrij is, heeft ieder lid <strong>van</strong> de geme<strong>en</strong>schap het recht om<br />
daar gewass<strong>en</strong> te verbouw<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> gebouw neer te zett<strong>en</strong>. Dit levert hem of<br />
haar e<strong>en</strong> gebruiksrecht op de grond op, dat overerfbaar is <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> kan<br />
gaan door verlating, ontk<strong>en</strong>ning <strong>van</strong> de communale titel of met toestemming <strong>van</strong><br />
de persoon zelf.<br />
Door sterke bevolkingsgroei <strong>en</strong> urbanisatie is in gebied<strong>en</strong> rondom grote sted<strong>en</strong> in<br />
Ghana e<strong>en</strong> grote vraag naar bouwgrond ontstaan. Zo ook in de dorp<strong>en</strong> rondom<br />
Kumasi, de hoofdstad <strong>van</strong> de Ashanti Regio. In reactie hierop verpacht<strong>en</strong> chiefs<br />
in strijd met Ashanti gewoonterecht stoolgrond aan buit<strong>en</strong>staanders teg<strong>en</strong><br />
betaling, terwijl deze grond bedoeld is voor geme<strong>en</strong>schapsled<strong>en</strong> die daarop<br />
gewass<strong>en</strong> verbouw<strong>en</strong>. In de dorp<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong> zij daardoor dus hun landbouwgrond,<br />
<strong>en</strong> daarmee hun baan, voedsel <strong>en</strong> inkom<strong>en</strong>. Ook leidt deze omzetting <strong>van</strong><br />
landbouwgrond in bouwgrond tot hogere voedselprijz<strong>en</strong> in de dorp<strong>en</strong>. Hoewel<br />
sommige chiefs de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> voor ontwikkeling <strong>van</strong> het dorp, zi<strong>en</strong><br />
de meeste geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> boer<strong>en</strong> niets of zeer weinig <strong>van</strong> het geld terug.<br />
Hoewel er veel weerstand is <strong>van</strong> geme<strong>en</strong>schapsled<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> deze acties <strong>van</strong> de<br />
chief, is die zeld<strong>en</strong> succesvol. Dat kan grot<strong>en</strong>deels word<strong>en</strong> verklaard <strong>van</strong>uit de<br />
erosie <strong>van</strong> traditionele structur<strong>en</strong> voor controle <strong>en</strong> verantwoording, zoals bijvoorbeeld<br />
dat chiefs alle<strong>en</strong> beslissing<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> met instemming <strong>van</strong> hun raad<br />
<strong>van</strong> oudst<strong>en</strong> <strong>en</strong> de mogelijkheid om corrupte chiefs af te zett<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze traditionele<br />
‘checks and balances’ verlor<strong>en</strong> al veel <strong>van</strong> hun kracht in de koloniale tijd, to<strong>en</strong><br />
de Britt<strong>en</strong> zich het laatste woord toe-eig<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bij installaties <strong>en</strong> afzetting<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
chiefs. Echter, deze koloniale bestuurders zorgd<strong>en</strong> er tegelijkertijd wel voor dat de<br />
chiefs hun macht niet misbruikt<strong>en</strong> om zich de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> <strong>van</strong> communale grond<br />
te eig<strong>en</strong><strong>en</strong>. Zij voerd<strong>en</strong> dus <strong>en</strong>ige statelijke controle in op het bestuur <strong>van</strong> de<br />
chiefs ter ver<strong>van</strong>ging <strong>van</strong> de traditionele controles.<br />
<strong>De</strong> huidige regering doet dit in het geheel niet. Zij draagt promin<strong>en</strong>t het standpunt<br />
uit dat de staat ge<strong>en</strong> invloed heeft op het bestuur <strong>van</strong> de stoolgrond, omdat<br />
dat het domein is <strong>van</strong> de chiefs. En dat hun inm<strong>en</strong>ging bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> onnodig is,<br />
aangezi<strong>en</strong> er allerlei lokale structur<strong>en</strong> zijn om de rechtmatigheid <strong>van</strong> lokaal<br />
grondbestuur te bewak<strong>en</strong>. Ondanks alle geluid<strong>en</strong> dat deze structur<strong>en</strong> niet meer<br />
werk<strong>en</strong>, verschuilt de staat zich erachter. Zo hoeft de staat de strijd niet aan te<br />
gaan met de nog altijd machtige chiefs. <strong>De</strong> kleine boer valt zo in het gat tuss<strong>en</strong><br />
onbereikbare overheid <strong>en</strong> begerige chiefs. 17<br />
17 Met dank aan mr. J. Ubink, RU, Leid<strong>en</strong>.<br />
18
II.4 Waar wringt het?<br />
Op basis <strong>van</strong> de omschrijving<strong>en</strong> <strong>van</strong> cultuur, religie <strong>en</strong> ontwikkeling uit het eerste hoofdstuk<br />
is duidelijk dat het niet e<strong>en</strong>voudig is om e<strong>en</strong> lijst <strong>van</strong> culturele of religieuze factor<strong>en</strong><br />
te ontwikkel<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidige invloed hebb<strong>en</strong> op ontwikkeling. Daar komt nog bij<br />
dat wat op het <strong>en</strong>e mom<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> ongunstig effect lijkt te zijn in e<strong>en</strong> later stadium juist in<br />
e<strong>en</strong> heel ander licht kan kom<strong>en</strong> te staan. Het is zelfs soms moeilijk te ontwarr<strong>en</strong> wi<strong>en</strong>s<br />
belang op welk mom<strong>en</strong>t door e<strong>en</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>tie wordt geschaad of wordt<br />
gedi<strong>en</strong>d.<br />
<strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de voorbeeld<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan dat belangrijke elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> ontwikkeling soms<br />
op gespann<strong>en</strong> voet kunn<strong>en</strong> staan met lokale waard<strong>en</strong> of tradities die op zichzelf erk<strong>en</strong>ning<br />
verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘<strong>van</strong> waarde’ zijn.<br />
• <strong>De</strong> ext<strong>en</strong>ded family is in Afrika buit<strong>en</strong>gewoon belangrijk als <strong>van</strong>gnet <strong>en</strong> als kader voor<br />
de uitwisseling <strong>van</strong> zorg <strong>en</strong> steun, vooral in land<strong>en</strong> waar <strong>van</strong> staatswege niet of nauwelijks<br />
in sociale zekerheid wordt voorzi<strong>en</strong>. Tegelijkertijd kan deze verstikk<strong>en</strong>d uitwerk<strong>en</strong><br />
op de mogelijkhed<strong>en</strong> tot individuele ontplooiing die vaak geldt als aanjager<br />
<strong>van</strong> collectieve vooruitgang. Zich als individu onttrekk<strong>en</strong> aan dit famili<strong>en</strong>etwerk, betek<strong>en</strong>t<br />
e<strong>en</strong> breuk met de naaste omgeving, zo niet uitsluiting. Daarvoor wordt e<strong>en</strong><br />
hoge sociale prijs betaald.<br />
• Grond. Waar donor<strong>en</strong> het belang onderstrep<strong>en</strong> <strong>van</strong> door individuele recht<strong>en</strong><br />
beschermde <strong>en</strong>titlem<strong>en</strong>ts - eig<strong>en</strong>domsbewijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> grond <strong>en</strong> huiz<strong>en</strong> waarop bijvoorbeeld<br />
geldl<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> - zijn in sommige cultur<strong>en</strong> grond <strong>en</strong><br />
water communaal eig<strong>en</strong>dom. Het zich toe-eig<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> grond wordt gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
inbreuk op communale recht<strong>en</strong>. Over heel Afrika <strong>en</strong> del<strong>en</strong> <strong>van</strong> Zuidoost-Azië heeft bijvoorbeeld<br />
het privatiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> kadastrer<strong>en</strong> <strong>van</strong> communale grond onverwachte <strong>en</strong><br />
ongew<strong>en</strong>ste effect<strong>en</strong> gehad, zoals verlies <strong>van</strong> recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitsluiting <strong>van</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vreemdeling<strong>en</strong>.<br />
• Waterbeheer. <strong>De</strong> sawahs in Indonesië behor<strong>en</strong> tot de oudste system<strong>en</strong> <strong>van</strong> communaal<br />
waterbeheer, waar individu<strong>en</strong> zich niet aan kond<strong>en</strong> onttrekk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> religieuze<br />
kal<strong>en</strong>der in Bali geeft bijvoorbeeld precies aan wanneer offerfeest<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> telk<strong>en</strong>s andere watersluisjes moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geop<strong>en</strong>d. Op deze manier<br />
wordt, zonder dat de Balinez<strong>en</strong> zich er bewust mee bezighoud<strong>en</strong>, ervoor gezorgd dat<br />
het water uit de berg<strong>en</strong> op eerlijke wijze over de rijstveld<strong>en</strong> wordt verdeeld. Het interv<strong>en</strong>iër<strong>en</strong><br />
in deze patron<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> waterstrom<strong>en</strong> door donor<strong>en</strong> kan<br />
leid<strong>en</strong> tot ernstige onderlinge conflict<strong>en</strong>.<br />
• Geld. Er zijn cultur<strong>en</strong> waar geld ge<strong>en</strong> doel op zichzelf is, maar meer e<strong>en</strong> middel dat<br />
het verkeer tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> faciliteert; waar ruilsystem<strong>en</strong> <strong>en</strong> invester<strong>en</strong> in het sociale<br />
netwerk meer maatschappelijk r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t oplever<strong>en</strong>. Voor Dalits in India, bijvoorbeeld,<br />
is geld in hoofdzaak nodig in hun contact<strong>en</strong> met de buit<strong>en</strong>wereld. In hun<br />
onderlinge verhouding<strong>en</strong> ligt e<strong>en</strong> veel sterker acc<strong>en</strong>t op sociaal kapitaal. In Zuid-Afrika<br />
werd<strong>en</strong> inkom<strong>en</strong>sg<strong>en</strong>erer<strong>en</strong>de activiteit<strong>en</strong> voor vrouw<strong>en</strong> opgestart ter verbetering <strong>van</strong><br />
de voedselzekerheid <strong>van</strong> de rurale huishoud<strong>en</strong>s in het gebied. Het bleek echter dat<br />
de vrouw<strong>en</strong> in plaats <strong>van</strong> de gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te verkop<strong>en</strong> deze gericht uitdeeld<strong>en</strong> aan familie<br />
<strong>en</strong> k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>. Zo investeerd<strong>en</strong> ze in hun sociale netwerk, zodat ze daar in tijd<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> voedselschaarste e<strong>en</strong> beroep op zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Vanuit het perspectief<br />
<strong>van</strong> de vrouw<strong>en</strong> was dit e<strong>en</strong> volstrekt rationele actie, maar de beoogde verhoging<br />
<strong>van</strong> het huishoudinkom<strong>en</strong> werd niet gerealiseerd.<br />
• Leeftijd. In tal <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> is leeftijd e<strong>en</strong> doorslaggev<strong>en</strong>de factor voor<br />
gezag; e<strong>en</strong> factor die meer <strong>van</strong> belang is dan k<strong>en</strong>nis. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is k<strong>en</strong>nis ge<strong>en</strong><br />
publiek goed. Bepaalde k<strong>en</strong>nis is voorbehoud<strong>en</strong> aan de oudste g<strong>en</strong>eratie, bijvoorbeeld<br />
over de vestigingsgeschied<strong>en</strong>is <strong>van</strong> dorp<strong>en</strong>, rituele k<strong>en</strong>nis of medicinale<br />
19
praktijk<strong>en</strong>. Jongere mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in zo’n geval niet de maatschappelijke<br />
positie om deze k<strong>en</strong>nis te verwerv<strong>en</strong> of te gebruik<strong>en</strong>. Dit geeft problem<strong>en</strong> op<br />
het mom<strong>en</strong>t dat jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> elders moderne k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong> verworv<strong>en</strong>. Terug in<br />
eig<strong>en</strong> land krijg<strong>en</strong> zij soms niet de s<strong>en</strong>iorfunctie waartoe hun opleiding di<strong>en</strong>de,<br />
omdat hun superieur<strong>en</strong> - die niet die opleiding hebb<strong>en</strong> gevolgd - dan hun bestuurlijke<br />
(<strong>en</strong> persoonlijke) status als s<strong>en</strong>ior zou verliez<strong>en</strong>.<br />
• G<strong>en</strong>der. Project<strong>en</strong> in Afrika voor commercialisering <strong>van</strong> de landbouw war<strong>en</strong> succesvol<br />
in die zin dat het geldinkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> fors verbeterde. Het verdi<strong>en</strong>de geld<br />
kwam ter beschikking <strong>van</strong> de man. Het welzijn <strong>en</strong> de gezondheidstoestand <strong>van</strong> de<br />
vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> in de gezinn<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> daarna niet vooruit <strong>en</strong> verslechterd<strong>en</strong><br />
zelfs. Binn<strong>en</strong> de rolverdeling tuss<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> in het gezin was het namelijk<br />
gebruikelijk dat vrouw<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid hadd<strong>en</strong> voor de voorzi<strong>en</strong>ing in<br />
de eerste lev<strong>en</strong>sbehoeft<strong>en</strong> <strong>van</strong> het gezin, <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> het verdi<strong>en</strong>de geld vrijelijk kond<strong>en</strong><br />
uitgev<strong>en</strong>. Dat laatste geschiedde niet steeds in het gezinsbelang, terwijl intuss<strong>en</strong><br />
toch de productie in de eig<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>tetuin was verminderd, omdat er meer tijd<br />
<strong>en</strong> werk in de commerciële productie ging zitt<strong>en</strong>. G<strong>en</strong>deranalyses zijn daarom bijzonder<br />
belangrijk bij ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties. Vanuit het perspectief <strong>van</strong> economische<br />
ontwikkeling is het gebruik <strong>van</strong> goedkope arbeidskracht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> voordeel, maar als<br />
dat leidt tot best<strong>en</strong>diging <strong>van</strong> de onderschikte positie <strong>van</strong> vrouw<strong>en</strong>, is dat <strong>van</strong>uit ontwikkelingsperspectief<br />
ge<strong>en</strong> positief resultaat.<br />
• Family planning. In elke maatschappij zijn de positie <strong>van</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> de regulering<br />
<strong>van</strong> de vruchtbaarheid s<strong>en</strong>sitieve zak<strong>en</strong> die rak<strong>en</strong> aan fundam<strong>en</strong>tele waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> tradities.<br />
Tegelijkertijd hebb<strong>en</strong> geboorte <strong>en</strong> vruchtbaarheid economische gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
politieke betek<strong>en</strong>is. <strong>De</strong> naoorlogse periode k<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> hoge mondiale bevolkingsgroei,<br />
vooral veroorzaakt door de explosieve bevolkingsgroei in arme land<strong>en</strong>, waardoor<br />
het terugdring<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bevolkingsgroei op de internationale bevolkingsconfer<strong>en</strong>ties<br />
in 1974 <strong>en</strong> 1984 topprioriteit kreeg. Op de wereldbevolkingsconfer<strong>en</strong>tie<br />
(ICPD) in 1994 in Caïro maakte de nadruk op afremming <strong>van</strong> bevolkingsgroei plaats<br />
voor e<strong>en</strong> nieuw paradigma. Hierin hebb<strong>en</strong> de seksuele <strong>en</strong> reproductieve recht<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gezondheid <strong>van</strong> individu<strong>en</strong> e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale plaats. Voor de uitvoering <strong>van</strong> de Caïro-ag<strong>en</strong>da<br />
betek<strong>en</strong>t dit in feite e<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>ning <strong>van</strong> de reproductieve <strong>en</strong> seksuele recht<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
vrouw<strong>en</strong>, ongeacht hun leeftijd of huwelijkse staat. Op het eerste gezicht zou m<strong>en</strong><br />
zegg<strong>en</strong> dat in land<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> dominante religie, met e<strong>en</strong> sterk pro-natalistische<br />
inslag, of e<strong>en</strong> problematische staat <strong>van</strong> di<strong>en</strong>st wat betreft vrouw<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>, de Caïroag<strong>en</strong>da<br />
moeilijk te implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> is. <strong>De</strong> cijfers steun<strong>en</strong> dit echter niet, zoals te zi<strong>en</strong><br />
in onderstaande tabel. Uit e<strong>en</strong> vergelijking tuss<strong>en</strong> islamitische land<strong>en</strong> blijkt de<br />
vruchtbaarheid het laagst <strong>en</strong> het gebruik <strong>van</strong> moderne contraceptie het hoogst in<br />
het grootste islamitische land ter wereld, Indonesië, <strong>en</strong> in de Islamitische Republiek<br />
Iran. 18<br />
18 Het totale vruchtbaarheidscijfer (TFR) geeft het gemiddeld aantal kinder<strong>en</strong> aan dat e<strong>en</strong> vrouw aan het eind<br />
<strong>van</strong> haar reproductieve periode zou hebb<strong>en</strong> als ze op elke leeftijd het gemiddeld aantal kinder<strong>en</strong> zou hebb<strong>en</strong><br />
behor<strong>en</strong>de bij die leeftijd(sgroep) volg<strong>en</strong>s de in het betreff<strong>en</strong>de jaar geld<strong>en</strong>de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers.<br />
Bron: UNFPA: State of World Population 2004, New York, 2004, pp. 102-109.<br />
20
Land<br />
Islamitische Republiek Iran<br />
Indonesië<br />
Turkije<br />
Marokko<br />
Egypte<br />
Bangladesh<br />
Saudi Arabië<br />
Pakistan<br />
Nigeria<br />
Afghanistan<br />
II.5 Waar werkt het?<br />
Totaal vruchtbaarheidscijfer<br />
2.33<br />
2.35<br />
2.43<br />
2.75<br />
3.29<br />
3.46<br />
4.53<br />
5.08<br />
5.42<br />
6.80<br />
In alle cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> religies kunn<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gezocht <strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> die negatief<br />
uitwerk<strong>en</strong> voor grote groep<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d voorbeeld is vrouw<strong>en</strong>besnijd<strong>en</strong>is:<br />
e<strong>en</strong> culturele gewoonte uit Afrikaanse land<strong>en</strong>, die religieus wordt vertaald als e<strong>en</strong> vereiste<br />
voor de fatso<strong>en</strong>lijke islamitische vrouw. In werkelijkheid wordt in de Koran niet<br />
over de besnijd<strong>en</strong>is <strong>van</strong> vrouw<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong>. Het gebruik heeft veeleer te mak<strong>en</strong> met<br />
het beknott<strong>en</strong> <strong>van</strong> de seksuele macht <strong>van</strong> vrouw<strong>en</strong>. Andere voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> legitimatie<br />
<strong>van</strong> machtsongelijkheid in culturele of religieuze term<strong>en</strong> zijn terug te vind<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> verbod<br />
op condoomgebruik, eerwraak, homofobie, of achterstelling <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
andere huidskleur of <strong>van</strong> e<strong>en</strong> lagere kaste.<br />
Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zijn er ook culturele <strong>en</strong> religieuze initiatiev<strong>en</strong> die het teg<strong>en</strong>deel beog<strong>en</strong>. <strong>Religie</strong><br />
kan immers ook e<strong>en</strong> belangrijke motor <strong>van</strong> verandering zijn, emancipatorische <strong>en</strong> revitaliser<strong>en</strong>de<br />
vermog<strong>en</strong>s opwekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> – ev<strong>en</strong>als cultuur – het zelfbewustzijn <strong>en</strong> de id<strong>en</strong>titeitsvorming<br />
<strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>. In de partnerland<strong>en</strong> is deze functie <strong>van</strong> religie<br />
waarschijnlijk promin<strong>en</strong>ter dan in de donorland<strong>en</strong>. In Nederland bijvoorbeeld zijn religie <strong>en</strong><br />
geloofsbeleving grot<strong>en</strong>deels e<strong>en</strong> privé-zaak geword<strong>en</strong>. In ontwikkelingsland<strong>en</strong> is religie <strong>en</strong><br />
(op<strong>en</strong>bare) beleving er<strong>van</strong> e<strong>en</strong> onvervreemdbaar deel <strong>van</strong> het sociaal-culturele lev<strong>en</strong>. In<br />
veranderingsprocess<strong>en</strong> kan religie als zingev<strong>en</strong>d <strong>en</strong> normer<strong>en</strong>d elem<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> grote rol<br />
spel<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> rol die soms in e<strong>en</strong> ontwikkelingsrelatie <strong>van</strong> elem<strong>en</strong>taire betek<strong>en</strong>is is.<br />
Dit wordt geïllustreerd door het optred<strong>en</strong> <strong>van</strong> visionaire leiders zoals Martin Luther<br />
King, Ghandi, Nelson Mandela, Romero <strong>en</strong> de Dalai Lama. Hun rol bij het dekolonisatieproces,<br />
het deëscaler<strong>en</strong> <strong>van</strong> conflict<strong>en</strong>, het teg<strong>en</strong>gaan <strong>van</strong> rass<strong>en</strong>discriminatie <strong>en</strong> het<br />
bevorder<strong>en</strong> <strong>van</strong> vrede <strong>en</strong> ontwikkeling was <strong>en</strong> is nog steeds <strong>van</strong> doorslaggev<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>is.<br />
21<br />
% Preval<strong>en</strong>tie moderne<br />
contraceptie<br />
56<br />
55<br />
38<br />
42<br />
54<br />
43<br />
29<br />
20<br />
9<br />
4
<strong>Religie</strong>uze leiders <strong>en</strong> family planning in Iran<br />
Uit de tabel op de vorige pagina wordt reeds duidelijk dat <strong>van</strong> de Islam als godsdi<strong>en</strong>st<br />
niet gezegd kan word<strong>en</strong> dat deze anti-geboortebeperking of anti-vrouw<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />
is. Het succesvolle family planning programma in Iran moet geplaatst<br />
word<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> politiek-religieuze context. Onder het bewind <strong>van</strong> de laatste Shah<br />
werd in 1967 e<strong>en</strong> family planning programma opgezet dat zich onder meer richtte<br />
op het verbeter<strong>en</strong> <strong>van</strong> de positie <strong>van</strong> de vrouw. Oppositie teg<strong>en</strong> deze maatregel<strong>en</strong><br />
kwam <strong>van</strong> religieuze zijde. Na de val <strong>van</strong> de Shah <strong>en</strong> de instelling <strong>van</strong> de Islamitische<br />
republiek in 1979 werd<strong>en</strong> de maatregel<strong>en</strong> teruggedraaid. In 1986 trok<br />
de oorlog met Irak e<strong>en</strong> zware wissel op de economie, hetge<strong>en</strong> resulteerde in e<strong>en</strong><br />
beleidsomslag. In 1989 volgde de officiële lancering <strong>van</strong> het family planning programma.<br />
Er werd e<strong>en</strong> keuze gebod<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> groot aantal method<strong>en</strong>. <strong>De</strong> daling<br />
<strong>van</strong> de vruchtbaarheid verliep veel sneller dan de beleidsmakers hadd<strong>en</strong> verwacht<br />
<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> totaal vruchtbaarheidscijfer <strong>van</strong> 2.3 is Iran het land met de<br />
laagste vruchtbaarheid <strong>van</strong> alle Islamitische land<strong>en</strong>. Dit resultaat moet mede verklaard<br />
word<strong>en</strong> uit succesvol flanker<strong>en</strong>d beleid. Zo steeg in rurale gebied<strong>en</strong> de<br />
geletterdheid <strong>van</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>van</strong> 17 proc<strong>en</strong>t in 1976 tot 62 proc<strong>en</strong>t in 1996. E<strong>en</strong><br />
tweede factor is de brede eerstelijns gezondheidszorg waarin sinds 1993 e<strong>en</strong><br />
groot netwerk <strong>van</strong> vrouwelijke vrijwilligers actief is. <strong>De</strong> manier waarop family planning<br />
<strong>van</strong>af het begin werd ingepast in religieuze kaders, <strong>en</strong> de normatieve lijn<strong>en</strong><br />
in overleg werd<strong>en</strong> uitgezet door religieuze leiders, moet als e<strong>en</strong> minst<strong>en</strong>s zo<br />
belangrijke derde verklar<strong>en</strong>de factor voor het succes word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>. <strong>Religie</strong>uze<br />
leiders werd<strong>en</strong> op allerlei niveaus b<strong>en</strong>aderd om actief family planning te bevorder<strong>en</strong><br />
in het belang <strong>van</strong> het voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> ongew<strong>en</strong>ste zwangerschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
bescherming <strong>van</strong> de gezondheid <strong>van</strong> moeders <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>. <strong>De</strong> b<strong>en</strong>adering was<br />
eerder pragmatisch dan ideologisch <strong>en</strong> sloeg aan. <strong>De</strong> kern <strong>van</strong> het Islamitische<br />
Iraanse family planning programma is het verbind<strong>en</strong> <strong>van</strong> family planning met de<br />
religieus <strong>en</strong> cultureel gefundeerde gezinswaard<strong>en</strong>. 19<br />
<strong>Religie</strong>uze leiders <strong>en</strong> instituties kunn<strong>en</strong> zich ook opwerp<strong>en</strong> als voortrekkers <strong>van</strong> vrede<br />
<strong>en</strong> gerechtigheid. In Chili werd vrijwel direct na de staatsgreep <strong>van</strong> Pinochet door de<br />
katholieke kerkleiding e<strong>en</strong> instelling opgericht tot ondersteuning <strong>van</strong> de slachtoffers,<br />
voor het voer<strong>en</strong> <strong>van</strong> juridische acties teg<strong>en</strong> de onderdrukk<strong>en</strong>de wetgeving <strong>en</strong> het docum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> sch<strong>en</strong>ding<strong>en</strong> <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> opdat de internationale geme<strong>en</strong>schap<br />
daarover zou word<strong>en</strong> geïnformeerd <strong>en</strong> zo mogelijk maatregel<strong>en</strong> kon nem<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
‘Vicaria de Solidaridad’ heeft haar werk gedur<strong>en</strong>de de gehele periode <strong>van</strong> dictatuur kunn<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>, juist omdat de kerk als instituut daarvoor de noodzakelijke bescherming<br />
bleef bied<strong>en</strong>. Het mag ge<strong>en</strong> toeval het<strong>en</strong> dat de commissie die rec<strong>en</strong>t op verzoek <strong>van</strong><br />
de Chile<strong>en</strong>se regering rapporteerde over de om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>sch<strong>en</strong>ding<strong>en</strong>,<br />
onder leiding stond <strong>van</strong> de bisschop die indertijd (mede) leiding had gegev<strong>en</strong> aan<br />
de Vicaria.<br />
Ook de Waarheid- <strong>en</strong> Verzo<strong>en</strong>ingscommissie in Zuid-Afrika is e<strong>en</strong> voorbeeld <strong>van</strong> de positieve<br />
invloed <strong>van</strong> religieuze noties op maatschappelijke process<strong>en</strong>. <strong>De</strong> uitgangspunt<strong>en</strong><br />
19 <strong>De</strong> keerzijde hier<strong>van</strong> is gebrek aan aandacht voor de seksuele <strong>en</strong> reproductieve recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> gezondheid <strong>van</strong><br />
individu<strong>en</strong>. Het taboe dat rust op voorhuwelijkse seks <strong>en</strong> het niet erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>van</strong> de seksuele <strong>en</strong> de reproductieve<br />
recht<strong>en</strong> <strong>van</strong> adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> belemmert de aanpak <strong>van</strong> AIDS.<br />
22
<strong>van</strong> deze Commissie – schuldbelijd<strong>en</strong>is gevolgd door verzo<strong>en</strong>ing – zoud<strong>en</strong> het politiek<br />
niet gehaald hebb<strong>en</strong> als zij niet diep verankerd war<strong>en</strong> geweest in de cultuur <strong>en</strong> in het<br />
religieuze bewustzijn <strong>van</strong> brede lag<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bevolking. Het feit dat deze Commissie<br />
niet werd voorgezet<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> emin<strong>en</strong>te politicus maar door e<strong>en</strong> aartsbisschop, hielp<br />
aanzi<strong>en</strong>lijk om maatschappelijke verzo<strong>en</strong>ing tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Vaak zijn het de religieuze instanties <strong>van</strong> allerlei d<strong>en</strong>ominaties die de zorg voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
op zich nem<strong>en</strong>, vooral waar de staat tekort schiet. In Ghana is bijvoorbeeld 40 proc<strong>en</strong>t<br />
<strong>van</strong> de sociale voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in hand<strong>en</strong> <strong>van</strong> religieuze organisaties. <strong>Religie</strong> kan ook<br />
andere positieve waard<strong>en</strong> zoals tolerantie, solidariteit of mededog<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>. In<br />
Zambia, waar zowel <strong>van</strong>uit de christelijke kerk<strong>en</strong> als de lokale cultuur condoomgebruik<br />
taboe wordt verklaard, zijn het toch weer de kerk<strong>en</strong> die de zorg voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met AIDS<br />
op zich nem<strong>en</strong>. Vanuit e<strong>en</strong>zelfde waarde <strong>van</strong> mededog<strong>en</strong> wordt er in diverse Boeddhistische<br />
kloosters in Thailand voor AIDS-patiënt<strong>en</strong> gezorgd of is er e<strong>en</strong> ontw<strong>en</strong>ningskuur<br />
opgezet voor e<strong>en</strong> andere gestigmatiseerde groep m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, de drugsverslaafd<strong>en</strong>. Behalve<br />
deze ‘werk<strong>en</strong> <strong>van</strong> barmhartigheid’ kan religie immateriële steun g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong> zoals<br />
hoop, troost <strong>en</strong> (veer)kracht voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die in armoede lev<strong>en</strong>. 20<br />
Uiteraard levert niet alle<strong>en</strong> de religie maar ook de cultuur pass<strong>en</strong>de antwoord<strong>en</strong> in situaties<br />
<strong>van</strong> verandering. Hieronder volgt e<strong>en</strong> voorbeeld <strong>van</strong> wat in hoofdstuk I in meer<br />
algem<strong>en</strong>e term<strong>en</strong> uite<strong>en</strong> is gezet.<br />
Wereldbank <strong>en</strong> traditie<br />
In twee vissersdorp<strong>en</strong> aan de noordkust in Madura, Indonesië, heeft modernisering<br />
in de visserij verschill<strong>en</strong>d uitgepakt voor de positie <strong>van</strong> vissers. In beide<br />
dorp<strong>en</strong> zijn de <strong>van</strong>gst- <strong>en</strong> arbeidsverdeling volg<strong>en</strong>s cultureel verankerde principes<br />
geregeld. Het eerste principe is het onderscheid tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aandeel in de <strong>van</strong>gst<br />
per keer dat de boot uitvaart <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aandeel in de gespaarde opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong>, die<br />
na e<strong>en</strong> maand of e<strong>en</strong> seizo<strong>en</strong> wordt uitbetaald. <strong>De</strong> grootte <strong>van</strong> de aandel<strong>en</strong> is<br />
afhankelijk <strong>van</strong> de tak<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bemanningsled<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kapitaalinvestering<strong>en</strong> in<br />
boot, motor <strong>en</strong> tuigage. Het tweede principe is de verdeling <strong>van</strong> arbeid in de visserij<br />
naar g<strong>en</strong>der. Alles wat met het viss<strong>en</strong> <strong>en</strong> de daarbij behor<strong>en</strong>de technologie<br />
te mak<strong>en</strong> heeft is in hand<strong>en</strong> <strong>van</strong> mann<strong>en</strong>, maar zodra de vis aan land is gezet<br />
nem<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> het over. Er is e<strong>en</strong> vaste relatie (die geldig is zolang de boot<br />
vaart) tuss<strong>en</strong> de booteig<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> de vrouw die verantwoordelijk is voor de vermarkting<br />
<strong>van</strong> de vis. Zij wordt beloond met 10 proc<strong>en</strong>t <strong>van</strong> de bruto opbr<strong>en</strong>gst.<br />
Zo’n vrouw fungeert ook als geldschieter. In de jar<strong>en</strong> tachtig <strong>van</strong> de vorige eeuw<br />
probeerde de overheid dit sinds m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>heug<strong>en</strong>is functioner<strong>en</strong>de systeem met<br />
geld <strong>van</strong> de Wereldbank te ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> ‘modern’ systeem met e<strong>en</strong> coöperatie,<br />
e<strong>en</strong> visveiling, <strong>en</strong> l<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bank. In dorp A mislukte dit volledig: de<br />
vrouwelijke geldschieters <strong>en</strong> vishandelaarsters liet<strong>en</strong> zich niet zo maar buit<strong>en</strong><br />
spel zett<strong>en</strong> <strong>en</strong> de vissers hadd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> in de bank. In dorp B werd<br />
erk<strong>en</strong>d dat als gevolg <strong>van</strong> technologische verandering de beloning <strong>van</strong> kapitaal<br />
was toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> t<strong>en</strong> koste <strong>van</strong> de beloning <strong>van</strong> arbeid, waardoor gewone vissers<br />
er steeds meer op achteruit ging<strong>en</strong>. Het Wereldbank project werd aangegrep<strong>en</strong><br />
20 <strong>De</strong> meeste voorbeeld<strong>en</strong> in deze alinea kom<strong>en</strong> uit Het verslag <strong>van</strong> workshops over de rol <strong>van</strong> religie in ontwikkelingsprocess<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> serie <strong>van</strong> vier workshops met verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> de Nederlandse overheid <strong>en</strong><br />
ngo’s die <strong>van</strong> november 2003 tot februari 2004 door ICCO, Prisma <strong>en</strong> Kerk in Actie in <strong>De</strong>n Haag is georganiseerd.<br />
23
voor e<strong>en</strong> bijstelling <strong>van</strong> het beloningssysteem. E<strong>en</strong> uit de vissersgeme<strong>en</strong>schap<br />
voortkom<strong>en</strong>d charismatisch leider in het dorp nam het initiatief <strong>en</strong> betrok alle<br />
partij<strong>en</strong> in het overleg. Het resultaat is e<strong>en</strong> verdeling volg<strong>en</strong>s meer rechtvaardige<br />
sleutels, waar iedere<strong>en</strong> zich in kan vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> die nog steeds is gebaseerd op de<br />
oude cultureel verankerde basisprincipes.<br />
II.6 Inheemse k<strong>en</strong>nis<br />
E<strong>en</strong> manier om het eig<strong>en</strong> culturele erfgoed tot zijn recht te lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, is het erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het belang <strong>van</strong> inheemse k<strong>en</strong>nis. Dit is immers k<strong>en</strong>nis die in de lokale situatie is<br />
ontwikkeld <strong>en</strong> <strong>van</strong> g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie is doorgegev<strong>en</strong>, in antwoord op de specifieke<br />
eis<strong>en</strong> die de lokale situatie stelt. Inheemse k<strong>en</strong>nis moet daarom als rele<strong>van</strong>te cultureel<br />
geg<strong>en</strong>ereerde k<strong>en</strong>nis word<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d. 21<br />
K<strong>en</strong>nis in context<br />
In het zuidwest<strong>en</strong> <strong>van</strong> Ethiopië komt het hoofdvoedsel voor ongeveer 11 miljo<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> op de banan<strong>en</strong>boom lijk<strong>en</strong>de plant, g<strong>en</strong>aamd ‘<strong>en</strong>set’, waar<strong>van</strong><br />
meel, brood <strong>en</strong> pap wordt gemaakt. Uit onderzoek naar de betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> ‘<strong>en</strong>set’<br />
voor voedselzekerheid in het gebied bleek de lokale classificatie <strong>van</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
soort<strong>en</strong> met hun bijbehor<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> veel fijnmaziger dan de wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
plantkundige indeling op grond <strong>van</strong> g<strong>en</strong>etische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s<br />
bleek de k<strong>en</strong>nis <strong>van</strong> vrouw<strong>en</strong>, verantwoordelijk voor de voedselvoorzi<strong>en</strong>ing in het<br />
huishoud<strong>en</strong>, veel gedetailleerder dan die <strong>van</strong> mann<strong>en</strong>. Vrouw<strong>en</strong> probeerd<strong>en</strong> zo<br />
veel mogelijk plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zo groot mogelijke variëteit aan soort<strong>en</strong> in stand te<br />
houd<strong>en</strong> om de diverse toepassing<strong>en</strong> <strong>van</strong> ‘<strong>en</strong>set’ (niet alle<strong>en</strong> voor voedsel, maar<br />
ook voor medicinale doeleind<strong>en</strong>, veevoer, <strong>en</strong>zovoort) <strong>en</strong> de voedselzekerheid voor<br />
hun gezin veilig te stell<strong>en</strong>. Biodiversiteit wordt op deze wijze bewaard, terwijl<br />
wet<strong>en</strong>schappelijke veredeling zou leid<strong>en</strong> tot het selecter<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> aantal eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
om die in één soort sam<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, waarmee het traditioneel opgebouwde<br />
biologische kapitaal met alle k<strong>en</strong>nis daarover verlor<strong>en</strong> zou gaan. 22<br />
Context <strong>en</strong> lokale omstandighed<strong>en</strong> zijn in de wisselwerking tuss<strong>en</strong> cultuur <strong>en</strong> religie <strong>en</strong>erzijds<br />
<strong>en</strong> ontwikkeling anderzijds <strong>van</strong> doorslaggev<strong>en</strong>d belang om de ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>tie<br />
tot e<strong>en</strong> succes te mak<strong>en</strong>. Wat in het <strong>en</strong>e geval positief uitwerkt heeft in e<strong>en</strong> ander verband<br />
e<strong>en</strong> verlamm<strong>en</strong>de invloed op ontwikkeling <strong>en</strong> omgekeerd. <strong>De</strong> AIV beveelt daarom aan op<br />
elk niveau <strong>van</strong> sam<strong>en</strong>werking allereerst stil te staan bij mogelijke verschill<strong>en</strong> in opvatting<strong>en</strong>,<br />
zi<strong>en</strong>swijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> belang<strong>en</strong> <strong>van</strong> alle participant<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s bij de geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
waard<strong>en</strong>. <strong>De</strong> AIV adviseert voorafgaand aan de keuze voor concrete activiteit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> analyse<br />
uit te voer<strong>en</strong> <strong>van</strong> de rele<strong>van</strong>te culturele oriëntaties. Omdat inheemse k<strong>en</strong>nis e<strong>en</strong><br />
21 Zie voor e<strong>en</strong> uitgebreid overzicht de studie die in 1999 gezam<strong>en</strong>lijk door UNESCO <strong>en</strong> Nuffic is uitgebracht.<br />
Edited by P. de Gucht<strong>en</strong>eire (UNESCO) <strong>en</strong> I. Krukkert <strong>en</strong> G. <strong>van</strong> Lieb<strong>en</strong>stein (Nuffic): Best Practices on Indig<strong>en</strong>ous<br />
Knowledge, Parijs <strong>en</strong> <strong>De</strong>n Haag, 1999.<br />
22 A. Negash & A. Niehof: The Significance of Enset Culture and Biodiversity for Rural Household Food and<br />
Livehood Security in southwestern Ethiopia. In: Agriculture and Human Values, nr. 21, 2004, pp. 61-71.<br />
24
elangrijke bron <strong>van</strong> informatie is voor de lokale situatie, moet deze bij de analyse word<strong>en</strong><br />
betrokk<strong>en</strong>.<br />
II.7 Afronding<br />
Uit hoofdstuk II blijkt dat de culturele <strong>en</strong> religieuze context waarin ontwikkeling plaatsvindt<br />
e<strong>en</strong> grote invloed heeft op het succes <strong>van</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties. Ondanks het<br />
feit dat de context steeds wisselt is het mogelijk cultureel bepaalde factor<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong>,<br />
waar in e<strong>en</strong> ontwikkelingsrelatie te all<strong>en</strong> tijde naar gekek<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong>. 23<br />
<strong>De</strong> AIV adviseert deze factor<strong>en</strong> te betrekk<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> analyse <strong>van</strong> de culturele context:<br />
• de mate waarin culturele of religieuze leiders op<strong>en</strong>staan voor dialoog;<br />
• de invloed <strong>en</strong> het gezag <strong>van</strong> het leiderschap;<br />
• de mate waarin het systeem of de organisatie de sociale cohesie bevordert;<br />
• de ruimte <strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> die vrouw<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>.<br />
23 Met dank aan ICCO, Kerk in Actie, <strong>en</strong> Prisma: Het verslag <strong>van</strong> workshops over de rol <strong>van</strong> religie in ontwikkelingsprocess<strong>en</strong>,<br />
2003/2004.<br />
25
III <strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> <strong>Religie</strong> in het Beleid<br />
III.1 Terugblik<br />
Het besef dat cultuur <strong>en</strong> religie invloed hebb<strong>en</strong> op ontwikkelingsprocess<strong>en</strong> is niet <strong>van</strong><br />
<strong>van</strong>daag of gister<strong>en</strong>. Al geruime tijd leeft de overtuiging dat het succes <strong>van</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties<br />
mede afhangt <strong>van</strong> omstandighed<strong>en</strong>, gedrag-, leef- <strong>en</strong> d<strong>en</strong>kpatron<strong>en</strong> in<br />
het ontwikkelingsland die losstaan <strong>van</strong> macro-economische vooruitzicht<strong>en</strong> of verwachting<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> donor<strong>en</strong>. Dit besef daagde to<strong>en</strong> de werkelijkheid in ontwikkelingsland<strong>en</strong> zich<br />
niet bleek aan te pass<strong>en</strong> aan de overheers<strong>en</strong>de ontwikkelingsparadigma’s <strong>van</strong> de jar<strong>en</strong><br />
zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig, die zich baseerd<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> economische <strong>en</strong> unilineaire visie op<br />
modernisering <strong>en</strong> ontwikkeling. 24<br />
In wet<strong>en</strong>schappelijke studies in de jar<strong>en</strong> tachtig <strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig kreeg de culturele dim<strong>en</strong>sie<br />
<strong>van</strong> ontwikkeling vervolg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> plek, uiteindelijk resulter<strong>en</strong>d in de DAC-handleiding<br />
voor effectiviteit <strong>van</strong> de hulp uit 1992, waarin werd aangerad<strong>en</strong> de socio-culturele<br />
condities, structur<strong>en</strong> <strong>en</strong> tradities te analyser<strong>en</strong> om project<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere kans <strong>van</strong><br />
slag<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>. 25 In het voor Nederland voor de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig richtinggev<strong>en</strong>de<br />
beleidsstuk E<strong>en</strong> wereld <strong>van</strong> verschil was cultuur al e<strong>en</strong> jaar eerder geduid “…niet als<br />
irrele<strong>van</strong>t of als e<strong>en</strong> obstakel voor ontwikkeling maar als e<strong>en</strong> basis voor duurzame ontwikkeling”.<br />
<strong>Cultuur</strong> werd gezi<strong>en</strong> als voortdur<strong>en</strong>d in beweging, <strong>en</strong> als e<strong>en</strong> positieve, verbind<strong>en</strong>de<br />
kracht bij het strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> duurzame wereld. 26 Dit betek<strong>en</strong>de voor het<br />
beleid dat niet alle<strong>en</strong> het behoud of de aanpassing <strong>van</strong> cultuur c<strong>en</strong>traal kwam te staan<br />
in het Nederlandse beleid, maar dat …”ontwikkeling in de eerste <strong>en</strong> laatste instantie<br />
ontwikkeling in cultuur is...”. 27<br />
<strong>De</strong> implem<strong>en</strong>tatie <strong>van</strong> deze inzicht<strong>en</strong> in de uitvoering <strong>van</strong> het beleid bleek echter ge<strong>en</strong><br />
geringe opgave. 28 Na de transformaties achter het voormalige IJzer<strong>en</strong> Gordijn versche<strong>en</strong><br />
in 1993 de heel wat minder optimistische beleidsnota E<strong>en</strong> Wereld in Geschil. 29 Hoewel<br />
24 Er war<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zijn, verschill<strong>en</strong>de ‘schol<strong>en</strong>’ <strong>van</strong> ontwikkelingswerkers/econom<strong>en</strong> waar<strong>van</strong> nu e<strong>en</strong>s de <strong>en</strong>e<br />
‘school’ dan weer de andere meer beleidsmacht in hand<strong>en</strong> heeft of activistisch dan wel politiek meer <strong>van</strong><br />
zich laat sprek<strong>en</strong>. Armoede is zo’n hardnekkig <strong>en</strong> veelomvatt<strong>en</strong>d probleem dat de ontwikkelingswereld er<br />
blijk <strong>van</strong> heeft gegev<strong>en</strong> regelmatig e<strong>en</strong> andere b<strong>en</strong>adering nodig te hebb<strong>en</strong> om ‘de moed erin te houd<strong>en</strong>’.<br />
<strong>De</strong> schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> in tweeën word<strong>en</strong> ingedeeld: de macro-econom<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanhangers <strong>van</strong> ‘integrale ontwikkeling’.<br />
Beide stek<strong>en</strong> onder diverse noemers telk<strong>en</strong>s weer de kop op, al of niet aangevuld met e<strong>en</strong> extra<br />
perspectief.<br />
25 R. Cass<strong>en</strong>: Does Aid Work? Oxford Clar<strong>en</strong>don, Oxford, 1986. Conrad Kottak: The Cultural Dim<strong>en</strong>sion in<br />
<strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t, 1986, uitmond<strong>en</strong>d in het DAC Manual: DAC Principles for Effective Aid, OECD, 1992, p. 42.<br />
26 E<strong>en</strong> Wereld <strong>van</strong> Verschil. <strong>De</strong>n Haag, 1991, p. 192.<br />
27 Minister Pronk in e<strong>en</strong> toespraak ter geleg<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> de themadag ‘<strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> <strong>De</strong>mocratie’, 31 mei 1991.<br />
28 A. Niehof: The Problematic Relationship betwe<strong>en</strong> Culture and <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t, in: W.A. Shadid & P.J.M. Nas<br />
(eds.): Culture, <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t and Communication, Leid<strong>en</strong>, 1993, pp.27-42. Zie ook het eerste hoofdstuk<br />
<strong>van</strong> de IOB-evaluatie, nr 289: <strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> Ontwikkeling. <strong>De</strong> evaluatie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> beleidsthema (1981-2001).<br />
29 E<strong>en</strong> Wereld in Geschil. <strong>De</strong>n Haag, 1993.<br />
26
aan het dynamische karakter <strong>van</strong> cultuur in de nota niet werd getornd, noopte de realiteit<br />
<strong>van</strong> die dag<strong>en</strong> (in Joegoslavië bijvoorbeeld) zich ook bewust te zijn <strong>van</strong> de destructieve<br />
kracht <strong>van</strong> door cultuur <strong>en</strong> religie gelegitimeerd geweld. <strong>De</strong> wereld was toch niet veranderd<br />
in e<strong>en</strong> vredeliev<strong>en</strong>de ‘global village’, <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> in de culturele <strong>en</strong> religieuze<br />
waardering <strong>van</strong> conflict <strong>en</strong> geweld war<strong>en</strong> niet opgelost. Nog steeds war<strong>en</strong> (<strong>en</strong> zijn) er cultur<strong>en</strong><br />
die on<strong>en</strong>igheid primair met geweld tracht<strong>en</strong> op te loss<strong>en</strong> of zelfs geweld verheerlijk<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> cultur<strong>en</strong> die het meer zoek<strong>en</strong> in harmonie <strong>en</strong> overleg - de musyawaracultuur <strong>van</strong><br />
overleg in Indonesië, of het poldermodel in Nederland bijvoorbeeld.<br />
<strong>De</strong> erk<strong>en</strong>ning <strong>van</strong> het belang <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> religie als onmisbare elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de<br />
(analyse <strong>van</strong>) ontwikkelingsbeleid bleek niet e<strong>en</strong>voudig te vertal<strong>en</strong> naar operationele<br />
beleidsdoelstelling<strong>en</strong>. <strong>De</strong> begripp<strong>en</strong> ‘cultuur’ <strong>en</strong> ‘religie’ hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoge graad <strong>van</strong><br />
abstractie <strong>en</strong> zijn in het ontwikkelingsbeleid niet gemakkelijk te operationaliser<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is het lastig dat het begrip cultuur in twee hoofdbetek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> wordt gehanteerd:<br />
namelijk als geheel <strong>van</strong> norm<strong>en</strong>, waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> tradities, <strong>en</strong> als geheel <strong>van</strong> kunstuiting<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> cultureel erfgoed. Binn<strong>en</strong> het Nederlandse ontwikkelingsbeleid beheert de<br />
afdeling Internationaal <strong>Cultuur</strong>beleid het programma ‘<strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> Ontwikkeling’ dat zich<br />
richt op de versterking <strong>van</strong> de culturele id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> expertise in ontwikkelingsland<strong>en</strong>,<br />
de bevordering <strong>van</strong> interculturele uitwisseling <strong>en</strong> het behoud <strong>van</strong> cultureel erfgoed. Hier<br />
ligt de nadruk op cultuur in de zin <strong>van</strong> kunst <strong>en</strong> kunstuiting<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> weinig <strong>van</strong> do<strong>en</strong><br />
heeft met het onderwerp <strong>van</strong> dit advies. <strong>Cultuur</strong> als zingev<strong>en</strong>d systeem <strong>van</strong> waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tradities is in het beleid geïntegreerd in de zog<strong>en</strong>aamde sectorale b<strong>en</strong>adering. Daarmee<br />
is het beleid als het ware op afstand gezet: organisaties die zich hiermee bezig<br />
houd<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met meerjarige subsidies gesteund <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele ambassades in ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
ont<strong>van</strong>g<strong>en</strong> e<strong>en</strong> klein budget voor dit soort activiteit<strong>en</strong>. 30<br />
E<strong>en</strong> <strong>van</strong> de organisaties die door de Nederlandse overheid wordt gesteund is het Prins<br />
Claus Fonds voor <strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> Ontwikkeling, opgericht in 1996. Dit fonds tracht als het<br />
ware beide begripp<strong>en</strong> <strong>van</strong> cultuur te verbind<strong>en</strong>, <strong>en</strong> richt zich met name op het bevorder<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> innovatieve, culturele initiatiev<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> brede maatschappelijke uitstraling in<br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s wil het Fonds interculturele sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het debat over cultuur <strong>en</strong> ontwikkeling bevorder<strong>en</strong>.<br />
Ambassadeurs <strong>en</strong> sectorspecialist<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> weinig prioriteit te<br />
gev<strong>en</strong> aan cultuur <strong>en</strong> religie in het land waar zij geplaatst zijn. 31 <strong>De</strong> AIV betreurt deze<br />
gang <strong>van</strong> zak<strong>en</strong>, te meer omdat keer op keer blijkt dat het neger<strong>en</strong> <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> religie<br />
bij ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties kan leid<strong>en</strong> tot het ontbrek<strong>en</strong> <strong>van</strong> lokaal draagvlak <strong>en</strong><br />
daardoor vaak tot mislukking<strong>en</strong>. Dat is voor de AIV e<strong>en</strong> belangrijk signaal, hoewel de<br />
adviesraad zich realiseert dat het omgekeerde op dit mom<strong>en</strong>t niet zo makkelijk te<br />
bewijz<strong>en</strong> valt. Omdat de hernieuwde aandacht voor cultuur (onder meer door het UNDPrapport<br />
2004) tamelijk rec<strong>en</strong>t is, zijn er nog niet veel voorbeeld<strong>en</strong> te noem<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
geslaagde interv<strong>en</strong>ties die tot stand kwam<strong>en</strong> na culturele consultatie.<br />
30 Dit zijn de Nederlandse ambassades in Pretoria, Caïro, Accra, Jakarta, Paramaribo, La Paz, Nairobi, Skopje<br />
<strong>en</strong> Bamako.<br />
31 <strong>De</strong> AIV heeft <strong>en</strong>kele ambassadeurs <strong>en</strong> sectorspecialist<strong>en</strong> gevraagd hoe met cultuur <strong>en</strong> religie (met betrekking<br />
tot ontwikkeling) in hun ambassade werd omgegaan. Antwoord<strong>en</strong> zoals “speelt in achterhoofd mee,<br />
maar niet expliciet in beleid of in omschrijving jaarplann<strong>en</strong>”, “wordt niet in PRSP’s beschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> valt in<br />
donor<strong>en</strong>overleg meestal <strong>van</strong> tafel”, bevestig<strong>en</strong> de lage prioriteit <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> religie in de praktijk <strong>van</strong><br />
alledag.<br />
27
<strong>De</strong> AIV vindt het e<strong>en</strong> gemiste kans dat niet-systematisch of onvolledig gebruik gemaakt<br />
wordt <strong>van</strong> inzicht<strong>en</strong> over het belang <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> religie voor ontwikkelingsprocess<strong>en</strong>.<br />
Daarom beveelt de AIV aan voorafgaand aan ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties de culturele <strong>en</strong><br />
religieuze context te analyser<strong>en</strong>, voor zover deze <strong>van</strong> invloed kunn<strong>en</strong> zijn op de slaag- <strong>en</strong><br />
faalkans<strong>en</strong> <strong>van</strong> de interv<strong>en</strong>tie. E<strong>en</strong> dergelijke analyse moet met behulp <strong>van</strong> lokale deskundig<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> interculturele dialoog tot stand kom<strong>en</strong>. Hierin moet<strong>en</strong> onder meer<br />
besprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de waard<strong>en</strong> die t<strong>en</strong> grondslag ligg<strong>en</strong> aan de keuzes <strong>van</strong> de donor<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> de w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verwachting<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de ontwikkelingsrelatie. Daarna moet<strong>en</strong> donor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> partners zoek<strong>en</strong> naar waard<strong>en</strong> die h<strong>en</strong> bind<strong>en</strong>. <strong>De</strong> uitdaging is e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>weg te<br />
vind<strong>en</strong> die het andere erk<strong>en</strong>t <strong>en</strong> het eig<strong>en</strong>e niet prijsgeeft.<br />
Het is duidelijk dat er e<strong>en</strong> verschil is in de analyse naarmate e<strong>en</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>tie<br />
directer op het lev<strong>en</strong> <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ingrijpt. Bij macrohulp of schuldverlichting<br />
is e<strong>en</strong> gedetailleerde analyse <strong>van</strong> culturele <strong>en</strong> religieuze omstandighed<strong>en</strong> minder geëig<strong>en</strong>d<br />
dan bij e<strong>en</strong> programma of interv<strong>en</strong>tie dat op lokaal of microniveau ingrijpt in de<br />
lev<strong>en</strong>s <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
III.2 <strong>Cultuur</strong> <strong>en</strong> macht<br />
In e<strong>en</strong> (beleids)dialoog sprek<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> donor<strong>en</strong> <strong>en</strong> partners mee over het beleid,<br />
maar klink<strong>en</strong> op de achtergrond allerlei macht- <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>tieverschill<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel<br />
koloniaal verled<strong>en</strong>, vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> onwet<strong>en</strong>dheid door. In de eerste plaats handel<strong>en</strong><br />
donor<strong>en</strong> <strong>van</strong>uit de overtuiging dat ze meerwaarde hebb<strong>en</strong> voor het ontwikkelingsland,<br />
dat ze werkelijk iets te bied<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> moet niet word<strong>en</strong> verget<strong>en</strong> dat<br />
donor<strong>en</strong> meestal aan tafel zitt<strong>en</strong> met de nationale elite <strong>van</strong> e<strong>en</strong> land, wier interpretatie<br />
<strong>van</strong> de werkelijkheid niet alle<strong>en</strong> anders kan zijn dan die <strong>van</strong> donor<strong>en</strong>, maar die zeker<br />
niet altijd de visies <strong>van</strong> de andere (deel)cultur<strong>en</strong> uit het ontwikkelingsland reflecteert.<br />
Om recht te do<strong>en</strong> aan de culturele <strong>en</strong> sociale diversiteit in e<strong>en</strong> land beveelt de AIV aan bij<br />
de voorbereiding <strong>van</strong> de culturele analyse te sprek<strong>en</strong> met verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> zoveel<br />
mogelijk groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> minderhed<strong>en</strong>.<br />
Bevordering <strong>van</strong> helderheid <strong>en</strong> communicatie over eig<strong>en</strong> beweegred<strong>en</strong><strong>en</strong> in plaats <strong>van</strong><br />
het uitgaan <strong>van</strong> vooronderstelling<strong>en</strong>, zou grote verschill<strong>en</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
Helderheid begint bij het gebruik <strong>van</strong> de juiste term<strong>en</strong>. <strong>De</strong> sleutelvraag hierbij is:<br />
vooruitgang, in welk opzicht <strong>en</strong> voor wie? In de meeste gevall<strong>en</strong> klink<strong>en</strong> in de doelstelling<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties de visies <strong>van</strong> de donor<strong>en</strong> door. Hetzij doordat zij<br />
deze expliciet gemaakt hebb<strong>en</strong>, hetzij doordat partners besluit<strong>en</strong> hun voorstell<strong>en</strong> te formuler<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> het prioriteit<strong>en</strong>kader <strong>van</strong> de donor wi<strong>en</strong>s steun zij will<strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong>.<br />
Ook de criteria voor ontwikkelingsproject<strong>en</strong> zijn vaak bij uitstek westers. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
term<strong>en</strong> <strong>en</strong> thema’s die donor<strong>en</strong> belangrijk vind<strong>en</strong> (zoals bijvoorbeeld g<strong>en</strong>der) geëxporteerd<br />
<strong>en</strong> door partnerland<strong>en</strong> in projectvoorstell<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Dit alles heeft met<br />
machtsongelijkheid te mak<strong>en</strong>. Hoewel het in theorie niet altijd meer zo is dat “wie<br />
betaalt bepaalt”, is het nog wel vaak zo dat “wi<strong>en</strong>s brood m<strong>en</strong> eet, di<strong>en</strong>s woord m<strong>en</strong><br />
spreekt”.<br />
<strong>De</strong> AIV beveelt aan bij het mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> analyse <strong>en</strong> het voer<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> beleidsdialoog<br />
zich bewust te zijn <strong>van</strong> de eig<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> de invloed die deze hebb<strong>en</strong> op<br />
het eig<strong>en</strong> oordeel. Daartoe di<strong>en</strong>t er zoveel mogelijk helderheid te zijn over de terminologie<br />
die gebruikt wordt. Tev<strong>en</strong>s moet<strong>en</strong> donor<strong>en</strong> in gesprekk<strong>en</strong> met verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> de<br />
partners ‘tuss<strong>en</strong> de regels door ler<strong>en</strong> luister<strong>en</strong>’.<br />
28
Indi<strong>en</strong> de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> donor<strong>en</strong> duidelijk zijn <strong>en</strong> er e<strong>en</strong> beeld is <strong>van</strong> de interpretaties<br />
<strong>van</strong> de religie <strong>en</strong> cultuur <strong>van</strong> de partners, kunn<strong>en</strong> bewustere keuzes word<strong>en</strong> gemaakt.<br />
Daarvoor moet in ieder geval op het ministerie <strong>en</strong> op de post<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis voorhand<strong>en</strong> zijn<br />
over de rol <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> religie bij ontwikkeling in het algeme<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de wisselwerking<br />
tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de cultur<strong>en</strong> in het bijzonder. In dit verband zou de mom<strong>en</strong>teel zeer<br />
algeme<strong>en</strong> omschrev<strong>en</strong> BZ-compet<strong>en</strong>tie ‘interculturele s<strong>en</strong>sitiviteit’ kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgewerkt<br />
om effectiever te werk<strong>en</strong> in situaties waar verschill<strong>en</strong>de cultur<strong>en</strong> elkaar kruis<strong>en</strong>.<br />
32 E<strong>en</strong> dergelijke compet<strong>en</strong>tie bestaat uit de integratie <strong>van</strong> k<strong>en</strong>nis over individu<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de situaties, beleidsuitgangspunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong>.<br />
Voor zo’n compet<strong>en</strong>tie zijn <strong>en</strong>kele elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel: de medewerker moet diversiteit<br />
waarder<strong>en</strong>; de capaciteit voor culturele zelfevaluatie bezitt<strong>en</strong>; zich bewust zijn <strong>van</strong><br />
de dynamiek die optreedt wanneer cultur<strong>en</strong> op elkaar inwerk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> bereid <strong>en</strong> in staat<br />
zijn die k<strong>en</strong>nis te verwerk<strong>en</strong> in het beleid dat het begrip voor de diversiteit weerspiegelt.<br />
Op het niveau <strong>van</strong> de organisatie moet<strong>en</strong> deze elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tot uiting kom<strong>en</strong> in de<br />
attitudes <strong>van</strong> de medewerkers, <strong>en</strong> in het beleid <strong>en</strong> in de di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing. 33 <strong>De</strong> middag<br />
die in de opleiding voor overplaatsbare ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>teel wordt besteed aan<br />
interculturele vaardighed<strong>en</strong>, acht de AIV voor het bereik<strong>en</strong> <strong>van</strong> deze doelstelling niet<br />
toereik<strong>en</strong>d. Net zoals bij het aanler<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> andere taal, vereist het verkrijg<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
deze vaardighed<strong>en</strong> tijd <strong>en</strong> training.<br />
T<strong>en</strong>einde de aansluiting op lokale cultur<strong>en</strong> zo goed mogelijk te lat<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>, adviseert de<br />
AIV dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die belast zijn met het formuler<strong>en</strong> <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>van</strong> het ontwikkelingsbeleid,<br />
k<strong>en</strong>nis te lat<strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong> over de principes <strong>en</strong> werkwijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> interculturele communicatie.<br />
34 Tev<strong>en</strong>s di<strong>en</strong>t in de opleiding <strong>van</strong> beleidsambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> naast de korte module<br />
interculturele vaardighed<strong>en</strong> e<strong>en</strong> langere cursus over religie <strong>en</strong> cultuur te word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
In deze module moet de compet<strong>en</strong>tie ‘interculturele s<strong>en</strong>sitiviteit’ <strong>en</strong> de vaardigheid<br />
conflicthantering word<strong>en</strong> uitgediept, zodat medewerkers effectiever kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> in<br />
situaties met conflicter<strong>en</strong>de cultur<strong>en</strong>. Daar waar dit haalbaar <strong>en</strong> functioneel is, moet de<br />
ambt<strong>en</strong>aar k<strong>en</strong>nis verwerv<strong>en</strong> <strong>van</strong> de taal <strong>van</strong> het land.<br />
Ook zou de omgang met religie e<strong>en</strong> meer operationele functie moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in de<br />
Meerjarige Strategische Plann<strong>en</strong> (MJSP’s) <strong>van</strong> de Nederlandse ambassades in de bilaterale<br />
partnerland<strong>en</strong>. <strong>De</strong> rol <strong>van</strong> religie krijgt in deze plann<strong>en</strong> slechts in zev<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
31 land<strong>en</strong> aandacht in de analyse, terwijl slechts door vijf ambassades de rol <strong>van</strong> religie<br />
in de strategie <strong>van</strong> armoedebestrijding wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. 35<br />
32 <strong>De</strong> compet<strong>en</strong>tie ‘Interculturele s<strong>en</strong>sitiviteit’ betek<strong>en</strong>t voor de medewerker <strong>van</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>: “Het<br />
zich bewust zijn <strong>van</strong> de gewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> culturele achtergrond<strong>en</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of organisaties uit andere<br />
omgeving dan BZ <strong>en</strong> andere land<strong>en</strong>. Kan daar effectief mee omgaan.”<br />
33 http://www/air.org/cecp/cultural/Q _integrated.htm#def.<br />
34 G. Hofstede: Allemaal andersd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Omgaan met cultuurverschill<strong>en</strong>, Contact, 1991. Voorts zijn aan te<br />
bevel<strong>en</strong> het boek <strong>van</strong> D. Pinto: Interculturele communicatie. Drie stapp<strong>en</strong>methode voor het doeltreff<strong>en</strong>d<br />
overbrugg<strong>en</strong> <strong>en</strong> manag<strong>en</strong> <strong>van</strong> cultuurverschill<strong>en</strong>, Bohm Stafleu Van Loghum, Hout<strong>en</strong>, 1990. E. Hofmann:<br />
Interculturele gespreksvorming, theorie <strong>en</strong> praktijk <strong>van</strong> het Topoi-model, Bohm Stafleu Van Loghum, Hout<strong>en</strong>,<br />
2002. Voor e<strong>en</strong> inschatting <strong>van</strong> de culturele s<strong>en</strong>sitiviteit <strong>van</strong> e<strong>en</strong> organisatie zie I. Wolffers, M. Elter<strong>en</strong>:<br />
Culturele Compet<strong>en</strong>ties, in: Medisch Contact 2005.<br />
35 Overzicht opgesteld door de Directie Evaluatie <strong>en</strong> Kwaliteit <strong>van</strong> het Ministerie <strong>van</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
behoeve <strong>van</strong> het K<strong>en</strong>nisforum <strong>Religie</strong> <strong>en</strong> Ontwikkeling, Maart 2005.<br />
29
Om culturele <strong>en</strong> religieuze subtiliteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> knelpunt<strong>en</strong> helder te krijg<strong>en</strong> adviseert de AIV in<br />
de MJSP’s de omgang met religie niet alle<strong>en</strong> op te nem<strong>en</strong> in de analyse, maar ook in de<br />
strategie.<br />
III.3 Gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan de dialoog<br />
<strong>De</strong> interculturele dialoog tuss<strong>en</strong> donor(<strong>en</strong>) <strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> de partners<br />
bevordert inzicht in de context waarin de activiteit<strong>en</strong> zich afspel<strong>en</strong>. Aangrijpingspunt<strong>en</strong>,<br />
niveaus <strong>en</strong> actor<strong>en</strong> kristalliser<strong>en</strong> zich uit. <strong>De</strong> vraag spitst zich toe op de kwestie welke<br />
sector<strong>en</strong> of organisaties de donor met welke middel<strong>en</strong> gaat ondersteun<strong>en</strong>. Ook moet<br />
er ruimte zijn voor de afweging welk doel prevaleert. <strong>De</strong> donor kan e<strong>en</strong> ‘politiek correct’<br />
doel kiez<strong>en</strong>, waarover ge<strong>en</strong> controverse bestaat <strong>en</strong> dat niet conflicteert met eig<strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong> of met de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>. Maar wanneer de uitgangspunt<strong>en</strong> <strong>van</strong> donor <strong>en</strong><br />
partner apert onver<strong>en</strong>igbaar blijk<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>van</strong> de dialoog in zicht. Die<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgebak<strong>en</strong>d door de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong>, in mindere mate, door het<br />
strev<strong>en</strong> naar het behal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de MDG’s. Indi<strong>en</strong> de cultuur <strong>van</strong> de partner bijvoorbeeld<br />
ongelijke toegang tot hulpbronn<strong>en</strong> accepteert, de integriteit <strong>van</strong> het lichaam niet<br />
respecteert of ge<strong>en</strong> belang hecht aan de schoolgang <strong>van</strong> meisjes, wordt de speelruimte<br />
voor sam<strong>en</strong>werking met die bepaalde partner aanmerkelijk beperkt.<br />
E<strong>en</strong> donor kan dan verschill<strong>en</strong>de houding<strong>en</strong> aannem<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> meer gematigde of e<strong>en</strong><br />
meer actieve. E<strong>en</strong> gematigde opstelling k<strong>en</strong>merkt zich door de constatering dat de<br />
w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> de inzet <strong>van</strong> de partner strijdig zijn met de eig<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong>, waarna niet<br />
alle<strong>en</strong> de dialoog maar ook de relatie met deze specifieke partner wordt beëindigd.<br />
E<strong>en</strong> actievere opstelling is die waarbij de donor bijvoorbeeld andere partners in het<br />
land zoekt met wie wel zak<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> zijn, of waarbij de dialoog met andere actor<strong>en</strong><br />
gestimuleerd wordt. Het verdi<strong>en</strong>t aanbeveling dat <strong>van</strong> te vor<strong>en</strong> al in kaart gebracht<br />
wordt (bijvoorbeeld in de MJSP’s) hoe de machtsverhouding<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> wie de hervormingsgezind<strong>en</strong><br />
in de sam<strong>en</strong>leving zijn.<br />
Het blijkt kortom, dat culturele <strong>en</strong> religieuze oriëntaties <strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong> zowel in lijn kunn<strong>en</strong><br />
zijn met de grondwaard<strong>en</strong> <strong>van</strong> het Nederlandse ontwikkelingsbeleid <strong>en</strong> deze versterk<strong>en</strong>,<br />
als daar strijdig mee kunn<strong>en</strong> zijn. Juist omdat cultuur flexibel is, kunn<strong>en</strong> door<br />
het ondersteun<strong>en</strong> <strong>van</strong>uit het perspectief <strong>van</strong> deze grondwaard<strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijke ontwikkeling<br />
<strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> sociaal w<strong>en</strong>selijke richting word<strong>en</strong> bevorderd.<br />
<strong>De</strong> AIV adviseert de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>van</strong> de dialoog niet uit het oog te verliez<strong>en</strong>. Dat kan zich<br />
voordo<strong>en</strong> wanneer de uitgangspunt<strong>en</strong> die in m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>verdrag<strong>en</strong> zijn vastgelegd veronachtzaamd<br />
word<strong>en</strong>, of wanneer ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele int<strong>en</strong>tie bij de partner aanwezig is om aan<br />
andere westerse (voor)waard<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> vruchtbare sam<strong>en</strong>werking te voldo<strong>en</strong>. In dat<br />
geval adviseert de AIV e<strong>en</strong> meer activistische opstelling, in die zin dat gezocht moet word<strong>en</strong><br />
naar actor<strong>en</strong> die de gew<strong>en</strong>ste uitkomst wel nastrev<strong>en</strong>. Dit proces wordt vergemakkelijkt<br />
indi<strong>en</strong> er <strong>van</strong> te vor<strong>en</strong> in de MJSP’s e<strong>en</strong> schets is gegev<strong>en</strong> <strong>van</strong> de machtsverhouding<strong>en</strong><br />
in het land <strong>en</strong> de ev<strong>en</strong>tuele hervormingsgezind<strong>en</strong>. Veel valt ook te bereik<strong>en</strong> met<br />
steun aan voorwaard<strong>en</strong>schepp<strong>en</strong>d, flanker<strong>en</strong>d beleid.<br />
30
AIDS-werk<br />
Omdat bij de bestrijding <strong>van</strong> AIDS interv<strong>en</strong>ties in de privé-sfeer onvermijdelijk zijn,<br />
zull<strong>en</strong> op het persoonlijke niveau activiteit<strong>en</strong> voor k<strong>en</strong>nisvermeerdering, houdingverandering<br />
<strong>en</strong> ‘empowerm<strong>en</strong>t’ op gang moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Dat kan bijvoorbeeld<br />
door het verspreid<strong>en</strong> <strong>van</strong> informatie die kan bijdrag<strong>en</strong> aan vermindering <strong>van</strong> de<br />
eig<strong>en</strong> kwetsbaarheid. Het kan zelfs leid<strong>en</strong> tot het opzett<strong>en</strong> <strong>van</strong> officiële vakbond<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> sekswerkers, zoals in <strong>en</strong>kele Indiase sted<strong>en</strong> is gebeurd. Die vakbond<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> ijver<strong>en</strong> voor het uit de criminele sfeer hal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de sekswerkers <strong>en</strong> veiliger<br />
werkomstandighed<strong>en</strong>. Omdat zij in botsing kom<strong>en</strong> met belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee<br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de lev<strong>en</strong>svisies <strong>van</strong> ander<strong>en</strong> is er meer nodig zoals flanker<strong>en</strong>de<br />
programma’s om de aangerichte schade te verhelp<strong>en</strong>; voldo<strong>en</strong>de condooms;<br />
programma’s die ervoor zorg<strong>en</strong> dat de klant<strong>en</strong> het belang <strong>van</strong> condooms gaan<br />
inzi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>der-programma’s die e<strong>en</strong> bewustwording op gang br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> dat prostitutie<br />
niet de <strong>en</strong>ige optie is voor jonge vrouw<strong>en</strong> uit lage sociale milieus. Dit betek<strong>en</strong>t<br />
dat er ook activiteit<strong>en</strong> op andere niveaus noodzakelijk zijn. Juist daar kan de<br />
donor zich do<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>. Is e<strong>en</strong> donor in de onderhandeling<strong>en</strong> bereid <strong>en</strong> in staat<br />
de noodzaak <strong>van</strong> dit flanker<strong>en</strong>de beleid voor e<strong>en</strong> succesvolle aanpak <strong>van</strong> AIDS te<br />
b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>? Dit overleg <strong>van</strong> belanghebb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> moet op alle niveaus word<strong>en</strong><br />
gevoerd want voor elk niveau geld<strong>en</strong> andere k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>, vooruitzicht<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> dialoog.<br />
III.4 Afronding<br />
<strong>De</strong> AIV staat bij de beantwoording <strong>van</strong> de derde vraag over de operationalisering <strong>van</strong><br />
culturele <strong>en</strong> religieuze factor<strong>en</strong> in het ontwikkelingsbeleid eerst stil bij de analyse <strong>van</strong><br />
de problematiek in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig, die helaas niet tot concrete vertaling in het beleid<br />
heeft geleid. Buit<strong>en</strong> de aandachtspunt<strong>en</strong> uit het vorige hoofdstuk ziet de AIV e<strong>en</strong> aanzet<br />
tot e<strong>en</strong> meer specialistische <strong>en</strong> professionele aanpak <strong>van</strong> het ministerie door e<strong>en</strong> betere<br />
<strong>en</strong> meer toegespitste voorbereiding <strong>van</strong> de uit te z<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het doelgericht<br />
sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> met zoveel mogelijk rele<strong>van</strong>te instituties <strong>en</strong> person<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het<br />
ministerie.<br />
31
IV Conclusies <strong>en</strong> Aanbeveling<strong>en</strong><br />
Het blijkt <strong>van</strong> groot belang dat ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleid aansluit<strong>en</strong> bij de<br />
complexe <strong>en</strong> flexibele zingevingschema’s <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong><br />
door cultuur <strong>en</strong> religie <strong>van</strong> alle participant<strong>en</strong> mee te weg<strong>en</strong> kan motivatie <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie<br />
gemobiliseerd word<strong>en</strong> om duurzame ontwikkelingseffect<strong>en</strong> teweeg te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Het<br />
effect <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> religie op ontwikkeling is bij uitstek afhankelijk <strong>van</strong> de omstandighed<strong>en</strong>.<br />
Wel zijn er <strong>en</strong>kele punt<strong>en</strong> waar bij interv<strong>en</strong>ties altijd aandacht aan besteed<br />
moet word<strong>en</strong> om de kans op succes te verhog<strong>en</strong>.<br />
Context <strong>en</strong> lokale omstandighed<strong>en</strong> zijn in de wisselwerking tuss<strong>en</strong> cultuur <strong>en</strong> religie <strong>en</strong>erzijds<br />
<strong>en</strong> ontwikkeling anderzijds <strong>van</strong> doorslaggev<strong>en</strong>d belang om de ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>tie<br />
tot e<strong>en</strong> succes te mak<strong>en</strong>. Wat in het <strong>en</strong>e geval positief uitwerkt heeft in e<strong>en</strong> ander verband<br />
e<strong>en</strong> verlamm<strong>en</strong>de invloed op ontwikkeling <strong>en</strong> omgekeerd. <strong>De</strong> AIV beveelt daarom aan op<br />
elk niveau <strong>van</strong> sam<strong>en</strong>werking allereerst stil te staan bij mogelijke verschill<strong>en</strong> in opvatting<strong>en</strong>,<br />
zi<strong>en</strong>swijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> belang<strong>en</strong> <strong>van</strong> alle participant<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s bij de geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
waard<strong>en</strong>. <strong>De</strong> AIV adviseert voorafgaand aan de keuze voor concrete activiteit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> analyse<br />
uit te voer<strong>en</strong> <strong>van</strong> de rele<strong>van</strong>te culturele oriëntaties. Omdat ‘inheemse’ k<strong>en</strong>nis e<strong>en</strong> belangrijke<br />
bron <strong>van</strong> informatie is voor de lokale situatie, moet deze bij de analyse word<strong>en</strong><br />
betrokk<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> dergelijk onderzoek moet mede met behulp <strong>van</strong> lokale deskundig<strong>en</strong> tot stand<br />
kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> allerlei culturele <strong>en</strong> sociale<br />
groepering<strong>en</strong> uit het partnerland. Aansluiting <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking moet word<strong>en</strong> gezocht bij<br />
maatschappelijke organisaties <strong>en</strong> ngo’s in Nederland <strong>en</strong> waar mogelijk in ontwikkelingsland<strong>en</strong>,<br />
die zich met het onderwerp bezighoud<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> AIV adviseert bij e<strong>en</strong> analyse <strong>van</strong> de culturele context te betrekk<strong>en</strong>:<br />
• de mate waarin de culturele of religieuze leiders op<strong>en</strong>staan voor dialoog;<br />
• de invloed <strong>en</strong> het gezag <strong>van</strong> het leiderschap;<br />
• de mate waarin het systeem of de organisatie de sociale cohesie bevordert;<br />
• de ruimte <strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> die vrouw<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>.<br />
Naarmate e<strong>en</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>tie directer invloed uitoef<strong>en</strong>t op het dagelijks lev<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zal de dialoog int<strong>en</strong>siever moet<strong>en</strong> zijn. Hoewel bij macrohulp of schuldverlichting<br />
e<strong>en</strong> dialoog over culturele <strong>en</strong> religieuze oriëntaties minder specifiek zal zijn dan<br />
bij e<strong>en</strong> programma of interv<strong>en</strong>tie op lokaal of microniveau, blijft aandacht voor culturele<br />
verschill<strong>en</strong> noodzakelijk.<br />
Wanneer ess<strong>en</strong>tiële uitgangspunt<strong>en</strong> <strong>van</strong> donor<strong>en</strong> <strong>en</strong> partners niet met elkaar in overe<strong>en</strong>stemming<br />
te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> zijn, kom<strong>en</strong> de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>van</strong> de dialoog in zicht. <strong>De</strong> donor zal dan<br />
e<strong>en</strong> afweging moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> <strong>van</strong> stopp<strong>en</strong> of doorgaan op<br />
e<strong>en</strong> ander spoor. Dit kan om e<strong>en</strong> meer actievere, zelfs activistische opstelling <strong>van</strong> de<br />
donor vrag<strong>en</strong>. Bij de keuze voor het continuer<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> dialoog met andersd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
moet in ieder geval zoveel mogelijk helderheid word<strong>en</strong> nagestreefd in de<br />
terminologie die wordt gebruikt, <strong>en</strong> behoort rek<strong>en</strong>schap te word<strong>en</strong> afgelegd.<br />
<strong>De</strong> AIV adviseert de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>van</strong> de dialoog niet uit het oog te verliez<strong>en</strong>. Dat kan zich<br />
voordo<strong>en</strong> wanneer de uitgangspunt<strong>en</strong> die in internationale m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>verdrag<strong>en</strong> zijn<br />
vastgelegd veronachtzaamd word<strong>en</strong>, of wanneer ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele int<strong>en</strong>tie bij de partner<br />
32
aanwezig lijkt om aan andere westerse (voor)waard<strong>en</strong> voor vruchtbare sam<strong>en</strong>werking te<br />
voldo<strong>en</strong>. In dat geval adviseert de AIV e<strong>en</strong> actieve opstelling in die zin dat gezocht moet<br />
word<strong>en</strong> naar actor<strong>en</strong> die de gew<strong>en</strong>ste uitkomst wel nastrev<strong>en</strong>. Zij moet<strong>en</strong> waar mogelijk<br />
<strong>en</strong> verantwoord gesteund word<strong>en</strong>. Veel valt ook te bereik<strong>en</strong> met steun aan voorwaard<strong>en</strong>schepp<strong>en</strong>d,<br />
flanker<strong>en</strong>d beleid.<br />
<strong>De</strong> AIV ziet niet alle<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong> om de analyse <strong>van</strong> de<br />
culturele <strong>en</strong> religieuze situatie <strong>en</strong> de beleidsdialoog ter plaatse beter te lat<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>.<br />
Ook op het ministerie <strong>van</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> de post<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verandering<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> beter begrip <strong>van</strong> het belang <strong>van</strong> cultuur <strong>en</strong> religie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere k<strong>en</strong>nis<br />
<strong>van</strong> het onderwerp.<br />
Zo adviseert de AIV de ambassades om in de Meerjarige Strategische Plann<strong>en</strong> de<br />
omgang met religie niet alle<strong>en</strong> op te nem<strong>en</strong> in de analyse, maar ook in de strategie.<br />
Tev<strong>en</strong>s adviseert de AIV dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> op het departem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> de post<strong>en</strong> die belast zijn met<br />
het formuler<strong>en</strong> <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>van</strong> het ontwikkelingsbeleid k<strong>en</strong>nis te lat<strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong><br />
over de principes <strong>en</strong> werkwijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> interculturele communicatie. Tev<strong>en</strong>s di<strong>en</strong>t in de opleiding<br />
<strong>van</strong> beleidsambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> naast de korte module interculturele vaardighed<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitgebreidere<br />
cursus over religie <strong>en</strong> cultuur te word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In deze module moet de<br />
compet<strong>en</strong>tie ‘interculturele s<strong>en</strong>sitiviteit’ <strong>en</strong> de vaardigheid ‘conflicthantering’ word<strong>en</strong> verdiept,<br />
zodat medewerkers beter zijn toegerust voor het werk<strong>en</strong> met conflicter<strong>en</strong>de cultur<strong>en</strong>.<br />
Daar waar dit haalbaar <strong>en</strong> functioneel is, moet de ambt<strong>en</strong>aar k<strong>en</strong>nis verwerv<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de taal <strong>van</strong> het land.<br />
Afronding<br />
<strong>De</strong> AIV is <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing dat e<strong>en</strong> interculturele dialoog over de culturele <strong>en</strong> religieuze context<br />
de slaagkans<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ontwikkelingsinterv<strong>en</strong>tie aanmerkelijk vergroot. In de dialoog<br />
moet<strong>en</strong> onder meer besprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de waard<strong>en</strong> die t<strong>en</strong> grondslag ligg<strong>en</strong> aan<br />
de keuzes <strong>van</strong> de donor<strong>en</strong>, alsmede de w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwachting<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de ontwikkelingsrelatie.<br />
Daarna moet<strong>en</strong> donor<strong>en</strong> <strong>en</strong> partners zoek<strong>en</strong> naar waard<strong>en</strong> die h<strong>en</strong> bind<strong>en</strong>.<br />
Uitgangspunt<strong>en</strong> hierbij zijn de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> het strev<strong>en</strong> naar het hal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
MDG’s. <strong>De</strong>ze dialoog k<strong>en</strong>t echter gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>. <strong>De</strong> uitdaging is e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>weg te vind<strong>en</strong> die<br />
het andere erk<strong>en</strong>t <strong>en</strong> het eig<strong>en</strong>e niet prijsgeeft.<br />
33
Bijlage I
Lijst <strong>van</strong> veel gebruikte afkorting<strong>en</strong><br />
AIV <strong>Adviesraad</strong> <strong>Internationale</strong> Vraagstukk<strong>en</strong><br />
BZ Ministerie <strong>van</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong><br />
CARAM Coordination of Action Research on AIDS and Migration<br />
DAC <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Assistance Committee<br />
ICCO Interkerkelijke Organisatie voor Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking<br />
ICPD International Confer<strong>en</strong>ce on Population and <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t<br />
IOB Inspectie Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking <strong>en</strong> Beleidsevaluatie<br />
IVBPR <strong>Internationale</strong> Verdrag Burger- <strong>en</strong> Politieke Recht<strong>en</strong><br />
IVESCR <strong>Internationale</strong> Verdrag Economische, Sociale <strong>en</strong> Culturele Recht<strong>en</strong><br />
MDG Mill<strong>en</strong>nium <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Goals<br />
MJSP Meerjarige Strategische Plann<strong>en</strong><br />
NUFFIC Nederlandse Organisatie voor internationale sam<strong>en</strong>werking in<br />
het Hoger Onderwijs<br />
OECD Organization for Economic Cooperation and <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t<br />
PRSP Poverty Reduction Strategy Papers<br />
UN United Nations<br />
UNAIDS United Nations Programme on HIV/AIDS<br />
UNDP United Nations <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Programme<br />
UNESCO United Nations Educational, Sci<strong>en</strong>tific and Cultural Organization<br />
Bijlage II
Door de <strong>Adviesraad</strong> <strong>Internationale</strong> Vraagstukk<strong>en</strong> uitgebrachte adviez<strong>en</strong>*<br />
1 EUROPA INCLUSIEF, oktober 1997<br />
2 CONVENTIONELE WAPENBEHEERSING: dring<strong>en</strong>de noodzaak, beperkte mogelijkhed<strong>en</strong>, april 1998<br />
3 DE DOODSTRAF EN DE RECHTEN VAN DE MENS; rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong>, april 1998<br />
4 UNIVERSALITEIT VAN DE RECHTEN VAN DE MENS EN CULTURELE VERSCHEIDENHEID, juni 1998<br />
5 EUROPA INCLUSIEF II, november 1998<br />
6 HUMANITAIRE HULP: naar e<strong>en</strong> nieuwe begr<strong>en</strong>zing, november 1998<br />
7 COMMENTAAR OP DE CRITERIA VOOR STRUCTURELE BILATERALE HULP, november 1998<br />
8 ASIELINFORMATIE EN DE EUROPESE UNIE, juli 1999<br />
9 NAAR RUSTIGER VAARWATER: e<strong>en</strong> advies over betrekking<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Turkije <strong>en</strong> de Europese Unie, juli 1999<br />
10 DE ONTWIKKELINGEN IN DE INTERNATIONALE VEILIGHEIDSSITUATIE IN DE JAREN NEGENTIG:<br />
<strong>van</strong> onveilige zekerheid naar onzekere veiligheid, september 1999<br />
11 HET FUNCTIONEREN VAN DE VN-COMMISSIE VOOR DE RECHTEN VAN DE MENS, september 1999<br />
12 DE IGC 2000 EN DAARNA: op weg naar e<strong>en</strong> Europese Unie <strong>van</strong> dertig lidstat<strong>en</strong>, januari 2000<br />
13 HUMANITAIRE INTERVENTIE, april 2000**<br />
14 ENKELE LESSEN UIT DE FINANCIËLE CRISES VAN 1997 EN 1998, mei 2000<br />
15 EEN EUROPEES HANDVEST VOOR GRONDRECHTEN?, mei 2000<br />
16 DEFENSIE-ONDERZOEK EN PARLEMENTAIRE CONTROLE, december 2000<br />
17 DE WORSTELING VAN AFRIKA: veiligheid, stabiliteit <strong>en</strong> ontwikkeling, januari 2001<br />
18 GEWELD TEGEN VROUWEN: <strong>en</strong>kele rechtsontwikkeling<strong>en</strong>, februari 2001<br />
19 EEN GELAAGD EUROPA: de verhouding tuss<strong>en</strong> de Europese Unie <strong>en</strong> subnationale overhed<strong>en</strong>, april 2001<br />
20 EUROPESE MILITAIR-INDUSTRIËLE SAMENWERKING, mei 2001<br />
21 REGISTRATIE VAN GEMEENSCHAPPEN OP HET GEBIED VAN GODSDIENST OF OVERTUIGING, juni 2001<br />
22 DE WERELDCONFERENTIE TEGEN RACISME EN DE PROBLEMATIEK VAN RECHTSHERSTEL, juni 2001<br />
23 COMMENTAAR OP DE NOTITIE MENSENRECHTEN 2001, september 2001<br />
24 EEN CONVENTIE OF EEN CONVENTIONELE VOORBEREIDING: de Europese Unie <strong>en</strong> de IGC 2004,<br />
november 2001<br />
25 INTEGRATIE VAN GENDERGELIJKHEID: e<strong>en</strong> zaak <strong>van</strong> verantwoordelijkheid, inzet <strong>en</strong> kwaliteit, januari 2002<br />
26 NEDERLAND EN DE ORGANISATIE VOOR VEILIGHEID EN SAMENWERKING IN EUROPA IN 2003:<br />
rol <strong>en</strong> richting, mei 2002<br />
27 EEN BRUG TUSSEN BURGERS EN BRUSSEL: naar meer legitimiteit <strong>en</strong> slagvaardigheid voor de Europese<br />
Unie, mei 2002<br />
28 DE AMERIKAANSE PLANNEN VOOR RAKETVERDEDIGING NADER BEKEKEN: voors <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>s <strong>van</strong> bouw<strong>en</strong> aan<br />
onkwetsbaarheid, augustus 2002<br />
29 PRO–POOR GROWTH IN DE BILATERALE PARTNERLANDEN IN SUB–SAHARA AFRIKA: e<strong>en</strong> analyse <strong>van</strong><br />
strategieën teg<strong>en</strong> armoede, januari 2003<br />
* Alle adviez<strong>en</strong> zijn ook beschikbaar in het Engels. Sommige adviez<strong>en</strong> ook in andere tal<strong>en</strong>.<br />
** Gezam<strong>en</strong>lijk advies <strong>van</strong> de <strong>Adviesraad</strong> <strong>Internationale</strong> Vraagstukk<strong>en</strong> (AIV) <strong>en</strong> de Commissie <strong>van</strong> Advies inzake<br />
Volk<strong>en</strong>rechtelijke Vraagstukk<strong>en</strong> (CAVV).
30 EEN MENSENRECHTENBENADERING VAN ONTWIKKELINGSSAMENWERKING, april 2003<br />
31 MILITAIRE SAMENWERKING IN EUROPA: mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong>, april 2003<br />
32 Vervolgadvies EEN BRUG TUSSEN BURGERS EN BRUSSEL: naar meer legitimiteit <strong>en</strong> slagvaardigheid<br />
voor de Europese Unie, april 2003<br />
33 DE RAAD VAN EUROPA: minder <strong>en</strong> (nog) beter, oktober 2003<br />
34 NEDERLAND EN CRISISBEHEERSING: drie actuele aspect<strong>en</strong>, maart 2004<br />
35 FALENDE STATEN: e<strong>en</strong> wereldwijde verantwoordelijkheid, mei 2004**<br />
36 PREËMPTIEF OPTREDEN, juli 2004**<br />
37 TURKIJE: de weg naar het lidmaatschap <strong>van</strong> de Europese Unie, juli 2004<br />
38 DE VERENIGDE NATIES EN DE RECHTEN VAN DE MENS, september 2004<br />
39 DIENSTENLIBERALISERING EN ONTWIKKELINGSLANDEN: leidt op<strong>en</strong>stelling tot achterstelling?,<br />
september 2004<br />
40 DE PARLEMENTAIRE ASSEMBLEE VAN DE RAAD VAN EUROPA, februari 2005<br />
41 DE HERVORMINGEN VAN DE VERENIGDE NATIES: het rapport Annan nader beschouwd, mei 2005<br />
Door de <strong>Adviesraad</strong> <strong>Internationale</strong> Vraagstukk<strong>en</strong> uitgebrachte briefadviez<strong>en</strong><br />
Briefadvies UITBREIDING EUROPESE UNIE, 10 december 1997<br />
Briefadvies VN-COMITÉ TEGEN FOLTERING, 13 juli 1999<br />
Briefadvies HANDVEST GRONDRECHTEN, 9 november 2000<br />
Briefadvies NEDERLANDS VOORZITTERSCHAP EU 2004, 15 mei 2003***<br />
Briefadvies RESULTAAT CONVENTIE, 28 augustus 2003<br />
Briefadvies ‘VAN BINNENGRENZEN NAAR BUITENGRENZEN - ook voor e<strong>en</strong> volwaardig<br />
Europees asiel- <strong>en</strong> migratiebeleid in 2009’, 12 maart 2004<br />
Briefadvies ‘DE ONTWERP-DECLARATIE INZAKE DE RECHTEN VAN INHEEMSE VOLKEN.<br />
Van impasse naar doorbraak?’, 10 september 2004<br />
Briefadvies ‘REACTIE OP HET SACHS-RAPPORT: Hoe hal<strong>en</strong> wij de Mill<strong>en</strong>nium Doel<strong>en</strong>?, 8 april 2005<br />
*** Gezam<strong>en</strong>lijk briefadvies <strong>van</strong> de <strong>Adviesraad</strong> <strong>Internationale</strong> Vraagstukk<strong>en</strong> (AIV) <strong>en</strong> de Adviescommissie voor<br />
Vreemdeling<strong>en</strong>zak<strong>en</strong> (ACVZ).