Herbestemming van historische stadshavens - FONV

Herbestemming van
historische stadshavens
Handreiking voor gemeenten
Martine van Lier, Reinhilde van der Kroef, Anne Visser
FONV – Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen
Juni 2010

Herbestemming van
historische stadshavens
Handreiking voor gemeenten
Martine van Lier
Reinhilde van der Kroef
Anne Visser
Een uitgave van BMC en FONV – Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen
Juni 2010

4
| Herbestemming van historische stadshavens
MuseuMHAVen Leiden
Inhoud
1. Inleiding 7
2. Aanleiding 11
Historische stadshavens kenmerken ons Waterland 11
Knelpunten 12
3. Tien goede redenen om stadshavens te herontwikkelen 15
4. Wat leert de praktijk? Zeven voorbeelden 21
1. Leiden - De remmende voorsprong? 22
2. Zierikzee - Laveren met nautisch erfgoed 29
3. Den Helder - Een schat aan maritiem verleden 33
4. Spakenburg - Hoe het ook kan 39
5. Leeuwarden - Varend erfgoed nooit weggeweest 43
6. De haven van Rotterdam - Terecht een wereldhaven 47
7. Parkhaven in Utrecht - Oud voor nieuw 51
8. Conclusie: leerpunten uit de praktijk 54
5. Overheden zetten de lijnen uit 57
6. Aanbevelingen 61
Colofon 71
5
| Herbestemming van historische stadshavens

6
| Herbestemming van historische stadshavens
MuseuMHAVen den HeLdeR
1. Inleiding
Als iemand zegt: ‘Denkend aan Holland ...’, denk je direct:
“zie ik brede rivieren, traag door oneindig laagland stromen...” 1)
Nederland is hét waterland bij
uit stek; ons land is vormgegeven door
water. Dat geldt voor natuur en
cultuur landschappen, maar ook voor
de gebouwde omgeving. Steden en
dorpen zijn door water verbonden,
bijna elke stad en elk dorp heeft een
haven. Soms zijn ze in onbruik
geraakt en vervallen, soms zelfs
gedempt. Maar soms ook zijn ze
opnieuw tot leven gewekt en zijn ze
weer de dynamische trekpleisters die
ze vroeger waren, alleen nu met
hedendaagse functies.
Steeds meer gemeenten onderkennen
de mogelijkheden van het benutten
van hun historische havens.
Dynamische historische stadshavens
zijn een belangrijke meerwaarde voor
aantrekkelijke dorpen en steden. De
cultuurhistorische waarde van varend
erfgoed in oude stadshavens geeft
Nederland als Waterland een uniek
imago. Stadshavens geven dorpen en
steden een herkenbaar gezicht als
vissersdorp, vesting- of havenstad.
Bovendien zorgen levendige stadshavens
voor een aantrekkelijke woon-
en werkomgeving en zorgen ze voor
1) Herinnering aan Holland, gedicht van Hendrik Marsman, 1936.
nieuwe werkgelegenheid en stijging
van de vastgoedwaarde. Ze trekken
publiek, vertellen over de historie van
de gemeente en zorgen voor toeristische
omzet.
Toch blijkt het in de praktijk niet
altijd eenvoudig om stadshavens, die
hun oorspronkelijke functie als
over slaghaven verliezen, te herbestemmen
en er nieuwe functies voor te
realiseren. Ondanks de knelpunten
zijn er belangrijke redenen om
stadshavens opnieuw te ontwikkelen.
Bovendien zijn er urgente redenen
om dat juist nú ter hand te nemen.
Dit boekje wil een handreiking zijn
aan gemeenten en provincies voor het
herontwikkelen van stadshavens. Aan
de hand van zeven praktijkvoorbeelden
laten we zien hoe enkele gemeenten
hun historische stadshavens
hebben herontwikkeld en welke
meer waarde zij hier nu van hebben.
We voegen daar aanbevelingen aan
toe en laten zien met behulp van welk
instrumentarium en welke organisaties
ook úw gemeente een historische
stadshaven kan herontwikkelen.
7
| Herbestemming van historische stadshavens

8
| Herbestemming van historische stadshavens
Dit boekje is een coproductie van
BMC, advies- en managementbureau
voor de publieke sector en de Federatie
Oud-Nederlandse Vaar tuigen
(FONV) en is gerealiseerd met steun
van het Prins Bernhard Cultuur fonds.
BMC is een betrouwbare partner voor
de lokale overheid, ook voor herbestemming
van erfgoed en ruimtelijke
kwaliteit van steden en dorpen.
Omdat BMC goed thuis is in de
publieke sector kan BMC goede en
effectieve ontwikkelmogelijkheden
onder gemeenten en provincies
verspreiden.
De FONV ontwikkelt, steunt en
coördi neert initiatieven op het gebied
van het behoud van historische
Nederlandse vaartuigen. De FONV
participeert in de Mobiele Collectie
Nederland (MCN), een samen werkings
verband van koepelorganisaties
van historische schepen, auto’s, vliegtuigen
en treinen. De MCN beheert
het Nationaal Register Mobiel Erfgoed,
waar het varend erfgoed deel
van uitmaakt.
In dit boekje zetten BMC en de FONV
hun ideeën voor het herbestemmen
en herontwikkelen van historische
stadshavens uiteen. Laat u inspireren!
PARKHAVen utRecHt
9
| Herbestemming van historische stadshavens

10
| Herbestemming van historische stadshavens
MuseuMHAVen LeeuwARden
2. Aanleiding
Historische stadshavens
kenmerken ons waterland
Nederland is rijk aan monumentaal
maritiem erfgoed. Overal in ons
geculti veerde deltaland zijn sporen te
zien van ons maritieme verleden.
Deze tastbare bewijzen van een rijk en
dynamisch verleden verdienen het om
bewaard te blijven. Zij geven betekenis
aan ons leven.
In ons waterrijke land werden dorpen
en steden bij voorkeur aan het water
gebouwd, want het vervoer van etenswaren,
goederen en mensen ging
eeuwenlang per schip. De vele stadshavens
getuigen van dit verleden. Ook
nu zijn dit de plekken waar we ons
maritiem erfgoed het beste zichtbaar
en beleefbaar kunnen maken. Bovendien
zijn deze stads havens bij uitstek
geschikt als aantrekkelijke locatie om
te wonen, werken en recreëren in een
cultuurhistorische en maritieme
omgeving. Verschillende steden hebben
inmiddels de mogelijkheden en
meerwaarde van het herontwikkelen
van stads havens met succes opgepakt.
In deze steden dragen de stads havens
bij aan een aantrekkelijk cultureel,
recreatief en economisch klimaat.
Nederland telt echter tientallen stadshavens
die nog op herbestemming
wachten. Veel havens zijn door de
schaalvergroting in de binnenvaart of
door afsluiting van vaarwegen geïsoleerd
en buiten functie geraakt. Dat
komt de leefbaarheid van een havengebied
en de waarde van het vastgoed
niet ten goede. Leegstand en verpaupering
dreigen.
Recente ontwikkelingen maken het
aantrekkelijk om te investeren in de
herontwikkeling van stadshavens. De
aandacht voor het behouden en herbestemmen
van erfgoed groeit.
Wonen, werken en recreëren op en
aan het water is populair. De bijdrage
van creatieve en ambachtelijke bedrijven
aan het leefklimaat en de stedelijke
economie blijkt aanzienlijk. De
Modernisering van de Monumentenzorg
(MoMo) van het Ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
maakt het binnenkort mogelijk om
maritiem erfgoed in havengebieden
beter te beschermen en benutten.
Gemeenten kunnen deze ontwikkelingen
aangrijpen door de herontwikkeling
van hun stadshavens op te
nemen in hun erfgoed- en ruimtelijke
ordeningbeleid.
11
| Herbestemming van historische stadshavens

12
| Herbestemming van historische stadshavens
Knelpunten bij de herontwikkeling
van historische stadshavens
Ondanks de voordelen van dynamische
stadshavens is het soms niet eenvoudig
om stadshavens opnieuw te
ontwikkelen. Knelpunten kunnen
zijn:
• Stadshavens zonder functie raken in
verval en trekken de omgeving in een
neerwaartse spiraal mee. Per locatie
moeten de cultuurhistorische waarden
en economische mogelijkheden
in beeld gebracht worden om tot
passende nieuwe functies voor de
herbestemming en herontwikkeling
van een stadshaven te komen. Dit is
maatwerk.
• Een dynamische stadshaven vraagt
om vaarbewegingen van schepen die
kunnen komen en gaan. Daarvoor is
het nodig dat de haven bereikbaar is
en dat bruggen en sluizen werken en
worden bediend.
• Er is onduidelijkheid bij bestuurders
en ambtenaren over mogelijkheden
voor gemeentelijk of provinciaal
beleid om maritiem erfgoed te
behouden en gebruiken. De Monumentenwet
beschermt alleen onroerend
goed. Daardoor wordt varend
erfgoed vaak niet meegenomen in
beleid voor herontwikkeling van
histo rische havens en oude dorps- en
stadskernen.
• In veel dorpen en steden is een
mengel moes ontstaan van historische
schepen, tot woning verbouwde
historische casco’s en woonarken.
Daardoor liggen historische schepen
vaak op weinig zichtbare en herkenbare
plekken. Als ze niet herkend
worden, krijgen ze ook niet de erkenning
die hen als varend erfgoed toekomt.
Zichtbaarheid leidt tot
bewust wording van de cultuurhistorische
waarde en tot draagvlak
voor behoud en gebruik.
• Er is een gebrek aan lig- en aanlegplaatsen
voor historische schepen.
Daardoor is het vooral voor de
grotere historische schepen die
veelal gebruikt worden als woon- of
charterschip steeds moeilijker om te
varen en ergens aan te meren.
Gemeenten en provincies lijken zich
niet bewust te zijn van de cruciale rol
die zij hebben bij het behoud van het
varend erfgoed.
MuseuMHAVen RotteRdAM
13
| Herbestemming van historische stadshavens

14
| Herbestemming van historische stadshavens
MuseuMHAVen LeeuwARden
3. Tien goede redenen om
historische stadshavens
te herontwikkelen
1. Nederland – Waterland
Water is onderscheidend
Van oudsher wordt Nederland gekenmerkt
door water. Niet alleen door
brede rivieren, maar ook door oneindig
veel beken en rivieren, sloten en
singels, begrensd door de Waddenzee
en de Noordzee. Nederland bestaat
voor bijna een vijfde deel uit water 2) ;
de waterrijkste provincies zelfs voor
bijna de helft. Het land was vooral
moerassig, kleiig of zanderig en
vormde geen geschikte ondergrond
voor vervoer over land. Geen wonder
dat het vervoer van goederen, mensen
en dieren eeuwenlang voornamelijk
via deze waterwegen ging.
Nederlanders voelen zich thuis op en
aan het water, onze bondgenoot en
onze bron van welvaart. Nederland is
groot geworden door onze handelsgeest
en vindingrijkheid.
Onze vaardigheden op het gebied van
scheepsbouw, waterbouw en watermanagement
vertegenwoordigen een
groot maatschappelijk kapitaal, dat
wereldwijd bekend en vermaard is.
2. Water bepaalt ons
cultuur landschap
Netwerk van waterwegen
De polders en dijken, de kanalen en
grachten, de pakhuizen en historische
schepen, de vissersdorpen en havensteden
- het zijn de elementen die
horen bij Nederland als Waterland.
Dorpen en steden werden met elkaar
verbonden via een fijn vertakt netwerk
van natuurlijke en gegraven
waterwegen, kanalen en trekvaarten,
terwijl het achterland ontsloten werd
door wijken en sloten. De historische
ruimtelijke structuur van Nederland
is dus bepaald door het water. Dit
maakt Nederland niet alleen wereldwijd
befaamd om zijn hoogstaande
technische beheersing van watersystemen,
het maakt ons land tegelijk
zeer aantrekkelijk voor allerlei soorten
van waterrecreatie en -toerisme.
Nederland - Waterland is een unieke
trekpleister.
2) Totale oppervlakte: 41.528 km 2 , waarvan land: 33.881 km 2 , en water: 7.645 km 2 .
15
| Herbestemming van historische stadshavens

16
| Herbestemming van historische stadshavens
3. Handelsland en transportland
Handel en transport over water
Water was eeuwenlang onze belangrijkste
transportroute. Het was de
levensader voor de aan- en afvoer van
goederen en de bron van handel en
economische groei. Nog steeds is
Nederland een belangrijk knooppunt
van overslag van goederen. In de loop
van de twintigste eeuw vond er een
forse schaalvergroting plaats van het
vervoer over water, waardoor kleinere
havens, waterwegen en schepen in
onbruik raakten. Bovendien werd het
vervoer over water teruggedrongen
door de opkomst van de trein, de
(vracht-)auto en het vliegtuig.
Vandaag de dag wordt echter nog
steeds een aanzienlijk deel van alle
goederen vervoerd over water en
groeit het aandeel van de binnenvaart
als gevolg van de congestie op de weg.
Ook nu nog is Nederland een drukbevaren
land. Niet alleen meer door
de zee- en binnenvaart, maar ook door
de pleziervaart, de historische
schepen en de chartervloot.
4. Stadshavens kenmerken
vissersdorpen en havensteden
Haven is identiteit
De ligging aan waterwegen brengt
vanouds grote economische voordelen.
Daarom zijn onze steden en
dorpen veelal aan het water ontstaan,
op een gunstige plek op een kruising
van vaarwegen. Stadshavens en marktpleinen
markeren de oudste kern van
steden en dorpen. Het water maakte
de groei en bloei van zee havens als
Amsterdam, Rotterdam, Groningen
en Terneuzen mogelijk, maar ook van
visserssteden als Bunschoten,
Vlaardingen, Yerseke en IJmuiden.
Havens, kades, grachten, pakhuizen
en schepen horen onlosmakelijk bij
de identiteit van ‘Nederland -
Waterland’. Zij vertellen het verhaal
hoe Nederland het water met succes
inzette als bondgenoot en daarmee
één van de grootste transport- en handelslanden
ter wereld werd. Stadshavens
en waterwegen kenmerken de
stedenbouwkundige structuur van
vissersdorpen, vesting- en havensteden
en maken vaak deel uit van
beschermde stads- en dorps gezichten.
En wat is daar sfeervoller dan een
levendige stadshaven met pakhuizen,
winkelpandjes, werkplaatsen en historisch
schepen aan de kade?
5. Stadshavens zijn economische
motor
Dynamische stadshaven is
aantrekkelijk
Een levendige stadshaven draagt bij
aan een bruisende stad en is een
vlieg wiel voor de lokale economie.
Een dynamische haven vormt een
aantrekkelijke pleisterplaats voor
omwonenden en recreanten. De
gebieden rondom stadshavens zijn
gewilde vestigingslocaties voor
horeca, winkels en creatieve, ambachtelijke
en dienstverlenende bedrijven.
Een doelgerichte ontwikkeling van
stadshavens zorgt voor waardestijging
van het omringende vastgoed
en voor nieuwe werkgelegenheid. Dat
bewijzen steden die hun stadshavens
herontwikkelden, bijvoorbeeld als
charterhavens, zoals Zierikzee,
Lelystad, Enkhuizen en Harlingen, of
als jachthavens, zoals Aalsmeer,
Kerkdriel, Goes en Sneek, of vooral
ook als dynamische historische
havens, zoals wederom Rotterdam,
maar ook Spakenburg, Leiden, Gouda
en Den Helder.
6. Nederland is scheeps bouwland
Elke waterweg zijn eigen
scheepstype
Nederland heeft door zijn fijnmazige
waterwegennet een veelzijdige vloot
ontwikkeld. Voor elk vaarwater en elk
type vervoer ontwikkelden scheepsbouwers
een eigen scheepstype. Er zijn
tientallen scheeps typen met vele
onder soorten ontstaan. Ook als
scheeps bouwland heeft Nederland
een mondiale reputatie opgebouwd.
De grote en diverse vloot van zee- en
binnenvaartschepen heeft economische
groei, de industrialisatie en de
hoge welvaartsgraad van Nederland
mogelijk gemaakt.
Vóór 1900 werden de meeste schepen
van hout gebouwd, daarna van ijzer
en staal. Van de houten schepen is niet
veel bewaard gebleven; van de ijzeren
en stalen schepen is nog een klein
gedeelte over. Deze schepen worden
vooral door particulieren behouden
als charterschip, woon- en recreatieschip.
Zo kreeg Nederland in de loop
van de twintigste eeuw een unieke
vloot van varend erfgoed, die er in de
eenentwintigste eeuw aanspraak op
maakt (een van) de grootste ter wereld
te zijn. Deze historische vloot is in
potentie een ‘unique selling point’ en
biedt mogelijkheden voor maatschappelijke,
ruimtelijke, econo mische,
culturele en toe ris tisch-recreatieve
benutting.
17
| Herbestemming van historische stadshavens

18
| Herbestemming van historische stadshavens
7. Havens en schepen zijn
beeldbepalend
Maritiem erfgoed vertelt ‘het
verhaal’ van Nederland
In de Nederlandse havens in dorpen
en steden wemelde het vroeger van de
schepen en de bedrijvigheid. Ook nu
zijn herontwikkelde stadshavens
interessante plekken waar altijd wat
te zien, te doen en te beleven valt.
Deze maritieme ensembles van water,
havens, pakhuizen en historische
schepen vertellen ‘het verhaal’ van de
groei en bloei van onze dorpen, steden
en cultuurlandschappen. Het maritiem
erfgoed in levende stadshavens
maakt ‘het verhaal’ van Nederland
afleesbaar en beleefbaar.
8. Recente waterontwikkelingen
Water is herontdekt
In de twintigste eeuw werden door de
schaalvergroting in de binnenvaart de
kleinere waterwegen en binnenhavens
steeds minder gebruikt. Vele
raakten uiteindelijk buiten functie en
verloederden. Water werd van een
kans een probleem. Aan het eind van
de twintigste eeuw begon het tij te
keren. De aandacht voor water berging
en ecologisch beheer van watersystemen
neemt toe. Waterlopen in het
landschap worden weer hersteld. We
zien steeds meer combinaties van
waterberging en waterrecreatie in
nieuwe woonwijken. Wonen aan het
water is gewild. Waterrecreatie is al
jaren een groeimarkt.
9. De tijd is rijp
Herwaardering voor water in de
stad
De belangstelling voor erfgoed groeit.
Gemeenten onderkennen dat erfgoed
bijdraagt aan een aantrekkelijk woon-
en vestigingsklimaat en aan een positief
imago. De laatste jaren laat een
aantal gemeenten zien dat ook
opnieuw tot leven gewekte stadshavens
bijdragen aan het eigen en
onderscheidend karakter. De tijd van
het dempen en afdammen van havens,
grachten en waterwegen is echt voorbij.
Stadshavens verbeteren de beeldkwaliteit
en dragen bij aan een aantrekkelijk
gebied om te wonen,
werken en recreëren. Water in de stad
is een belangrijke meerwaarde voor de
kwaliteit van de leefomgeving.
10. Het maritieme erfgoed is er
klaar voor
Havens en schepen matchen
In de meeste dorpen en steden in
Nederland herinneren havens,
grachten en kades en zelfs bruggen,
dammen en sluizen ons aan de band
met het water. Uniek in Nederland is
ook het respectabele aantal historische
schepen, dat nog bewaard is
gebleven. De kunst is nu om de goede
match te maken: combineer historische
havens en kades met historische
schepen en het beeld van een historische
stadshaven is compleet. Waar het
gebouwde en varende maritiem erfgoed
elkaar vinden en versterken ontstaan
aantrekkelijke, levendige stadshavens.
De publieke waardering voor
stadshavens en maritieme evenementen
geeft aan dat de samenleving het
varend erfgoed als beschermwaardig
cultuurbezit beschouwt.
19
| Herbestemming van historische stadshavens

20
| Herbestemming van historische stadshavens
oude HAVen ZieRiKZee
4. Wat leert de praktijk?
Zeven voorbeelden
In het voorafgaande is naar voren
gekomen dat er beleidsmatig weinig
kader voor de bescherming van het
varend erfgoed was. Toch is men in
een aantal gemeenten aan de slag
gegaan om de cultuurhistorische
mogelijkheden van het varend erfgoed
in samenhang met havens en
werven voor historische schepen te
benutten. Er zijn zeven voorbeelden
van historische stadshavens geselecteerd
om te laten zien welke problemen
bij de bescherming van maritiem
erfgoed in de praktijk tegengekomen
kunnen worden en hoe deze opgelost
of voorkomen (hadden) kunnen
worden. Gekozen is voor een divers
beeld: kleine en grote havensteden,
jonge en oudere stadshavens, elk met
een andere ontwikkelingsgeschiedenis.
Centraal in onze benadering staat
de vraag welke rol het vernieuwde
monumentenbeleid - met voor het
eerst op beleidsmatig niveau aandacht
voor cultuurhistorische waarden
in de ruimtelijke ordening - voor
het maritiem erfgoed kan spelen.
In het verleden is een 400-tal
beschermde dorps- en stadsgezichten
aangewezen. De beschermde gezichten
richtten zich als gevolg van de
Monumentenwet van 1988 echter
vooral op onroerende monumenten.
Daardoor is het varend erfgoed
jaren lang buiten de boot gevallen.
Het vernieuwde monumentenbeleid
richt zich op cultuurhistorische waarden
in het ruimtelijk beleid (bestemmingsplannen),
op ensembles (waarvan
roerend goed deel kan uitmaken)
en op hergebruik van erfgoed. Daardoor
ontstaan er kansen voor het
maritiem erfgoed om als nieuw toe te
voegen onderdeel van het maritiem
‘ensemble’ te profiteren van de
beschermingsmogelijkheden.
De nieuwe mogelijkheden voor het
behoud van maritiem erfgoed worden
in zeven voorbeelden geschetst. In
relatie tot het nieuwe beleid wordt
onderzocht wat gemeenten hebben
gedaan, en wat ze hadden kunnen
doen, ware het beleid eerder opgesteld.
Laten we kijken wat we ervan
kunnen leren!
21
| Herbestemming van historische stadshavens

22
| Herbestemming van historische stadshavens
1. Leiden
De remmende voorsprong?
De haven voor historische schepen 3)
bij de stadstimmerwerf in het Leidse
Kort Galgewater is één van de oudste
van Nederland. In 1982 organiseerden
leden van de Landelijke Vereniging
tot Behoud van het Historisch
Bedrijfs vaartuig (LVBHB) tijdens de
Leidse 3 oktoberfeesten een vlootschouw.
De betrokken schippers
woonden en werkten aan hun schepen
tijdens de feesten en zij lanceerden na
deze eerste succesvolle vlootschouw
het idee om enkele historische
MuseuMHAVen Leiden
schepen permanent in Leiden te tonen
en te bewonen in een nog in te richten
historische haven. 4)
1982 is eveneens het jaar waarin de
binnenstad van Leiden aangewezen is
als beschermd stadsgezicht, wat
moge lijkheden opleverde om het
maritiem erfgoed te beschermen. 5)
De gemeente heeft het voorstel uit
1982 voor het oprichten van de historische
haven van de Vereniging overgenomen
en opgenomen in de toerismenota
‘Leiden de moeite waard’ uit
1984. De Stichting Historische Haven
3) De aanduiding ‘museumhaven’ wordt in die gevallen gebruikt waar men ook zelf deze term als
aanduiding gebruikt. Voor het overige wordt de meer algemene term ‘haven voor historische
schepen’ gebruikt.
4) Bewoning door particulieren is in de wereld van het varend erfgoed een belangrijke vorm van
hergebruik.
5) Nautisch erfgoed is tot op heden echter niet expliciet benoemd in de beschermende bestemmingsplannen.
Leiden is in juli 1984 opgericht en de
Leidse historische haven in het Kort
Galgewater is nog datzelfde jaar experimenteel
geopend, met een vergunning
van de gemeente voor een jaar.
Bezwaren tegen het plan van
om wonen den en bedrijven in de
buurt werden ongegrond verklaard.
Na evaluatie volgde een positief
advies voor het afgeven van een
permanente vergunning voor 16 schepen
- inclusief vergunning tot bewoning.
Tegelijkertijd werd bepaald dat
het bestemmingsplan herzien moest
worden. De gemeente stelt in 1985:
‘Aangezien authentieke bedrijfsvaartuigen
van historisch belang zijn,
is beschikbaarstelling van havenfaciliteiten
een wezenlijke bijdrage aan het
behoud van dat cultuurgoed.’
Ondanks deze positieve intentie, is de
aanpassing aan het bestemmingsplan
pas in 1990 afgerond.
Hoewel de gemeente het plan voor de
historische haven in Leiden ondersteunde,
is de totstandkoming ervan
niet probleemloos verlopen. Zowel
juridisch als praktisch schoot het
gemeentebeleid ter bescherming van
de historische haven tekort.
Enkele voorbeelden ter illustratie:
Aan de overzijde van de historische
haven vormde gedurende enige tijd
een schip, een wad- en sontvaarder,
een mooi ensemble met de schepen in
de historische haven. Toen dit schip
verdween, gaf de gemeente toestemming
voor een ligplaats voor een
brasserieboot en enkele schepen, die
detoneerden in het historische beeld.
Een ander obstakel vormde de eis van
de gemeente dat alle boten op het
riool werden aangesloten. Deze eis
vormde een belemmering voor de
aan- en afvoer van schepen vanwege
de toenmalige technische uitvoering
van de aansluiting. Aanvankelijk
beschikte de haven over zestien
ligplaatsen, maar door vertrek van
sommige schepen en door de aanleg
van steigers zijn er negen schepen
overgebleven. De verloren gegane
ruimte is niet gecompenseerd. Het
huidige aantal is te weinig om de
haven goed te kunnen exploiteren en
de stichting te kunnen bemensen.
Daardoor blijven de activiteiten van
de schippers, naast restauratie- en
onderhoudswerkzaamheden aan hun
schepen beperkt. Het gebrek aan
menskracht betekent ook dat de
haven zich niet verder ontplooit. Tot
slot heeft de Stichting Historische
Haven Leiden geen instrumenten om
liggers te dwingen hun restauratieverplichtingen
na te komen. De
Stichting voelt zich in dit proces niet
gesteund door de gemeente.
23
| Herbestemming van historische stadshavens

24
| Herbestemming van historische stadshavens
Vanuit de gemeente
De gemeente Leiden geeft in diverse
notities blijk van de zorg die ze heeft
voor het water en het erfgoed in de
stad. Zowel in het verleden als naar de
toekomst toe speelt water een belangrijke
rol. Opvallend is wel dat het
maritiem erfgoed zelden expliciet
genoemd wordt in beleidsnota’s.
Het water centraal
Water is beeldbepalend voor het
gezicht en de sfeer van Leiden. Het
water beleefbaar maken voor inwoners
en toeristen is voor de gemeente
een continu proces, waarin steeds
bijsturing nodig is. Daarom zijn er
beleidsnota’s opgesteld waarin het
water centraal staat, bijvoorbeeld het
Waterplan Leiden 2005-2015. Een van
de speerpunten in de nota is het water
beter zichtbaar en bereikbaar te
maken. ‘Op sommige plaatsen is het
water vanaf de kant niet of nauwelijks
zichtbaar en slecht openbaar toegankelijk,
terwijl dit ongewenst is. Hierdoor
beleef je het water vanaf de kant
nauwelijks meer.’ 6)
Natuurlijk is het water niet alleen te
beleven vanaf de kant, water beleef je
ook op het water. En gezien vanaf het
water krijgen de stad en de monumenten
een heel nieuw perspectief.
Ook hier heeft de gemeente oog voor,
zo blijkt uit de toekomstvisie: ‘De
binnenstad deels vrij maken van autoverkeer
en het vervolmaken van de
Singelparkroute, zodat wandelaars
alle ruimte krijgen. Dit versterkt het
historische karakter van de stad,
maakt het aantrekkelijker voor bezoekers
en maakt de monumenten van de
stad beter zichtbaar, ondermeer vanaf
het water.’ 7)
De gemeente loopt voorop door in
2003 de Beleidsvisie Watertoerisme
2000-2020 te presenteren, waarin het
gemeentelijk stimuleringsbeleid
watertoerisme is opgenomen. 8) Steden
als Utrecht en Dordrecht zijn geïnteresseerd
in de Leidense aanpak. In de
nota wordt het Galgewater expliciet
genoemd als eerste museumhaven
voor historische bedrijfsvaartuigen en
ingezet in het aantrekken van ‘watertoeristen’.
De haven wordt bijvoorbeeld
ingezet als publiekstrekker bij
de herdenking van het 350-jarig
bestaan van de trekvaartroute tussen
Leiden en Haarlem.
6) Waterplan Leiden 2005-2015, gemeente Leiden, 2005.
7) Leiden Stad van Ontdekkingen. Profiel Leiden 2030, gemeente Leiden, 2004 (herzien in 2007).
8) Beleidsvisie Watertoerisme Leiden 2000-2020, Een stad zonder water heeft geen vroeger of later,
gemeente Leiden, 2003.
Water en ruimte
Ruimtelijke ordening wordt vastgelegd
in bestemmingsplannen. Het
Bestemmingplan Binnenstad II van
de gemeente Leiden gaat over het
gebied waarin zich ook de historische
haven bevindt. 9) In het bestemmingsplan
wordt blijk gegeven van het besef
dat het behoud van historie van
waarde is voor de stad: ‘Het beleid is
hier gericht op het behouden en versterken
van het historische karakter
[van de Leidse historische binnenstad].
De aanwijzing van de binnenstad
tot beschermd stadsgezicht 10)
ondersteunt dit beleid.’ De bescherming
richt zich volgens het bestemmingsplan
onder meer op het
‘patroon van straten en waterlopen’.
Over het gebied rond de haven is
opgenomen dat ‘belangrijke historische
elementen in de wijk [als] de nog
aanwezige Morspoort aan het eind
van de Morsstraat en het gebouwencomplex
van de Stadstimmerwerf met
zijn typische trapgevel tegenover het
Galgewater [het behouden waard
zijn].’ De haven zelf wordt niet expliciet
genoemd in het bestemmingsplan.
Water en erfgoed
Het water in Leiden is belangrijk in
het totaal van erfgoed in de stad. In
2005 is de Erfgoednota opgesteld,
waarin expliciet de cultuurhistorische
betekenis van het watererfgoed is
benoemd: ‘De cultuurhistorische
identiteit van Leiden wordt mede
bepaald door de ligging van de stad
aan de rivier de Rijn, de open en
inmiddels gedempte grachten, de
stadswallen en parken en ook de
watergebieden en landgoederen in de
omgeving. De bescherming tegen het
water staat hoog op de nationale
agenda (…) Door de interesse voor het
water staat ook het watererfgoed
tegen woordig volop in de belangstelling.
Het herstel van oude gedempte
grachten of het weer aanbrengen van
de oude meandering in gekanaliseerde
beken blijkt in modern waterbeheer
meer en meer een reëel alternatief
te worden.’
9) Bestemmingsplan Binnenstad II (2007, herzien in 2009), gemeente Leiden, 2007.
10) Sinds 1991.
25
| Herbestemming van historische stadshavens

26
| Herbestemming van historische stadshavens
Deze beeldende beschrijving van de
waarde van water voor de identiteit
van Leiden is vastgelegd in vier hoofddoelstellingen:
• het optimaal benutten en beschermen
van het cultureel kapitaal van
Leiden;
• het bevorderen van een optimale
cultuurdeelname en cultuurbeleving;
• het ontwikkelen van een leefbare en
duurzame stad in een dynamische
randstedelijke omgeving rekeninghoudend
met de unieke historische
waarde;
• de (door)ontwikkeling van de (o.a.
historische) identiteit van Leiden ten
behoeve van het cultuurtoerisme.
De doelstellingen raken maatschappelijke
thema’s als participatie, leefbaarheid
en aantrekkingskracht van
de stad op bewoners en toeristen.
Door in te zetten op beleefbaar erfgoed
wordt bijgedragen aan deze
thema’s. En de historische haven is
toegankelijk en een belevenis voor
jong en oud!
Daarom schetst het enige verbazing
dat in de nota de haven bewust níet
wordt aangewend om de doelstellingen
te realiseren: ‘Leiden kent sinds
1984 de historische haven aan het
Galgewater en daarnaast de historische
haven aan de Oude Vest / Oude
Singel. De schepen in deze havens zijn
een waardevol onderdeel van het historische
stadsgezicht. Net als tijdens
het opstellen van de Monumentennota
1991 zijn wij echter van mening
dat bescherming van roerende monumenten
niet tot de taken en de mogelijkheden
van de gemeente behoort.
Schepen, trams, auto’s en dergelijke
zijn uit de aard der zaak roerend,
waardoor bescherming en handhaving
moeilijk is. Plaatsing op de
gemeentelijke monumentenlijst
vinden wij een voor deze categorie erfgoed
onpraktisch en te arbeidsintensief
instrument. Net als bij roerende
zaken als schilderijen en meubels
vormt alleen het eventueel verwerven
van het betreffende object een uitvoerbare
vorm van bescherming door
de gemeente.’
Concluderend
De gemeente Leiden is in een vroeg
stadium en voortvarend begonnen
met de opzet van een haven voor
histo rische schepen: zij verklaarde de
bescherming van authentieke
bedrijfsvaartuigen van historisch
belang en erkende dat havenfaciliteiten
van wezenlijk belang zijn voor het
behoud van dat cultuurgoed. Op basis
van de gemeentelijke nota’s en de
gehoorde schippers ontstaat echter de
indruk dat de aandacht voor de historische
haven verflauwd is en dat het
tot bloei brengen van de haven gestagneerd
is, mede doordat de gemeente
niet goed raad weet met de vraag op
welke manier men roerende monumenten
zoals varend erfgoed beleidsmatig
zou kunnen beschermen.
Als de historische haven van Leiden
wil uitgroeien tot een dynamische
historische stadshaven, dan zou de
gemeente Leiden in samenspraak met
de Stichting Historische Haven
Leiden een reactiveringsplan kunnen
opstellen. Hiervan kunnen een inrichtingsplan,
beheerplan en activiteitenplan
deel uitmaken. De meerwaarde
van de historische haven en de afspraken
uit deze plannen kunnen dan
consequent in het gemeentelijk beleid
op het gebied van ruimtelijke ordening,
stadsontwikkeling, cultuur,
recreatie en toerisme opgenomen
worden.
Bestemmen
Het is jammer dat de mogelijkheden
voor het opnemen van maritiem
erf goed in het bestemmingsplan
onbenut zijn gelaten. 11) Het is goed
mogelijk de historische haven via het
ruimtelijk beleid als een verbinding
tussen het water en het cultuurhistorisch
erfgoed in te zetten. Daarmee
kan de gemeente sturen op de
noodzakelijke voorwaarden voor een
succesvolle en dynamische historische
haven. Door het inkrimpen van de
zestien ligplaatsen in de haven tot de
uiteindelijke negen is de massa die
nodig is om de haven tot bloei te
brengen verdwenen. Door strakke
eisen te stellen aan de kwaliteit van de
schepen die aanspraak maken op een
ligplaats kan de gemeente het historische
aanzicht van het Galgewater
versterken. En met deze eisen hadden
de Stichting Historische Haven
Leiden en de gemeente bovendien de
handen ineen kunnen slaan om
schippers te sommeren hun restauratieverplichtingen
na te komen. De
bewoners en bezoekers van Leiden, de
beherende stichting in Leiden en de
gemeente kunnen vanzelfsprekend
alsnog veel baat hebben bij de opname
van het maritieme ensemble van de
historische haven met varend erfgoed
in de cultuurhistorische paragraaf
van het bestemmingsplan.
Verbinden
De gemeente spreekt in diverse nota’s
van het verbinden van waterbeleid
met het cultuurhistorisch erfgoedbeleid.
Door het maritiem erfgoed in
het ruimtelijk-, water-, cultureel en
toeristisch beleid te integreren kan
deze ambitie worden waargemaakt.
De gemeente Leiden krijgt met de
11) De vaste procedure voor inspraak en klachtenafhandeling bij de totstandkoming van bestemmingplannen
biedt eveneens houvast aan de beleidsmakers over de afhandeling van klachten.
27
| Herbestemming van historische stadshavens

28
| Herbestemming van historische stadshavens
beschrijving van de cultuurhistorische
waarde van het maritiem erfgoed
in het bestemmingsplan een instrument
aangereikt waarmee zij beter
gebruik kan maken van de inhoudelijke
mogelijkheden van het aanwezige
nautische erfgoed. Daarmee
wordt de stagnatie die nu op het
gebied van de historische haven en het
varend erfgoed geconstateerd is
verholpen.
Verruiming mogelijkheden
voor gemeente Leiden
De toevoeging van de cultuurhistorische
paragraaf aan bestemmingsplannen,
zoals door de minister van OCW
is voorgesteld in de Beleidsbrief
Modernisering Monumentenzorg,
geeft ook de gemeente Leiden de
mogelijkheid om het maritieme erfgoed
als ensemble op te nemen in het
bestemmingsplan. De gemeente kan
vervolgens de bescherming, handhaving
en verdere ontwikkeling en
benutting van de historische haven
inclusief het varend erfgoed prima
opnemen in het gemeentelijk beleid.
2. Zierikzee
Laveren met nautisch erfgoed
In 1989 verkeerde de Oude Haven van
Zierikzee in een weinig florissante
toestand. De Oude Haven, die eigendom
is van de gemeente werd in
1989-1990 aangepakt en opgeknapt.
De haven ligt in het stadscentrum, dat
sinds 1991 aangewezen is als
beschermd stadsgezicht. 12) In de periode
waarin het groot onderhoud werd
gepleegd, zijn plannen ontstaan om
de Oude Haven in te richten als
museumhaven. Daarvoor bracht de
gemeen te in 1991 enkele voorzieningen
aan. De inrichting met
historische schepen werd een taak van
de Stichting Museumhaven Zierikzee
samen met de daaraan verbonden
vrienden vereniging die in 1990 is
opgericht. 13) In 1992 werd de museumhaven
geopend.
Er moesten in de museumhaven
natuur lijk historische schepen
komen. Daar was een taak voor de
stichting en de vereniging gezamenlijk
weggelegd. De belangrijkste vraag
bij het verwerven van schepen was:
hoe aan schepen te komen en hoe de
schepen te beheren. Pogingen van de
stichting om schepen van andere
behoudorganisaties in de haven een
ligplaats te geven liepen op niets uit.
Vervolgens werd gekozen voor de
oplossing om zelf schepen in eigendom
te nemen, ze te restaureren en ze
in de haven neer te gaan leggen. 14)
Deze manier van behoud is uitermate
kostbaar, en anders dan particuliere
eigenaren die met hun schip kunnen
varen en daarmee kosten terugverdienen,
werd in Zierikzee nauwelijks
met de schepen gevaren. Intussen
vormden de schepen die vanaf het
12) In de aanwijzing van het centrum van Zierikzee tot beschermd stadsgezicht wordt het monumentale
belang van het historisch centrum benadrukt: ‘[...] Ter bescherming van het bovengenoemde
historisch en ruimtelijk karakter van het beschermd stadsgezicht is voor dit gebied een dubbelbestemming
opgenomen.’ En hoewel hier sprake is van het ruimtelijk element wordt de Oude
Haven niet benoemd. Hoewel de haven zich in het gezicht bevindt, gaat de aandacht in de
beschrijving hoofdzakelijk naar de bebouwde omgeving. Dit hangt samen met de toenmalige
wettelijke focus van de beschermde dorps- en stadsgezichten op de gebouwde omgeving en de
daarin voorkomende (Rijks-)monumenten.
13) Doel van de Stichting was (en is) het inrichten en beheren van de historische haven in Zierikzee als
museumhaven en het behoud van authentieke scheepstypes in het algemeen, met het accent op
vaartuigen die traditioneel in het Deltagebied van de provincie Zeeland voorkwamen. De stichting
tracht haar doel te verwezenlijken door de aankoop en restauratie van schepen; het bieden
van ligplaatsaccommodatie in de museumhaven; het verzamelen van kennis en documentatie, het
geven van voorlichting en het bieden van de mogelijkheid tot het bezichtigen van de schepen.
14) Het Openluchtmuseum in Enkhuizen is in dezelfde tijd vanwege te hoge onderhoudskosten van
deze methode afgestapt.
29
| Herbestemming van historische stadshavens

30
| Herbestemming van historische stadshavens
midden van de jaren negentig een
ligplaats in de museumhaven van
Zierikzee vonden een toeristische
trekpleister, maar daar stonden voor
de Stichting Museumhaven geen
inkomsten tegenover. Ook werden de
schepen niet bewoond.
Zowel de provincie Zeeland als de
gemeente Zierikzee promootten
begin jaren ’90 cultuurhistorie als
belangrijk aspect van het toeristischrecreatief
beleid. De Stichting
Museum haven liet in dat verband in
1995 een haalbaarheidsanalyse uitvoeren
naar de ontwikkeling van een
Zeeuws kustvisserij-, binnen- en
beurtvaartmuseum annex een
scheeps reparatie- en restauratiewerkplaats,
later aangevuld met
horeca en een nautische souvenirshop.
De plannen voor de museumhaven
hadden een integrale opzet:
oude HAVen ZieRiKZee
men wilde economische, maatschappelijke,
educatieve en culturele
opbrengsten behalen door een toeristische
trekpleister te zijn met openluchtevenementen
en exposities, waar
vrijwilligers en werkloze jongeren
scheepsonderhoud konden leren. De
gemeenteraad van de nieuwe
gemeente Schouwen-Duiveland wees
de plannen in 1998 echter af vanwege
de vrees dat de exploitatie niet rond
zou komen door de hoge restauratie-
en onderhoudskosten van de schepen.
De museumhaven kwam na dit
besluit in zwaar weer. De noodzaak
voor een eigen reparatie- en restauratiewerf
werd nog groter: hiermee
konden de onderhoudskosten van de
schepen ingeperkt worden. In 2002
werd door de Stichting Renesse een
oude houtloods verkregen, waarin de
Stads- en Commerciewerf werd
gere ali seerd. De werf opende in 2004.
Vrijwilligers restaureren nu de
schepen en kijkers op de werf brengen
middels giften geld in het laatje. De
exploitatie is daarmee aanzienlijk
verbeterd. Toch bleven de cijfers in
het rood en pas nadat de stichting in
2004 gedreigd had alle schepen uit de
museumhaven weg te halen, haalde
de gemeente bakzeil en kwam er een
structurele subsidie voor de exploitatiekosten
van de museumhaven.
Vanuit de gemeente
De relatie tussen de gemeentelijke
overheid en de Stichting Museumhaven
valt uiteen in twee periodes: tot
1998 trokken stichting en gemeente
samen op bij het tot stand brengen
van de museumhaven. Maar na de
gemeentelijke herindeling in 1997
kwamen de nieuwe gemeente
Schouwen- Duiveland en de stichting
tegenover elkaar te staan.
Water en ontwikkeling
Ondanks de voorzichtigheid van de
gemeente ten aanzien de exploitatie
van de stichting onderkent zij het
belang van historisch erfgoed voor de
stad Zierikzee. In het Meerjaren
Ontwikkelingsplan stedelijke
vernieuwing 2005-2009 ligt de
nadruk op de cultuurhistorische
waarden van de stad: ‘Het beleid is
erop gericht om het historisch-
stedelijk karakter van de stad te
versterken. […] Zierikzee is een plaats
met geweldig cultuurhistorisch
potentieel dat op dit moment
onvol doende wordt benut. […] Ook
door structurele ingrepen in de
verblijfskwaliteit en in de ruimtelijke
omgeving kan een culturele kwaliteitsslag
worden gemaakt. Centraal in
deze kwaliteitsslag dient te staan de
versterking van de samenhang (door
verbindingszones) tussen de gebieden:
Nieuwe Kerk, Nieuwe Haven,
Havenplein, Oude Haven. Door deze
kwaliteitsslag en door het benutten
van de cultuurhistorie, wordt
Zierikzee zowel aantrekkelijker voor
de eigen bewoners om te wonen als
voor de toeristen als verblijfplaats.’
Water en ruimte
Ook uit de ruimtelijke nota blijkt dat
de gemeente oog heeft voor het
belang van het cultuurhistorische erfgoed
voor de gemeente. In het
bestem mingsplan ‘Bebouwde kom
Zierikzee’ dat in 2009 in werking is
getreden, wordt gesteld dat ‘het
historische karakter van de binnenstad
voor een hoeveelheid van
functies van essentieel belang is en
dan ook nadrukkelijk beschermd en
waar mogelijk uitgebouwd en versterkt
dient te worden.’ De Oude
Haven krijgt in het bestemmingsplan
de bestemming van museumhaven
toegekend. Dit biedt goede kansen
om instrumenten te ontwikkelen
31
| Herbestemming van historische stadshavens

32
| Herbestemming van historische stadshavens
waarmee de museumhaven ondersteund
wordt.
Ook in het Beleidsplan musea 2007-
2010 wordt de museumhaven besproken
als een van de musea die de
gemeente rijk is. 15) In de werkgroep die
dit beleidsplan heeft opgesteld had
een van de bestuursleden van de
Stichting Museumhaven zitting.
Concluderend
Hoewel de toenmalige gemeente
Zierikzee positief is begonnen met
het project museumhaven, is de inzet
op de haven na de gemeentelijke
her indeling niet doorgezet. De oorzaak
hiervan lag in de kanttekeningen
die de gemeenteraad plaatste bij de
werkwijze van het stichtingsbestuur.
Dit heeft een verwijdering tussen
gemeente en stichting teweeggebracht.
Inmiddels zijn de contacten
verbeterd en kunnen de stichting en
gemeente nu in eendracht gaan
werken aan de verdere opbouw van de
museumhaven.
Dat de gemeente het belang van de
museumhaven onderkent, blijkt
inmiddels zowel uit de toegekende
subsidie, als uit de nota’s waarin de
haven niet expliciet, maar als onderdeel
van het historisch karakter van de
stad wel een grote rol speelt.
Bestemmen
De museumhaven is met de functie
‘openluchtmuseum’ opgenomen in
het bestemmingsplan. Toch bood dit
te weinig duidelijkheid omtrent de
gewenste functie en meerwaarde van
de museumhaven voor Zierikzee. Een
beschrijving van de cultuurhistorische
waarden van deze haven (als
onder deel van de historische binnenstad
van Zierikzee) in een cultuurhistorische
paragraaf van het bestemmingsplan
zou de bescherming van
het Zierikzeese maritieme erfgoed
een meer structurele plaats in het
gemeentebeleid en daarmee een
grotere beleidsmatige continuïteit
hebben gegeven. Als de gemeente
Zierikzee de museumhaven opneemt
in de cultuurhistorische paragraaf
van het bestemmingsplan, kan zij
alsnog de integrale opzet met een
cultuurhistorische, maar ook een
economische, sociaal-maatschappelijke,
educatieve en culturele meerwaarde
verder proberen te ontwikkelen.
Dit zal leiden tot een dynamische
museumhaven die meer doet dan
fungeren als ‘stoffering voor de stad’.
15) Beleidsplan musea 2007-2010 Eenheid in diversiteit, gemeente Schouwen-Duiveland 2007.
3. Den Helder
Een schat aan maritiem verleden
Het voormalige werfcomplex van de
Oude Rijkswerf Willemsoord in Den
Helder beslaat naast de grachten en
het overige water 40 hectare,
bestaan de uit monumentale bebouwing
en dokken. Van 1827 tot 1993 was
het de belangrijkste reparatie-inrichting
van de marinevloot. Op beperkte
schaal werd er ook nieuw gebouwd. In
1995 droeg de Koninklijke Marine de
helft van het complex over aan de
gemeente Den Helder, later volgde de
rest. De gemeente saneerde het
terrein, sloopte een deel van de
gebouwen en restaureerde wat overbleef.
Sinds 1997 heeft het complex de
status van Rijksmonument. In december
2007 werd de Stelling Den Helder,
waar de Rijkswerf onderdeel van uitmaakt
aangewezen als beschermd
MuseuMHAVen den HeLdeR
stadsgezicht. In 2004 opende de
Stichting Nautische Monumenten
Den Helder officieel haar museumhaven
op het Rijkswerfcomplex.
Tegelijkertijd opende naast de
museum haven het reddingsmuseum
Dorus Rijkers de poorten. Voorts is in
de directe omgeving het Marinemuseum
gevestigd.
De Stichting Nautische Monumenten
Den Helder is op 21 juni 1991 opgericht
door inwoners van de stad. De
stichting zocht schepen om te restaureren
en vervolgens in de museumhaven
te kunnen neerleggen. Het aantal
schepen is in de loop der jaren
uit ge groeid tot zo’n 30. Een deel van
deze schepen wordt beheerd door
zelf standige stichtingen, die weer zijn
aangesloten bij de Stichting Nautische
Monumenten, andere schepen
zijn eigendom van particulieren.
33
| Herbestemming van historische stadshavens

34
| Herbestemming van historische stadshavens
De Stichting Nautische Monumenten
huurt sinds 2002 Gebouw 73, ten
behoeve van het uitvoeren van restauratiewerk.
Historische schepen kunnen
in de museumhaven Willemsoord
een ligplaats krijgen als ze niet jonger
zijn dan 50 jaar, als de eigenaren lid
zijn van een behoudorganisatie en het
schip hebben ingeschreven in het
Nationaal Register Varende Monumen
ten en als het vaartuig een relatie
met de Kop van Noord-Holland heeft.
Ook moet de eigenaar bereid zijn zich
aan te sluiten bij de Stichting
Nautische Monumenten Den Helder
en een restauratieplan kunnen overleggen.
16)
De concurrentie tussen de verschillende
havens voor historische schepen
bij het aantrekken van schepen wordt
sterker. Maar ondanks een jarenlange
lobby van de Stichting Nautische
Monumenten heeft het tot 2006
geduurd voordat de gemeenteraad
van Den Helder toestemde in een
aanpassing van de havenverordening
waardoor historische schepen een
gratis ligplaats in de museumhaven
kregen.
Vanuit de gemeente
Het heeft lang geduurd voordat Den
Helder een echte museumhaven
kreeg. Hoewel de Stichting Nautische
Monumenten in 1991 is opgericht
duurde het tot 2004 voordat er werkelijk
een museumhaven werd geopend.
Dit kwam voor een belangrijk deel
doordat de Rijkswerf in 1995 eerst
door de gemeente gerestaureerd en
deels gesaneerd moest worden; het
laatste gerestaureerde gebouw werd
in 2004 opgeleverd.
De gemeente is al een aantal jaren op
zoek naar de beste manier om het
complex een zinvolle functie voor de
stad Den Helder te geven. Dit blijkt
onder andere uit het grote aantal
nota’s en beleidsstukken dat de laatste
jaren het licht heeft gezien en waarin
het Rijkswerfcomplex een rol speelt.
In tegenstelling tot in andere gemeenten
benoemt de gemeente Den Helder
het complex met grote regelmaat in
beleidsstukken.
16) Veel van de schepen die in de museumhaven van Den Helder hun ligplaats hebben gekozen,
maken dagtochten met betalende passagiers en nemen elders in Nederland deel aan evenementen
en wedstrijden voor varende monumenten.
oude RijKsweRf wiLLeMsooRd, den HeLdeR
A
B
C
1
2
3
4
5
Willemsoord Zuid
Buitenveld
Bassin
Ligplaats passanten
Kade Bruine vloot
Kade Witte vloot
Boerenverdriet
Museumhaven
2
5
1
5
A
3
C
5
In het Uitwerkingsplan wordt het
plan Zeestad Den Helder verder
ingevuld.
Uitsnede van het zuidelijke gedeelte van
het uitwerkingsplan Haven volgens de
gebiedsvisie van Zeestad BV met daarop de
museumhaven (5) en omgeving.
4
2
B
35
| Herbestemming van historische stadshavens

36
| Herbestemming van historische stadshavens
Nautisch erfgoed als katalysator
In 2002 heeft de gemeente de ‘Nota
Cultuurhistorische waarden’ uitgebracht.
Doel van de nota is om het
Rijkswerfcomplex in ruimtelijke zin
bij de stad te betrekken. De nota bevat
een aparte paragraaf ‘bescherming
nautische monumenten’. Hierin
wordt gewag gemaakt van het beleidsvoornemen
de nautische monumenten
met een binding met de stad te
beschermen, gezien de historische
band van Den Helder met het water en
de scheepvaart. De bescherming wil
de gemeente realiseren door:
• het creëren van ligplaatsen en goede
afmeermogelijkheden en het hanteren
van aantrekkelijke haventarieven;
• het bieden van restauratiefaciliteiten
(tegen betaling) op een passende plek
in het stadsbeeld;
• het creëren van een museumhaven
speciaal voor de historische schepen;
• het opnemen van een praktische
regeling in de monumentenverordening
ter ondersteuning van
de bescherming.
In 2007 presenteert de gemeente een
‘Strategische visie 2020’. Op diverse
plaatsen is hierin sprake van het
nautisch erfgoed: ‘Ook op het gebied
van maritiem historisch erfgoed heeft
Den Helder veel te bieden, zoals de
Bonaire, het Lichtschip Texel en de
Schorpioen. De gerestaureerde Oude
Rijkswerf Willemsoord wordt verder
ontwikkeld tot een aantrekkelijk,
open, levendig stadsdeel grenzend
aan het Stadshart.’ Het vierde doel van
de visie zet in op recreatief gebruik
van het erfgoed: ‘Toerisme en recreatie
worden geprofessionaliseerd,
gebaseerd op enerzijds de rust, ruimte
en natuur in Den Helder en anderzijds
op het in de gemeente aanwezige
(maritiem) cultuurhistorisch erfgoed.
De kwaliteitsslag beoogt hogere
bestedingen in deze economische
pijler.’
Uit de visie blijkt dat Den Helder veel
maritiem erfgoed heeft, waaronder de
museumhaven, dat actief wordt ingezet
bij de gebiedsontwikkeling van de
stad. Het erfgoed als geheel wordt
aangemerkt als een economische
pijler waar geld voor dient te worden
uitgetrokken. Hiervan profiteert ook
de museumhaven.
Zeestad Den Helder
Met de ‘Gebiedsvisie Zeestad Den
Helder’ uit 2008 in de hand is de
nieuwe Zeestad BV bezig met de realisatie
van een grootschalig gebiedsontwikkelingsplan.
Den Helder moet
weer een aantrekkelijke woon- en
recreatiestad worden. Ook hier
ver vult de haven met onder meer het
daarin liggend varend erfgoed een
decoratieve functie: ‘Ook is de
ont wikkeling van een maritiem
programma en woonmilieus met
zicht op de haven en de zee bepalend
voor de identiteit.
Daarnaast wordt het havenfront bij de
stad betrokken door de ontwikkeling
van Willemsoord [de Rijkswerf] tot
een volwaardig en compleet stadsdeel
met een menging van functies, zoals
wonen, werken, uitgaan, kunst en
cultuur.’
Het uitwerkingsplan is gekoppeld
aan de gebiedsvisie. De herinrichting
van de havenbuurt is een cruciaal
onderdeel van het plan. Daarvoor is
het maritieme programma Het Natte
Dok bedacht: ‘In Het Natte Dok
liggen zeiljachten en langs de kades
liggen kotters, oude vissersboten en
boten van de sportvisserij. De dokken
worden ook voor maritieme doeleinden
gebruikt, bijvoorbeeld als
tentoonstelling van historische
schepen, opstapplaats voor charterschepen
of museale werffunctie. […]
Het Werfkanaal en de Maritieme
Binnenhaven blijven in gebruik als
museumhaven voor historische
schepen. Het nautische, historische
karakter van Willemsoord wordt
hierdoor versterkt. Dit geldt ook voor
de kleinschalige museale werfactiviteiten
van de Stichting Nautische
Monumenten op de helling, gelegen
aan de kade van de Maritieme Binnenhaven.’
Concluderend
In 2008 sprak de wethouder zijn
waardering uit over het vele werk dat
door de talloze vrijwilligers in de
museumhaven wordt verricht om het
nautisch erfgoed in een goede conditie
te brengen en te houden. Toch zijn
de museumhaven en -werf en het
daarin liggende varend erfgoed niet
coherent en consistent in de beleidsplannen
en -nota’s terug te vinden. De
gemeente ondersteunt de Stichting
Nautische Monumenten wel financieel
en geeft hiermee blijk van de
aandacht die er is voor het behoud van
dit specifieke erfgoed. De indruk ontstaat
dat het nautisch erfgoed in Den
Helder te lijden heeft onder de grootschaligheid
van de overige plannen op
het gebied van ruimtelijke ordening,
stedelijke herinrichting, cultuurbeleid,
recreatie en toerisme.
Door specifiek beleid op te stellen
voor het nautisch erfgoed waar Den
Helder zo rijk aan is, ontstaan kansen
voor de toekomst die op alle bovengenoemde
terreinen een positief
effect hebben. De zee, de haven, de
werf en de schepen zijn allemaal
elementen die bij de maritieme
identiteit van de stad horen. Door
sterker in te zetten op de samenhang
tussen deze elementen kan de museumhaven
verder tot bloei komen.
37
| Herbestemming van historische stadshavens

38
| Herbestemming van historische stadshavens
Bestemmen
Op dit moment is het varend erfgoed
nog niet opgenomen in de bestemmingsplannen.
De gemeente Den
Helder kan in de toekomst nog meer
profiteren van de aanwezigheid van
een erfgoedvloot in een sterk ensemble
met de oude Rijkswerf. Als het
stadshaven-ensemble ‘museumhaven
- museumwerf - varend erfgoed’ in
Den Helder opgenomen wordt in een
cultuurhistorische paragraaf van het
bestemmingsplan, krijgt het een
duidelijker plaats en functie in alle
beleidsterreinen (economisch, ruimtelijk,
toeristisch en sociaal-cultureel).
Het cultuurhistorisch waardevolle
ensemble zou op die manier het decoratieve
niveau, waarop het momenteel
in de nota’s figureert, overstijgen.
MuseuMHAVen den HeLdeR
4. Spakenburg
Hoe het ook kan
De museumhaven ‘Oude Haven van
Spakenburg’ is opgebouwd uit drie
componenten: de haven zelf, de aan
de haven liggende botterwerf 17) en de
actieve belangenvereniging van
botter eigenaren ‘Bruine vloot van
Spakenburg’. De Oude Haven bestaat
al zo’n 600 jaar, net zo lang als het
plaatsje Spakenburg zelf. De museumhaven
wordt beheerd door de
gemeente. De gemeente voert een
voor de botters gunstig ligplaatsenbeleid:
met name traditionele (vissers-)vaartuigen
zijn welkom in deze
haven. Zij krijgen in de haven subsidie
op hun ligplaatsgelden. Hiervoor
hanteert de gemeente sinds 1988 een
speciale subsidieverordening.
Na het verdwijnen van de traditionele
visserij door onder meer de aanleg van
de Afsluitdijk, werd de Oude Haven in
de jaren zestig van de twintigste eeuw
jachthaven. Sinds 1975 hebben steeds
meer particulieren oude vissersschepen
gekocht. Schepen zijn
opnieuw in de vaart gebracht, nu als
recreatievaartuig. Toch werd het
voort bestaan van de werf economisch
steeds moeizamer, totdat de gemeente
de gebouwen van de werf overnam en
aan een stichting in beheer gaf. De
stichting heeft de werf weer tot bloei
gebracht. De werf is nu voor publiek
toegankelijk en in één van de loodsen
is een bezoekerscentrum ingericht.
17) ‘Botters’ zijn houten vissersschepen die visten op de voormalige Zuiderzee.
MuseuMHAVen sPAKenbuRg
39
| Herbestemming van historische stadshavens

40
| Herbestemming van historische stadshavens
Vanuit de gemeente
De gemeente Bunschoten heeft vanaf
het begin een positieve en ondersteunende
houding jegens het varend
erfgoed aangenomen. Zij nam samen
met de bottereigenaren het initiatief
tot de visserijdagen, zij steunde de
opzet van de museumhaven, zij hielp
met de redding en restauratie van de
botterwerf, zij voert een voor de
botter vloot gunstig ligplaatsenbeleid
en zij gaf de Vereniging Bruine Vloot de
Visafslag in gebruik. Intussen heeft zij
via haar erfgoedbeleid en de visie op de
cultuurhistorie een verdere uitbreiding
en verankering van de rol van het nautische
erfgoed in de gemeente vastgelegd.
Inzet op de schepen en de haven
De gemeentelijke steun voor het
varend erfgoed is al vroeg begonnen
en heeft ook vruchten afgeworpen. In
de provinciale beschrijving in het
kader van het Monumenten Inventari
satie Project (MIP) uit 1992 wordt
het havengebied in Spakenburg als
een gebied met bijzondere cultuurhistorische
waarde aangemerkt: ‘Zeer
karakteristiek voor Spakenburg is de
aan de Oude Haven en de Oude Schans
gelegen scheepswerf.’ Wat er als
gevolg van de focus op het onroerend
goed in de beschrijvingen niet is
opge nomen, is het varend erfgoed dat
bij de helling een ligplaats heeft,
terwijl de schepen de haven tot een
echte haven maken.
Weliswaar neemt het nautische
erf goed in allerlei gemeentelijke
beleidsstukken geen overmatig grote
plaats in, het komt wel telkens terug.
Zo wordt in de toekomstvisie van de
gemeente Bunschoten van 2001
expli ciet gerefereerd aan het nautisch
erfgoed, en dit keer draait dat om het
ensemble van haven en werf: ‘ [...]
vanuit een toeristisch perspectief
wordt rond de historische scheepstimmerwerf
ruimte voor een museumhaven
gecreëerd.’ Het hierop
gerichte beleid is volop in uitvoering:
de museumhaven is er en wordt steeds
verder uitgebreid en de Oude Haven
wordt inderdaad gereconstrueerd.
Dit is een goed voorbeeld van de
integratie van het nautisch erfgoed
van Spakenburg in het geheel van het
(ruimtelijk) beleid. De reden voor
deze herinrichting is een economische
(het aanwezige winkelgebied een
nieuwe impuls geven, waardoor het
voor bewoners en toeristen aantrekkelijker
wordt).
In 2005 is het proces in werking gezet
om het centrum van Spakenburg aan
te wijzen als beschermd dorpsgezicht.
Opvallend is dat in het Bestemmingplan
van 2008, vooruitlopend op de
aanwijzing tot beschermd gezicht de
gemeente de betekenis van het varend
erfgoed noemt als onderdeel van het
nautisch ensemble museumhaven -
botterwerf - varend erfgoed. Dit
ondanks dat er op dat moment in de
bestemmingsplannen bij beschermde
dorpsgezichten geen voorziening was
om het varend erfgoed te benoemen
en te waarderen.
De beschrijving in het bestemmingsplan
van het voor Spakenburg zo
belangrijke toerisme ruimt een prominente
plaats in voor het nautische
erfgoed: ‘Ongetwijfeld is het meest
karakteristieke element de Oude
Haven met de daarin liggende historische
vissersschepen in combinatie
met de gerestaureerde scheepstimmerwerf.
Via het enkele jaren geleden
vastgestelde ligplaatsenbeleid is de
haven omgevormd tot een zogenaamde
museumhaven. [...] Evene menten,
zoals de Spakenburgse dagen, de visserijdagen
en de monumentendag en
de recreatieschepen die dan
Spakenburg aandoen genereren een
redelijke toeristenstroom.’ 18) Het nautisch
erfgoedensemble komt in dit bestemmingsplan
structureel aan bod.
Deze passages kunnen beschouwd
worden als aanknopingspunten voor
een manier waarop in de toekomst in
de cultuurhistorische paragrafen van
bestemmingsplannen met het nautisch
erfgoed kan worden omgegaan.
Ook uit andere beleidsnota’s blijkt
18) Bestemmingsplan, gemeente Bunschoten 2008.
19) Erfgoednota, gemeente Bunschoten 2008.
hoe belangrijk het varend erfgoed is
voor Spakenburg. In de Erfgoednota
zijn varende monumenten als specifieke
categorie opgenomen in het erfgoedbeleid.
19) En de haven wordt
genoemd als bepalend element voor
de aantrekkelijkheid van Spakenburg,
zowel voor toeristen als voor inwoners.
Specifiek worden botters en de
botterwerf genoemd. 20) Juist het
mobiele, varend erfgoed wordt in
deze gemeente opvallend gewaardeerd.
Concluderend
Het varend erfgoed neemt in de
gemeente Bunschoten reeds vele jaren
een vooraanstaande plaats in. Deze
plaats krijgt het onder andere door de
duidelijke visie van de gemeente op
het nautisch erfgoed, waardoor dit
erfgoed geïntegreerd is in het
gemeen te lijk erfgoedbeleid én in het
ruimtelijke ordeningsbeleid.
Nautisch erfgoed speelt op toeristisch,
economisch, planologisch en
cultureel niveau integraal een rol.
Niet voor niets prees de Rijksdienst
voor Archeologie, Cultuurlandschap
en Monumenten (RACM) 21) ter gelegenheid
van de inspraakronde voor de
totstandkoming van de erfgoednota
20) Visie en Actieplan voor een samenhangend cultuurbeleid, gemeente Bunschoten 2008.
21) Nu Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE).
41
| Herbestemming van historische stadshavens

42
| Herbestemming van historische stadshavens
de integrale aanpak die de gemeente
op het erfgoedbeleid toepast.
Doordat de gemeente duidelijk is in
haar visie en consistent in haar beleid
ten aanzien van het nautisch erfgoed
is er in de gemeente Bunschoten een
soepele samenwerking tussen particulieren
en overheid ontstaan, en daar
hebben beide partijen voordeel van.
De conclusie lijkt daarom gerechtvaardigd
dat het varend erfgoed wel
vaart bij de gemeentelijke ondersteuning
op basis van een duidelijke visie
en een daaruit voortkomend geïntegreerd
beleid op alle beleidsterreinen
waarmee het raakvlakken heeft.
Was de Spakenburger bottervloot
rond het midden van de jaren tachtig
vrijwel geheel in handen van niet-
Spakenburgers, in 2009 is de interesse
van de Spakenburger bevolking voor
het eigen erfgoed aanzienlijk toegenomen,
getuige het feit dat intussen
zeker de helft van de botters in de
museumhaven eigendom is van
Spakenburgers. Met enige voorzichtigheid
zou men hieruit kunnen
concluderen dat een door de
gemeente en particulier initiatief
gezamenlijk gedragen erfgoedbeleid
het bewustzijn binnen de bevolking
van de waarde van het eigen erfgoed
ten goede komt. Opvallend is dat de
verschillende elementen rond het
Spakenburgs nautisch erfgoed zowel
door de gemeente als door verschillende
particuliere organisaties in
goede harmonie gedragen worden.
MuseuMHAVen sPAKenbuRg
5. Leeuwarden
Varend erfgoed nooit
weggeweest
De museumhaven Leeuwarden is nog
jong: zij is in 2004 gerealiseerd en in
2005 geopend. Een reden dat de
opening van een museumhaven in
Leeuwarden, een waterstad bij
uitstek, zo lang op zich heeft laten
wachten, is dat het varend erfgoed er
eigenlijk nooit weg is geweest.
Het beleid dat de gemeente al jaren in
de praktijk voerde is in de nota ‘Ligplaatsenbeleid
op de helling’ uit 2000
schriftelijk vastgelegd. Uitgangspunten
van dit beleid zijn onder
andere: ‘Uit het oogpunt van volkshuisvesting
is het gewenst dat
Leeuwarden een ruime keuze biedt
aan woningtypen en woonmilieus;
het in voldoende mate kunnen (blijven)
aanbieden van ligplaatsen voor
MuseuMHAVen LeeuwARden
verschillende typen woonschepen
past in dat beeld.’ Waar elders in het
land het bewonen van schepen vaak
een probleem vormt, is in Leeuwarden
bewoning juist uitgangspunt. Wat
hier de aandacht vroeg was welke
schepen waar het beste zouden
kunnen liggen. Hierbij is als leidraad
genomen dat historische schepen het
beste tot hun recht komen in de historische
binnenstad. In de museumhaven
aan de Willemskade NZ zijn
zestien ligplaatsen voor historische
schepen beschikbaar, die zijn opgenomen
in de A- of B-categorie van het
Nationaal Register Varende
Monumenten van de FONV.
Had de gemeente Leeuwarden dus al
langere tijd ruimte geschapen voor
varend erfgoed, pas met de nota
‘Ligplaatsenbeleid op de helling’ is
het voorstel tot inrichting van een
43
| Herbestemming van historische stadshavens

44
| Herbestemming van historische stadshavens
speciale museumhaven voor
Leeuwarden gepresenteerd. Het idee
voor een museumhaven stamt uit de
nota ‘Binnenstad Nieuwe Stad’. Via
deze weg kreeg het plan voor een
museumhaven ook een plaats in
‘Leeuwarden stad van water en
cultuur’. Daarin werd uiteindelijk de
ambitie om voor Leeuwarden ook een
museumhaven te realiseren
gecon cre tiseerd. De Stichting
Museumhaven Leeuwarden heeft in
2005 het beheer van de haven overgenomen
van de gemeente, met dien
verstande dat het fysieke beheer bij de
gemeente blijft en de stichting zich
bezighoudt met het selecteren van
schepen en organiseren van activiteiten.
Afgezien van de toelating van
schepen wil de stichting in en rond de
museumhaven meer doen. Zij krijgt
daartoe op incidentele basis subsidie
van de gemeente, waarbij de
gemeente vooral graag ziet dat de
stichting grote publieksactiviteiten
en -evenementen organiseert. De
museumhaven Leeuwarden ambieert
naast het bieden van ligplaatsen aan
het varend erfgoed ook een actieve
sociaal-culturele rol in het
Leeuwarder leven.
Vanuit de gemeente
De gemeente Leeuwarden heeft oog
voor de beschikbaarheid van ligplaatsen
en voor de kwaliteit van de schepen.
In de nota ‘Ligplaatsenbeleid op
de helling‘ staat dat ‘de Leeuwarder
grachten jarenlang zijn gebruikt voor
het vervoer van goederen. De aanblik
van al die schepen maakte integraal
onderdeel uit van het - fraaie - stadsbeeld.
Schepen van toen maken nu
vaak deel uit van het zogenaamde
industriële erfgoed. In Leeuwarden
leeft, zowel aan gemeentelijke als aan
particuliere zijde, het idee van het
realiseren van een museumhaven,
waar de schepen van vroeger een
plaats kunnen vinden. […] Als de realisatie
van een museumhaven een verlies
aan huidige ligplaatsen tot gevolg
zou hebben dan zouden die ligplaatsen
elders gecompenseerd moeten
worden.’ 22)
In een beleidsregel wordt het verband
tussen het beschermd stadsgezicht in
Leeuwarden en de kwaliteit van de
daarbinnen liggende schepen nader
uitgewerkt: ‘Juist het feit, dat de delen
van de grachten zich binnen het
beschermd stadsgezicht bevinden,
dan wel in historisch waardevolle
gebieden liggen, maakt het nood-
zakelijk dat er een toetsing van de
woonschepen en de omgeving plaatsvindt.
De kwaliteit van die omgeving
is dus medebepalend voor de strengheid
van de eisen. Binnen het
beschermd stadsgezicht gelden
strengere eisen dan daar buiten en in
historisch waardevolle gebieden van
de stad zijn de eisen weer strenger dan
daar buiten. Voor voormalige binnenvaartschepen
en voormalige zeeschepen
geldt primair de eis van
historiciteit en originaliteit.’ 23) Het
Leeuwarder ligplaatsenbeleid richt
zich op ensembles van ruimtelijke
omgeving en (historische) vaartuigen.
Sinds het einde van de jaren negentig
is Leeuwarden actief bezig om de
binnen stad te verbeteren inclusief het
overal volop aanwezige water. De
museumhaven is vanaf het begin
integraal verbonden aan de herinrichting
van de binnenstad. Daarnaast is
als samenwerkingsplan tussen de
gemeente, de provincie en de waterschappen
24) in het jaar 2000 het
pro ject ‘Leeuwarden stad van water en
cultuur’ gepresenteerd. Dit plan heeft
een integrale opzet met zowel een
ruimtelijke als een cultuurhistorische
component. En dat is precies het
snij vlak van beleidsterreinen waarin
22) Nota Ligplaatsenbeleid op de helling, gemeente Leeuwarden 2000. 23) Beleidsregel welstand ligplaatsen, gemeente Leeuwarden 2005.
een museumhaven en het daarin liggende
varend erfgoed met eventuele
andere daaraan gekoppelde zaken het
best lijken te gedijen. In Leeuwarden
maakt de museumhaven met het
varende erfgoed stevig deel uit van het
gemeentelijk ruimtelijk beleid.
In de Stadsvisie 2020 (2008) neemt de
cultuurhistorie als één van de zeven
pijlers voor de toekomstvisie voor de
stad een belangrijke plek in:
‘Versterking van de cultuurhistorische
potenties van de stad. Accent ligt
op de binnenstad. Invulling onder
andere door (binnen)stedelijke
gebieds ontwikkeling, het vergroten
van de ruimtelijke kwaliteit en meer
evenementen.’ De museumhaven en
het varend erfgoed komen niet expliciet
aan bod in de visie 2020. Het lijkt
er op dat nautisch erfgoed nu de
museumhaven eenmaal gerealiseerd
is beleidsmatig wat in de belangstelling
afneemt in vergelijking met de
periode 2000-2010.
Concluderend
Lang voordat Leeuwarden een
museum haven kreeg, gaf de gemeen te
al ruimte aan het bewonen van varend
erfgoed in de monumentale omgeving
van de binnenstad. Daarbij speelde de
24) Het latere Wetterskip Fryslân is het fusieproduct van zes Friese waterschappen.
45
| Herbestemming van historische stadshavens

46
| Herbestemming van historische stadshavens
authenticiteit van de schepen een
beslissende rol bij de toekenning van
ligplaatsen in het beschermd stadsgezicht
van de binnenstad.
De museumhaven in Leeuwarden
kwam voort uit een plan waarin
water beleid en het binnenstadsbeleid
al met elkaar verbonden waren.
Vastgesteld kan worden dat de
museum haven en het varend erfgoed
goed geïntegreerd zijn in het ruimtelijke
beleid van de gemeente. Dat is
een mogelijke reden dat de museumhaven
er, op instigatie van de gemeente,
betrekkelijk probleemloos is gekomen.
Een andere reden kan zijn dat
Leeuwarden al een lange traditie had
in de omgang met varend erfgoed.
Wel loopt de Stichting Museumhaven
tegen grenzen aan waar het de organisatie
van culturele activiteiten rond de
haven betreft. Hiervoor kan zij inci-
denteel subsidie krijgen, wat het organiseren
van jaarlijks weerkerende
activiteiten rond de museumhaven
lastig maakt. De Stads visie 2020 verbindt
het cultuur historisch beleid
met het ruimtelijk beleid op de lange
termijn: dit biedt als zodanig kansen
voor de verdere ontwikkeling van de
museumhaven.
Alles overziend kan worden vastgesteld
dat de werkelijke integratie
van de mogelijkheden van de museumhaven,
bijvoorbeeld als broedplaats
voor evenementen en exposities,
met name in het culturele en
recreatieve beleid van de gemeente,
nog niet volledig tot stand is gekomen.
Ter versterking van het integratieproces
kunnen de vernieuwingen
in het monumentenbeleid worden
aangegrepen.
MuseuMHAVen LeeuwARden
6. De haven van Rotterdam
Terecht een wereldhaven
De haven van Rotterdam is in zijn
eerste vorm ontstaan in de 12 e eeuw. De
eerste Oude Haven maakt onderdeel
uit van Waterstad als een van de waterbekkens,
naast de Leuvehaven,
Wijnhaven, Scheepmakershaven en
Haringvliet die in de 16 e en 17 e eeuw
zijn gegraven. Door schaalvergroting
in de 20e eeuw en het opschuiven van
de havens naar de Europoort en de
Maasvlakte verloren de binnen stedelijke
havens hun positie en hun
commer cieel belang. In het Basisplan
voor Wederopbouw dat na WOII werd
gepresenteerd waren plannen opgenomen
om de Oude Haven te dempen
ten behoeve van de aanleg van een
groot verkeersplein. De Leuvehaven
werd bestemd voor de binnenvaart en
er werden twee insteekhavens toegevoegd:
de Bierhaven en de Rederij-
MuseuMHAVen RotteRdAM
haven. Toch verdween in de jaren ’70
de bedrijvigheid steeds meer uit de
havens omdat de capaciteit vanwege
de schaal ontoereikend bleek.
Als gevolg van felle protesten in de
jaren ’70 tegen het dempen van de
Oude Haven en een collegewisseling
werden de plannen voor het havengebied
ingrijpend gewijzigd. In de
Oude Haven vestigde zich de Stichting
Openlucht Binnenvaart museum en
langs de Leuvehaven kwam het Maritiem
Buitenmuseum. Op initiatief van
de Stichting Open lucht Binnenvaartmuseum
werden de havens begin
jaren ’80 aangewezen als museumhaven.
Het binnenstadsplan uit 1985
presenteerde Waterstad vervolgens als
maritiem toeristische trekker. In 2002
zijn beide musea gefuseerd tot het
Haven museum. Met de fusie ontstond
het grootste cultuur historisch
museum van Nederland.
47
| Herbestemming van historische stadshavens

48
| Herbestemming van historische stadshavens
Met de huisvesting van beide musea
in Waterstad konden de havens zich
in samenhang presenteren. In de
Oude Haven lagen historische
schepen van particulieren en in de
Leuvehaven was ruimte voor historische
binnenvaartschepen, kranen en
andere maritieme realia. Door het verdwijnen
van commerciële activiteiten
uit de havens kwam er ruimte voor de
presentatie van de ontwikkeling van
Waterstad en het overdragen van
kennis over onderhoud en restauratie
van historische schepen. De combinatie
met de dwarshelling/scheepswerf
Koningspoort, werk- en ligplaatsen
bracht theorie en praktijk samen en
bracht ook de levendigheid terug in
de haven.
De collectie van het Havenmuseum is
omvangrijk en bevat zeilende
bedrijfs vaartuigen, kleine werkboten,
stoomschepen en motorschepen.
Naast het varend erfgoed zijn in de
collectie kranen, bokken, scheepsbouwmachines,
stoommachines, verbrandingsmotoren
en een vuurtoren
opgenomen, alles in werkende staat.
Vanuit de gemeente
De gemeente heeft in de jaren ’70
goed geluisterd naar de protesten van
inwoners tegen het dempen van
Waterstad en haar beleid ook aangepast
met het Binnenstadsplan (1985).
Al vroeg werden de havens aangewezen
als museumhaven. Rotterdam
profileert zich hiermee als vooruitstrevende
stad door het belang van
maritiem erfgoed in te zien als factor
om de binnenstad aantrekkelijk en
leefbaar te maken.
Niet alleen in het verleden, ook met de
blik op de toekomst gericht onderzoekt
Rotterdam op welke manier de
binnenstadshavens kunnen worden
ingezet. De gemeentelijke dienst
Kunst en Cultuur (dKC) van de
gemeente Rotterdam heeft in 2006 de
Nota Mobiel Cultureel Erfgoed opgesteld.
In de nota wordt aangegeven
dat er een belangrijke taak wordt
gezien voor het Havenmuseum in
combinatie met het Maritiem
Museum ten aanzien van het selecteren,
documenteren, registreren en
beheren van mobiel maritiem erfgoed.
De functie van havenbeheerder
van Het Havenmuseum wordt steeds
zwaarder. Er is overleg met de
gemeen te en het Havenbedrijf gaande
om ook de Wijnhaven, Scheepmakershaven,
Bier- en Rederijhaven onder
beheer te krijgen. Omdat de gemeente
inzet op de meerwaarde van de havens
voor de stad is een Ontwikkelingsvisie
Waterstadhavens 2020 uitgebracht,
waarin de toekomstige ontwikkeling
van de havens wordt geschetst. Doel is
Waterstad te ontwikkelen tot het kloppend
Maritiem Hart van Rotterdam.
Onderdeel van de ontwikkeling is het
leerwerkbedrijf dat sinds enkele jaren
door het Havenmuseum wordt
gerund. Kansarme jongeren krijgen
praktijkonderwijs en leren een
ambacht of richten zich op de toeristisch-recreatieve
aspecten van de
haven. Om nieuwe bezoekers te
trekken worden passende museale
concepten bedacht die financiële
ondersteuning voor de exploitatie van
het museum moeten bieden. En naast
leerwerkplekken biedt Het Havenmuseum
een breed educatief palet
aan voor het onderwijs. De drieslag
binden - boeien - behouden is hiermee
compleet.
In de brede ontwikkeling van de binnenstadshavens
speelt het ontwikkelbedrijf
van de gemeente Rotterdam
een belangrijke rol. Door het ontwikkelbedrijf
is het project Waterfront
ingezet, dat gestaag vordert. 25) De
binnen stadshavens (1600 ha.) worden
nu herontwikkeld en steeds meer
ondernemers durven er te investeren.
Naast duizenden woningen en
nieuwe kantoren, zijn aan het
water front veel commerciële en nietcommerciële
vrijetijdsvoorzieningen
gerealiseerd, zoals grote en kleine
musea, een theater, promenades,
attracties, discotheken, cafés en
restaurants.
Het programma is ingestoken vanuit
de gedachte dat de havens en rivier de
Nieuwe Maas in grote mate bepalend
zijn voor de sfeer van de Rotterdamse
binnenstad. Wonen, werken en uitgaan
aan het water worden steeds
belangrijker. De vrijetijdssector heeft
zich ontwikkeld tot een snelgroeiende
banenmotor en belangrijke
vestigings-voorwaarde voor nieuwe
bedrijven en bewoners. De binnenstadshavens
spelen hierin een belangrijke
rol.
25) 2006 was het eerste jaar van uitvoering van het programma Waterfront. Ook nu nog heeft
schaalvergroting in de scheepvaart tot gevolg dat de binnenstadshavens te weinig capaciteit
hebben en de professionele scheepvaart opschuift naar de buitenring om de stad.
49
| Herbestemming van historische stadshavens

50
| Herbestemming van historische stadshavens
Concluderend
De dynamiek die de Stichting Openlucht
Binnenvaartmuseum en het
Maritiem Buitenmuseum sinds de
jaren ‘80 hebben teruggebracht in de
havens is steeds leidend in het
ontwikkel perspectief. De musea zijn
actief betrokken bij de verdere
ontwikke ling van het gebied waar de
havens aan grenzen en hebben daarmee
een veel bredere taak dan conserveren
alleen. Het Havenmuseum
richt zich niet alleen op de eigen core
business, maar zet in op leefbaarheid
en is actief betrokken bij ruimtelijke
binnenstadsvernieuwing. Het brede
maat schappelijk perspectief dat het
Havenmuseum steeds voor ogen
houdt is heel bijzonder en prijzenswaardig.
Rotterdam is uniek door de
schepen niet slechts in te zetten als
decor voor de stad, maar op zoek te
gaan naar behoud van levendigheid
en leefbaarheid door schepen te
restaureren, wonen en recreëren
mogelijk te maken en daar passende
faciliteiten voor te bieden.
MuseuMHAVen RotteRdAM
7. Parkhaven in Utrecht
Oud voor nieuw
De historie van Parkhaven voert terug
naar de beginjaren twintig. Bij het
Merwedekanaal in Dichterswijk-West
wordt in 1920 de loshaven gegraven,
waarlangs zich in rap tempo tal van
handelaren in bouwmaterialen
vestigen. Kort daarna wordt, in
samen hang met de bouw van de grote
hal voor de groenten- en fruitveiling,
de Veilinghaven aangelegd. De
Veiling hal- en haven blijken een groot
succes, ook omdat de markten van het
Paardenveld en Vredenburg daarheen
worden overgebracht. In 1948 komt er
een tweede en in 1960 nog een derde
veilinghal bij. Langs de haven waren
diverse spoorlijnen aanwezig voor het
transport ten behoeve van de veiling.
In de jaren zestig gaat de aanvoer van
groenten en fruit steeds meer over de
PARKHAVen utRecHt
weg en als de veiling naar Nieuwegein
verhuist, komt er definitief een einde
aan de oorspronkelijke functie van de
haven en de Veilinghal. De Veilinghaven
wordt gedeeltelijk gedempt. In
1968 vestigt de Stadstimmerwerf van
de gemeente Utrecht zich op een deel
van de gedempte Veilinghaven en in
1969 krijgt het monumentale veilinggebouw
een sportieve bestemming.
Anno 2002 worden de Veilinghal en
de Veilinghaven met respect voor het
industriële verleden gerenoveerd.
Als herinnering aan de oude
bedrijvig heid rondom de voormalige
Veilinghaven zijn langs de Van Zijstweg
vier zand- en grindtrechters en de
historische kraan terug geplaatst. Dit
is gebeurd op voorstel van de Initiatief
groep Historische Havens. De
zand- en grindtrechters zijn ingericht
als atelierruimten.
51
| Herbestemming van historische stadshavens

52
| Herbestemming van historische stadshavens
Vanuit de gemeente
Vanaf 2000 heeft de gemeente van het
Rijk gelden ontvangen in het kader
van het Investeringsbudget Stedelijke
Vernieuwing. De gemeente Utrecht
heeft de eerste en de tweede periode
(2000-2004 en 2005-2009) ingezet om
zwakke wijken te versterken en door
verdichting meer kwalitatieve woningen
in de stad te brengen. Onder
andere voor het gebied Dichterswijk-
West, dat vroeger aan de rand van de
stad lag, aan de achterkant van het
centraal station. Met de bouw van de
nieuwe wijk Leidsche Rijn is het
Merwedekanaal in het centrum van
Utrecht komen te liggen. Na het uitplaatsen
van veilingactiviteiten bleef
een leeg en verouderd terrein over.
In 1999 heeft de Utrechtse gemeenteraad
het stedenbouwkundig plan
voor het gebied vastgesteld en in 2001
het bestemmingsplan Dichterswijk-
West. De herontwikkeling van het
18 ha grote gebied zoals vastgelegd in
het Inrichtingsplan is gebaseerd op
deze besluiten van de gemeente. In
het inrichtingsplan is een specifiek
hoofdstuk gewijd aan de historische
haven en het belang ervan voor de
identiteit van de wijk: ‘De Historische
Haven Utrecht zal een markant en
26) Inrichtingsplan Parkhaven, gemeente Utrecht 2002.
karakteristiek stukje Utrecht worden.
[...] De ontwikkeling van diverse
gedifferentieerde bouwblokken rond
de oude veilinghaven levert het beeld
van een havenkom, waarbinnen een
groot aantal historische (woon)schepen
en een variëteit aan andere
havenelementen een plaats krijgen.
[...] Toekomstige voorbijgangers [...]
zullen de kom van de historische
haven aan zich voorbij zien gaan als
ware het een ‘droomvlucht in de
Efteling.’ 26)
De gemeente Utrecht heeft samen met
bewoners en projectontwikkelaars de
planvorming opgezet. Onder andere
het Stedelijk Utrechts Woonboten
Overleg (SUWO) en de Initiatiefgroep
Historische Haven waren actief
betrokken bij de planontwikkeling.
Door betrokkenen wordt aangegeven
dat de betrokkenheid van particulieren
van grote waarde is omdat deze
mensen vaak veel kennis van zaken
hebben, doorzettingsvermogen en
een lange adem. In Utrecht wordt
daarnaast opgemerkt dat de particuliere
groepen het vermogen hebben
gehad om mee te bewegen met veranderende
planontwikkeling. 27)
27) Geschiedenis als grondlegger, Projectbureau Belvedere/NEPROM, juli 2007.
De aanpak
Opvallend is dat de haven niet tot
sluitpost is geworden, maar dat de
uitvoering is gestart met de restauratie
van de haven en het aanleggen van
voorzieningen. Gedachte achter deze
volgorde is dat potentiële kopers
sterker aangetrokken worden door
een aantrekkelijk gebied waarin ook
gewoond kan worden dan andersom.
28) De gemeente Utrecht heeft
voorfinanciering voor het restaureren
van de haven en de Veilinghal op zich
genomen en daarmee de uitvoering
een impuls gegeven.
De havenkom is vergroot, waardoor
het Merwedekanaal een stuk de wijk
binnenkomt in de vorm van open
water. De openheid van het water
wordt doorgetrokken in de architectuur
van het middengebied (Timmerwerf),
waar de appartementen staan.
De Timmerwerf wordt aan weerszijden
omsloten door appartementengebouwen
die zelf ook een groen
binnengebied omsluiten. Langs het
Merwedekanaal is een parkzone
gecreëerd, met onder meer een ecologische
tuin, halfverharde wandelpaden
en zitplekken.
28) Inrichtingsplan Parkhaven, gemeente Utrecht 2002.
Parkhaven heeft 14 ligplaatsen voor
historische schepen in de A-Categorie
van het Nationaal Register Varende
Monumenten. De ligplaatsen worden
verkocht aan de eigenaar inclusief een
berging en faciliteiten in de havenloods.
29) De schippers vormen gezamenlijk
een VVE 30) die de faciliteiten
beheert. De dienst Stadswerken van
de gemeente Utrecht is verantwoordelijk
voor onderhoud aan de kade,
baggerwerk en dergelijke. Naast de
schepen in particulier bezit ligt het
Utrechtse Statenjacht in de haven en
een Groninger tjalk (1889) met twee
originele houten sloepen. 31)
Concluderend
De gemeente Utrecht heeft in samenwerking
met projectontwikkelaars en
burgers een verloren en verloederd
binnenstedelijk gebied de afgelopen
10 jaar ontwikkeld tot een aantrekkelijke
wijk om te wonen en te werken.
De aanwezigheid van cultuurhistorie
heeft in de ontwikkeling een fundamentele
rol gespeeld. In plaats van de
haven te dempen en cultuurhistorie
in te ruilen voor een hogere woningdichtheid,
heeft de gemeente Utrecht
29) Schippers kunnen hun ligplaats doorverkopen aan een eigenaar met een schip in de A- of B-
Categorie i.v.m. de breedte van de markt.
30) Vereniging van Eigenaren.
31) Het Utrechtse Statenjacht is in de Veilinghaven gebouwd naar een ontwerp uit 1732.
53
| Herbestemming van historische stadshavens

54
| Herbestemming van historische stadshavens
er voor gekozen de identiteit van het
gebied te behouden. Oude elementen
als de haven en de Veilinghal zijn
gerestaureerd en verdwenen elementen,
de trechters en de schepen, zijn
teruggebracht.
Het proces van vervlechting tussen
behoud van oud en ontwikkeling van
nieuw is in Utrecht goed verlopen. Er
is ingezet op kwaliteit en men heeft de
tijd genomen om te studeren op de
beste planontwikkeling. De haven en
de historische schepen zijn cruciaal
voor het gebied en de gemeente heeft
hier sterk op ingezet, ook door faciliteiten
voor de schippers te realiseren.
De Dichterswijk-West is in 2009
groten deels opgeleverd. Hoe de wijk
zich de komende jaren gaat ontwikkelen
en wat de bewoners, op het water
en op het land er samen van gaan
maken is afwachten. De gemeente
Utrecht heeft in ieder geval de noodzakelijke
randvoorwaarden geschapen
om dit bijzondere gebied blijvend
nieuw leven in te blazen.
8 Conclusie:
leerpunten uit de praktijk
Er gaat veel goed in het proces van
beheer en behoud van varend erfgoed
en van havens voor historische schepen.
Toch kan er ook veel verbeterd
worden. Gelukkig krijgen gemeenten
met de nieuwe wetgeving als gevolg
van de Modernisering van de
Monumentenzorg (MoMo) in de hand
betere mogelijkheden om in te zetten
op het behoud van maritiem erfgoed.
Belangrijke leerpunten die uit de zeven
voorbeelden naar voren komen zijn:
• een consistente gemeentelijke visie
en beleid zijn van groot belang voor
het behoud van nautisch erfgoed;
• particulier initiatief speelt een
belangrijke rol. Als de gemeente
particulieren faciliteert, levert dat
veel op en nemen particulieren de
gemeente veel werk uit handen;
• ontwikkel specifieke expertise bij
ambtenaren, alleen of in samenwerking
met andere gemeenten;
• neem nautisch erfgoed op in bestemmingsplannen
en ontwikkel van
daaruit instrumenten voor behoud
(beleid, subsidies etc.);
• zorg voor structurele financiering
van faciliteiten of een stichting;
• betrek economische, toeristische,
culturele en maatschappelijke
spin-off van de ontwikkeling van de
museumhaven in de beleidsontwikkeling.
PARKHAVen utRecHt
55
| Herbestemming van historische stadshavens

56
| Herbestemming van historische stadshavens
MuseuMHAVen den HeLdeR
5. Overheden zetten de lijnen uit
Overheid bepalend voor ruimtelijke
kwaliteit
Beleidsinstrumenten ondersteunen
herontwikkeling stadshavens
Om de potentie van stadshavens
optimaal te benutten moet hiervoor
ruimte gemaakt worden in het overheidsbeleid.
De rijksoverheid maakt
het mogelijk dat cultuurhistorische
waarden worden beschermd via de
ruimtelijke ordening. Provincies
leggen de waarde van erfgoed en
historische structuren vast in structuurvisies.
En gemeenten kunnen
maritiem erfgoed en stadshavens
beschermen door ze als maritiem
cultuurhistorisch ensemble op te
nemen in de cultuurhistorische paragraaf
van hun bestemmingsplannen.
De ontwikkeling van hun stadshavens
kunnen zij bovendien bevorderen via
erfgoednota’s en gebiedsvisies.
Waarom de overheid aan zet is
Er zijn vijf redenen waarom de overheid
varend erfgoed als onderdeel van
het maritiem erfgoedensemble zou
moeten beschermen:
• Varend erfgoed ligt en vaart als
collectief goed in de openbare ruimte
in havens en waterwegen, waar
iedereen ervan kan genieten. In
Parkhaven Utrecht heeft de
gemeente een nieuwbouwwijk om
de historische haven heen aangelegd,
zodat de haven de ziel is van de wijk.
• Varend erfgoed heeft als extern effect
een positieve uitstraling op gebieden
met havens en kades, draagt bij aan
de identiteit van Nederland -
Waterland, en historische havens en
nautische evenementen hebben een
grote aantrekkingskracht op toeristen
en recreanten. In Rotterdam
draagt de museumhaven expliciet bij
aan de stadsontwikkeling van het
centrum.
• Varend erfgoed is als merit good 32) een
onderdeel van ons nationale erfgoed,
waarbij het nuttig is dat mensen de
belangrijke rol kunnen ervaren van
Nederland als varende natie. Het
imago van een marinestad als Den
Helder is ondenkbaar zonder
behoud van het maritiem erfgoed.
32) Merit good: goederen waarvan de overheid vindt dat de consumptie ervan moet worden gestimuleerd.
Zie ook nota ‘De kunst van leven; hoofdlijnen cultuurbeleid’, Ministerie van OCW, 2007.
57
| Herbestemming van historische stadshavens

58
| Herbestemming van historische stadshavens
• Het is van belang varend erfgoed te
conserveren voor huidige en toekomstige
generaties, vanwege de wereldwijd
unieke cultuurhistorische
verscheidenheid van onze vloot
historische schepen. In Spakenburg
zorgt het behoud van de historische
houten vissersvloot dat de bevolking
zich actief inzet voor erfgoedbehoud
en ruimtelijke kwaliteit.
• De veelal particuliere eigenaren van
deze vloot zorgen uit eigen middelen
voor het onderhoud en de restauratie
van deze historische schepen.
Zij kunnen echter niet zelf zorgdragen
voor wettelijke bescherming
en collectieve faciliteiten in de publieke
ruimte als lig- en aanlegplaatsen en
vaarwegen. Zij zijn daarvoor afhankelijk
van de overheid.
Drie redenen om juist nú in actie te
komen
Juist nu is het belangrijk dat overheden
investeren in de herontwikkeling
van historische stadshavens en
behoud en herbestemming van
mari tiem erfgoed. Het juridisch
instrumentarium zal binnenkort de
perfecte basis creëren om stadshavens
te herontwikkelen. En het varend
erfgoed wordt van diverse kanten
bedreigd, en heeft nu die extra
bescherming nodig.
• Als gemeenten niet alle bestemmingsplannen
binnen nu en 10 jaar
actualiseren, worden zij ingevolge de
nieuwe Wet ruimtelijke ordening
gesanctioneerd.
• Als gevolg van MoMo regelt de
her ziening van het Besluit ruimtelijke
ordening naar verwachting op
zeer korte termijn dat aan bestemmingsplannen
een cultuurhistorische
paragraaf moet worden toegevoegd.
• Dagelijks gaan historische schepen
voor Nederland verloren door sloop,
verkoop naar het buitenland of
verbouwing tot woonark.
MuseuMHAVen LeeuwARden
59
| Herbestemming van historische stadshavens

60
| Herbestemming van historische stadshavens
MuseuMHAVen Leiden
6. Aanbevelingen
6. 1 Instrumentarium
Maritiem erfgoed verankeren in
ruimtelijke ontwikkeling
De oude Monumentenwet 1988
voldoet niet goed om stadshavens en
maritiem erfgoed te beschermen,
enerzijds omdat havengebieden die
niet binnen een beschermd dorps- of
stadsgezicht vallen niet beschermd
kunnen worden en anderzijds omdat
roerende zaken als varend erfgoed
niet onder de Monumentenwet
vallen.
MoMo biedt nu wél de ruimte voor
bescherming van maritiem erfgoed.
Erfgoedensembles kunnen binnenkort
gebiedsgericht beschermd
worden. Stadshavens en varend
erfgoed kunnen dan 32) beschermd
worden via het bestemmingsplan. Zo
wordt de cultuurhistorische waarde
van een object of ensemble in zijn
omgeving beschermd. Alleen
wanneer maritiem erfgoed expliciet
deel uitmaakt van de plannen, kan het
optimaal bijdragen aan de ruimtelijke
kwaliteit. Daarmee komt het Rijk
tegemoet aan de publieke roep om
bescherming van het maritiem erfgoed.
Dit komt zowel de herbestemming
van stadshavens als van historische
schepen ten goede.
De volgende beleidsinstrumenten
kunnen ingezet worden om historische
stadshavens te behouden en te
herontwikkelen:
• Pas maritiem erfgoed in ruimtelijke
ordeningsprocessen in, maar ook in
het integrale erfgoedbeleid. Gebruik
de provinciale en de gemeentelijke
structuurvisie voor integrale beleidsvorming
op het gebied van cultureel
erfgoed. Gebruik als gemeente ook
de structuurvisie en het bestemmingsplan
om sturing te geven aan
gemeenschappelijke afspraken.
Aan elk bestemmingsplan wordt een ‘cultuurhistorische paragraaf’
toegevoegd:
• een beschrijving van de wijze waarop met de in dit gebied aanwezige of
te verwachten cultuurhistorische waarden rekening is gehouden. 33)
32) Er komt een aanpassing van het Besluit ruimtelijke ordening (Bro), behorend bij de Wet ruimtelijke
ordening (Wro), die verplicht stelt dat de omgang met cultuurhistorische waarden wordt
toegevoegd aan ieder bestemmingsplan.
33) Beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg, Minister van OCW, 2009.
61
| Herbestemming van historische stadshavens

62
| Herbestemming van historische stadshavens
Provincies kunnen het gemeentelijk
belang overstijgen door erfgoed op
te nemen in een inpassingsplan.
• Neem varend erfgoed als onderdeel
van maritieme ensembles op in
ruimtelijke en bestemmingsplannen.
• Stel vooraf een waardestelling op van
maritieme ensembles, die de essentiele
kwaliteiten benoemt, en die
wordt onderschreven door betrokkenen
en professionele disciplines.
• Voeg aan de redengevende
beschrijving van de ruim 400 rijksbeschermde
dorps- en stadsgezichten
een beschrijving van de historische
rol van het water, de havens en
kades en de scheepvaart toe.
• Onderzoek de mogelijkheden van
varend erfgoed in relatie tot
mari tieme ensembles, zoals havens,
kades en pakhuizen, maar ook tot
musea en archieven. Denk aan de
mogelijkheid tot het ontwikkelen
van een havenkwartier, een
museum kwartier of een cultureel
kwartier.
• Neem maritiem erfgoed op in
(digitale) cultuurhistorische
waardenkaarten.
• Inventariseer als gemeente welke
maritieme waarden, zoals (in
onbruik geraakte) havens, kades en
industriële gebouwen aanwezig zijn
en denk na over de mogelijkheden
van herontwikkeling. Geef daarbij
de voorkeur aan duurzame maatschappelijke
optimalisatie in plaats
van kortdurende financiële maximalisatie
en ad hoc oplossingen.
• Neem maritiem erfgoed(ensembles)
consistent en consequent integraal
mee in elk relevant gemeentelijk
beleidsterrein, zoals:
- erfgoedbeleid
- cultuurbeleid
- museumbeleid
- recreatie- en toerismebeleid
- citymarketing
- economisch beleid
- krachtwijkenbeleid
- welstandsbeleid
- ligplaatsenbeleid
• Zijn er meer havens in een gemeente
en maken verschillende groepen
gebruik van het openbaar vaarwater,
stel dan een integrale havenvisie op,
die de belangen, wensen, waarden en
mogelijkheden in beeld brengt.
6.2 Partners, participatie en
coördinatie
Uitdaging: kansen benutten
Overheden kunnen samenwerken met
kennisinstellingen zoals mari tieme en
historische musea en met erfgoedinstellingen
zoals Provinciale Erfgoed
huizen en behoudorganisaties als
de Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen
en de stichting Mobiele
Collectie Nederland, die de veelal
particuliere erfgoedeigenaren
vertegen woor digen. Hun doelen bij
de heront wikkeling van stadshavens
en maritiem erfgoed lopen gelijk op,
maar hun rollen en mogelijkheden
verschillen en kunnen complementair
zijn.
• De rol van de overheid is om sturing
te geven door het stellen van wettelijke,
ruimtelijke en financiële
kaders. Overheden formuleren voor
de instandhouding van hun cultureel
erfgoed inhoudelijk beleid,
bestaande uit:
- Toekomstvisie - waar willen we
heen?
- Missie - welke rol willen we daarin
spelen?
- Strategie - welke middelen zetten
we daarbij in?
• De rol van kennisinstellingen zoals
musea is om erfgoed te verzamelen,
te bewaren en te conserveren. Zij
zorgen voor kennisoverdracht en
betekenisgeving.
• De rol van erfgoedinstellingen en
behoudorganisaties is om behoud,
presentatie en bekendheid van
erfgoed te bevorderen. Daarvoor
hebben zij twee instrumenten
ontwikkeld:
- Nationaal Register Varende
Monumenten (onderdeel van het
Nationaal Register Mobiel Erfgoed)
- Waardestellend Kader Mobiel
Erfgoed
De uitdaging voor deze drie lagen is
om in onderlinge samenwerking te
komen tot herontwikkeling van
stadshavens via de lijn ‘behoud door
ontwikkeling’, herbestemming en
economische functie. Voor alledrie
geldt: benut kansen!
De overheid beschermt stadshavens
en maritiem erfgoed in bestemmingsplannen
en stelt beleid op voor het
behoud en gebruik van de ensemblewaarde
van havens, havengebieden en
schepen.
De musea doen aan kennisoverdracht
en betekenisgeving over het maritiem
erfgoed en de cultuurhistorische
waarde daarvan voor een gemeente of
regio.
De behoudorganisaties zorgen ervoor
dat hun historische schepen beschreven
zijn volgens het waardestellend
kader en vindbaar zijn via het
Nationaal Register Varende
Monumenten. Verder dragen zij bij
aan het ontwikkelen van culturele en
63
| Herbestemming van historische stadshavens

64
| Herbestemming van historische stadshavens
economische functies voor de te
revitaliseren stadshavens.
• Kennis over maritiem erfgoed
bestaat bij gemeentelijke overheden,
kenniscentra, professionele erfgoedorganisaties
en behoudorganisaties.
Bundel en benut die kennis. Benut
naast de professionele erfgoedorganisaties
ook de kennis en capaciteit
van behoudorganisaties en erfgoedverenigingen
van liefhebbers.
• Faciliteer samenwerking tussen
erfgoedorganisaties, bewonersorganisaties,ondernemersverenigingen
en onderwijsinstellingen.
Faciliteer binnen uw gemeente een
breed platform maritiem erfgoed,
zodat mensen elkaar kennen en hun
kennis en ambities kunnen bundelen.
Het platform kent een regeling
voor conflicthantering en waarborgt
de belangen van iedereen.
6.3 Voorwaarden voor succesvolle
ontwikkeling van stadshavens
Als gemeenten overwegen om hun
stadshavens opnieuw te ontwikkelen
en hergebruiken is het goed om
rekening te houden met de voorwaarden
voor een succesvolle ontwikkeling
van stadshavens, zoals:
• Zoek naar een genuanceerde oplossing
voor een in onbruik geraakte
stadshaven. Wees daarbij zuinig op
de cultuurhistorische waarden van
het maritiem erfgoed. Toon het
ken merkende karakter en de eigen
identiteit van de gemeente als havenstad.
Denk daarbij aan de gewenste
gebruikswaarde, de belevingswaarde
en de toekomstwaarde van de te
revitaliseren stadshaven en de meerwaarde
daarvan voor de gemeente.
• Regel in een vroeg stadium de ruimtelijke
en cultuurhistorische
bescherming in de cultuurhistorische
paragraaf van het bestemmingsplan.
Multifunctionaliteit heeft
daarbij een meerwaarde, denk
bijvoor beeld aan de mogelijkheid
van opslag, horeca, wonen, recreatie,
reparatie, werkplaatsen, industrie en
kantoren en natuurlijk lig- en
aan leg plaatsen voor historische
schepen.
• Ontwikkel een plaatsgebonden en
passende visie en strategie op de
gebiedsontwikkeling van de stadshaven.
• Zorg voor constructieve samenwerking
tussen overheden, burgers
en erfgoedorganisaties en bevorder
inbreng in het planproces en draagvlak
voor het herontwikkelingsplan.
• Bevorder in overleg met het bedrijfsleven
en de omwonenden nieuwe
bedrijvigheid en economische,
culturele en ruimtelijke functies,
zodat de stadshaven zichzelf kan
onderhouden.
• Zorg voor dynamiek in de haven
door een goede aansluiting op het
netwerk van waterwegen in de
omgeving en stimuleer vaarbewegingen,
bijvoorbeeld door
evenementen en wedstrijden. Zorg
dat het varend erfgoed in levende
lijve ‘het verhaal’ kan vertellen van
de maritieme geschiedenis en
ontwikkeling van Nederland -
Waterland.
• Een beleid dat consequent uitgaat
van een dynamische erfgoedpresentatie
en een kwalitatieve bijdrage aan
een aantrekkelijke woon-, werk-,
leer- en leefomgeving is een recept
voor succes, zeker in de koppeling
met een museale organisatie.
• Niet alleen in beschermde stadsgezichten,
maar ook in voormalige
industriële havengebieden biedt het
maritiem erfgoed mogelijkheden
om de markante, unieke en aantrekkelijke
eigenschappen en de eigen
identiteit van een gebied te versterken.
Dit wordt niet alleen door
bewoners en overheden gewaardeerd,
maar ook door projectontwikkelaars.
Een prachtig citaat van Antoine de Saint-Exupery:
“ Als je een schip wil bouwen, beveel de mensen dan niet om hout te
verzamelen, verdeel het werk niet voor hen, geef geen orders. Nee, leer
hen te verlangen naar de onmetelijke uitgestrektheid van de zee.”
65
| Herbestemming van historische stadshavens

66
| Herbestemming van historische stadshavens
6.4 Bondgenoten
Er zijn verschillende kenniscentra,
behoudorganisaties en adviesbureaus
die gemeenten en provincies kunnen
assisteren bij het ontwerpen van
beleid en het herontwikkelen van
stadshavens, zoals:
• Mobiele Collectie Nederland
www.mobiel-erfgoed.nl
Eigenaar van het Nationaal Register
Mobiel Erfgoed en brancheorganisatie
voor het werkveld.
• Federatie Oud-Nederlandse
Vaartuigen
www.fonv.nl
Eigenaar van het Nationaal Register
Varende Monumenten en partner
van het Nationaal Register Mobiel
Erfgoed, alsmede de koepelorganisatie
voor de Nederlandse behoudorganisaties
voor varend erfgoed.
• Behoudorganisaties voor varend
erfgoed
Vindbaar via www.fonv.nl
en lokale netwerken van eigenaren
van historische schepen, vindbaar via
www.havensenligplaatsen.nl
• Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed
www.cultureelerfgoed.nl
Specialist industrieel erfgoed en
waterbouw.
• Instituut Collectie Nederland
www.icn.nl
Stelde in samen werking met de
stichting Mobiele Collectie
Nederland het ‘waarde stellend
kader voor het mobiele erfgoed’ op
in de publicatie: ‘Erfgoed dat
beweegt! Waardering van de
Mobiele Collectie Nederland’.
• Erfgoed Nederland
www.erfgoednederland.nl
Sectorinstituut voor het cultureel
erfgoed.
• Provinciale erfgoedhuizen
Vindbaar via www.openerfgoed.nl
• BMC: advies- en managementbureau
voor de publieke sector
www.bmc.nl
• Maritieme musea in Nederland
13 zijn vindbaar via
www.maritiemdigitaal.nl
het Havenmuseum Rotterdam is
vindbaar via
www.havenmuseum.nl
6.5 Feiten en cijfers
• Nederland bestaat voor bijna een
vijfde deel uit water. De waterrijkste
provincies bestaan voor bijna de
helft uit water.
• Zeven van de acht Nederlandse erfgoedsites
op de UNESCO Lijst van
het Werelderfgoed vallen onder het
thema ‘Nederland - Waterland’. 34)
Nederland heeft als Waterland een
unieke positie in de wereld.
• Sail Amsterdam is met 2,5 miljoen
bezoekers (2005) het meest populaire
evenement van Nederland.
• Het Nationaal Historisch Museum
kiest voor zijn Canon vijf thema’s,
waaronder ‘land en water’.
• In de totale waterrecreatie gaat
landelijk bijna vier miljard euro om
(bron: Geert Dijks, Hiswa Vereniging).
Dat is meer dan in de akkerbouw,
betaald voetbal of visserij.
• De chartervloot met 548 schepen had
in 2007 een gezamenlijke jaaromzet
van 76,6 miljoen euro. 35)
• Huizen die aan levende waterwegen
liggen zijn 20% meer waard dan
huizen aan een weg. 36)
• Nederland kent 413 gemeenten,
waarbinnen op 31 december 2009
418 rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten
zijn aangewezen. Naar
schatting omvat 80% tevens cultuurhistorisch
waardevolle stadshavens,
wat uitkomt op 334.
• Het Nationaal Register Varende
Monumenten telt nu bijna 3.000
historische schepen. Daarvan liggen
er nu naar schatting zo’n 300 in een
historische stadshaven.
• Er zijn nu 20 historische stadshavens
herontwikkeld. Dat betekent dat er
nog 314 potentiële stadshavens
wachten op herontwikkeling.
34) Op het Rietveld Schröderhuis na zijn dat het Molencomplex Kinderdijk-Elshout, het eiland
Schokland, het ir. D.F. Woudagemaal, de Stelling van Amsterdam, de droogmakerij Beemster,
Willemstad op Curacao en de Waddenzee. Als het Werelderfgoedcomité in de zomer van 2010 ook
de Grachtengordel van Amsterdam aanwijst als Werelderfgoed, is dat de achtste erfgoedsite
binnen het thema ‘Nederland - Waterland’.
35) Jaap Baalbergen, BBZ Vereniging voor Beroeps Chartervaart.
36) Stichting Recreatietoervaart Nederland.
67
| Herbestemming van historische stadshavens

68
| Herbestemming van historische stadshavens
MuseuMHAVen RotteRdAM
69
| Herbestemming van historische stadshavens

70
| Herbestemming van historische stadshavens

Colofon
Realisatie
FONV en BMC
Tekst
Martine van Lier, BMC en FONV
Reinhilde van der Kroef, Histodata
Anne Visser, BMC
Redactie
BMC
Met dank aan
Prins Bernhard Cultuurfonds
Foto’s
Helmuth Vonk
Arie ter Beek (foto’s Spakenburg)
Veronica Frenks (foto’s Zierikzee)
Vormgeving en opmaak
Mooijekind ontwerpers, Loenen (Veluwe)
Druk
BMC Logistiek
Deze publicatie wordt u aangeboden door:
® BMC en FONV, juni 2010
Deze publicatie is te bestellen via www.bmc.nl/publicaties
71
| Herbestemming van historische stadshavens

Federatie
Oud-Nederlandse
Vaartuigen
Postadres
Postbus 15443
1001 MK Amsterdam
telefoon
020 - 523 23 87
internet
www.fonv.nl
Smallepad 34
3811 MG Amersfoort
Postadres
Postbus 490
3800 AL Amersfoort
telefoon
033 - 496 52 00
internet
www.bmc.nl