Onderzoek Webvoorziening Hogescholen - Hogeschool van ...

Onderzoek
Webvoorziening
Hogescholen
Datum: maart 2011
Uitvoering: HAN iMedia
1

Voorwoord
Dit onderzoek naar de webvoorzieningen van hogescholen heeft de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen
(HAN) opgezet op eigen initiatief. Vooraf was duidelijk dat andere hogescholen graag hun
medewerking aan dit onderzoek wilden verlenen, omdat ze -net als de HAN- graag inzicht willen hebben
in de inrichting van webvoorzieningen bij andere hogescholen.
We danken alle respondenten die de tijd hebben genomen om de uitgebreide vragenlijst in te vullen.
Daarnaast hebben diverse collega’s van HAN iMedia een bijdrage geleverd aan het samenstellen van
de vragenlijst, het opbouwen van de vragenlijst en het verwerken van de resultaten. Dit deden zij
naast hun reguliere werkzaamheden, dus een dankwoord ook aan hen en speciaal aan John van den
Hooven, Stefan van Dungen Gronovius en Majella Weel!
Ten slotte hebben op 3 maart 2011 de aanwezige leden van het webredactienetwerk nog zinvolle
input geleverd voor de volledigheid van dit rapport, ook aan hen allen: bedankt!
Cécile Nowack
Paul Siepman
2

Samenvatting
In de zomer 2010 heeft de HAN een onderzoek geïnitieerd naar de inrichting van webvoorzieningen bij Nederlandse
hogescholen. Er zijn 22 hogescholen via het webredactieredactienetwerk uitgenodigd om een digitale
vragenlijst in te vullen, indien gewenst anoniem. De 17 hogescholen die reageerden zijn nagenoeg gelijk verdeeld
in omvang van de hogeschool (groot, middelgroot en klein).
Er zijn 6 instellingen die de vragenlijst niet anoniem hebben ingevuld, namelijk: Fontys Hogescholen (groot), Hogeschool
HAS Den Bosch (klein). Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) (groot), Hogeschool Utrecht (HU)
(groot), Marnix Academie (klein), Saxion Hogeschool (groot).
Dit onderzoeksverslag geeft een eerste beeld over de huidige inrichting van webvoorzieningen bij hogescholen.
De kanttekeningen die we geplaatst hebben, geven aan dat vervolgonderzoek noodzakelijk is.
De vragenlijst gaat uit van de volgende onderverdeling in redacties van webvoorzieningen: internet / intranet en
centraal / decentraal. Centrale redacties horen bij een centrale ondersteuningsafdeling, decentrale redacteuren
vervullen hun taak bij opleidingen of andere onderdelen van een hogeschool.
Internet
De meeste centrale webredacties internet bestaan uit 2-5 medewerkers. Het gemiddeld aantal fte dat hogescholen
hebben voor centrale webredactie internet is 1,9 fte, decentraal is dit 2,14 fte.
Het gemiddeld aantal uur centrale webredactie internet per 1000 studenten per jaar is 114 uur (gewogen gemiddelde).
Het aantal uur webredactie internet per 1000 studenten per jaar centraal afgezet tegen decentraal levert
een verhouding op van 1: 1,25 (centraal: decentraal).
Intranet
De omvang van centrale intranetredacties loopt sterk uiteen. Het gemiddeld aantal fte dat hogescholen besteden
aan centrale webredactie intranet is 1,1 fte, decentraal is dat 2 fte.
Het gemiddeld aantal uur centrale webredactie intranet per 1000 studenten per jaar is 52 uur (gewogen gemiddelde).
Het aantal uur webredactie intranet per 1000 studenten per jaar centraal afgezet tegen decentraal levert
een verhouding op van 1: 1,41 (centraal: decentraal).
Dit onderzoek onderschrijft dat Nederlandse hogescholen centraal en decentraal meer uur aan internetredactie
besteden dan aan intranetredactie. Webredactie-uren worden meer gemaakt door medewerkers die een webredactiefunctie
(internet en/of intranet) vervullen bij opleidingen of andere onderdelen van de hogeschool, dus meer
decentraal dan centraal. Bij intranet is dit onderscheid het grootst.
Social media
Ten tijden van de meting gingen hogescholen nog heel divers om met het integreren en formaliseren van socialmedia-taken.
Ruim de helft van de hogescholen is actief op social media, ruim een derde van deze groep heeft
dat geformaliseerd in uren. Gezien de snelle ontwikkelingen op dit gebied, is dit slechts een momentopname.
Techniek
Vrijwel alle hogescholen maken gebruik van een Content Management Systeem (CMS). Gebruikte systemen zijn
heel divers. Externen worden even vaak wél als niet ingezet bij de technische doorontwikkeling en ondersteuning
van deze systemen. Grote hogescholen hebben het vaakst deze expertise in huis. Bij de meerderheid van de
hogescholen vallen content en techniek niet onder één afdeling.
De antwoorden op de vragen over budget en kosten van webvoorzieningen bij hogescholen hebben geen duidelijk
beeld opgeleverd. Verder onderzoek is noodzakelijk.
Netwerk webredacties hogescholen
De resultaten en conclusies van dit onderzoek zijn slechts indicatief. Ze leveren discussiepunten en vragen op
voor verdere verdieping. Deze verdieping hebben we centraal gesteld in een bijeenkomst van het webredactienetwerk
op 3 maart 2011. Dit resulteerde in een welkome aanvulling op dit rapport.
Met de aanwezige hogescholen hebben we een antwoord gezocht op de vraag: ‘hoe ziet een ideale webvoorziening
voor hogescholen eruit?’ Het blijkt een lastige vraag om te beantwoorden, mede omdat deze inrichting altijd
afgestemd dient te worden op de actuele ontwikkelingen van dat moment, de interne organisatie en de al bestaande
processen in de organisatie.
Het generieke advies ten aanzien van de inrichting van een webvoorziening luidt volgens de deelnemers van het
netwerk: Kies voor een hybride redactiemodel waarbij je contentbeheertaken verdeeld tussen centraal en decentraal.
Beleg het inhoudelijk eigenaarschap bij de opleidingen/organisatieonderdelen; daar zit de informatie. Zorg
voor centrale kwaliteitsbewaking en ontwikkeling op bepaalde expertise (bv. SEO). Maak een scheiding tussen
inter- en intranetredacties: beiden hebben andere doelen en doelstellingen. Ten slotte heb je mensen nodig die
de vertaalslag maken tussen techniek en redactie (bruggenbouwers). Je kunt alle kennis over technologische
ontwikkelingen in huis hebben, maar blijf alert door geregeld input van buiten te halen.
3

Inhoudsopgave
Voorwoord ............................................................................................................................................... 2
Samenvatting ........................................................................................................................................... 3
Onderzoek webredacties hogescholen ................................................................................................... 6
1. Aanleiding, vraagstelling en opzet ................................................................................................ 6
1.1 Aanleiding ................................................................................................................................... 6
1.2 Doel en vraagstelling van het onderzoek ................................................................................... 6
1.3 Methode van onderzoek ............................................................................................................. 6
1.4 Selectie van respondenten ......................................................................................................... 7
1.5 Leeswijzer .................................................................................................................................. 7
2 Verkorte weergave uitkomsten ......................................................................................................... 8
2.1 Centrale webredactie ................................................................................................................. 8
2.2 Centraal internet ......................................................................................................................... 8
2.3 Centraal intranet ......................................................................................................................... 9
2.4 Decentraal internet ................................................................................................................... 10
2.5 Decentraal intranet ................................................................................................................... 11
2.6 Social media ............................................................................................................................. 12
2.7 Technische ondersteuning en ontwikkeling ............................................................................. 12
3 Discussie ......................................................................................................................................... 13
3.1 Openstaande vragen en discussiepunten ................................................................................ 13
3.2 Discussie webredactienetwerk Hogescholen ........................................................................... 13
3.2.1. Deelnemers netwerkbijeenkomst ..................................................................................... 13
3.2.2. Keuzes inrichting webvoorziening .................................................................................... 13
3.2.3. Actuele ontwikkelingen ..................................................................................................... 14
3.3. Uitkomsten en inhoudelijke aanvullingen ................................................................................ 14
3.3.1 Groep: Redactiemodel ....................................................................................................... 14
3.3.2 Groep: onderscheid inter/intranet ...................................................................................... 15
3.3.3 Groep: Techniek en ontwikkeling ...................................................................................... 16
3.3.4 Groep: Eigenaarschap ....................................................................................................... 17
Bijlagen I - Resultaten ........................................................................................................................ 19
1.1 Opbouw redacties – Centrale webredactie .............................................................................. 19
1.1.1. Centrale webredactie- onderscheid internet en intranet............................................ 19
1.2 Centrale webredactie – internet......................................................................................... 19
3.3.1. Centrale webredactie – internet – aantal medewerkers ............................................ 19
1.2.2. Centrale webredactie – internet – aantal fte ..................................................................... 20
1.2.3. Centrale webredactie – internet - aantal fte per student .................................................. 21
1.2.4. Centrale webredactie – internet - aantal fte per student gewogen gemiddelde ............... 21
1.3 Centrale webredactie - intranet ................................................................................................ 22
1.3.1 Centrale webredactie – intranet – aantal medewerkers .................................................... 22
1.3.2 Centrale webredactie – intranet – aantal fte ...................................................................... 22
1.3.3 Centrale webredactie – intranet – aantal fte per student .................................................. 23
1.3.4 Centrale webredactie – intranet – aantal fte per student gewogen gemiddelde ............... 24
1.4 Opbouw redacties – Decentrale webredactie .......................................................................... 24
1.5 Decentrale webredactie – internet ..................................................................................... 24
1.5.1 Decentrale webredactie - internet – aantal medewerkers ................................................. 24
4

1.5.2 Decentrale webredactie - internet – aantal fte ................................................................... 25
1.5.3 Decentrale webredactie - internet – aantal fte per student ............................................... 26
1.6 Decentrale webredactie – intranet ..................................................................................... 28
1.6.1 Decentrale webredactie - intranet – aantal medewerkers ................................................. 28
1.6.2 Decentrale webredactie - intranet – aantal fte ................................................................... 28
1.6.3 Decentrale webredactie - intranet – aantal fte per student ............................................... 29
1.7 Webredacties en Social media .......................................................................................... 31
1.8 Ondersteuning en Technische ontwikkeling ...................................................................... 31
1.8.1 Content Management Systeem ......................................................................................... 31
1.8.2 Technische doorontwikkeling intern-extern ....................................................................... 32
1.8.3 Locatie afdeling technische doorontwikkeling ................................................................... 33
1.8.4 Ondersteuning en technische doorontwikkeling – aantal fte ............................................. 33
1.9 Totale budget webvoorziening (out of pocket) ............................................................................. 33
Bijlagen II – Uitnodiging + Vragenlijst ................................................................................................ 35
Bijlage III ............................................................................................................................................ 39
5

Onderzoek webredacties hogescholen
1. Aanleiding, vraagstelling en opzet
1.1 Aanleiding
Internetvoorzieningen maken snelle ontwikkelingen door zowel in het hoger onderwijs (HO) als daarbuiten.
Rond ’96 zijn de eerste websites van HO-instellingen op internet verschenen. Bijna 15 jaar
later maken internet- en intranetsites van HO-instellingen onderdeel uit van een breed scala aan digitale
voorzieningen die onderhouden worden door interne en externe professionals.
Om kennis te delen en krachten te bundelen heeft de HAN in 2007 het initiatief genomen om een netwerk
op te richten van webredacties van hogescholen. Dit initiatief werd enthousiast ontvangen. Inmiddels
bestaat er een netwerk van rond de 20 webredacties van hogescholen die 1 à 2 keer per jaar
bij elkaar komen.
In dit netwerk bestaat de behoefte om te leren van de manier waarop hogescholen hun webvoorziening
hebben georganiseerd. Dit en de maatschappelijke ontwikkelingen die vragen om meer transparantie
en een groter kwaliteitsbewustzijn, zijn voor de HAN aanleiding geweest om dit onderzoek naar
webvoorzieningen van hogescholen te organiseren.
1.2 Doel en vraagstelling van het onderzoek
Met het onderzoek naar webvoorzieningen van hogescholen, willen de leden van het netwerk inzicht
krijgen in de wijze waarop hogescholen hun webvoorzieningen hebben georganiseerd. Het onderzoek
bevat veelal beschrijvende vragen. Dit om als input te kunnen gebruiken voor verdere inhoudelijke
discussie en verdieping over welke inrichting het meest efficiënt en effectief is.
Vragen die in het onderzoek aan bod zijn gekomen:
• Zijn webredacties centraal of decentraal gepositioneerd?
• Is er een onderscheid in de webredactie voor internet en intranet?
• Is de technische ondersteuning centraal of decentraal gepositioneerd?
• Hoeveel tijd wordt er besteed aan onderhoud van de webvoorziening?
• Is de tijd voor de webvoorziening/redactie afhankelijk van de grootte van de hogeschool?
• Maken webredacties en technische ondersteuning deel uit van dezelfde afdeling?
• Welke software gebruikt men om de inhoud van inter- en intranet te beheren?
1.3 Methode van onderzoek
De gegevensverzameling voor het onderzoek naar de webredacties van hogescholen vond plaats via
zogeheten enquête research, ofwel ‘vragenlijstonderzoek’. Vragenlijstonderzoek biedt cijfermatig inzicht
en geeft veelal antwoorden op vragen die in termen van wat en hoeveelheid kunnen worden
uitgedrukt.
Meer specifiek is gekozen voor een online enquête, opgezet in Google Docs. De reden om de online
enquête als onderzoeksinstrument te gebruiken, is veelal ingegeven door praktische overwegingen.
Online onderzoek is de goedkoopste en snelste manier om een onderzoek op te zetten en uit te voeren.
Bovendien biedt het respondenten de mogelijkheid om anoniem en op een zelfgekozen tijdstip
deel te nemen.
De online enquête bestond uit een 25-tal vragen. Het merendeel van de vragen had een gesloten
karakter.
De online enquête is afgenomen in de zomer van 2010.
6

1.4 Selectie van respondenten
Alle contactpersonen van het netwerk webredacties hogescholen is in een uitnodigingsmail gevraagd
om deel te nemen aan het onderzoek. Er zijn daarbij 22 hogescholen benaderd met de vraag of één
persoon van de instelling de gegevens van de vragenlijst wilde invullen. Dit kon desgewenst anoniem.
In totaal hebben 17 van de 22 aangeschreven hogescholen (77%) hun medewerking verleend aan dit
onderzoek en de vragenlijst zo volledig mogelijk ingevuld. In een tabel ziet de deelname er als volgt uit:
Omvang hogeschool (conform indeling Keuzegids Hogeschool Onderwijs 2010)
Klein
0 – 8000 studenten
Middelgroot
8000 – 20000 studenten
Groot
>20000 studenten
Anoniem 4 4 3
Niet anoniem 2 :
HAS / Marnix Academie
4:
Fontys / HAN/ HU
Saxion
Totaal 6 4 7
Er zijn 6 instellingen die de vragenlijst niet-anoniem hebben ingevuld:
• Fontys Hogescholen
• Hogeschool HAS Den Bosch
• Hogeschool van Arnhem en Nijmegen
• Hogeschool Utrecht
• Marnix Academie
• Saxion Hogeschool
De resultaten van deze instellingen worden met naam toegelicht, andere zijn anonieme respondenten.
De in dit verslag gehanteerde naamgeving voor deze instellingen is: Fontys, HAS, HAN, HU, Marnix
Academie en Saxion.
1.5 Leeswijzer
Voor een goed begrip van de resultaten wordt opgemerkt dat kwantitatief onderzoek vooral cijfermatig
van aard is. Beoogd is een eerste beeld te verkrijgen van de wijze waarop hogescholen hun
webvoorzieningen hebben georganiseerd. Voor een meer diepgaand inzicht in achterliggende motivaties,
meningen, wensen en behoeften is kwalitatief vervolgonderzoek nodig. De resultaten van
onderhavig onderzoek dienen dan ook als input voor een verdiepende discussie met de leden van
het netwerk webredactie hogescholen en/of nader vervolgonderzoek.
In onderhavige rapportage presenteren we de belangrijkste bevindingen uit de enquête research.
Bij de interpretatie van de resultaten dient u rekening te houden met:
• Mogelijke vertekening van de resultaten door interpretatieverschillen van gegeven definities.
Verstaan de respondenten allemaal hetzelfde onder de diverse termen? Een kwalitatieve vervolgsessie
moet hier meer duidelijkheid over geven.
• De meting heeft plaatsgevonden in de zomer, ervan uit gaande dat gegevens voor huidig studiejaar
zijn ingevuld. Dit is een aanname.
• Dit onderzoek is binnen de HAN uitgevoerd met beperkt tijd en inzet van middelen. De verkregen
gegevens dienen slechts als indicatie voor de wijze waarop hogescholen hun webvoorziening
hebben georganiseerd. Vervolgonderzoek is noodzakelijk.
• De navraag naar budgetten is zeer beperkt ingevuld. Ook de gegevens ingevuld bij de vraag
naar de omvang van de internet of intranetsite is niet consistent ingevuld. Verder onderzoek
is hiervoor noodzakelijk.
7

2 Verkorte weergave uitkomsten
Dit hoofdstuk geeft in het kort weer wat de belangrijkste uitkomsten zijn van het onderzoek. De uitgebreidere
versie van de resultaten zijn te vinden in bijlage 1.
2.1 Centrale webredactie
De vragenlijst onderzocht de volgende onderverdeling in redacties van webvoorzieningen: internet /
intranet en centraal / decentraal. Centrale redacties horen bij een centrale ondersteuningsafdeling,
decentrale redacteuren vervullen hun taak bij opleidingen of andere onderdelen van een hogeschool.
De meeste hogescholen hebben een centrale webredactie (waaronder Fontys, HAS, HAN, HU en
Saxion). De meeste centrale webredacties maken daarbij onderscheid tussen inter- en intranet (waaronder
HAS, HAN, HU en Saxion).
De hogescholen die geen centrale webredactie hebben of die geen onderscheid maken tussen interen
intranet bevinden zich zowel onder grote hogescholen als onder kleine hogescholen.
2.2 Centraal internet
De meeste centrale webredacties internet bestaan uit 2 – 5 medewerkers, waarschijnlijk is dit inclusief
een aantal deeltijdwerkers. Met name middelgrote hogescholen hebben meer medewerkers in de
centrale webredactie internet zitten.
Het gemiddeld aantal fte dat hogescholen hebben voor centrale webredactie internet is 1,9 fte.
Grafiek aantal medewerkers centrale webredactie internet – omvang hogeschool
Wanneer we het gemiddeld aantal fte centrale webredactie internet afzetten tegen het aantal studenten,
dan zien we het volgende beeld: het gemiddelde aantal uur centrale webredactie internet per
1000 studenten per jaar is 166 uur (gewogen gemiddelde 143 uur). De spreiding van dit aantal is ruim
(van 41 tot 560 uur 1000 studenten per jaar).
HAN en Saxion besteden minder uren aan centrale webredactie internet dan gemiddeld. Fontys, HAS
en HU besteden meer uren aan centrale webredactie internet dan gemiddeld.
8

Grafiek centrale webredactie internet aantal uur per 1000 studenten per jaar
2.3 Centraal intranet
De meeste centrale webredacties intranet bestaan uit 0-2 medewerkers.
Het gemiddeld aantal fte dat hogescholen hebben voor centrale webredactie intranet is 1,1 fte.
Grafiek aantal medewerkers centrale webredactie intranet – omvang hogeschool
Het gemiddelde aantal uur centrale webredactie intranet per 1000 studenten per jaar is 49 uur (gewogen
gemiddelde 38 uur). De spreiding van dit aantal is ook weer zeer groot (van 9 tot 249 uur per
1000 studenten per jaar).
Van de niet-anonieme respondenten besteedt Hogeschool Utrecht per jaar meer uren intranet webredactie
per 1000 studenten dan het gemiddelde. HAN en Saxion zitten onder het gemiddelde. Voor
de Marnix Academie, Fontys en de HAS zijn de gegevens onvoldoende aangeleverd.
9

Grafiek centrale webredactie intranet aantal uur per 1000 studenten per jaar
2.4 Decentraal internet
De invulling van het aantal medewerkers decentrale webredactie internet bij de hogescholen is heel
divers.
Grafiek aantal medewerkers centrale webredactie internet – omvang hogescholen
Het gemiddeld aantal fte dat hogescholen hebben voor decentrale webredactie internet is 2,14 fte.
Als men van de redactie internet het aantal uren per 1000 studenten centraal afzet tegen decentraal is
de verhouding 1: 1,25 (alle gegevens meegenomen én in acht genomen dat slechts 6 hogescholen de
volledige gegevens hebben ingevuld voor centraal-decentraal intranet).
10

Grafiek aantal uur webredactie internet centraal/decentraal per 1000 studenten per jaar
2.5 Decentraal intranet
De decentrale webredacties intranet variëren in grootte van 5 tot 15 of meer medewerkers. De meeste
decentrale intranetredacties bestaan uit 15 of meer medewerkers.
Het gemiddeld aantal fte dat hogescholen hebben voor decentrale webredactie intranet is 2 fte.
Grafiek aantal medewerkers dencentrale webredactie intranet – omvang hogescholen
Als men van de redactie intranet het aantal uren per 1000 studenten centraal afzet tegen decentraal is
de verhouding 1: 1,41 (alle gegevens meegenomen én in acht genomen dat slechts 6 hogescholen de
volledige gegevens hebben ingevuld voor centraal-decentraal intranet).
11

• Webredactie centraal intranet
per 1000 studenten per jaar
Grafiek aantal uur webredactie intranet centraal/decentraal per 1000 studenten per jaar
• Webredactie decentraal intranet
per 1000 studenten
per jaar
2.6 Social media
Hogescholen gaan nog heel verschillend om met het integreren van activiteiten op het gebied van
social media in de webredactietaken. Ruim de helft van de hogescholen is actief op het gebied van
social media (formeel danwel niet formeel) . De grote hogescholen zijn het meest actief op het gebied
van social media.
Gezien de snelle ontwikkeling van social media, zullen deze gegevens waarschijnlijk achterhaald zijn.
2.7 Technische ondersteuning en ontwikkeling
Vrijwel elke hogeschool maakt gebruik van een Content Management Systeem (CMS). De gebruikte
systemen zijn heel divers. De technische doorontwikkeling en ondersteuning gebeurt bijna net zo vaak
intern als extern. Middelgrote en kleine hogescholen besteden deze taken het vaakst uit.
Bij de meerderheid van de hogescholen valt content en techniek niet onder één afdeling.
Qua budget is het lastig om inzicht te geven in de individuele verschillen die er bij de hogescholen
bestaan. Verder onderzoek is noodzakelijk.
12

3 Discussie
3.1 Openstaande vragen en discussiepunten
De in dit onderzoek gepresenteerde gegevens roepen vragen op. Aan de ene kant vragen over de
gehanteerde definities binnen de diverse instellingen; kun je de resultaten op deze manier vergelijken?
Maar ook vragen over wat nu de meest ideale inrichting is voor een webredactie van een hogeschool,
rekening houdend met de grootte van de hogeschool.
Een merendeel van de vragen en discussiepunten staan hieronder opgesomd.
Discussiepunten:
• Wat verstaan we onder een centrale/decentrale webredactie?
• Wat zijn de voorwaarden en middelen voor het aansturen van een centrale/decentrale webredacties?
• Wat is optimaal: een centraal, een decentraal webredactiemodel of een variant hiervan?
• Moet er een onderscheid zijn tussen een internet/intranetredactie en wat zijn de voor- en nadelen
hiervan?
• Wat is een goede verhouding centrale/decentrale webredactie per 1000 student (intra en internet?
• Wat zijn de voor- en nadelen van het technische uitbesteden van de ontwikkeling van je CMS?
• Is het een voordeel of een nadeel om redactie en technische ondersteuning en ontwikkeling
onder één afdeling onder te brengen?
• Hoe staat het met de tijdsbesteding van hogeschool(redactie)medewerkers aan social media?
Hoe kun je deze activiteiten op een goede manier inbedden?
• Verandert de te besteedden tijd aan webredactie door de geleverde bijdrage aan social media?
• Hoe meet je de ‘opbrengsten’ van de gemaakt uren webredactie?
Dit zijn ook de vragen die interessant zijn voor verder onderzoek.
3.2 Discussie webredactienetwerk Hogescholen
Aanvullend op de conclusies beschreven in dit onderzoek, wilden we de gegevens meer inhoudelijke
diepgang geven. Dit hebben we gedaan samen met de deelnemers van het webredactienetwerk voor
hogescholen. Dit netwerk kwam bijeen op 3 maart 2011.
3.2.1. Deelnemers netwerkbijeenkomst
De volgende hogescholen waren bij de webredactienetwerkbijeenkomst hogescholen aanwezig: Hanzehogeschool
Groningen, Hogeschool Windesheim, Hogeschool Utrecht (HU), Van Hall Larenstein,
Iselinge Hogeschool, NHTV Internationaal hoger onderwijs Breda, Fontys Hogescholen, Avans Hogeschool,
Hogeschool van Amsterdam (HVA) en Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN).
Dit was de vraag die centraal stond tijdens de bijeenkomst:
Hoe ziet een ideale webvoorziening voor hogescholen eruit?
3.2.2. Keuzes inrichting webvoorziening
De belangrijkste vier keuzes ten aanzien van de inrichting van de webvoorziening hebben we als volgt
gedefinieerd:
1. Redactiemodel
Van welk redactiemodel is er sprake? Het handboek Webredactie (Poorter en de Wert, 2010)
maakt een onderscheid tussen centrale redactie /decentrale redactie/ franchisemodel (zie
schema bijlage III).
2. Onderscheid inter/intranet
Is er een afzonderlijke webredactie voor inter- en intranet, of zijn deze redacties geïntegreerd?
3. Techniek en ontwikkeling
Is techniek en ontwikkeling geïntegreerd in de communicatieafdeling? En/of koopt deze afdeling
ontwikkeling en technische ondersteuning extern in?
4. Eigenaarschap
13

Is de eindverantwoording van inter- en intranet en het eigenaarschap centraal belegd bij de
communicatie-afdeling of ligt dit bij faculteiten/instituten/opleidingen?
Deze vier belangrijke vragen hebben we uitgekozen voor deze bijeenkomst. Dit zijn uiteraard niet de
enige vragen die betrekking hebben op de inrichting van een webvoorziening voor hogescholen.
3.2.3. Actuele ontwikkelingen
We hebben voorafgaand aan de discussie over de meest ideale inrichting voor webvoorzieningen bij
hogescholen een aantal actuele ontwikkelingen gedefinieerd die van belang (kunnen) zijn, in deze.
De ontwikkelingen hebben we ingedeeld (en ingeperkt) tot de volgende categorieën: politieke ontwikkelingen,
ontwikkelingen op het gebied van online media en ontwikkelingen rondom jongeren en studiekiezers.
De ontwikkelingen zijn in de volgende steekwoorden samen te vatten:
Politieke ontwikkelingen
‣ Commissie Veerman: profileringsdrang organisatieonderdelen versus instellingsbrede uitstraling
‣ Bezuinigingen hoger onderwijs
‣ Diversiteit productaanbod onderwijsinstelling: opleidingen van verschillend niveau, opzet,
maatwerk, advies op maat, onderzoeksactiviteiten (toegepast onderzoek)
‣ Belang van leven lang leren (betekent aandacht voor alumni)
‣ Verhoging collegegeld tweede opleiding
Ontwikkelingen op het gebied van online media
‣ Toegenomen belang SEO (search engine optimalisation)
‣ Invoering webrichtlijnen/toegankelijkheid
‣ Social Media: er is sprake van toegenomen dialoog via social media en er is een toename van
user generated content. De scheiding interne/externe communicatie verdwijnt.
‣ Snelle technologische ontwikkelingen: mobiele websites, ontwikkeling apps, open source, inplementatietool
voor online marketing, nieuwe CMS
Ontwikkelingen rondom jongeren en studiekiezers
‣ Studiekeuze: Jongeren zien door de bomen het bos niet meer
‣ Jongeren maken steeds later definitieve studiekeuze
‣ Jongeren zijn minder digivaardig dan we denken (n.a.v. onderzoeksrapport ‘Einstein bestaat
niet’)
‣ Belang van eerlijke voorlichting, voorkomen uitval
‣ Profiel is weinig richtinggevend
‣ Ouders stellen zich op als studiekiezer
3.3. Uitkomsten en inhoudelijke aanvullingen
Tijdens de netwerkbijeenkomst hebben we in een vier groepen gezocht naar aanvullingen op de onderzoeksgegevens
uit dit rapport.
Hierbij richtten we ons op de volgende aanvullingen:
‣ Actuele ontwikkelingen (deze zijn inmiddels opgenomen in dit rapport onder 3.2.3)
‣ Inventarisatie van de huidige situatie van de aanwezige deelnemers
‣ Advies keuze inrichting webvoorziening in ideaal geval voor een fictieve hogeschool
‣ Voor- en nadelen van deze keuze
‣ Delen van tips en trucs t.a.v. deze keuze
‣ Definiëren van eventuele randvoorwaarden
Elke groep stelde een van de vragen ten aanzien van de keuzes inrichting webvoorziening (3.2.2)
centraal, hieronder de terugkoppeling van de sessies. De verslaglegging is overgenomen van de powerpoint-presentatie
die elke groep heeft samengesteld.
3.3.1 Groep: Redactiemodel
In deze groep werden een aantal opmerkingen geplaatst t.a.v. de actuele ontwikkelingen:
- De verbinding tussen het management (waar politieke ontwikkelingen vooral spelen), de
14

communicatieafdeling en vervolgens de webredactie is niet overal even goed. Is wel een
voorwaarde om in je online communicatie op landelijke ontwikkelingen in te kunnen spelen.
- Er zijn veel technologische ontwikkelingen. Het is van belang niet op iedere ontwikkeling in te
willen spelen, maar te focussen. Ook in het belang van het feit dat je als hogeschool immers
gemeenschapsgeld inzet! Ter illustratie: Second Life was destijds hot. Het kostte veel geld en
energie om daarop met je hogeschool aanwezig te zijn. Achteraf is te zien hoe kortstondig het
effect was.
- Social media en webcare moet niet automatisch als taak van webredactie gezien worden.
- Mogelijk moet worden nagedacht over campagne waarin we vroege aanmelders kunnen belonen.
Huidige situatie redactiemodel
- HVA: Tot nu toe: geen CMS en dus gebeurde alles centraal. Na komst CMS: hybride situatie:
deels centraal/deels decentraal. Wens is meer te decentraliseren. Hiervoor is een heldere en
gedetailleerde visie, decentraal verantwoordelijken en geld nodig.
- Iselinge (zeer kleine hogeschool): beheertaak en regie is centraal. Decentraal wordt content
aangeleverd.
- HAN: hybride, maar een sterke insteek op centrale regie.
Intranetomgevingen: bij alle bovenstaande hogescholen is m.b.t. intranet veelal decentrale redactie.
Bij HvA is intranet voor studenten geheel decentraal, intranet voor medewerkers: centraal.
Advies inrichting fictieve hogeschool
Ten aanzien van de vraag centrale versus decentrale redactie is ons advies: hybride model.
- Contentbeheertaken verdelen tussen centraal en decentraal.
- Afdelingen volledig verantwoordelijk voor inhoud van website, centrale webredactie verantwoordelijk
voor uniforme look and feel.
Details van ons advies:
- Centraal stevig insteken op studiekiezende doelgroep, op branding en op het faciliteren van
decentraal contentbeheer
- Content beheer decentraal
- Verantwoordelijkheid inhoud: decentraal
- Verantwoordelijkheid regie: centraal
- Betrokkenheid bij de content decentraal
- Uitvoering decentraal met centrale regie
- Intranet: decentrale verantwoordelijkheid van inhoud en centrale regie op huisstijl/structuur.
Social intranet met sterke centrale moderatie.
Voor- en nadelen van deze keuze
- Bekijk dus per onderdeel wat je centraal en decentraal doet. Door voor een hybride model te
kiezen kun je je branding en uniformiteit en de usability goed in het vizier houden en goede
balans vinden tussen werving en voorlichting (‘Einstein bestaat niet’).
- Decentrale redactie maakt het mogelijk dat eigenaarschap bij de juiste personen ligt, de beste
weg naar actuele info.
Randvoorwaarden
- Het is een enorm aantrekkelijk idee om opnieuw te kunnen beginnen en per onderdeel te kunnen
bepalen wat je wel in centrale of juist in decentrale redactie gaat regelen. Start dus bij het
ontwikkelen van die visie!
- Decentrale redactie is geen bezuinigingsmaatregel: decentrale redactieleden moeten goed
gefaciliteerd worden (anders heb je er nog meer werk aan).
3.3.2 Groep: onderscheid inter/intranet
Huidige situatie onderscheid inter- en intranetredactie
- NHTV: inter en intranet los qua techniek (eigen CMS’en). Wel 1 redactie, maar slechts 1 per-
15

soon voor intranet. Internet: centraal redactiemodel. Intranet: decentraal redactiemodel
- Windesheim: loskoppeling van inter- en intranet qua techniek (CMS) en redactie.
- Fontys. Losse onderdelen. Webredactie: focus op externe communicatie. Eigen CMS. Geen
centrale intranetredactie (Sharepoint, volledig decentraal). Wel nieuwsredactie die nieuws
publiceert op intranet.
Conclusies: Gescheiden werelden, internet en intranet. Redactietaken bij verschillende personen /
redacties belegd. Doelen en doelgroepen zijn compleet anders.
Advies inrichting fictieve hogeschool
- Idealiter: zorg voor scheiding tussen inter- en intranetredactie taken. Beiden hebben andere
doelen en doelstellingen
- Internet: centraal of decentraal: geen advies. Te weinig info voorhanden over hoe deze fictieve
hogeschool is georganiseerd.
- Intranetredactie: centraal begeleiden en structureren, verder decentraal.
- Social media is geen aparte tak van sport, is een van de middelen. Rol webredactie: adviserend.
Voor- en nadelen van deze keuze
Voordelen:
- Werken voor specifieke doelgroepen / doelstellingen
- Je kunt hogere kwaliteitseisen stellen aan zowel content als CMS voor externe doelgroepen
- Intranet door scheiding duidelijker in beeld, geen ondergeschoven kindje
Nadelen:
- Mogelijk dubbel werk qua invoer content
Randvoorwaarden
Budget en kaders
3.3.3 Groep: Techniek en ontwikkeling
Huidig situatie techniek en ontwikkeling
Techniek wordt uitgevoerd door:
- Externe partij buiten hogeschool
- ICT afdeling binnen hogeschool
- Developers/beheerders binnen webteam
- Combinatie van bovenstaande
Advies inrichting fictieve hogeschool
- In een ideale hogeschool zijn bruggenbouwers aanwezig: mensen die de vertaalslag maken
tussen techniek en redactie en vice versa
- In een ideale hogeschool is alle kennis over alle ontwikkelingen intern aanwezig maar blijven
we alert door geregelde input van buitenaf
Voor- en nadelen van deze keuze
Keuze van ICT als partner
Voordelen:
- Korte lijnen
- Kennis van de organisatie
Nadelen:
- Geringe communicatie/webkennis
- Focus op faciliteren onderwijs
- Intern gericht
- Snelheid
16

Keuze van externen als partner
Voordelen:
- Flexibiliteit
- Snelheid
- Gerichte kennis
Nadelen:
- Snelheid
- Afhankelijkheid
- Overdracht/beheer
Keuze van beheerders in webteam
Voordelen:
- Ultrakorte lijnen
- Kennis van de organisatie
- Grensvlak redactie/techniek in team
Nadelen:
- Groot team
- Klant-leverancier-relatie is lastig te definiëren
3.3.4 Groep: Eigenaarschap
De vraag is de eindverantwoording van inter- en intranet en het eigenaarschap centraal belegd bij de
communicatie-afdeling of ligt dit bij faculteiten/instituten/opleidingen raakte ook vraag 1 over de beheersmodellen.
In de discussie liep dit wat door elkaar heen.
Huidige situatie eigenaarschap
- HU: Franchisemodel
Internet eigenaarschap centraal (met name bij bekostigde opleidingen), intranet: centraal/decentraal
- Hanzehogeschool
Eigenaarschap decentraal inhoudelijk, centraal: corporate en huisstijl/kwaliteit
- Van Hall/Larenstein: eigenaarschap internet nu centraal, dat wordt in nabije toekomst decentraal.
Intranet: gedeeld, per organisatieonderdeel
- HAN: eigenaarschap internet en intranet centraal (franchisemodel)
Advies inrichting fictieve hogeschool
- Eigenaarschap inhoudelijk bij de opleidingen/organisatieonderdelen beleggen, daar zit de informatie
- Kwaliteitsbewaking en ontwikkeling van de sites (bv SEO) bij communicatieafdeling centraal
- Ten aanzien van social media: alleen adviserend. Corporate accounts centraal onderhouden.
Decentraal eigen invulling aan geven.
Voor en nadelen van deze keuze
- Voordeel is: ieder is kundig op zijn eigen professie
- Altijd actueel
- Opleiding is zelfverantwoordelijk en heeft zelf het meeste baat bij goede informatie
- Nadeel kan zijn dat eigenaarschap niet genoeg gevoeld wordt
Tips en trucs
- Workflow (te gebruiken met centrale eindredacteur)
- Plan reguliere overleggen en controlemomenten in
- Trainingen en workshops centraal organiseren
- Contactpersonennetwerk creëren waar je reguliere afspraken mee maakt
17

Randvoorwaarden
- Verantwoordelijkheden vastleggen in functieprofiel en uren (fte) faciliteren
- Commitment van management
- Draagvlak van management
3.4 Conclusie ten aanzien van ideale inrichting webvoorziening
In de afsluitende discussie bleek dat de keuzes voor de inrichting van een webvoorziening nooit los
van de organisatie kunnen worden opgesteld, meer informatie over de organisatie is altijd noodzakelijk.
Het volgende generieke advies is desalniettemin opgesteld door de deelnemers:
Redactiemodel: hybride model
Verdeel contentbeheertaken tussen centraal en decentraal. Zorg ervoor dat afdelingen volledig verantwoordelijk
zijn voor inhoud van website en maak centrale webredactie verantwoordelijk voor uniforme
look and feel.
Scheiding inter-/intranet
Zorg voor scheiding tussen inter- en intranetredactie taken. Beiden hebben andere doelen en doelstellingen.
Intranetredactie dien je centraal te begeleiden en structureren, verdere organisatie decentraal.
Voor internet is dit afhankelijk van de organisatie van de hogeschool.
Social media is geen aparte tak van sport, het is een van de communicatiemiddelen. Zorg voor een
adviserende rol vanuit de webredactie. Corporate accounts kunnen centraal worden onderhouden.
Decentraal eigen invulling aan social media geven.
Techniek en ontwikkeling
Zorg voor bruggenbouwers: mensen die de vertaalslag maken tussen techniek en redactie en vice
versa. En haal alle kennis over alle ontwikkelingen in huis maar blijf alert door geregelde input van
buiten te halen.
Eigenaarschap
Inhoudelijk eigenaarschap beleggen bij de opleidingen/organisatieonderdelen, daar zit de informatie.
Zorg voor kwaliteitsbewaking en ontwikkeling van de sites (bv SEO) bij centrale communicatieafdeling.
18

Bijlagen I - Resultaten
1.1 Opbouw redacties – Centrale webredactie
De meeste hogescholen in dit onderzoek (14) hebben een centrale webredactie.
Alle middelgrote responderende hogescholen hebben een centrale webredactie. 3 hogescholen (1
grote en 2 kleine) hebben geen centrale webredactie (waaronder de Marnix Academie).
Centrale webredactie internet
Omvang van de hogeschool ja nee Eindtotaal
Groot 6 1 7
Middelgroot 4 4
Klein 4 2 6
Eindtotaal 14 3 17
Tabel overzicht centrale webredactie internet
1.1.1. Centrale webredactie- onderscheid internet en intranet
Van de 14 instellingen met een centrale webredactie, maken 12 centrale webredacties onderscheid
tussen internet en intranet. Er zijn 2 instellingen die geen onderscheid tussen inter- en intranet maken.
Fontys is er daar één van.
Maakt onderscheid tussen internet en intranet
redactie
Omvang hogeschool ja nee Eindtotaal
Groot 5 1 6
Middelgroot 4 4
Klein 3 1 4
Eindtotaal 12 2 14
Tabel centrale webredactie onderscheid inter- en intranet
1.2 Centrale webredactie – internet
3.3.1. Centrale webredactie – internet – aantal medewerkers
De centrale webredacties internet variëren grotendeels in grootte van 1 tot 10 medewerkers. De
meeste centrale internetredacties bestaan uit 2-5 medewerkers.
Hierbij moet worden opgemerkt dat Fontys 5-10 medewerkers heeft, maar dat dit er wellicht mee te
maken heeft dat zij geen onderscheid maken tussen intra- en internet. De vraag kan hier op een andere
manier zijn geïnterpreteerd.
De enige hogeschool die 10 of meer medewerkers heeft op de centrale webredactie internet is een
middelgrote hogeschool.
Aantal medewerkers internet redactie Totaal
waaronder
0 - 2 3 Saxion
2 - 5 6 HU, HAS, HAN
5 - 10 4 Fontys
10 of meer 1
Eindtotaal 14
Tabel aantal medewerkers centrale webredactie internet
Hieronder is de grootte van de hogeschool uitgezet tegen het aantal medewerkers centrale webredactie
internet (zie diagram). Er is te zien dat kleine hogescholen niet meer dan 5 medewerkers centrale
webredactie internet hebben. Opvallend is dat 2 middelgrote hogescholen scoren op de 2 hoogste
categorieën van aantal medewerkers centrale internetredactie.
19

Grafiek aantal medewerkers centrale webredactie internet – omvang hogeschool
1.2.2. Centrale webredactie – internet – aantal fte
Het aantal fte dat wordt besteed aan de centrale redactie voor de internetsite(s) loopt zeer ver uiteen:
van 8 uur in de week (0,2 fte) tot 200 uur in de week (5 fte).
De meeste instellingen die deelnamen aan het onderzoek geven aan 1-2 fte te besteden aan centrale
webredactie internet. Het gemiddelde aantal fte voor centrale webredactie internet is 76 uur per week
of 1,9 fte.
Aantal fte centrale
webredactie internet
Totaal
< 1 3
1 – 2 7
> 2 4
Eindtotaal 14
Tabel aantal fte centrale webredactie internet
De niet-anonieme respondenten antwoorden als volgt op de vraag over aantal fte dat zij besteden aan
centrale redactie internet:
Organisatie Fte
Fontys 1 3,85
HAN 1,2
HAS 0,2
HU 4
Marnix Academie niet ingevuld
Saxion 1,5
Tabel resultaten aantal fte centrale webredactie
internet niet-anonieme respondenten
De HAS blijkt uit deze vraag het laagste aantal uur aan centrale internetredactie te besteden. Fontys
(zie 1.) is de grootste met 3,85 fte, zijnde 77% van het totaal fte’s voor intra- en internet.
1 Bij Fontys is dit gespecificeerd als totaal aantal fte voor zowel internet als intranet (5 fte). Gaan we uit van een gemiddelde
verdeling (internet 144 uur p/w en intranet 44 uur p/w) dan komen we op 77% voor internet = 3,85 fte
20

1.2.3. Centrale webredactie – internet - aantal fte per student
Mogelijk is het aantal uur dat wordt besteed aan centrale webredactie internet afhankelijk van de
grootte van de hogeschool. Een grotere hogeschool heeft meer opleidingen en mogelijk daarmee ook
een omvangrijkere website. Daarom is hieronder de uren van de centrale webredactie afgezet tegen
het aantal studenten (als zijnde de grootte van de hogeschool).
Het resultaat loopt zeer ver uiteen (zie diagram volgende pagina).
Het gemiddelde aantal uur centrale webredactie internet per 1000 studenten per jaar = 136 uur
Van de niet-anonieme respondenten zijn dit de besteedden uren (met het verschil tot het gemiddelde
erbij vermeld):
Organisatie uur Verschil met gemiddelde (136 uur)
Fontys 207 + 71 uur
HAN 71 - 65 uur
HAS 184 + 45 uur
HU 170 + 31 uur
Saxion 112 - 27 uur
Tabel resultaten niet-anonieme respondenten centrale webredactie internet
aantal uren per 1000 studenten
Fontys, HAS en Hogeschool Utrecht besteden per jaar meer uren internet webredactie per 1000 studenten
dan het gemiddelde. HAN en Saxion zitten onder het gemiddelde. Voor de Marnix Academie
zijn er onvoldoende gegevens aangeleverd.
Grafiek centrale webredactie internet aantal uur per 1000 studenten per jaar
1.2.4. Centrale webredactie – internet - aantal fte per student gewogen gemiddelde
De berekening aantal uren per 1000 studenten hebben we ook uitgevoerd nadat de grootste uitschieters
uit de resultaten zijn verwijderd. Dan is er sprake van een ‘gewogen gemiddelde’.
Dat betekent dat we in deze berekening de anonieme waarden 560 en 41 uur achterwege laten.
21

Het gewogen gemiddelde aantal uur webredactie internet per 1000 studenten per jaar = 114 uur
De tabel van de niet-anonieme respondenten mett de besteedden uren (met het verschil tot het gemiddelde
erbij vermeld) is dan:
Organisatie Verschil met gemiddelde (114 uur)
Fontys + 93 uur
HAN - 43 uur
HAS + 70 uur
HU
+ 56 uur
Saxion - 2 uur
Tabel centrale webredactie internet aantal uur per 1000
studenten per jaar – verschil tot gemiddelde
1.3 Centrale webredactie - intranet
1.3.1 Centrale webredactie – intranet – aantal medewerkers
De centrale webredacties intranet variëren grotendeels in grootte van 0 tot 10 of meer medewerkers.
De meeste centrale intranetredacties bestaan uit 0-2 medewerkers.
*Hierbij moet wederom worden opgemerkt dat Fontys hier geen gegevens heeft ingevuld, maar dat dit
er wellicht mee te maken heeft dat zij geen onderscheid maken tussen intra- en internet. De vraag kan
hier op een andere manier zijn geïnterpreteerd dan bedoeld.
Aantal medewerkers intranet redactie Totaal waaronder
0 – 2 6 HAN
2 – 5 2 Saxion, HU
5 – 10 2
10 of meer 2 HAS
Eindtotaal 12
Tabel aantal fte centrale webredactie intranet
Hieronder is de grootte van de hogeschool uitgezet tegen het aantal medewerkers centrale webredactie
internet (zie diagram). Hierop is te zien dat de verdeling heel divers is.
De hogeschool die 10 of meer medewerkers heeft op de centrale intranetredactie is opvallend genoeg
een kleine (HAS) en een middelgrote hogeschool.
Grafiek aantal medewerkers centrale webredactie intranet – omvang hogeschool
1.3.2 Centrale webredactie – intranet – aantal fte
Het gemiddelde aantal fte voor centrale webredactie intranet is: 1,1 fte.
22

Aantal fte centrale redactionele werkzaamheden
voor intranet
Totaal
< 1 7
1 – 2 2
> 2 1
Eindtotaal 10
Tabel aantal fte centrale webredactie intranet
De niet-anonieme respondenten antwoorden als volgt op de vraag hoeveel fte zij besteden aan centrale
webredactie intranet:
Organisatie fte
Fontys 2 1,15
HAN 0,65
HAS
niet ingevuld
HU 2,5
Marnix Academie niet ingevuld
Saxion 0,5
Tabel resultaten aantal fte centrale webredactie
intranet niet-anonieme respondenten
Saxion en de HAN blijken uit deze vraag het laagste aantal uur aan centrale webredactie intranet te
besteden. HU is de grootste met 2,5 fte.
1.3.3 Centrale webredactie – intranet – aantal fte per student
Ook hier is het mogelijk dat het aantal uur dat wordt besteed aan centrale webredactie intranet afhankelijk
is van de grootte van de hogeschool. Hieronder is de weergave van de uren van de centrale
webredactie intranet afgezet tegen het aantal studenten (grootte van de hogeschool).
Het resultaat loopt wederom zeer ver uiteen (zie diagram).
Grafiek centrale webredactie intranet aantal uur per 1000 studenten per jaar
2 Bij Fontys is dit gespecificeerd als totaal aantal fte voor zowel Internet als intranet (5 fte). Gaan we uit van een gemiddelde
verdeling (internet 144 uur p/w en intranet 44 uur p/w) dan komen we op 23% voor intranet.= 1,15 fte
23

Het gemiddelde aantal uur webredactie intranet per 1000 studenten per jaar = 64 uur
Van de niet-anonieme respondenten besteedt Hogeschool Utrecht per jaar meer uren intranet webredactie
per 1000 studenten dan het gemiddelde. Saxion en HAN zitten onder het gemiddelde. Voor
de Marnix Academie, Fontys en de HAS zijn de gegevens onvoldoende aangeleverd.
De niet-anonieme respondenten met de besteedden uren (met het verschil tot het gemiddelde erbij
vermeld) is:
Organisatie uur Verschil met gemiddelde (64 uur)
HAN 39 -25 uur
HU 106 +42 uur
Saxion 37 -27 uur
Tabel centrale webredactie intranet aantal uur per 1000
studenten per jaar – verschil tot gemiddelde
1.3.4 Centrale webredactie – intranet – aantal fte per student gewogen gemiddelde
Deze berekening hebben we ook uitgevoerd voor een gewogen gemiddelde (de grootste uitschieters
positief en negatief verwijderd).
Dat betekent dat we in deze berekening de waardes 249 (anoniem) en 9 (anoniem) uur achterwege
laten.
Het gewogen gemiddelde aantal uur webredactie intranet per 1000 studenten per jaar = 52 uur
Organisatie
HAN
HU
Saxion
Verschil met gewogen gemiddelde (52 uur)
-13 uur
+54 uur
-15 uur
Tabel centrale webredactie intranet aantal uur per 1000
studenten per jaar – gewogen gemiddelde
1.4 Opbouw redacties – Decentrale webredactie
Van de respondenten hebben 12 hogescholen een decentrale webredactie. Een decentrale webredactie
is een redactie met medewerkers die een webredactiefunctie (intern en/of intranet) vervullen bij
opleidingen of andere onderdelen van de hogeschool.
Decentrale webredactie Totaal
Ja 12
Nee 5
Eindtotaal 17
Tabel aanwezigheid decentrale webredactiet
Alle hogescholen met een centrale webredactie geven aan een decentrale webredactie te hebben,
m.u.v. de HU.
Bij 9 van de 12 instellingen met een decentrale webredactie maakt men in die decentrale webredactie
onderscheid tussen internet en intranet.
1.5 Decentrale webredactie – internet
1.5.1 Decentrale webredactie - internet – aantal medewerkers
Het aantal medewerkers dat decentraal werkt aan webredactie internet loopt sterk uiteen van 0 –
meer dan 15 medewerkers. De categorie 10-15 medewerkers is niet ingevuld.
24

Aantal medewerkers decentrale internet redactie Totaal
0 – 5 4
5 – 10 3
10 – 15 0
15 of meer 5
Eindtotaal 12
Tabel aantal medewerkers decentrale webredactie
Er lijkt een duidelijk verband te bestaan tussen de omvang van een hogeschool en het aantal decentrale
redacteuren internet. De kleine hogescholen hebben 0-5 medewerkers in de decentrale internetredactie,
grote hogescholen 5-10 of 15 of meer medewerkers.
Grafiek aantal medewerkers centrale webredactie internet – omvang hogescholen
1.5.2 Decentrale webredactie - internet – aantal fte
De invulling van decentrale webredactie internet voor de internetsites(s) is heel divers bij de verschillende
instellingen. Waarden lopen uiteen van 6 uur in de week (0,15 fte) tot 176 uur in de week (4,4
fte). De meeste instellingen die deelnamen aan het onderzoek geven aan 1 – 2 fte te besteden aan
decentrale internetredactie. Het gemiddelde aantal fte voor decentrale internetredactie is 86 uur per
week ofwel 2,14 fte.
Aantal fte aan decentrale internet redactie Totaal
5 1
Eindtotaal 5
Tabel aantal fte decentrale webredactie internet
De niet-anonieme respondenten antwoordden als volgt op de vraag hoeveel fte zij besteden aan decentrale
internetredactie:
Organisatie fte
Fontys
niet ingevuld
HAN 3,01
HAS 0,2
HU
niet ingevuld
Marnix Academie niet ingevuld
Saxion 2,5
Tabel fte decentrale webredactie internet niet-anonieme respondenten
25

De HAN en Saxion hebben beduidend meer gedecentraliseerd dan de HAS.
.
1.5.3 Decentrale webredactie - internet – aantal fte per student
Het aantal uur dat wordt besteed aan decentrale webredactie internet per 1000 studenten is op de
volgende pagina weergegeven. In de grafiek is dit aantal uur gezet naast het aantal uur centrale webredactie
internet per 1000 studenten. Voor slechts 4 instellingen zijn de gegevens compleet: bij 3
hogescholen is het aantal uur dat besteed wordt aan decentrale webredactie internet, hoger dan het
aantal uur dat op centraal niveau wordt uitgevoerd. Bij één hogeschool is het aantal uur gelijk.
Gemiddeld is de verhouding centraal/decentraal: 166:208 = 1 : 1,25.
26

Grafiek aantal uur webredactie internet centraal/decentraal per 1000 studenten per jaar
27

Deze analyse is niet uitgevoerd voor wat betreft het gewogen gemiddelde, omdat er te weinig gegevens
overblijven als de maximale en minimale waarden worden verwijderd.
1.6 Decentrale webredactie – intranet
1.6.1 Decentrale webredactie - intranet – aantal medewerkers
De decentrale webredacties intranet variëren in grootte van 5 tot 15 of meer medewerkers. De meeste
decentrale intranetredacties bestaan uit 15 of meer medewerkers.
Aantal medewerkers decentrale intranet
Redactie
Totaal waaronder
5 – 10 3 HAN
10 – 15 1 HAS
15 of meer 5 Saxion
Eindtotaal 9
Tabel aantal medewerkers decentrale webredactie intranet
Hieronder is de grootte van de hogeschool uitgezet tegen het aantal medewerkers decentrale intranetredactie
(zie diagram). De verdeling is opvallend: Grote hogescholen hebben 5-10 medewerkers decentrale
intranetredactie. 6 hogescholen (middelgroot en klein) hebben meer medewerkers decentrale
intranetredactie.
Grafiek aantal medewerkers dencentrale webredactie intranet – omvang hogescholen
1.6.2 Decentrale webredactie - intranet – aantal fte
Ook hier is het aantal fte dat wordt besteed aan de decentrale redactie voor de intranetsite(s) heel
divers tussende verschillende instellingen. Waarden lopen uiteen van 6 uur in de week (0,15 fte) tot
176 uur in de week (4,4 fte).
De meeste instellingen die deelnamen aan het onderzoek geven aan 1 – 2 fte te besteden aan decentrale
webredactie intranet. Het gemiddelde aantal fte voor decentrale webredactie intranet is 80 uur
per week of 2 fte.
28

Aantal fte decentrale intranet redactie genormaliseerd Totaal
2 < 5 2
Eindtotaal 6
Tabel aantal fte decentrale webredactie intranet
De niet-anonieme respondenten antwoorden als volgt op de vraag hoeveel fte zij besteden aan decentrale
intranetredactie:
Organisatie fte
Fontys
niet ingevuld
HAN 4,4
HAS
niet ingevuld
HU
niet ingevuld
Marnix Academie niet ingevuld
Saxion 2,5
Tabel fte decentrale webredactie intranet niet-anonieme respondenten
De HAN heeft meer gedecentraliseerd qua intranet dan Saxion.
.
1.6.3 Decentrale webredactie - intranet – aantal fte per student
Het aantal uur dat wordt besteed aan decentrale intranetredactie per 1000 studenten is op de volgende
pagina weergegeven. Ook in dit diagram is dit aantal uur gezet naast het aantal uur centrale intranetredactie
per 1000 studenten. Het resultaat loopt wederom zeer ver uiteen (zie diagram).
Bij de meeste instellingen wordt er meer decentraal redactie gedaan dan centraal.
De gemiddelde verhoudingen tussen centraal / decentraal is: 1/ 1,41.
Het gemiddelde aantal uur decentrale webredactie intranet per 1000 studenten per jaar = 154 uur .
Dat scheelt aanzienlijk met de 109 uur (gemiddelde aantal uur centrale webredactie intranet per 1000
studenten per jaar).
Saxion en de HAN zitten met het gemiddelde aantal uur decentrale webredactie intranet per 1000
studenten per jaar boven het gemiddelde van 154 uur.
Daarnaast is te zien dat in de meeste gevallen het aantal uren dat decentraal aan intranet per 1000
studenten wordt besteed groter is dan het aantal uren dat centraal aan intranet wordt besteed. Met
uitzondering van een anonieme instelling.
Deze analyse is niet uitgevoerd voor wat betreft het gewogen gemiddelde, omdat er te weinig gegevens
overblijven als de maximale en minimale waarden worden verwijderd.
29

• Webredactie centraal intranet
per 1000 studenten per jaar
• Webredactie decentraal intranet
per 1000 studenten
per jaar
Grafiek aantal uur webredactie intranet centraal/decentraal per 1000 studenten per jaar
30

1.7 Webredacties en Social media
De hogescholen spelen nog heel divers in op ontwikkelingen rondom web 2.0 en Social Media. We
hebben in het onderzoek gevraagd in hoeverre er bij de centrale redactionele werkzaamheden formeel
ruimte is om een bijdrage te leveren aan activiteiten rondom social media.
13 hogescholen hebben antwoord gegeven op deze vraag. Slechts 3 hogescholen zeggen niet actief
te zijn op social media. Als we aannemen dat de 4 respondenten die deze vraag niet hebben beantwoord,
niet actief zijn met social media, dan komt het aantal op 7 hogescholen van in totaal 17 die niet
actief zijn met social media, dat is 41 %. De groep die het geformaliseerd heeft in uren is evengroot.
Actief op of rondom de sociale media
Actief op of rondom de sociale media
Totaal
Ja 7
nee, we zijn niet actief op social media 3
nee, we zijn wel actief op social media, maar daar zijn formeel geen uren
voor.
3
Eindtotaal 13
Tabel deelname sociale media
In de tabel hieronder is uitgezet de hogescholen die wel of niet tijd besteden aan activiteiten rondom
social media gerelateerd naar de omvang van de hogescholen. Hierbij is te zien dat de grote hogescholen
het meest actief zijn op dit gebied (4), daarna de middelgrote hogescholen (2). Slechts 1 kleine
hogeschool geeft direct aan dat ze actief zijn op het gebied van social media.
Grafiek deelname social media naar omvang hogescholen
1.8 Ondersteuning en Technische ontwikkeling
1.8.1 Content Management Systeem
Vrijwel al de responderende hogescholen maken gebruik van een Content Management systeem
(CMS). Slechts 1 (kleine) hogeschool heeft geen CMS.
Maakt gebruik van een CMS Omvang
Maakt gebruik van een CMS Groot Middelgroot Klein Eindtotaal
ja 5 6 5 16
nee 0 0 1 1
Eindtotaal 5 6 6 17
31

De systemen en applicaties die bij de respondenten in gebruik zijn als CMS, zijn heel divers, zie onderstaande
tabel. Er is geen systeem aan te wijzen dat de boventoon voert. Uit de bijgevoegde commentaren
blijkt dat men bij vervanging neigt naar de keuze voor Sharepoint. Ook wordt er nog het
nodige maatwerk ingezet.
Totaal Klein Middelgroot Groot waaronder
Drupal 1 1
Sharepoint 2007 3 2 1 HU
Oracle portal in 1 1
combinatie met
portal plus, met
editor Xopus
Maatwerk 3 1 1 1 Fontys,
TYPO3 1 1
Sitecore 1 1 HU
Microsoft CMS
1 1
2002
Joomla 1 1 HAS
Smartsite 1 1
Cumquat 1 1
Wordpress 1 1
Roxen 3 3 HAN
Merlin 1 1
DNN 1 1 Marnix
Academie
Homemade
Saxion
Tabel soort CMS in gebruik (meerdere systemen per hogeschool mogelijk)
1.8.2 Technische doorontwikkeling intern-extern
De technische doorontwikkeling van het CMS wordt zowel door interne als externe professionals uitgevoerd.
De ontwikkeling vindt iets meer intern dan extern plaats (bij 9 hogescholen resp. 7 hogescholen).
De middelgrote en kleine hogescholen besteden het vaakst deze taak aan externen uit (6
middelgroot en kleine instellingen tegenover 1 grote hogeschool).
Omvang hogeschool
Technische
(door)ontwikkeling
Groot Middelgroot Klein Eindtotaal
Extern 1 3 3 7
Intern 6 1 2 9
Eindtotaal 7 4 5 16
Tabel technische doorontwikkeling intern/ectern – omvang hogescholen
Dit zijn de externe partners die ingezet worden voor de technische ontwikkeling van de webvoorziening:
Externe ontwikkelaars: CMS waaronder
RedKiwi
TYPO3
Evident Interactive Sitecore/Sharepoint HU
Mediamens
Merlin
Seneca
Smartsite
Tabel externe partners van technische ontwikkeling
32

Alle technische (door)ontwikkeling aan het CMS gebeurt centraal in plaats van decentraal, bij alle 17
respondenten.
1.8.3 Locatie afdeling technische doorontwikkeling
In de meeste gevallen vallen de afdeling ‘Content’ en ‘Techniek’ niet onder één afdeling. Opvallend is
dat bij 2 grote hogescholen en 4 kleine hogescholen dit wel het geval is (65% niet, 35% wel).
Omvang hogeschool
Content en techniek valt onder
een afdeling
groot middelgroot klein Eindtotaal
ja 2 0 4 6
nee 5 4 2 11
Eindtotaal 7 4 6 17
Tabel content en techniek onder één afdeling
1.8.4 Ondersteuning en technische doorontwikkeling – aantal fte
Het aantal uur dat hogescholen besteden aan technische ondersteuning en doorontwikkeling is heel
divers bij de verschillende respondenten. Bij 6 hogescholen is het kleiner dan 0,5 fte, waaronder de 3
kleine hogescholen die deze vraag hebben beantwoord. Bij 7 instellingen is het meer dan 0,5 fte, dit
zijn middelgrote en grote hogescholen.
Omvang hogeschool
Aantal uren in fte Groot Middelgroot Klein Eindtotaal
0 - 0,5 2 1 3 6
0,5 – 1 0 1 0 1
1 – 2 2 1 0 3
2 of meer 3 0 0 3
Eindtotaal 7 3 3 13
Tabel aantal uren technische ontwikkeling – omvang hogeschool
1.9 Totale budget webvoorziening (out of pocket)
We hebben in het onderzoek geprobeerd om inzicht te krijgen in het budget van webvoorzieningen.
Het merendeel van de hogescholen geeft aan, deze vraag liever niet te willen beantwoorden of kan de
vraag niet beantwoorden.
Van de hogescholen die genoemd willen worden geeft Saxion (groot, 22.000 studenten) aan dat er
geen structureel materieel budget voor inter/intranet is. Maar geeft als indicatie dat er in 2010
€40.000,-- is uitgegeven aan ontwikkeling van internet. Overige kosten zijn personele lasten die in de
totale personeelslasten zijn verdisconteerd. Dit verschilt per academie, kenniscentrum of dienst.
Fontys (groot, 40.000 studenten) geeft aan dat het grootste deel van alle (intranet)pagina's onderhouden
wordt door opleidingen, immers iedereen kan zijn eigen pagina’s aanmaken met Sharepoint.
Bij Fontys zijn een aantal systemen gekoppeld aan de website. Bijv. PeopleSoft, Sage, Natschool, div
CMS’en. Onderhoud vindt plaats binnen de Fontys (dienst IT). Personeel van deze dienst wordt weer
ingehuurd door de dienst Marketing & Communicatie.
Hiermee komt het totaal budget (intra en internet?) op bijna €400.000,-- Dit is exclusief personeelskosten.
Fontys geeft aan midden in een reorganisatie te zitten.
Het out of pocket budget van de webvoorziening van de HAN (groot, 28.000 studenten) bedraagt
€154.000,-- (2010). Deze kosten zijn net als de personele lasten opgenomen in de DvO. (DvO =
DienstverleningsOvereenkomst) met faculteiten.
Van de anonieme invullers geeft één hogeschool (klein, 6.500 studenten aan dat er €140.000,-- out of
pocket begroot wordt. Een hogeschool met meer dan 15.000 studenten (middelgroot) geeft aan dat er
33

€20.000,-- out of pocket is begroot voor 2010.
Uit deze gegevens lijkt de omvang van het budget niet bepaald lijkt te worden door de grootte van de
hogeschool.
Een aantal hogescholen waaronder Fontys en Saxion geven aan bezig te zijn met een herinrichting
van hun organisatie. Saxion geeft aan dat de organisatie van totale webredactie/ontwikkeling/beheer
(inter/intranet) in 2011 mogelijk een andere opzet/bezetting krijgt.
In dat licht is het interessant om te weten hoelang men al bezig is met de professionalisering van het
webbeheer en de voorziening als geheel. Deze vraag is niet uit de enquête af te leiden. Vervolgonderzoek
is noodzakelijk en geeft mogelijk inzicht op een groeimodel voor webvoorzieningen van hogescholen.
34

Bijlagen II – Uitnodiging + Vragenlijst
Uitnodigingsmail:
Beste leden van het redactienetwerk hogescholen,
Zoals eerder aangekondigd vragen we jou/u/uw instelling mee te werken aan het onderzoek naar
de webvoorzieningen van hogescholen.
Het onderzoek omvat een vragenlijst over de inrichting van uw webvoorziening zowel op redactioneel
als op ontwikkel-technisch gebied.
Het doel is u inzicht te geven in de kosten en beheer van uw Webvoorziening in vergelijking met
andere hogescholen.
Samen met de benchmark HBO websites die onlangs is uitgevoerd door Science Guide kunnen we
wellicht inzicht krijgen in wat goede keuzes zijn voor het zo efficiënt en optimaal mogelijk inrichten
van een weborganisatie. Tenslotte kampt elke hogeschool in deze tijd met vragen over efficiëntie,
kostenbesparing en kwaliteit.
De uitkomst van dit onderzoek is bedoeld om kennis te delen en van elkaar te leren, alle resultaten
zullen we delen met de respondenten en (indien gewenst en mogelijk) presenteren tijdens het volgende
redactienetwerk. U kunt als respondent anoniem blijven, als u dat wilt.
We hopen dat u of een van uw collega's van uw instelling, de moeite neemt om zoveel mogelijk
vragen in te vullen. Afhankelijk van hoe de informatie voorhanden is, kost het invullen waarschijnlijk
zo’n half uur. Stuur s.v.p. deze link door aan iemand anders van uw instelling, als u verwacht
dat hij/zij de vragenlijst beter kan invullen.
Ga nu naar de vragenlijst:
http://spreadsheets.google.com/formResponse?formkey=dG92cXBzV082RWJSbmFqYXp4SmpDOEE
6MQ&theme=0AX42CRMsmRFbUy03NTAzM2Q4My03ODU1LTQ2NzItODI2YS1kZmU5YzdiMzZjOGQ&
ptok=1942307555775306023&ifq
Wilt u (of uw collega) de vragenlijst voor 16 augustus a.s. invullen?
Heeft u nog vragen, mail dan graag naar imedia@han.nl. In verband met de vakantieperiode zijn
we beperkt bereikbaar, we zullen uw vraag zo snel mogelijk proberen te beantwoorden.
Alvast hartelijk bedankt voor uw medewerking, namens HAN iMedia,
Paul Siepman (hoofd HAN webvoorziening ) en Cécile Nowack (eindredacteur HAN.nl)
35

De vragenlijst:
HAN onderzoek webvoorziening hogescholen
Fijn dat u meewerkt aan dit onderzoek naar de webvoorzieningen van hogescholen. Onderstaande vragen
gaan over de voorziening van uw hogeschool. We maken hierbij een onderscheid tussen internet (externe
website) en intranet (interne website). Niet alle vragen zijn verplicht, we hopen dat u zoveel mogelijk gegevens
die voorhanden zijn, kunt invullen.
Vraag 1
Vraag 1 heeft betrekking op de centrale webredactie binnen uw hogeschool. We bedoelen hiermee de medewerkers
die een eindredactiefunctie vervullen, d.w.z. andere redacteuren aansturen, redactie-afspraken
opstellen, zorgen voor de doorontwikkeling van de site enz..
1. Bestaat er een centrale webredactie?
ja
nee
1.2 Wordt er in de centrale webredactie onderscheid gemaakt tussen internet- en intranetredactie?
ja
nee, (graag 1.3 en 1.4 invullen voor uw gehele webredactie, u kunt 1.5, 1.6 en 1.7 overslaan)
1.3 Uit hoeveel medewerkers bestaat uw centrale internetredactie?
0 - 2
2 - 5
5 - 10
10 of meer
1.4 Hoeveel uur of fte wordt er besteed aan centrale redactionele werkzaamheden voor de internetsite?
Graag aangeven fte of uur
1.5 Zijn activiteiten op of rondom sociale media opgenomen in werkzaamheden genoemd bij 1.4.
ja
nee, we zijn niet actief op social media
nee, we zijn wel actief op social media, maar daar zijn formeel geen uren voor.
Hoeveel uur per week of fte wordt er besteed aan social media? Graag aangeven fte of uur
1.6 Uit hoeveel medewerkers bestaat uw centrale intranetredactie?
0 - 2
2 - 5
5 - 10
10 of meer
1.7 Hoeveel uur of fte wordt er besteed aan centrale redactionele werkzaamheden voor de intranetsite?
Graag aangeven fte of uur
36

Vraag 2
Vraag 2 heeft betrekking op de decentrale webredactie(s) binnen uw hogeschool. Hiermee wordt bedoeld
medewerkers die een webredactiefunctie vervullen bij opleidingen of andere onderdelen van uw hogeschool
2. Bestaan er decentrale webredacties binnen uw hogeschool?
ja
nee, er is geen decentrale webredactie
2.2 Wordt er in de decentrale webredactie(s) onderscheid gemaakt tusssen internet- en intranetredactie?
ja
nee (u kunt 2.5 en 2.6 overslaan )
2.3 Uit hoeveel medewerkers bestaat uw decentrale internetredactie?
0 - 5
5 - 10
10 - 15
15 of meer
2.4 Hoeveel uur of fte wordt er besteed aan decentrale redactionele werkzaamheden voor de internetsite?
(evt. een inschatting) Graag aangeven fte of uur
2.5 Uit hoeveel medewerkers bestaat uw decentrale intranetredactie?
0 - 5
5 - 10
10 - 15
15 of meer
2.6 Hoeveel uur of fte wordt er besteed aan decentrale redactionele werkzaamheden voor de intranetsite?
(evt. een inschatting) Graag aangeven fte of uur
Vraag 3
Vraag 3 heeft betrekking op het Content Management Systeem en de technische ondersteuning van dit
systeem en van de redacteuren.
3. Maakt u gebruik van een Content Management Systeem? (CMS)
ja
nee
Zo ja, welk CMS gebruikt u?
3.1 Gebeurt de technische (door)ontwikkeling van dit CMS intern of extern?
intern
extern (hieronder aangeven door wie)
37

Indien extern, door wie gebeurt de (door)ontwikkeling
3.2 Gebeurt de technische (door)ontwikkeling van dit CMS centraal of decentraal?
centraal
decentraal
3.3 Valt de centrale eindredactie van inter/intranetsite en de technische ondersteuning (‘content en techniek’)
onder één afdeling?
ja
nee
Eventuele toelichting bij vraag 3.3
3.4 Kunt u een indicatie geven van het aantal uren dat uw hogeschool besteedt aan technische ondersteuning
en dooronwikkeling van het CMS Graag aangeven hoeveel uur / fte per week, eventueel extra inzet
van externen
Vraag 4
Vraag 4 heeft betrekking op de financiering van de webvoorziening van uw organisatie.
4.1 Uit hoeveel webpagina's bestaat u totale internetsite (bij benadering)?
4.2 Uit hoeveel webpagina's bestaat uw totale intranetsite (bij benadering)?
4.3 Wat is het totale budget voor de webvoorziening van uw hogeschool? Graag aangeven voor internet,
intranet en eventueel niet-personele kosten. Indien u het budget niet kunt specificeren: wat is uw totale
budget?
Vraag 5
Graag willen we nog wat algemene kenmerken van uw organisatie weten.
5.1 Hoeveel studenten staan ingeschreven bij uw hogeschool?
5.2 Hoeveel medewerkers heeft uw hogeschool?
0 - 50
50 - 500
500 - 1000
1000 - 2000
2000 - 3000
meer dan 3000
5.3 Organisatie Als u geen bezwaar hebt tegen het vernoemen van uw organisatie bij de aantallen in dit
onderzoek wilt u dan hier uw organisatienaam invullen? (Wilt u liever anoniem blijven, dan graag dit veld
leeglaten)
5.4 E-mailadres Wilt u persoonlijk worden geïnformeerd over de resultaten van dit onderzoek, vul dan uw e-
mailadres in. (De HAN zal deze e-mailadressen niet gebruiken of bewaren voor andere doeleinden.)
5.5 Overige aanvullingen
38

Bijlage III
Beheermodellen
Centrale redactie
Contentbeheer Volledig verantwoordelijk bij één afdeling
Voordeel
Uniformiteit
Nadeel - Kwestbaar
- Span of control snel te groot
Decentrale redactie
Contentbeheer Afdelingen volledig verantwoordelijk voor beheer
Voordeel
Uitvoering decentraal
Nadeel
Profilering van het geheel is verdwenen
Van dit model is nauwelijks meer sprake: eerder wordt gekozen voor hybride model
Franchise redactie
Contentbeheer Taken verdelen tussen centraal en decentraal
Voordeel - Redacteur richt zich op actuele, toegankelijke en kwalitatief goede content
- Uniforme look and feel
- Dicht bij de bron
Nadeel - Onvoldoende prioriteit webbeheer
- Professionaliteit decentrale beheerders cruciaal
Bron: Poort, G. en de Wert C. (2010) Handboek Webredactie, THEMA, pag 48-52
39