Familiekudde: koevriendelijker veehouderijsysteem - Melkveebedrijf

M A N A G E M E N T
Revolutionair systeem nog niet praktijkrijp
Familiekudde:
koevriendelijker veehouderijsysteem
Tekst en beeld: Janet Beekman
De familiekudde staat voor een revolutionair
koevriendelijker veehouderijsysteem. Het
systeem stelt de behoefte van de koe centraal.
Onderzoek en ervaring moet uitwijzen of het
haalbaar is voor de praktijk. Gerard Kok in De
Glind (Gelderland) is de eerste melkveehouder
in de Benelux die een stalsysteem voor een
familiekudde wil bouwen.
In 2008 startte het project ‘Familiekudde’.
Daarbij werken elf melkveehouders in het
praktijknetwerk Familiekudde samen met
wetenschappers van Wageningen UR
Livestock Research en het Louis Bolk Instituut.
Architectenbureau JvR Architectuur in
Nijmegen is betrokken bij het ontwerpen van
stalsystemen. Het project familiekudde is
ontstaan uit vragen vanuit de biologische
melkveehouderij. “Een aantal veehouders wil
een stap verder zetten naar een veehouderijsysteem
waarbij de natuurlijke leefomgeving
van koeien nog meer wordt benaderd”,
vertelt dierenarts Ingrid van Dixhoorn, die
vanuit WUR Livestock Research projectleider
is van de Familiekudde. “Omdat de gangbare
veehouderij ook stappen voorwaarts zet om
het dierenwelzijn te verbeteren, willen de
bioboeren zich blijven onderscheiden door
nog grotere stappen te zetten.” Volgens
Dixhoorn zal de uitwerking van het familiekudde-concept
zeker onderdelen bevatten
die de gangbare melkveehouderij goed kan
benutten.
Wat is familiekudde?
Het concept familiekudde houdt in dat alle
runderen (kalveren, jongvee, melkgevende
en droge koeien) op het melkveebedrijf in
één groep worden gehouden met veel
weidegang en een eenvoudig stalsysteem.
Dit veehouderijsysteem zet de koe en haar
natuurlijke behoefte centraal. Daarmee slaan
veehouders een grote slag op het gebied van
dierenwelzijn, gezondheid en levensduur van
de koeien. Een vaste groepssamenstelling
geeft rust in de koppel en sluit beter aan bij
de aard van de koe. Het kalf blijft de eerste
levensmaanden bij de koe en kan zogen. De
Door de ronde vorm heeft de windrichting minder invloed op het stalklimaat dan in een
rechthoekige stal. Een ronde stal geeft een goed overzicht, de looplijnen zijn kort en het aantal
hoeken is beperkt.
Tabel: Streefwaarde oppervlakte per dier familiekudde versus reguliere adviesnormen.
Functionele eenheid Streefwaarde Reguliere
familiekudde adviesnormen
Minimale ligoppervlakte koe 7 m 2 6 m 2 (vrijloop)
1,10 m breedte
2,20 m lengte ligbox
Minimale ligoppervlakte pink 5,4 m 2 1,8 m 2
Minimale ligoppervlakte kalf 4,6 m 2 1,5 m 2
Minimale totale oppervlakte koe (gehoornd) 20 m 2 10 m 2 (ongehoornd)
Koeruimte voer >1 m/koe 0,65 m/koe
Drinkruimte (aantal bakken/aantal koeien) >1/10 koeien 1/15 koeien
Breedte looppaden achter voerhek 5 m 4 m-4,5m
Afkalfruimte per koe 15 m 2 10 m 2
Stierruimte per stier 15 m 2
(Handboek Veehouderij editie 2009)
De stal is logisch ingedeeld, overzichtelijk en biedt
voldoende vluchtmogelijkheden. Alle servicehokken l
iggen aan één lange zijde van de stal.
18 | MELKVEEBEDRIJF / NR 11 / DECEMBER 2009 / MANAGEMENT

dieren worden niet onthoornd. In de wei of
in nieuw ontworpen vrijloopstallen hebben
koeien veel ruimte. Open ruimte biedt koeien
overzicht en dat betekent minder stress.” Het
starten met een familiekudde veehouderijsysteem
vraagt volgens Dixhoorn lef en
overtuiging van veehouders. “Het druist in
tegen de gevestigde overtuiging van hoe we
nu te werk gaan op een melkveebedrijf,
waarbij we jongvee en melkvee gescheiden
houden. Bioboeren zullen eerder geneigd
zijn om hiermee aan de slag te gaan.” Het
systeem bevat echter een aantal onderdelen,
zoals vrijloopstal, vloertype, technische
oplossingen om droge en melkgevende
koeien toch apart te voeren, die ook zeker in
de gangbare veehouderij toepasbaar zijn.
Extra ruimte per dier
De familiekudde levert door een stabiele
kudde, het bieden van extra stalruimte en
maximale weidegang duidelijke voordelen
met betrekking tot dierenwelzijn op. “Het
ligt voor de hand dat dit een gemiddeld
oudere veestapel oplevert. Oudere koeien
produceren efficiënter melk, de veevervanging
kan omlaag evenals de kosten voor jongveeopfok.”
Het familiekudde-stalconcept streeft
naar zoveel mogelijk koecomfort door veel
lig- en loopgemak, geen dode hoeken en extra
ruimte per dier (zie tabel). “Het toepassen
van een vrijloopstal lag daarbij het meest
voor de hand”, aldus Van Dixhoorn. Op basis
van de behoeften van de koe is het concept
familiekudde uitgewerkt tot een drietal
concrete huisvestingssystemen voor 60
melkkoeien met bijbehorend jongvee. De
voorbeeld ontwerpen zijn te vinden in de
brochure familiekudde, zie
www.familiekudde.nl.
De stabiele familiekudde heeft een duidelijke
rangorde. “In de reguliere systemen worden
continu nieuwe koeien aan de melkgevende
groep dieren toegevoegd. Dat levert in
combinatie met de vaak beperkte leef- en
vreetruimte rangordestress op. Sociale
interactie is een belangrijk onderdeel van
een familiekudde. Binnen de kudde zijn wel
kortdurende conflicten mogelijk, maar als de
sociale rangorde eenmaal duidelijk is, nemen
de conflicten af. Dat is niet het geval als elk
nieuw geïntroduceerde koe weer opnieuw
zijn plek moet veroveren.”
Ander management
Omdat in de familiekudde alle dieren bij
elkaar lopen, moeten technische oplossingen
worden gezocht om dieren toch naar hun
behoefte te kunnen voeren. Een nadeel van
de familiekudde is het risico op overdracht
van dierziektes van oudere koeien op jongvee.
In het algemeen wordt een strikte scheiding
van jongvee en melkgevende dieren
geadviseerd om overdracht van bijvoorbeeld
paratuberculose, salmonella en pinkengriep
te voorkomen. “Melkveehouders die familiekuddes
gaan houden, zullen dus meer
aandacht moeten hebben voor het tegengaan
van ziekte-insleep. Ook is dan een meer strikte
en frequente controle op ziektes nodig en het
is mogelijk dat extra vaccinaties noodzakelijk
zijn. Als een besmetting eenmaal in de kudde
zit, is het lastig, zo niet onmogelijk, om van
de ziekteverwekkers af te komen. De enige
remedie is dan vroegtijdig opsporen van
dieren die ziektekiemen blijven uitscheiden
en deze dieren afvoeren. Dat is van wezenlijk
belang voor een gezonde familiekudde.”
Door het verminderen van stress bij de koeien
is het mogelijk dat het uitscheiden van
bepaalde ziektekiemen minder snel gebeurt.
“Voordat we hier harde uitspraken over doen,
zullen we dat eerst moeten aantonen.”
Voor toepassing van de familiestal in de
praktijk moet ook de bedrijfseconomische
haalbaarheid worden doorgerekend. “Daar
zijn we nu mee bezig. Aan het einde van dit
jaar brengen we een rapport uit waarbij we
alle voor- en nadelen van de familiekudde op
een rij hebben gezet.” Het is in eerste instantie
de bedoeling om een veehouderijsysteem te
ontwikkelen dat niet afhankelijk is van een
tweede of derde tak, maar waarbij de
investeringskosten vergelijkbaar of lager zijn
met die van de gangbare veehouderij. Uit
eerste calculaties lijkt de bovenbouw van de
ronde stalvariant vergelijkbare kosten te
hebben dan de bovenbouw van een serrestal.
“De kosten hangen sterk af van de keuzes
die veehouders maken. Dat varieert van een
heel basaal systeem als een overdekte kraal
tot een hightech-uitvoering. Bij het laatste is
automatisering in meer of mindere mate
door te voeren. Denk daarbij aan de inpassing
van melkrobots, sensoren die de dieren sturen
en volgen, technieken die mest van urine
scheiden of mechanisatie van instrooisystemen,
enzovoort.” In een volgend stadium volgen
de resultaten van onderzoek naar de
investeringskosten in relatie tot mogelijke
extra opbrengsten voor melk of inkomsten
door voorbeeldfunctie, educatieve of
culturele functies.
Knelpunten oplossen
De meeste melkveehouders in het praktijknetwerk
zijn ervan overtuigd dat het familiekuddesysteem
moet kunnen werken. Het
ontbreken van overzicht wat betreft de
economische consequenties, is voor sommigen
nog een belemmering om te starten met
een familiekudde veehouderijsysteem.
“Een belangrijke vraag is ook wat de beste
strategie is voor het spenen van de kalveren.
Zoveel mogelijk weidegang is een belangrijk onderdeel van het familiekudde-concept.
De kalveren blijven zo’n twee tot drie maanden bij de
koeien lopen. Dat kost melk, maar koeien gaan langer mee en de
veevervanging gaat omlaag.
Ook in de stal wordt de dieren in de familiekudde in een stabiele groep
gehouden. Dat zorgt voor veel rust en minder stress.
MELKVEEBEDRIJF / NR 11 / DECEMBER 2009 / MANAGEMENT | 19

Hoe kun je dit zo natuurlijk mogelijk laten
verlopen?” In het project wordt verder
onderzoek gedaan naar de ventilatie en
andere technische aspecten van het bouwen
van een ronde stal. “Het effect van meer
ruimte per koe en van toepassing van
vrijloopstallen op ammoniakemissies, moet
ook duidelijk worden.”
Voor Gerard Kok, één van de melkveehouders
die deelneemt aan het praktijknetwerk de
Familiekudde, zijn tekeningen gemaakt om
een nieuwe stal te bouwen (zie kader). Hij
houdt nu ook al de kalveren bij de koeien.
“Door het oplossen van mogelijke obstakels
onderweg heeft het project een belangrijke
leer- en experimenteerfunctie. Wij ondersteunen
Kok bij het vergunningentraject.
Het is bijvoorbeeld de vraag of je een stal
rond mag bouwen.” Een systeeminnovatie
zoals de familiestal gaan de wetenschappers
pas stimuleren voor toepassing op grotere
schaal in de praktijk als eerst voldoende is
geleerd over eventuele problemen en
oplossingen. Eind 2009 is het rapport klaar
waarin getallen en consequenties, ook op
milieutechnisch en economisch gebied
nader zijn uitgewerkt. “Uiteindelijk is het
bedrijfseconomische plaatje maatwerk per
bedrijf. De één heeft behoefte aan oplossingen
om de huidige situatie te verbeteren in de
vorm van techniek of management. Anderen
willen drastische veranderingen op het bedrijf
doorvoeren om een droom te realiseren of
om een compleet andere weg in te slaan”,
besluit Van Dixhoorn. <
Gerard Kok overtuigd dat het anders kan
Via de netwerkgroep Familiekudde
oriënteert Kok zich op een systeem om jaarrond
een stabiele kudde koeien te houden.
Kalveren twee maanden bij de koe houden,
kost melkafzet. “Maar het past veel beter bij
de dieren, koeien gaan langer mee en de
veevervanging kan omlaag”, stelt Kok, die
ook vooral geniet van kalveren bij zijn koeien.
Gerard Kok
Regulier melkveebedrijf met 150 koeien gaat het anders doen
Anita Jongman: “We staan open voor nieuwe dingen”
Consumenten kijken steeds kritischer naar
de wijze waarop dieren worden gehouden.
Er ontstaat discussie over weidegang,
onthoornen en het weghalen van het kalf
bij een koe. “Wij doen graag mee aan
initiatieven om te kijken of het anders kan”,
zeggen Anita Jongman en Eddy van Wijk, die
150 koeien melken in Warfhuizen (Groningen).
“Wij krijgen geen kick van groot, groter, grootst”,
zegt Anita Jongman, die samen met haar
partner Eddy van Wijk, deelneemt aan het
praktijknetwerk de Familiekudde. Jongman
is meer bezig met het zoeken van het
antwoord op vragen als ‘wat wil de koe?’ en
‘wat wil de consument?’. “We willen graag
een eindproduct afleveren dat voldoet aan
de hedendaagse wensen. We kiezen daarbij
niet voor schaalvergroting, maar zitten in
een omschakeltraject naar een biologische
productiewijze. Dat past ons beter, we
verhogen liever onze marge en het speelt
volgens ons beter in op toekomstige eisen
uit de markt.” Vanwege hun gewijzigde visie
op hun toekomstige gemengde melkvee- en
akkerbouwbedrijf oriënteren de ondernemers
zich op andere mogelijkheden. “We vinden
het leuk om ons te verdiepen in andere
niet-conventionele systemen, zoals de
familiekudde. Dat kan alleen als je breed
durft te kijken en je niet meteen laat
In 1991 schakelde Gerard Kok in De Glind
(Gelderland) zijn melkveebedrijf om naar
biologisch, waarbij de ligboxenstal werd
omgebouwd tot potstal. Drie jaar geleden
ging hij nog een stap verder met een
biologisch dynamische bedrijfsvoering Hij
pioniert graag verder: in 2010 moet de bouw
van een stal voor een familiekudde klaar zijn.
“Ik wil graag een stap verder zetten, omdat
ik vind dat het anders moet en kan. Een ronde
vrijloopstal is een optie. Ik zorg dat er in elk
geval ruimte is voor 80 koeien. Het is nog
puzzelen met de optimale looplijnen en hoe
ik het jongvee na spenen het beste kan huisvesten”,
vertelt Kok, die volgend jaar graag
de schop in de grond zet voor de familiestal.
Kalf al zes jaar bij de koe
Kok houdt al zes jaar zijn kalveren twee
maanden in de kudde van 45 melkkoeien
met een gemiddelde leeftijd van 5 jaar en 11
maanden. “Moederkoeien kunnen de kalveren
Anita Jongman en Eddy van Wijk
afschrikken door spoken en beren op de weg.
Maar we zijn realistisch genoeg. Het systeem
moet natuurlijk wel werken en brood op de
plank brengen.” De combinatie van familiekudde,
educatie en verkoop van biologische
producten is een optie voor de toekomst.
“De familiekudde leent zich prima voor
bijvoorbeeld een kijkstal, waar we ook
inkomsten uit kunnen halen”, besluit Jongman. <
Warfhuizen >
De Glind >
veel beter groot brengen dan ik dat kan.” Per
koe kost dat jaarlijks circa 1.000 kilo melk op
een totale melkproductie van 5.000 tot
6.000 kilo melk. Het spenen gebeurt door de
kalveren op te stallen. “Dat verloopt goed.
De moederkoeien hebben nog wel enkele
weken visueel contact met hun kalveren om
de stress te verlagen.” Veertien jaar geleden
is Kok ook al gestopt met onthoornen. “We
moeten af van dergelijke ingrepen bij dieren.
De politiek wil dat op termijn ook. Op ons
bedrijf blijkt in een stabiele, rustige kudde
en een open stal met weinig obstakels dat
hoorns geen gevaar opleveren.” <
20 | MELKVEEBEDRIJF / NR 11 / DECEMBER 2009 / REPORTAGE