gastredacteur uitgever Benedikt Taschen

DeLUXE
Magazine Magazine Magazine #8, #9, november december #5, mei 2012
gastredacteur uitgever Benedikt Taschen

DeLUXE vooraf NRC Weekend december 2012 9
Op het salontafeltje in mijn appartement in
Amsterdam ligt één boek. Het grootste, zwaarste en
indrukwekkendste boek dat ik heb. Het is 480 pagina’s
dik, het weegt 7,14 kilogram en het meet 374·267·102
millimeter. HELMUT NEWTON staat in grote letters op
de omslag van het boek. Maar op de cover staat vooral een
indrukwekkende foto van een prachtige naakte vrouw,
die niets meer draagt dan een paar hoge hakken en die de
lezer uitdagend aankijkt. Ik geef het graag toe: het is het
mooiste boek dat ik heb.
Dit boek van de Duits-Australische mode- en
glamourfotograaf is ongetwijfeld een van de bekendste
publicaties van uitgever Benedikt Taschen, de Duitse
gastredacteur van deze NRC DeLUXE. De man, die op zijn
achttiende in Keulen een stripwinkeltje begon van amper
23 vierkante meter, mag dan intussen acht kantoren
in zes landen hebben, de strenge scepter zwaaien over
zowat 180 werknemers en in Los Angeles in een van de
indrukwekkendste paalwoningen ter wereld wonen, „in
zijn binnenste” voelt hij zich naar eigen zeggen „nog
steeds een jongen van tien... of nee, van zes”.
Dat jongetje neemt ons in de volgende pagina’s mee op
sleeptouw in zijn wel zeer eclectische wereld. We maken
kennis met de beroemde Duitse fotograaf Wolfgang
Tillmans en diens Neue Welt; we lezen in het 250 jaar
oude bijbelboek Esther, een boekrol van 33 cm hoog en
zesenhalve meter lang – voor 500 euro haalt u een van de
1.746 exemplaren in huis, houten kist inbegrepen. We
bladeren voyeuristisch door de vrolijke blootboeken van
Dian Hanson – boven The Big Book of Pussy of The Big Penis
Book verkies ik The Big Book of Legs. En we overschouwen
graag de bestsellers uit het najaarsaanbod: voor 150 euro
kan u de 6,8 kilogram wegende monografie over Gustav
Klimt aanschaffen, voor 40 euro kan u urenlang bladeren
in 100 Contemporary Houses en voor 60 euro hebt u een
prachtig overzicht van het werk van de gastredacteur van
het vorige nummer van DeLUXE, de Nederlandse fotograaf
Erwin Olaf.
Boeken dus om in de feestmaand familie en vrienden
te verwennen. Verwennen? Op de vraag van NRC of hij
verwend is, antwoordt Taschen in deze bijlage: „Waarom
verwend? Als het perfect kan zijn, waarom zou je dan met
minder genoegen nemen?” Dat is pas luxe.
Peter Vandermeersch
Hoofdredacteur
11 Werkplek
Gert Jonkers (rechts) en
Wolfgang Tillmans kennen
elkaar sinds mei 2001. Voor
het eerste nummer van BUTT,
een Engelstalig blad voor
homoseksuele mannen dat Jonkers
samen met Jop van Bennekom
opzette, maakte de Duitse
fotograaf destijds de omslagfoto,
een portret van mode-ontwerper
Bernhard Willhelm. Sindsdien
zijn ze „een beetje” bevriend
geraakt, zegt Jonkers. Ze zien
elkaar regelmatig en Tillmans
maakt soms foto’s voor Fantastic
man en The Gentlewoman, de
modetijdschriften die Jonkers nu
met Van Bennekom uitgeeft.
Voor deze DeLUXE schreef Jonkers
een inleiding bij een keuze uit
Tillmans boek Neue Welt. Maakte
Tillmans naam met soms heftige
snapshots (bijvoorbeeld van
een halfblote man die op een
stoel plast), zijn nieuwe boek is
minder uitbundig van aard. Aan
Jonkers legt Tillmans uit waar die
behoefte aan verstilling vandaan
komt: hij groeide op in een
vrolijke, links-liberale Lutherse
kerkgemeenschap. „Ik ben drager
van het godsdienst-gen.”
Jonkers (46) begrijpt zijn
vriend: „Ik voel die behoefte aan
verstilling zelf ook. Ik ben een
domineeszoon. Lange tijd had
ik niet zo’n zin in alles wat met
godsdienst te maken heeft. Maar
ik heb geconcludeerd dat ik ook
drager van het godsdienst-gen
ben.” Op de vraag waar hij dat aan
merkt, antwoordt Jonkers met een
lach: „Gelovigen hebben methodes
om zichzelf te verheffen. Als ik dat
hoor krijg ik vage gevoelens van
jaloezie.”
Cover
Benedikt Taschen poseerde
afgelopen jaar met vrouw en
kinderen voor de Amerikaanse
modefotograaf David LaChapelle.
De uitgever verstuurde de foto
als nieuwjaarskaart. Inmiddels is
Taschen voor de vijfde keer vader
geworden (van zoon Balthazar).
De Franse buldog Souci is
inmiddels overleden.
Donald Duck als deurkruk en een Jeff Koons in de hal – het paleis-achtige hoofdkantoor van Benedikt Taschen.
12 Benedikt Taschen
Gesprek met de kunstboekenuitgever over geluk, perfectie en vermoeidheid.
18 Chemosphere*
De futuristische playboyarchitectuur van John Lautner.
26 Shopping
Sieraden, brillen, horloges, zwarte geuren en salontafelboeken.
30 Wolfgang Tillmans*
Neue Welt, het nieuwe boek van Duitslands bekendste fotograaf.
42 Koningin Esther*
Het bijzondere verhaal van een zesenhalve meter lang, joods bijbelboek.
54 Blootboeken*
Gesprek met Dian Hanson, de vrouw die seksboeken maakt voor de salontafel.
63 De smaak van Margit J. Mayer*
De persoonlijke voorkeuren van een Oostenrijkse stijlspecialist.
64 Strandbeesten*
De bewegende sculpturen van kunstenaar-uitvinder Theo Jansen.
73 De agenda van Benedikt Taschen*
74 Column Wilfried de Jong
*De keuzes van gastredacteur Benedikt Taschen

DeLUXE werkplek NRC Weekend december 2012 11
Uitgever Benedikt Taschen heeft acht kantoren in zes landen. Het hoofdkantoor van zijn
boekenimperium is gevestigd in een paleiselijk pand aan de Hohenzollernring in Keulen.
‘Sozialkistentransporter’,
een sculptuur uit 1989
van Martin Kippenberger
(1953-1997). Deze
veelzijdige en tegendraadse
Duitse kunstenaar, wiens
werk na zijn dood op
veilingen recordprijzen
doet, nam samen met een
aantal generatiegenoten
de deftigheid van de
kunstwereld op de hak.
Taschen, die bevriend was
met Kippenberger, bezit een
grote verzameling van zijn
werk.
Een belangrijk deel van de
kunstcollectie van Benedikt
Taschen hangt in zijn acht
kantoren. „Ik kijk op kantoor
nu aan tegen een foto van
de Britse fotograaf Darren
Almond”, zegt perschef
Veronica Weller vanuit Parijs.
„Al die topkunst om je heen
werkt heel inspirerend.
Je beseft steeds: ik werk
niet bij een bank of op een
advocatenkantoor. ”
Het hoofdkantoor van
uitgeverij Taschen
is gevestigd aan de
Hohenzollernring 53. Dit
negentiende-eeuwse pand
is een van de weinige oude
panden in de binnenstad
van Keulen die de Tweede
Wereldoorlog redelijk
hebben doorstaan. Alleen
de vierde etage is verloren
gegaan. De Donald Duckdeurkruk
bij de entree
herinnert aan Taschens
verleden: op zijn achttiende
opende hij een winkel in
stripboeken.
Van de 180 werknemers van
Taschen werken er zeventig
in Keulen. Zij coördineren
de productie en de promotie
van de honderd boeken die
Taschen jaarlijks uitgeeft.
Oprichter Benedikt Taschen
werkte de afgelopen jaren
vooral vanuit het kantoor in
Los Angeles. Zo’n vijf keer per
jaar is hij in Keulen.
Jeff Koons roestvrijstalen
sculptuur van zonnekoning
Lodewijk wordt door
de werknemers van
Taschen soms ‘Benedikt
de veertiende’ genoemd.
Taschen verzamelt een
klein aantal kunstenaars in
het groot. Naast Koons en
Kippenberger behoren ook
Albert Oehlen, Mike Kelley
en Christopher Wool tot zijn
favorieten. In 2004 heeft
het Reina Sofia museum in
Madrid een overzicht van
zijn collectie getoond.
Fotografie Klaus Frahm

DeLuxe interview
NRC Weekend december 2012
Vrijwel alles wat uitgever Benedikt Taschen aanpakt,
wordt een succes. Een gesprek over geboren worden
onder een lucky star, perfectie en vermoeidheid. ‘Een jaar.
Ik zou wel eens een jaar niets te doen willen hebben.’
door Jannetje Koelewijn portret Matthias Vriens McGrath
13
‘Het geluk
treft mij’
Benedikt Taschen
in zijn huis in
Los Angeles
voor ‘Das Erbe’,
een schilderij van
Martin Kippenberger
uit 1982.
Het Duitse kantoor van Benedikt Taschen is aan de
Hohenzollernring in Keulen, vijf minuten lopen van de Dom.
Het is een neoclassicistisch stadspaleis, mooi van lelijkheid, een
monument te midden van naoorlogse nieuwbouw. De ingang
is naast de poort waar vroeger de koetsen doorheen reden. Het
handvat van de glazen tussendeur is de lachende kop van Donald
Duck.
Binnen word ik opgewacht door Veronika Weller, Taschens
persvrouw, voorheen zijn persoonlijk assistent. Of ik nog even
geduld heb, want Benedikt Taschen is net aangekomen uit Los
Angeles – daar woont en werkt hij sinds een jaar of vijftien.
Ze neemt me mee naar de kantine, waar Taschens Europese
salesmensen net het voorgerecht van de warme lunch geserveerd
krijgen. Tomaat met oranje sliertjes erop. Wij gaan op de bank
zitten. De kok brengt koffie.
Veronica Weller is van origine tolk en vertaler – Duits, Frans,
Engels, Italiaans en Spaans – en ze was net van Parijs terug
naar Keulen verhuisd, achttien jaar geleden, toen haar zusje
haar op de vacature bij Taschen attendeerde. Er werd iemand
met talenkennis gevraagd, en daarbij een ontwikkelde smaak,
een internationale blik en de vaardigheid om met veeleisende
karakters om te gaan. „Mijn vader”, zegt ze, „was de veeleisendste
man op aarde.”
Ze solliciteerde, maar ze werd niet eens uitgenodigd voor een
gesprek. Toen ze de brief kreeg waarin ze werd afgewezen, had
ze zo de pest in dat ze, om de dag te redden, met haar zoontje
van zes naar het zwembad ging. Daar zag ze Benedikt Taschen
baantjes trekken. Ze ging naar hem toe, in haar badpak, zonder
make-up, en vroeg of hij het echt was. Een man als hij, dacht ze,
heeft vast al lang zijn eigen zwembad. „Maar hij was het dus”,
zegt ze. „En toen zei ik hoe ongelooflijk stom ik het vond dat hij
me niet had aangenomen.” Bovendien, zei ze tegen hem, stonden
er in de brief drie taalfouten.
Is Benedikt Taschen zo veeleisend?
„Nee, nee, nee”, zegt ze. „Of ik bedoel: ja. Hij is veeleisend,
maar niet lastig. De mensen met wie wij werken, die kunnen
héél lastig zijn. Helmut Newton – ik híeld van hem, maar hij was
echt...”
Geen gemakkelijke man.
„Nee.”
Ze kan het rustig zeggen, want Helmut Newton, de
wereldberoemde mode- en glamourfotograaf, stierf in 2004.
Benedikt Taschen maakte van zijn werk het grootste, dikste en
duurste boek van de twintigste eeuw.
Tegenwoordig doet Veronica Weller de sollicitatiegesprekken
voor Taschen. „Ik weet precies wat voor soort mensen hij zoekt.
Om te beginnen moeten ze vriendelijk zijn, hartelijk. Daar is hij
heel gevoelig voor. You can kill him with a smile. Verder moeten ze
open minded zijn, serieus, geen small talk... Benedikt háát small
talk...” Midden in haar zin staat ze op, want Benedikt Taschen
is de kantine binnengekomen. Hij kijkt in lichte paniek om zich
heen. Veel te druk hier, zo kan hij niet praten.
We gaan naar de keuken in het souterrain, waar de kok
net twintig borden vol schept met andijvie en pompoen. In de
hoek tussen het fornuis en een kast staat een tafeltje met twee
krukken. Daar gaan we zitten. Dat wil zeggen: ik ga zitten en
Benedikt Taschen loopt rond. Hij legt zijn arm om de schouder
van de kok en vraagt hoe het met hem gaat. Hij roert in de

14
DeLUXE interview
pannen. Hij kijkt naar buiten – met zijn hoofd in zijn nek, want
het raam zit hoog – en stelt vast dat de zon schijnt. Geen idee,
zegt hij, hoe laat hij leeft. God, wat voelt hij zich belazerd.
Als hij met één bil op zijn kruk zit, vraag ik waarom zijn
ouders hem Benedikt hebben genoemd.
„O, heel eenvoudig”, zegt hij. „Zo heette mijn vader en zijn
vader, en die was vernoemd naar Paus Benedictus nummer
zoveel. Het betekent eh... Bene is goed en dicere is eh... spreken...
Ik weet het al weer: hij over wie goed gesproken wordt.”
Donald Duck
Daarna vraag ik hoe belangrijk Donald Duck nog voor hem is.
Benedikt Taschen verzamelde als kind tekeningen van hem.
Vertegenwoordigt Donald Duck zijn levensfilosofie?
„Eh...” Hij gaat op zijn andere bil zitten. „Nee, niet Donald
Duck, maar eh... Ik wou dat ik me niet zo belazerd voelde. Ik kan
niet nadenken. Vanochtend, ik bedoel gisterochtend, rende ik
nog met mijn dochtertje buiten en eh...”
De kok, Edwin Paas heet hij, een man van een jaar of zestig
die alleen maar hartelijkheid uitstraalt, brengt hem een glas
water. Hij drinkt het in één teug leeg. Dan zegt hij: „Candide
– die naam zocht ik. Candide van Voltaire. En dat is toch een
serieuze filosoof, hè. Candide is gezegend met een optimistische
natuur en gaat slaapwandelend door het leven...” Hij springt
van zijn kruk af en doet een slaapwandelaar na. „... een beetje
dommig en ongevoelig voor alle kwaad, het glijdt allemaal
zo langs hem af. Voltaire drijft de spot met hem, maar toen ik
dat boek las, lang geleden, dacht ik: dat ben ik. En dat denk ik
ook bij Diogenes, de man die van alles afstand deed en in een
ton leefde. En ik denk het bij Forrest Gump, die ook een beetje
dommig is, en naïef en onschuldig, maar wel succesvol. En bij
Epicurus, de man voor wie geluk de afwezigheid van pijn en
verdriet was.”
Wij krijgen nu ook tomaat met oranje sliertjes. „Mango”, zegt
de kok. „Uit Argentinië.”
Ik vraag Benedikt Taschen naar zijn schoolcarrière. Uit wat
er over hem geschreven is, weet ik dat die niet heel voorspoedig
verliep.
Brede lach. „Mijn enige doel was om zo snel mogelijk van
school af te komen”, zegt hij. „Behalve geschiedenis en kunst was
er weinig wat me interesseerde. En ik had een druk leven, want
ik speelde toneel en ik verzamelde stripboeken en ik handelde
er ook al in, en ik was niet van plan om naar de universiteit
te gaan, dus ik dacht: hoe zorg ik ervoor dat ik met zo weinig
mogelijk inspanning toch nog net voldoendes haal. Ik heb mijn
eindexamen gehaald, maar mijn gemiddelde was eh... extreem
slecht.”
Ik vraag wat zijn ouders daarvan vonden. Zij waren allebei
arts, zijn vader internist en zijn moeder huisarts, en je zou
kunnen denken dat ze probeerden om hem beter zijn best te
laten doen.
Weer een brede lach. „Nee hoor, ze vonden dat ik het prima
deed. Ze steunden me altijd. Ik kon ’s morgens moeilijk mijn bed
uitkomen...” Hij gaapt. „... en ik kwam dus vaak te laat, en dan
schreven zij een briefje voor me. Op het laatst kwam ik elke dag
te laat, of ik kwam helemaal niet, en toen begonnen ze op school
wel te klagen: wat is er toch met Benedikt aan de hand? Werden
mijn ouders gebeld. Maar die konden niets over mijn toestand
vertellen, want helaas, als arts hadden ze zwijgplicht.”
Stilzitten
Hij loopt weer door de keuken, met zijn bord in zijn handen.
„Ik was niet vervelend, hoor. Ik kon alleen niet stilzitten. Op de
lagere school viel ik sowieso twee keer per dag met stoel en al om.
Boink, daar lag Benedikt weer.” Hij zet zijn bord terug op tafel
en doet voor hoe hij achterover kieperde. Hij was de jongste van
vijf, zegt hij. Dat is misschien wel zijn geluk geweest. Zijn ouders
waren ervan overtuigd dat het geen zin heeft om kinderen te
dwingen.
Als u nog op school zou zitten, zou u een ADHD’er zijn.
„Ja, dat zei een vriendin van me die in een crèche werkt
ook een keer tegen me. Ik vroeg: wat is dat? Dat je je niet kunt
concentreren, zei ze. Snel verveeld. Gevoelig voor prikkels. Daar
herken ik wel wat in. Maar als iets me interesseert, raak ik nooit
verveeld.”
Op de andijvie met pompoen die we nu krijgen liggen
dunne sneden ossenhaas. Benedikt Taschen zit weer op één bil
op zijn kruk en zegt tegen de kok dat het eten hem goed doet.
Hij voelt zich al wat minder belazerd dan daarnet. Ik vraag of
die gevoeligheid voor prikkels en de snelle verveling verklaren
waarom hij zo goed is in wat hij doet.
„Misschien wel. Ik krijg van alle kanten inspiratie omdat alles
zo gemakkelijk bij mij naar binnen gaat en zich daar dan...” Hij
draait met zijn hand naast zijn hoofd. „... met elkaar vermengt en
als iets nieuws naar buiten komt. Van binnen...” Hij schopt per
ongeluk tegen mijn kruk. „... ben ik nog steeds een jongen van
tien. Of nee, van zes. Ik kan heel emotioneel zijn, of laat ik het zo
zeggen: ik heb mijn ups en mijn downs...”
Himmelhoch jauchzend...
„... maar niet zum Tode betrübt... Nee, dat niet... Denk
aan Candide... Ik ben van binnen vrolijk en optimistisch, maar
ook beweeglijk en daardoor...” Hij gebruikt het Engelse woord
volatile. „...kan ik ook heel gemakkelijk enthousiast worden en ik
denk wel dat dat iets met mijn succes te maken heeft.”
Wat is de downside?
„Downside?”
Meestal is iemands sterke kant ook zijn zwakke kant. Welke
prijs betaalt u?
Hij denkt zeker tien seconden na. Dan zegt hij: „Soms zou ik
wensen dat ik niets te doen had.”
Dat zou u niet lang volhouden.
„Jawel, hoor. O jawel.”
Tien minuten? Tien uur?
„Een jaar. Ik zou wel eens een jaar niets te doen willen
hebben.”
Wat zou u dan doen?
„Lezen, films kijken, met mijn vrienden zijn. Ik heb twee
kleine kinderen, één van drie en één van zes maanden. Ik
heb drie volwassen kinderen uit mijn eerste huwelijk. Ik heb
kleinkinderen. Ik zou meer tijd met hen willen doorbrengen. Aan
de andere kant, ik werk thuis, ik lees veel, ik kijk films, ik zie mijn
vrienden...”
Er zou dus niets veranderen.
„Wat ik bedoel is dat ik wel eens een jaar geen verplichtingen
zou willen hebben.”
Waarom bevrijdt u zich er dan niet van?
„Nee, nee, dat is onmogelijk. In het soort business waar ik in
zit, de manier waarop ik het doe, die is zo persoonlijk, ik bemoei
me overal mee... Ik bedoel, ik heb een groot team om me heen, ze
zijn zeer goed opgeleid, en we stellen er eer in om alles heel erg
goed te doen, en we besteden aandacht aan de kleinste details...
Maar ik...”
Hij haalt zijn iPhone tevoorschijn en laat me een foto zien
van de Taschen-stand op de Frankfurter Buchmesse. De stand
is een remake van de door Gustav Klimt ontworpen eetzaal van
het Palais Stoclet in Brussel. De wanden lijken van marmer. De
gordijnen, gedecoreerd met Klimts Lebensbaum, zijn niet van
de originelen te onderscheiden, in elk geval niet op de foto’s op
Taschens iPhone. „Ik wil dat het er perfect uitziet. De meeste
mensen, of de meeste ondernemingen, zijn met minder ook
tevreden. Maar ik niet. Ik wil perfectie.”
CV Benedikt Taschen
Geboren in Keulen, 1961, als vijfde
kind van twee artsen.
Op zijn achttiende opende hij in
Keulen een stripwinkeltje van 23
vierkante meter: Taschen Comics.
In 1984 kocht hij een restpartij van
40.000 boeken over Magritte, voor
één mark per stuk, met geld van
zijn familie. Hij verkocht ze voor
het dubbele en met de winst begon
hij zijn eigen uitgeverij.
Eind jaren tachtig werden zijn
boeken in meer dan twaalf talen
over de hele wereld verkocht, in
grote oplages en meestal voor zeer
lage prijzen.
Eind jaren negentig werd hij in het
Amerikaanse tijdschrift Vanity Fair
beschreven als „een van de weinige
mensen in het zakenleven die de
moed hebben om precies te doen
wat ze willen wanneer ze het maar
willen”.
In 1999 publiceerde hij het
grootste, dikste en duurste boek
van de twintigste eeuw: SUMO
– met het werk van de Duits-
Australische fotograaf Helmut
Newton.
In 2004 overtrof hij dit met de
publicatie van GOAT, Greatest Of
All Time, helemaal gewijd aan de
boksheld Muhammad Ali.
Er werken ongeveer 180 mensen
bij Taschen en de uitgeverij heeft
kantoren in Berlijn, Keulen,
Hongkong, Londen, Los Angeles,
Madrid, Parijs en Tokio. Winkels
zijn er in elf wereldsteden, onder
andere in Amsterdam, in de PC
Hooftstraat.
Taschen woont met zijn derde
vrouw in Los Angeles, in een huis
dat eruitziet als een ruimteschip.
Het is ontworpen door John
Lautner, in 1960. Hij heeft vijf
kinderen, van wie drie volwassen
zijn.
2
4
‘Van binnen ben ik nog
steeds een jongen van tien.
Of nee, van zes’
Boven
De familie Taschen vorig
jaar gefotografeerd door de
Amerikaanse modefotograaf
David LaChapelle voor een
nieuwjaarskaart. Inmiddels is
zoon Balthazar geboren, het
vijfde kind van de uitgever.
Buldog Souci is overleden.
Onder
In 1980 in zijn stripwinkel
Taschen Comics in Keulen.

16 DeLuxe interview
Waarom?
„Dat had ik als kind al. Als ik iets doe, moet het goed zijn.”
Hij blijft op zijn iPhone kijken, inzoomend, uitzoomend. Hij
houdt het toestel vlak voor zijn gezicht en mompelt dat hij het
niet echt goed kan zien. „Als iets precies zo wordt als ik het heb
bedacht, dan ben ik blij. Maar als het niet zo is, dan raak ik van
streek. Dan is het... dan voel ik me...” Hij kijkt nog steeds op zijn
iPhone. „... miserabel.”
Dat heeft wel iets verwends.
„Waarom verwend? Als het perfect kan zijn, waarom zou je
dan met minder genoegen nemen? Dat is mijn boodschap. Maar
dat kost me dus wel zeer veel energie. Ik geef me helemaal, altijd.
Op dit moment wordt de laatste hand aan de stand gelegd. Ze
sturen me elke twee uur nieuwe foto’s, want ik wil echt zeker
weten dat het goed is. En dan nog...” Hij kijkt onrustig om zich
heen. „Ik zou er eigenlijk heen moeten. Ze gaan over een paar uur
open en hierop...” Hij houdt zijn iPhone omhoog. „...kan ik niet
zien of het echt goed is.”
Pannenkoekje
De kok komt zeggen dat de kantine nu leeg is. Als we liever naar
boven willen? Hij komt achter ons aan met het dessert – een
met appel gevuld pannenkoekje en daarbij een schepje bavarois.
Benedikt Taschen zet een paar stoelen recht, loopt naar het
raam en pakt de gordijnen vast. Het zijn dikke, crèmekleurige
gordijnen. Hij laat de stof tussen zijn vingers doorglijden.
„Nieuw?” vraagt hij aan de kok. Hij komt niet meer zo heel vaak
in Keulen, dus hij weet het niet. De kok knikt. „Nieuw.” Benedikt
Taschen knikt ook. „Mooi.”
Op de vloer van de kantine ligt een mozaïek van de Duitse
schilder Albert Oehlen. Aan de wanden hangt werk van Jeff
Koons. Ik ben gaan zitten en zeg tegen Benedikt Taschen dat hij
twee mislukte huwelijken achter zich heeft en nu voor de derde
keer getrouwd is. Is dat misschien een prijs die hij voor zijn
succes betaalt?
„Hm... hm... De eerste keer was ik erg jong, drieëntwintig, we
hadden heel snel drie kinderen, en ik veranderde nog erg. Tussen
mijn twintigste en dertigste ben ik radicaal veranderd, wat ook
nodig was, en daardoor liep mijn huwelijk mis. Maar of dat een
prijs is die ik heb moeten betalen...”
Hij is tegenover me gaan zitten, dwars op zijn stoel. „Ik denk
dat ik dat pas kan beoordelen als ik op mijn sterfbed lig. Kijk,
toen ik jonger was...” Nu draait hij zich naar me toe. „...dacht
ik vaak: ik heb zó’n geluk. Alles wat ik doe, gaat goed. Als het
slecht had kunnen gaan, ging het toch goed.” Hij denkt nu, denk
ik, misschien wel aan de veertigduizend exemplaren van het
Magritte-boek die hij op zijn vierentwintigste kocht, voor een
mark per stuk. Binnen een paar maanden verkocht hij ze voor het
dubbele bedrag. „Mijn theorie is dat geluk je treft als je geest erop
is voorbereid. Je moet het juiste moment weten te pakken. Maar
dat je het juiste moment ook zíet, dat is... dat is...”
Hij draait zich om naar de kok, die kopjes in de servieslift
naar de keuken zet. De kopjes rammelen een beetje. „Edwin”,
zegt hij, zuchtend. „Wil je daar alsjeblieft mee stoppen? Ik heb
rust nodig. Ik kan me niet concentreren.”
„Goed hoor”, zegt de kok.
„Waar had ik het over?” vraagt Benedikt Taschen aan mij.
Over het geluk dat u heeft.
„Dat mij tréft. Het geluk tréft mij. Dat probeer ik te zeggen.
Sommige mensen worden geboren onder een lucky star en ik ben
één van hen. Het is niet iets dat je verdient en het is geen talent.
Het is gewoon toevallig zo. Het betekent niet dat ik altijd een
gelukkig persoon ben, maar ik heb dus wel geluk.”
Is uw geluk misschien ook dat u in een tijd bent geboren
waarin mensen zoals u goed kunnen gedijen?
„Misschien. Voor mij is het een mirakel dat ik altijd overal
maar doorheen fladder. Ik denk toch dat de basis bij mijn ouders
ligt. Ze geloofden in me en ze zeiden ook dat ze in me geloofden.
Dat geeft zeer veel zelfvertrouwen. Mensen die dat missen, die
een nare jeugd hebben gehad, die zijn denk ik erg in het nadeel.”
Romantici zien in een nare jeugd een groot voordeel.
„Dat is ook waar.”
Ik vraag hem naar de radicale veranderingen tussen zijn
twintigste en zijn dertigste. Maar daar komt geen antwoord
op. Hij zegt wel: „Ik heb altijd onafhankelijk willen zijn. Ik wil
deelnemen aan de samenleving, maar ik bén een outsider.”
En een observator.
„Ja. Ik ben een observator. Ik luister ook veel liever dan dat ik
praat, al is het maar omdat het me minder energie kost. Ondertussen
kan ik mijn gedachten laten dwalen en kijk ik rond, ik weet niet
eens naar wat precies. En zo ontstaan er nieuwe ideeën. Dus ja,
nogmaals...” Hij praat meer tegen zichzelf dan tegen mij. „...wat is
de prijs voor het succes? Dat vroeg je toch? Ik geloof niet dat ik een
prijs betaal. En dat ik er niet voor betaal, is een onderdeel van mijn
geluk. Ik heb een heel goed leven. Vijf gezonde kinderen...”
Hij vertelt dat een van zijn oudste drie, een dochter, in Utrecht
heeft gestudeerd, hij dacht iets als economie. Nu is ze actrice in
Los Angeles. Een andere dochter studeerde in Londen en zet nu
in Milaan een nieuwe divisie voor de uitgeverij op. Zijn zoon
Benedikt heeft galeries in Berlijn en Los Angeles. „Ik heb me er
niet mee bemoeid, maar hij doet het heel goed. Hij is ook een heel
goede fotograaf. Zo fijn als kinderen iets vinden wat ze graag doen.
En de jongste twee... Hm... Ik merk dat ik nu echt wakker ben. Ik
kom weer helemaal tot leven.” Hij pakt zijn iPhone en ik denk dat
hij me foto’s van zijn twee jongste kinderen wil laten zien. Maar
hij kijkt nog een keer naar de foto’s van de stand op de Buchmesse.
Ik las ergens dat u elke dag een paar nieuwe boeken koopt.
„En ik lees er altijd wel tien tegelijk.”
Welke nu?
„De biografie van Arnold Schwarzenegger, want ik ga een
boek met hem maken. Ik ben nu bij het hoofdstuk over zijn
kinderjaren op het platteland van Oostenrijk. Het is verrassend
goed geschreven. En ik lees... eh... Dat boek is al meer dan
zestig jaar oud... Hoe heet het ook al weer? Eh... The Secret
Life of Salvador Dalí. En ik lees König Alkohol van Jack London,
een autobiografische roman over zijn alcoholverslaving,
heel indrukwekkend. Jack London stierf al op zijn vijf- of
zesendertigste. Bijna niet naar school geweest, maar zeer
succesvol als schrijver. Ik laat me graag inspireren door mensen
met een uniek talent. What makes Sammy run? van Budd
Schulberg. Heb je dat gelezen? Het is een van de mooiste boeken
die ik ken. Het gaat over een joodse jongen uit de lower east
side in New York die begint als krullenjongen bij een krant
en door list en bedrog een enorme carrière weet te maken in
de filmindustrie. Hij is volkomen gewetenloos. Schitterend
geschreven. Ik geef het mensen graag cadeau.”
Spiegelt u uzelf in wat u leest?
„Natuurlijk. Dat doet iedereen.”
Hij gaat me voor op de trap naar boven, want hij wil me
zijn werkkamer laten zien. Onderweg loopt hij binnen bij de
vormgevers. Met zijn iPhone mailt hij hun de foto’s van de
stand op de Buchmesse. Twee seconden later staan ze op een van
hun enorme beeldschermen. Benedikt Taschen zoomt in op de
details, die nu heel goed zichtbaar zijn. „Ja”, zegt hij. „Ja. Ja.”
Ondertussen valt zijn iPhone op de grond.
In zijn kamer pakt hij twee boeken van Babar het olifantje
en legt ze bij zijn spullen op zijn bureau. „Moet ik niet vergeten
mee naar huis te nemen”, zegt hij. „Ik ga mijn kinderen eruit
voorlezen.” Dan gaat hij op zoek naar een boek dat hij aan mij
wil geven. Hij rommelt in al zijn kasten, maar hij kan het niet
vinden. Hij zal het me later opsturen, zegt hij. De boodschap is
duidelijk: het gesprek is wat hem betreft voorbij. ‹
‘Als iets perfect kan zijn,
waarom zou je dan met minder
genoegen nemen?’

18 DeLuxe architectuur NRC Weekend december 2012 19
Idealisme
met
sexappeal
Benedikt Taschen woont in Los Angeles
in een futuristische paalwoning van
John Lautner. Een portret van de
man die ongewild de naam kreeg een
playboyarchitect te zijn.
door Bernard Hulsman
De Chemosphere, het woonhuis van
Benedikt Taschen in Los Angeles.

20 DeLuxe architectuur NRC Weekend december 2012
21
Benedikt
Taschen over de
Chemosphere:
„Toen ik dit huis in 1998
voor het eerst zag, was ik
meteen gefascineerd door
de verpletterende bouw en
de adembenemende lokatie.
Het was liefde op het eerste
gezicht. Ik wilde niets liever
dan het huis restaureren en de
oorspronkelijke schoonheid
terughalen.”
De Chemosphere, de beroemde
de
paalwoning van uitgever Benedikt Taschen in Los Angeles, is
een huis dat vraagt om een telescoop. Het uitzicht vanuit het
vliegendeschotelhuis in de Hollywood Hills is fenomenaal.
Vanuit de huiskamer kijk je uit over de huizenzee van Los
Angeles, met in de verte bergen die ’s winters besneeuwde
toppen hebben. De eerste bewoner van het Chemosphere had al
een telescoop, zo blijkt uit een duistere foto van het interieur
die in 1960, vlak na de oplevering van de superboomhut, werd
gemaakt.
Ook in Body Double, een film uit 1984, staat er een telescoop
in de Chemosphere. Regisseur De Palma had de paalwoning
uitgekozen als het vrijgezellenhol van waaruit de hoofdfiguur,
B-acteur Jake Scully, door een telescoop een jonge vrouw in
een naburig appartementengebouw begluurt. Elke avond
begint de vrouw, gehuld in lingerie en doorkijkpeignoir, op
hetzelfde tijdstip aan een erotische dans die eindigt in soloseks.
Op een avond ziet Scully een indringer in het appartement die
vastbesloten lijkt de vrouw met een griezelig grote boormachine
te vermoorden. Onnavolgbare en bloederige verwikkelingen
volgen. (Overigens had acht jaar voor de opnames voor Body
Double in de Chemosphere een echte moord plaatsgevonden.
In 1976 werd de tweede bewoner van het huis, Richard Kuhn,
doodgestoken door twee indringers.)
Toen De Palma in de Chemosphere filmde, leefde de architect
ervan, John Lautner, nog. Lautner (1911-1994) is er vermoedelijk
niet blij mee geweest. Het gebruik van de Chemosphere in
De Palma’s ranzige film bevestigde Lautners reputatie als de
architect van rijke, verveelde Californiërs. In Body Double lijkt
de Chemosphere een riant playboyhuis, met in het midden van
de woonkamer een groot rond bordeelbed op de hoogpolige
vloerbedekking.
Getuige een in 2006 door de Duitse fotograaf Martin
Schoeller gemaakt portret kent ook Taschen de reputatie van
Lautner en zijn Chemosphere. Nadat hij het huis na jarenlange
leegstand in 2000 had gekocht en in oorspronkelijke staat had
gerestaureerd, liet hij zich in zijn huis fotograferen als een kinky
versie van Hugh Hefner, de oprichter van Playboy die zijn door
bunny’s bevolkte mansion zelden uitkomt en zijn kamerjas bijna
nooit uitdoet. Op de foto staat de in badjas gehulde Taschen
pontificaal in zijn woonkamer, met een buldog onder zijn arm.
Rechts van hem brengt een man in het zwart een bijna naakte,
tegenstribbelende blondine naar hem toe. Links van hem zijn
twee iets gespreide vrouwenbenen zichtbaar. Next one, please,
lijkt Taschen te zeggen.
Seks en Chemosphere horen nog altijd bij elkaar. Vorig jaar
mocht kunstenaar Richard Phillips bij en in de Chemosphere
een filmpje opnemen waarmee de 24-jarige pornoster Sasha
Grey haar carrière een wending wilde geven. Phillips, bekend
van gelikte portretten van Hollywoodsterren als Leonardo di
Caprio, heeft Grey gefilmd terwijl ze via de lange, steile trap en
schuine lift naar de paalwoning gaat. Met het filmpje wil Grey
laten zien dat ze ook heel goed in reguliere Hollywoodfilms kan
spelen. Maar als ze zich ten slotte, gehuld in een strakke rok en
een bh, op de bank van de Chemosphere neervlijt, is het toch alsof
ze smachtend wacht op de thuiskomst van de kinky versie van
Hefner.
Vliegtuigingenieur
Toch was de eerste bewoner van de Chemosphere, Leonard Malin,
beslist geen playboy en ook geen rijke Californiër. Malin was
een modale vliegtuigingenieur met vrouw en twee kinderen.
Eind jaren vijftig had hij een buitengewoon steile kavel in de
Hollywood Hills gekocht waarop hij voor weinig geld een niet
al te groot huis wilde met drie kleine slaapkamers en twee
badkamers. Voordat hij aan het ontwerp begon, bezocht Lautner
verschillende keren de moeilijk bereikbare kavel, zo gaat het
verhaal. Bij het laatste bezoek zei hij na urenlang kijken ten
slotte tegen een medewerker: ‘There is no plot’ – er is geen
bouwperceel. Vlug tekende hij drie lijnen op een envelop: de
Chemosphere was geboren. Een schuine lijn was de helling
van de kavel, een horizontale lijn de vloer van het huis en een
verticale de betonnen paal.
Voor de Chemosphere had Lautner al vele woonhuizen in Los
Angeles ontworpen, bijna allemaal in opdracht van onderwijzers,
hoogleraren, kleine ondernemers en andere middenklassers. Zijn
leermeester Frank Lloyd Wright, bij wie hij bijna tien jaar had
gestudeerd en gewerkt, had hem geleerd dat routine dodelijk was
voor een ontwerper. Elke opdracht vereiste een uniek ontwerp,
dat in al zijn details was doordrongen van één briljant idee. Dat
idee kwam, natuurlijk, voort uit de wensen van de opdrachtgever,
maar was vooral afhankelijk van de kavel. Lautners huizen
wekken vaak de indruk dat ze vanzelf, zonder tussenkomst van
een architect, zijn gegroeid op de heuvels, stranden en woestijnen
van Californië.
Ondanks zijn schitterende en betaalbare huizen had
Lautner, ook al toen de Chemosphere werd gebouwd, de
reputatie van oppervlakkige, vulgaire architect. Deze reputatie
had hij te danken aan een paar van zijn eerste gebouwen die
hij na zijn vestiging in Los Angeles in 1938 had ontworpen.
Hij bouwde onder meer een autoshowroom, een motel en een
fastfoodrestaurant waardoor hij werd beschouwd als de architect
bij uitstek van het naoorlogse Amerikaanse consumentisme,
dat vooral in de zonnige autostad Los Angeles tot bloei kwam.
Sigfried Giedion, de strenge Zwitserse theoreticus van de
modernistische architectuur, noemde Lautner en andere
Amerikaanse architecten daarom ‘playboyarchitecten’. „Ze
behandelen architectuur zoals playboys het leven”, schreef hij.
„Ze gaan van de ene ervaring snel over op de andere en worden
door alles snel verveeld.” Giedion schreef dit nog voordat het
tijdschrift Playboy een artikel publiceerde over John Lautner.
Ironisch genoeg zou Lautner uiteindelijk, al was het slechts
Sheats Goldstein House in Los Angeles, een ontwerp van Lautner uit 1963.
Silvertop, een woonhuis uit 1963, bovenop een rots in Los Angeles.
Het uitzicht op Los Angeles vanuit de Chemosphere.
De Chemosphere en profil.
Het zwembad bij het Sheats Goldstein House. Elrod House, een villa in Palm Springs uit 1968.
Foto’s Allan Weintraub/Arcaid/Corbis en Taschen

DeLuxe architectuur
NRC Weekend december 2012
23
Benedikt Taschen op een terras bij de Chemosphere. Foto Matthias Vriens McGrath
voor één keer, een echte playboyarchitect worden. In 1968
ontwierp hij in Los Angeles een bachelor pad voor de hoogleraar
Wayne Zimmerman. Het werd een huis met één slaapkamer,
een fitnessruimte en als belangrijkste vertrek een grote ronde
woonkamer waar voor het lange raam een eindeloos lange bank
stond.
Later vertelde Zimmerman graag het verhaal dat Lautner
zijn opdracht om een vrijgezellenhol te ontwerpen te letterlijk
had genomen, schrijft de architect in John Lautner, Architect, het
boek over zijn werk dat vlak voor zijn dood in 1994 verscheen.
Telkens als een vrouw kwam dineren en van Zimmerman een
rondleiding door zijn huis kreeg, volgde een pijnlijke stilte in
plaats van een romance, aldus Lautner. Gevraagd naar de reden
hiervan, antwoordden ze altijd dat het huis duidelijk maakte dat
er geen plaats was in Zimmermans leven voor het permanente
gezelschap van een vrouw. „Zo zie je maar dat je voorzichtig
moet zijn met wat je een architect vraagt”, voegt Lautner daar
laconiek aan toe. „Wayne kreeg precies wat hij vroeg, maar niet
noodzakelijk wat hij wilde.”
Tegengif
Lautner heeft altijd geleden onder zijn reputatie als de architect
van rijke Californiërs. Hij zag zichzelf als een ontwerper van
tijdloze gebouwen die een tegengif moesten vormen voor
de vulgaire Californische cultuur. „De dominantie van de
oppervlakkigheid moet worden genegeerd”, schrijft hij in
koeienletters in John Lautner, Architect. Zijn leven lang had hij een
hekel aan Los Angeles. Hij vond de uitdijende stad met steeds
weer nieuwe suburbs ‘verschrikkelijk’ en was het eerste jaar dat
hij er woonde ziek van de lelijkheid die hem omringde, vertelde
hij in een interview vlak voor zijn dood.
Lautner had verheven idealen: hij beschouwde architectuur
als het middel bij uitstek om de wereld te verbeteren en hoopte
dat hij eens in het hyperindividualistische Los Angeles een
wijk zou bouwen waar de bewoners een hechte gemeenschap
zouden vormen. Zo werkte hij in de jaren zestig jarenlang aan
een bos paalwoningen à la de Chemosphere in de Hollywood
Hills. Tot zijn teleurstelling kwam hier uiteindelijk niets van
terecht. „De huidige maatschappij, geschapen door commercie
en media, heeft een leeg, door geld beheerst leven voortgebracht.
Dit vereist meer vermaak – en de architecten passen zich aan en
bieden vermaak in plaats van Architectuur!”, zo eindigde Lautner
somber zijn boek, dat vlak voor zijn dood in 1994 verscheen.
Alweer ironisch genoeg bouwde Lautner na de Chemosphere
een aantal huizen voor de superrijken die zijn reputatie als
architect van de Californische chic versterkten. In 1963 voltooide
hij, in opdracht van een fabrikant, Silvertop; een kolossaal huis
boven op een rots in Los Angeles. Hierin gebruikte Lautner
voor het eerst op grote schaal beton, dat in latere jaren zijn
lievelingsmateriaal werd. In Silvertop liet hij niet alleen de
gigantische betonnen daken welven, maar ook de muren en de
glazen gevels. In latere huizen, zoals het ook al immense Elrod
House in Palm Springs uit 1968 en de nog grotere Marbrisa
Residence in Acapulco, werd hij een virtuoos in het buigen van
beton. Het maakte hem, zo kan nu worden vastgesteld, tot de
computerloze voorloper van de huidige computerbarok.
Net als de Chemosphere zijn verschillende van Lautners
late giganten vaak gebruikt in films. Zo wordt in Diamonds are
forever uit 1971 James Bond in de gedaante van Sean Connery
in het Elrod House belaagd door Bambi en Thumper, twee
tegenstandsters in bikini die de Britse geheime agent proberen
te verdrinken in het schitterende zwembad dat onder een
glasgevel van buiten naar binnen doorloopt. Vooral als het gaat
om onderkomens van verveelde Californiërs en pornobazen
gebruiken Hollywoodregisseurs vaak Lautnerhuizen. Zo komt
Silvertop uitvoerig voor in Less than Zero uit 1987, de verfilming
van de gelijknamige roman van Bret Easton Ellis over de in
drugs, drank en seks zwelgende jeunesse dorée van Beverly Hills.
In The Big Lebowski uit 1998 doet Lautners Sheats Goldstein
Residence, met zijn opmerkelijke dak van betonnen driehoeken,
dienst als het huis van pornoproducent Jackie Treehorn. Zeven
jaar later gebruikte rapper en pornobaas Snoop Dogg hetzelfde
huis in de videoclip ‘Let’s Get Blown’, waarin een klein leger
bijna naakte meisjes rondom het zwembad danst en in het water
van het zwembad springt. Zo blijven Lautners huizen en seks
vermoedelijk voor eeuwig met elkaar verbonden. ‹
John Lautner leed onder zijn reputatie als
architect van rijke Californiërs

24 DeLuxe architectuur
Bokser Muhammad Ali en Benedikt Taschen
Huize Taschen
Taschen maakte van de
Chemosphere een nachtelijk
thuishonk voor creatieven,
schrijft Susan Michaels.
Benedikt Taschen en fotograaf Julius Shulman
Fotograaf William Claxton danst met Taschen
Benedikt Taschen hoefde de Chemosphere twaalf
jaar geleden maar één keer te bekijken voordat hij het
kocht. Hij wist meteen dat hij dit architectonische
meesterwerk wilde hebben, en dat het om diverse
redenen een beroemd onderdeel van het Taschenimperium
zou worden. Allereerst natuurlijk omdat hij
er ging wonen, ten tweede omdat hij er in alle rust met
zijn creatieve vrienden uit het aanpalende Hollywood
kon samenwerken, en ten slotte omdat het een van de
meest begeerde adressen was van de stad.
De eerste keer dat ik Benedikt Taschen
ontmoette, was bij hem thuis, waar ik op zijn
verzoek langskwam in verband met een artikel.
Het was bepaald geen plek waar je als vrouw op
hakken van tien centimeter prettig rondloopt, kan
ik wel zeggen. Maar daar was Taschen kennelijk aan
gewend, want hij gaf me prompt een arm om me over
de glooiende wandelpaden te begeleiden naar de
ruimteschipachtige villa, die ik inmiddels vervloekte.
In plaats van de trap te nemen die in een boog rond
de voet van het huis loopt, stegen we op in een soort
miniatuurversie van Willy Wonka’s grote glazen lift.
In de dikke tien jaar dat ik in de stad woon, heb ik
heel wat fantastische uitzichten gezien, kan ik wel
zeggen, van Hollywood tot Malibu. Maar het uitzicht
vanuit dit huis was uniek: alsof de wereld aan mijn
voeten lag, en al klinkt dat misschien als een cliché,
er is geen woord van gelogen, en het is zelfs nog zwak
uitgedrukt ook.
Het weer was die dag perfect: de lucht was strak
blauw en er was geen smog (wat zeldzaam is in LA).
Taschen had het meubilair tot een minimum beperkt
(wat hij tot op de dag van vandaag doet), en terecht:
het huis heeft ruimschoots genoeg aan het uitzicht.
Dat is niet alleen spectaculair en overdonderend, het
is bovendien enorm rustgevend: hier ben je veilig voor
de herrie, het geklets, het niet-aflatende spervuur van
informatie waarmee een mens door de buitenwereld
wordt bestookt, want je staat er letterlijk boven.
Je kunt volkomen jezelf zijn op deze plek – of
desgewenst ieder ander. Dat moet beslist de ervaring
zijn van de vele gasten op de talloze (en zeer gewilde)
Taschen-partijtjes. De bonte stoet aan feestgangers
vormt bijna een hedendaags equivalent van Warhols
Factory, maar dan aan de westkust, een luxueus
nachtelijk thuishonk voor mensen als wijlen Helmut
Newton, museumdirecteur Jeffrey Deitch, acteur Val
Kilmer, schilder David Hockney en het legendarische
model Peggy Moffitt.
Sinds die eerste ontmoeting met Benedikt Taschen
ben ik nog heel wat keren in dat huis geweest, maar
wel op aanzienlijk lagere hakken. Gaandeweg heb ik
vastgesteld dat de Chemosphere geen adres is, maar
een bestemming. Toch blijf ik het architectonische
meesterwerk – en zijn eigenaar – een fascinerend,
ondoorgrondelijk mysterie vinden. Dit is het huis
van een man die bekendstaat als de ultieme ‘literaire
exhibitionist’, die het niet laten kan om gewaagde
boeken uit geven. Maar op het persoonlijke vlak is
hij een van de meest gesloten mensen die ik ken,
een family man die niets loslaat over zijn privéleven
en zich nooit in de kaart laat kijken. En juist deze
man, dit hypergesloten type, kocht een huis dat een
en al glaswand is. Dag en nacht staat hij, hoog op de
heuvel van Hollywood, voor jan en alleman te kijk.
De Chemosphere mag dan ontworpen zijn door John
Lautner, het is Benedikt Taschen ten voeten uit.
Taschen en Jeffrey Deitch,
directeur van het Museum of
Contemporary Art in Los Angeles
Ontwerper Marc Newson en zanger Nick Wood
Actrice Gwyneth Paltrow, zakenman Giancarlo Giammetti,
Taschen en zijn vrouw Lauren, en modeontwerper Valentino
Fotografen Frans Lanting, William Claxton,
Julius Shulman
Apple-ontwerper Jonathan Ive, Taschen
en oud-model Peggy Moffitt
Acteur Val Kilmer en Charlotte Taschen
Schilder David Hockney en zijn assistenten Jonathan
Wilkinson en Jean-Pierre Gonçalves de Lima
Foto's courtesy Taschen
Susan Michaels schrijft over kunst en cultuur in Los Angeles, onder
meer voor The Wall Street Journal en The Huffington Post.
Vertaling Cecilia Tabak
Taschen met regisseur Billy Wilder
en fotograaf Helmut Newton

26 DeLuxe sieraden
Dit seizoen geen gepriegel, maar
opvallende damessieraden om een
statement mee te maken.
productie Nathalie Wouters
Louis
Vuitton
Messing oorbellen met Swarovski-stenen, 495 euro
Piaget
Sierlijke armband van 18-karaats goud, 8.950 euro
De sluiting van de beroemde Kelly-tas als armband, 2.500 euroHermès
Delfina
Delettrez
€
Trapeze-armband van goud en zilver, 850 euro
Kristallen broche, zeven centimeter breed, 450 euroLanvin
Aurélie
Bidermann
Armband van 18-karaats goud en katoengaren, 250 euro
Choices
by DL
Ring van twee kleuren goud en onyx, 6.495 euro
gucci
Lange gouden ketting met paardenbit, 1.990 euro
Cartier
Witgouden spijker voor om de pols, 5.750 euro
Tiffany
& Co.
Gouden ketting met klauwtje van jade, 8.000 euro
Montblanc
Ring van roségoud met een diamant, 1.700 euro
Ring van roségoud en groen marmer, 900 euroBulgari

28 DeLuxe brillen
Ook deze winter hebben brillen een hoog
retrogehalte: vooral ronde monturen en
vlinderbrillen doen het goed.
productie Nathalie Wouters
Alain Mikli
Robuust uniseksmodel in zandkleur, 370 euro
Bottega Veneta
Fifties vlinderbril, 370 euro
Chanel
Het vlindermodel op z’n subtielst, 342 euro
Cutler & Gross
Volledig transparant, 310 euro
prada
Damesmontuur met een strookje hoorn, 254 euro
Specsavers
Ontworpen door modeduo Spijkers & Spijkers, 169 euro
Kris van Assche
Modern mannenmontuur, 345 euro
Linda Farrow
Met vergulde pootjes, 445 euro
Polo Ralph Lauren
Rond herenmodel, 182 euro
tom ford
Waterbuffelhoorn en vergulde pootjes, 2.000 euro

30 DeLuxe fotografie
Headlight, 2012
Wolfgangs
waarheid
Een man onder de douche, een jongen die op een stoel plast.
Wolfgang Tillmans werd beroemd met foto’s van zijn vrienden.
Voor zijn boek Neue Welt trok de Duitse fotograaf erop uit:
‘Ik wilde weer naar de wereld kijken.’
door Gert Jonkers
In flight astro, 2010

32 DeLuxe fotografie
33
Van een bezoek aan Wolfgang Tillmans’
atelier in Oost-Londen, in de zomer van 2006, herinner
ik me een enorme kast vol felgekleurde envelopjes van de
1-uurfotoservice. Honderdduizenden foto’s, zorgvuldig
geïndexeerd. Andere fotografen stapten over op digitaal of
scanden op z’n minst hun negatieven in, maar Tillmans niet.
Zijn ruime, zonnige studio was een fijne werkplek. Ik
herkende meubels en objecten die in zijn foto’s gefigureerd
hadden. Een oud bankstel, vazen, een raam, kantoortafels en
een groene bureaustoel waarop een jongeman met hanenkam
had staan urineren voor de foto ‘Man pissing on chair’. (De
foto, uit 1997, hangt in het heropende Stedelijk Museum in
Amsterdam, in een zaal die geheel gewijd is aan het werk van
Tillmans. Toen ik er onlangs op een ochtend was, stormde een
groep opgewonden pubers op excursie regelrecht op de foto af,
andere fraaie werken totaal negerend.)
Tillmans, Duitser van geboorte, was in 2000 de eerste
fotograaf en de eerste buitenlandse kunstenaar die de
prestigieuze Britse Turner Prize won. Hij maakte naam
met foto’s die zijn nabije omgeving lieten zien: vrienden
op de dansvloer, blote vrienden, stillevens thuis. Zelfs de
beroemdheden die hij voor tijdschriften als i-D en index
portretteerde leken vrienden of familie. Rem Koolhaas zat aan
de keukentafel, de zanger van Blur stond onder de douche,
Bianca Jagger was aan het inchecken voor een vlucht.
Na de eeuwwisseling ging Tillmans ook abstracter werk
maken. Hij verkreukelde papier en lijstte het in, of belichtte
fotopapier in de doka; er kwam geen camera aan te pas. „Ik zat
tien jaar lang in de studio en maakte mijn werk steeds meer in
een kunstcontext”, zegt Tillmans nu. „Ik wilde erúít. Ik wilde
weer naar de wereld kijken.” Het mag toepasselijk heten dat we
elkaar spreken terwijl hij in Bogota, Colombia zit. Hij is er voor
de opening van een solotentoonstelling. „Toen ik met het werk
begon dat nu in Neue Welt staat, wist ik niet dat het een project
zou worden, of een boek, laat staan dat ik een onderwerp of een
titel had. Ik wist dat ik iets ánders wilde. Ik zocht een ander
fotografisch dialect.”
Tillmans kocht in 2009 een digitale camera waarmee
hij maandenlang worstelde; hij ging lang en ver op reis, en
verhuisde in 2011 zijn studio van Londen naar Berlijn – alles om
zichzelf te dwingen tot verandering. „Ik stelde mezelf vragen
als: wat is een hedendaagse foto? Wat is een onderwerp? Wat
is nu interessant? Daarom arrangeerde en regisseerde ik geen
foto’s, zoals gebruikelijk, en fotografeerde amper vrienden en
bekenden.” Hij boekte vluchten naar Tanzania en Papoea Nieuw
Guinea, Tasmanië, Shanghai, Bombay, Port-au-Prince, New
York en Lampedusa. Hij bezocht onheilsplekken en toeristische
attracties. „Ik keek zonder vooroordelen; ik wilde niet blasé zijn.
Als je van tevoren weet wat je zoekt, word je nooit verrast.” Soms
fotografeerde hij dus wat je zou verwachten op zo’n bestemming,
maar vaak ook niet. Op Lampedusa fotografeerde hij een
dumpplaats voor stukgeslagen boten. Maar in een parkeergarage
in Tasmanië raakte hij gebiologeerd door de futuristische
koplampen van nieuwe auto’s, en hij schoot er een hele reeks van.
„Er zat geen systeem achter de reizen en de foto’s. Ik heb nooit
gedacht: ik moet drie van de zeven wereldwonderen hebben, en
een favela, en een stad in China.”
Tillmans zegt: „Op die reizen bekroop me soms een gevoel
van paniek: wat ik hier maak is echt superslecht werk. Foto’s
van voorbijgangers op straat? De watervallen van Iguazu? Hoe
pathetic is het? Ik wist het vaak niet.”
„Wolfgang doet niet aan ironie”, vertelde galeriehouder Maureen
Paley me vorige maand terwijl ze in haar booth op kunstbeurs
Frieze in Londen tussen een paar overweldigende Tillmansen
stond. Ik vroeg haar of ze wist hoe Tillmans een foto maakt?
„Totaal onopdringerig, en met een heel scherp gevoel voor het nú.
Wolfgang is zich volstrekt bewust van wat er speciaal is aan een
moment en een situatie.”
Ik leg de observatie aan Tillmans voor. „O, het zou wel heel
pretentieus zijn om dat te beamen”, zegt hij. „Ik bedoel, ik hoop
dat het waar is, dat ik altijd oplettend ben en aandacht heb voor
de wereld om me heen, voor de mensen om me heen, voor mijn
vrienden, voor mijn eigen behoeften... Ik doe mijn best. En het
zou geweldig zijn als het uit mijn werk zou spreken.” Hij lacht
en zegt: „Mijn dagelijks leven is natuurlijk alles behalve pure
spiritual nowness...”
Tillmans vertelt dat hij opgroeide in een vrolijke linksliberale
Lutherse kerkgemeenschap. „Heel leuk en gezellig”,
zegt hij. „Ik ben drager van het godsdienst-gen. Wist je dat niet?
Het is wetenschappelijk bewezen dat het bestaat.” (Inderdaad,
in 2005 beschreef een Amerikaanse geneticus een specifiek gen,
VMAT2, dat mensen meer vatbaar zou maken voor spirituele
of mystieke ervaringen.) Tot een paar jaar geleden ging hij
nog naar Quaker-diensten, maar nu niet meer. Georganiseerde
religie is uiteindelijk toch een vehikel om de waarheid te
verdraaien, vindt hij. En daarom staan er in Neue Welt geen
beelden die hinten naar religieus of politiek getoeter. „Ik heb
mooie foto’s bij de anti-pausdemonstratie in Londen gemaakt,
maar ze pasten niet in het boek. Het voelde te polariserend. Het
is goed als andere mensen op andere momenten polariseren,
maar kunst is daar niet de beste plek voor. Kunst is een goede
plek om over ambiguïteit te spreken. Het is eerlijk gezegd heel
relevant om het over ambiguïteit te hebben. Veel problemen op
aarde komen van mensen die ambiguïteit niet accepteren.”
Grappig genoeg noemt hij zijn foto’s van koplampen. „Ik
hoef niet te zeggen dat die nieuwe poenerige auto’s het kwaad
vertegenwoordigen. Maar het is wel interessant hoeveel mensen er
een boodschap in zien: het symbool voor een egoïstische wereld; het
oog van die agressieve capsule waar iedereen zich in verschanst.”
Ik merk op dat zijn Neue Welt amper boosheid of agressie
lijkt te bevatten. „Ik ben niet boos aangelegd”, zegt Tillmans.
Dan barst er een donderbui boven Bogota los en wordt de
verbinding verbroken.
Een week later kom ik Tillmans tegen in Berlijn, op een
grappige gay clubavond die Pet Shop Bears heet. Tillmans is net
terug uit Colombia. Hij staat in zijn gebruikelijke battle dress
van camouflage legerbroek, T-shirt en zwarte bomberjas aan de
rand van de dansvloer. Hij had nog op die boosheid terug willen
komen, zegt hij, en in plaats van het over de muziek heen te
schreeuwen stuurt hij de volgende dag een e-mail.
„Ik vind boosheid niet handig in de omgang met mensen”,
schrijft hij. „Wat niet wil zeggen dat ik nooit boos ben. Ik
maak me kwaad over de hetze tegen drugs en het betuttelende
rookverbod; regeltjes om publiek gedrag te controleren. Ik
maak me kwaad over religieus fundamentalisme, onterechte
claims in reclame en homofobie. Allemaal bedoeld om de
waarheid geweld aan te doen, en gestoeld op angst of leugens,
of allebei. Wat is er mis mee om de wereld met een onbevreesde
blik te bekijken en de realiteit te accepteren? Het onbevangen
bestuderen van de waarheid zou het uitgangspunt van de
menselijke omgang moeten zijn – niet de wens om te misleiden.
Dat is hoe ik mijn werk probeer te doen.”
De zoektocht naar het nu en de waarheid; ooit gaf Tillmans
zijn boek de titel Truth Study Centre. Een ander boek noemde hij
If one thing matters, everything matters. Zijn grote tentoonstelling
in de tijdelijke vestiging van het Amsterdamse Stedelijk
Museum, in 2008, heette Tegenwoordigheid van geest. En terwijl
je van het werk van de jonge Wolfgang Tillmans kon zeggen
dat het zijn wereld liet zien, is Neue Welt inderdaad een verslag
van de hele wereld, bezien met oprechte interesse en een nieuwe
digitale camera.‹
Wolfgang Tillmans: Neue Welt, Taschen, 216 blz, 29,99 euro
Benedikt
Taschen over
Wolfgang
Tillmans:
„Ook al hebben we sinds 1995
al vier boeken samen gemaakt,
Wolfgang blijft me verrassen.
Telkens ben ik benieuwd wat
hij nu weer gaat doen.”
Oriental pearl, 2009

34 NRC Weekend december 2012 35
Dusty vehicle, 2012
Tukan, 2010
Tillmans:
‘Ik fotografeerde
zonder
vooroordelen,
ik wilde niet
blasé zijn’
Silver 92, 2012 Andre J., 2010

36 DeLuxe fotografie
Duckweed, 2008
Port au Prince, 2010
Onion, 2010
‘Als je van
tevoren weet
wat je zoekt,
word je
nooit verrast’
Astro Crusto, 2012

38 DeLuxe
NRC Weekend december 2012
39
Iguazu, 2010
‘Een foto
van de
watervallen
van Iguazu,
hoe pathetic
is het?’
Jeddah Mall, 2012
Varanasi cow, 2009 Paulista lovers, 2010

40
DeLuxe horloges
Bescheiden ogende horloges hebben
nu vaak de gecompliceerdste uurwerken.
En rond is weer terug van weggeweest,
net als het leren horlogebandje.
productie Ivo Weijel
IWC
Big Pilot (15.200 euro) en Pilot’s Mark XVI (4.370 euro), editie Father & Son
ROLEX
New Oyster Perpetual Datejust II, staal, 5.850 euro
Tank Louis Cartier XL Extra Flat, rosé goud, 11.900 euroCartier
Vacheron constantin
Patrimony Traditionnelle Self-Winding 41 mm, 27.800 euro
Amsterdam, 379 eurofromanteel
Breguet
Marine Royale rosé goud, 52.100 euro
girard-perregaux
1966, 41mm in witgoud of rosé, 13.400 euro
panerai
Radiomir Composite 3 Days 47 mm, 7.700 euro
montblanc
TimeWalker Chronovoyager UTC, 4.700 euro
baume & mercier
Hampton Small, 3.500 euro

42 DeLuxe bijbelboek
43
Esthers rol
Pas drie jaar geleden ontdekten geleerden de historische waarde van een 250 jaar
oude boekrol met het bijbelboek Esther. Onlangs verscheen een facsimilé-uitgave van
dit joodse erfstuk. door Hendrik Spiering
Facsimilé-uitgave
van de Hannoverse Estherrol:
een bijbelboek in rol-vorm.

44 DeLuxe bijbelboek
NRC Weekend december 2012 45
Benedikt
Taschen over de
Esther-rol:
„In een tijd waarin de meeste
uitgevers overstappen op
kleinere en digitale boeken,
kon ik de verleiding niet
weerstaan om exact het
tegenovergestelde te doen:
een zesenhalve meter lange
fascimilé van een bijbelrol.
Bovendien onthult het boek
een spannende ontdekking,
bijna als in een detective...”
Op de Hannoverse Estherrol staan 54 gekleurde illustraties met verbeeldingen
van het bijbelboek. Links koningin Esther.
R
boekillustratie,
uim 250 jaar oud is de
perkamenten boekrol, zesenhalve meter lang, 33 cm hoog, zeer
rijk geïllustreerd. De tekst is het bijbelboek Esther. In het Duits.
Een groot ding, verpakt in een speciaal houten kistje waarin je
het gemakkelijk kan bekijken en lezen.
Wie maakt zoiets?
„Een non, dachten ze altijd. Zo stond het in de catalogus van
de Gottfried Wilhelm Leibniz Bibliothek in Hannover waar de rol
sinds mensenheugenis wordt bewaard. Als een vrome oefening.
Erg serieus werd het ding niet genomen.” Aan het woord is Emile
Schrijver. We spreken op zijn werkkamer aan de Universiteit van
Amsterdam. Schrijver (1962) is boekwetenschapper en conservator
van de Bibliotheca Rosenthaliana, de joodse boekencollectie van
de UvA. „Ik ben er enigszins mee opgegroeid, ook dankzij mijn
joodse vader.” Een ‘vaderjood’ geldt volgens de religieuze definitie
niet als echte Jood omdat de joodse identiteit via de moeder
wordt overgedragen. „Maar daar heb ik nooit last van gehad, mijn
culturele joodse identiteit lijdt daar echt niet onder.”
Pas in 2009 werd de Hannoverse Estherrol voor het eerst
tentoongesteld en werd zij bekend in bredere kring, ook bij
Schrijver. Er was al wel twijfel over de non. Want een rol, dat wijst
op joodse oorsprong. Het boek, met kaft en ingenaaide bladen,
is een christelijke uitvinding, de Joden zijn altijd ook de oudere
vorm van de rol blijven gebruiken, vooral in de eredienst.
Maar waarom dan een Duitse bijbeltekst? Schrijver en
zijn Duitse collega Falk Wiesemann uit Düsseldorf zagen snel
overeenkomsten met joodse rollen, in schrijfstijl en in indeling.
De rol is niet zomaar een vroom werkje dat achteloos in een
opslag bewaard kon worden. Het blijkt een hoogtepunt in joodse
dat daarom door uitgeverij Taschen nu in 1.746-
voud als facsimilé over de wereld wordt verspreid (à 500 euro,
inclusief houten kistje).
De joodse handschriftkunst is slechts een klein gebied
van de kunsten, maar het is wel een genre dat door een aantal
welgestelde Joden en niet-Joden fanatiek verzameld wordt.
Schrijver is bijvoorbeeld óók conservator van de Zwitserse
Braginsky Collectie, een van de grootste Hebreeuwse
manuscriptenverzamelingen ter wereld.
Huwelijkscadeau
Taschens initiatief om de Hannoverrol uit te geven is
bijzonder door zijn grote oplage en de relatief lage prijs.
Maar op zich zijn facsimilé’s van oude joodse teksten niet
ongebruikelijk. „Vaak wil de bezitter van het origineel er een
aantal, om thuis veilig in te bladeren, of om ze weg te geven.
En het zijn populaire huwelijkscadeaus in welgestelde joodse
kringen.”
Schrijver werkte recentelijk nog mee aan een facsimilé door
het Londense Facsimile Editions van een achttiende-eeuwse
Hebreeuwse Esther-rol uit de Israëlische Gross-collectie —
oplage 295 stuks à 3.995 dollar, inclusief zilveren houder. Voor
60.000 dollar kun je zelfs drie nagemaakte Dode Zee-rollen
kopen (oplage 49 stuks, in een mooie rode archiefdoos). De
druktechnieken om oude manuscripten na te maken, zijn
ongelofelijk verbeterd in de laatste 25 jaar, vertelt Schrijver.
„Die zijn vaak nauwelijks meer van echt te onderscheiden. Er
wordt gedrukt op perkament, in vijftien of meer drukgangen.”
In de Hannoverse rol worden de 26 Duitse tekstkolommen
met het volledige bijbelboek Esther omzoomd door in totaal
28 grote zwart-witportretten van hovelingen in Habsburgse
hofkledij. De koninginnen uit het verhaal (Wasti en Esther)
lijken in kleding en houding op portretten van de Habsburgse
keizerin Maria Theresia. En koning Ahasveros is afgebeeld
als de Oostenrijkse regent Franz-Stephane van Lotharingen.
Onder ieder portret staat een zwart-wit tafereeltje (zoals van
een man die een ruiter de weg wijst, een jager die met een
haas terugkeert). In de banden boven en onder de tekst zijn
vele tientallen zwart-wit dieren en in totaal 54 gekleurde
illustraties met verbeeldingen van het verhaal te zien.
Er was kunsthistorisch detectivewerk nodig om te
achterhalen wie de ware maker van deze prachtige rol was.
Drie aanwijzingen waren cruciaal. Aan het eind van de
rol stond geschreven ‘W. C. J. a Hildesheim 1746’. Altijd
Met kunsthistorisch detectivewerk is de
maker van de Estherrol gevonden
werd gedacht dat dit de aankoopdatum en de initialen
van de koopman waren. Maar een briefje in een oud
restauratierapport van de rol zette de onderzoekers op een
ander spoor. De getypte tekst van het briefje luidde: „Wolf
Cohn in Hildesheim was een kalligraaf en een Torah-schrijver.
Hij kwam uit Teplice. Zou hij deze Estherrol niet hebben
geschreven?” Was getekend: „Dr. Lewinsky, regionale rabbijn
van Hildesheim.”
Lewinsky was rabbijn van 1892 tot 1935 en een expert van
de joodse geschiedenis van het gebied. Hij had kennelijk ooit
een idee gehad over de Estherrol, dat nooit serieus verder was
onderzocht.
Maar wie is dan Wolf Cohn? In 1994 was een geïllustreerd
Mohel-boekje opgedoken in een joodse bibliotheek in
Cincinnati, een boekje met gebeden en zegeningen voor
het besnijdenisritueel. En op het titelblad staat onder het
jaartal 1746 dat dit boek geschreven is door ‘Wolf Leib Katz
Poppers, schrijver uit de heilige gemeente Hildesheim’. Katz
is een afkorting van kohen zedek, oftewel: Cohen, Cohn. En
de Poppers vormden weer een bekende rabbijnenfamilie uit
Teplice. Dus Lewinsky had echt een goed punt gemaakt. Emile
Schrijver kon vervolgens op grond van stijlkenmerken ook
weer een achttal andere handschriften en rollen aan Poppers
toewijzen. Ze hadden een van de beste joodse illustratoren
uit de achttiende eeuw een naam gegeven. „Dit is echt
krankzinnig goede kwaliteit, een hoogtepunt. Een heel
herkenbare stijl”, aldus Schrijver. „Ik zag het eigenlijk meteen,
maar dan moet je de bewijzen gaan zoeken om anderen – en
jezelf – te overtuigen.”
Heidelberg
Vooral het zwart-wit werk is kenmerkend voor Poppers.
„Sinds 1898 was zijn werk bekend, maar niemand kende zijn
naam. Die is dus pas in 1994 voor het eerst ontdekt. En nu
pas, in 2012 zijn we er in geslaagd al zijn werk op zijn naam te
krijgen. En van zijn persoonlijk leven weten we niks. Behalve
dat hij uit Hildesheim komt.”
De Hannoverse Estherrol ligt al sinds minstens 1752 in
de bibliotheek van de koningen van Hannover – die begin
achttiende eeuw ook koning van Engeland werden. In dat jaar
beschreef een Hongaarse dagboekschrijver onmiskenbaar deze
Estherrol in de Hannoverse bibliotheek: ongeveer ‘drie vadem’
lang (circa 6 meter) en vol illustraties. „De koning had hem voor
honderd thalers gekocht van een jood”, had de Hongaar gehoord.
Maar goed, als deze rol zo joods van stijl is, waarom is de
tekst dan in het Duits? Wie wil zoiets?
Het jaartal 1746 aan het eind van de rol is vrijwel zeker
de productiedatum, zegt Schrijver. Hij vermoedt dat Poppers
het werk in dat jaar maakte in Wenen, als geschenk aan de
Habsburgse keizerin Maria Theresia, in opdracht van of in
samenspraak met Joden die als financiers een belangrijk rol aan
het hof speelden. Schrijver: „In 1744 en 1745 had Maria Theresia
de Joden verbannen uit de Boheemse hoofdstad Praag en ook
uit Silezië. De positie van de kleine joodse gemeenschap in
Wenen, die nauw verbonden was aan het Habsburgse hof, stond
misschien ook wel op het spel. En is het dan niet logisch om de
Habsburgse keizerin een geschenk te geven dat tot het mooiste
behoorde dat de joodse gemeenschap op dat moment kon
produceren en dat een mooie mix was van joodse en christelijke
thema’s? Voor de Joden was het boek Esther belangrijk, maar
voor de christenen ook. Christenen zagen in een van de andere
hoofdrolspelers uit het bijbelboek (Esthers oom Mordechai)
een voorafspiegeling van Christus, en in Esther zelf een portret
van de maagd Maria. En in de illustraties zijn opvallend veel
Habsburgse elementen gebruikt.”
Maar, zo benadrukt Schrijver onmiddellijk: „Dit is de
meest waarschijnlijke verklaring, maar hij is verre van zeker.”
Want hoe de rol vervolgens zo snel in Hannover terecht kon
komen? „Geen idee.”
Landjoden
Oude joodse illustraties zijn vrij zeldzaam, legt Schrijver uit.
Sowieso wáren er niet zo veel Joden en de meesten waren erg
arm: de zogenoemde landjoden, die meestal veehandelaar
waren. Slechts enkele tientallen families functioneerden
aan de vele hoven in Duitsland als ‘hofjoden’. Deze bankiers
waren de financiers van de vorsten en ook de leiders van de
joodse gemeenschap. Alleen zij hadden het geld om dit soort
manuscripten te laten maken. En buiten Duitsland was de
verdeling tussen arm en rijk niet veel anders. Geïllustreerde
manuscripten waren niet vanzelfsprekend in die kleine
joodse gemeenschap. Weliswaar kent het jodendom geen
religieus taboe op afbeeldingen zoals wel bestaat in de Islam.
Maar Mozes’ Tweede Gebod (van de Tien) gaat wel ver: ‘Maak
geen godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets dat in
de hemel hier boven is of van iets beneden op de aarde of
in het water onder de aarde’ (Exodus 20:4). De invloedrijke
Talmoed (religieuze commentaren en discussies uit de vierde
en vijfde eeuw) zwakt dat gebod af. Een religieuze tekst mag
wel met schoonheid worden omringd, en ook het gebed mag

46 DeLuxe bijbelboek
mooi gemaakt worden. Er bestonden ook grote regionale
verschillen. Schrijver: „Joden in islamitische landen waren veel
voorzichtiger dan elders. In Italië in de Renaissance gingen ze
juist helemaal los.”
Al met al waren er in de joodse cultuur maar een paar
mogelijkheden voor illustraties. De teksten die in de synagogen
worden gebruikt (bijbelrollen en gebeden) zijn bijvoorbeeld nooit
geïllustreerd, om de voorzangers niet af te leiden van de tekst. In
de praktijk werden drie soorten teksten uitgebreid geïllustreerd:
gebedenboeken voor thuis (vooral die voor Pasen: de Hagadah),
huwelijkscontracten (die vaak thuis aan de muur werden
gehangen) én het bijbelboek Esther. Want in Esther, het verhaal
over de koningin van Perzië die samen met haar oom Mordechai
de uitroeiing van de Joden verhindert, komt het woord God niet
voor. Illustratie van dat boek is veilig ver weg van het Tweede
Gebod. Schrijver: „Er is nóg een bijbelboek waarin de vierletterige
Godsnaam niet voorkomt: het Hooglied. Maar vanwege de
erotische inhoud werd dat nu weer net niet graag geïllustreerd.”
Geen christelijk vroom werk dus, deze rol. Maar een
joods erfstuk dat getuigt van de overlevingskracht en het
aanpassingsvermogen van het joodse volk uit de achttiende
eeuw. Denk aan de geesteskracht waarmee dit vrijwel rechteloze
volk zonder kunstopleiding toch in staat was zo’n kunstwerk
te produceren, de nederigheid waarmee met dit kunstwerk de
keizerin om goedgunstigheid wordt gevraagd, en het vrome
vertrouwen in de goede afloop dat de kern vormt van het boek
Esther.
De achttiende eeuw vormde een soort tussentijd te midden
van veel veranderingen in de joodse geschiedenis. Want de
emancipatie en assimilatie na de Franse Revolutie (waarbij Joden
volledige burgerrechten kregen) waren nog ver. En de grote chaos
van de zeventiende eeuw was al weer voorbij. Rond 1665 geloofde
meer dan de helft van de Europese Joden dat in de persoon van
de Sabbatai Tsevi eindelijk de messias was gekomen. Maar deze
kabbalistische geleerde bekeerde zich onder druk van de sultan
tot de islam, zijn volgelingen in geestelijke chaos achterlatend.
Het is de historische context die de Hannoverse Estherrol
echt de moeite waard maakt, benadrukt ook Schrijver. „Grote
kunst is het niet. Dat kan ook niet, want Joden mochten geen
lid zijn van het schildersgilde. Voor hen geen schilder- of
tekenopleidingen. De nadruk lag op kalligrafie. Daarom zijn
de tekeningen soms wat naïef of gekunsteld. Maar als geheel,
als cultuurproduct is het prachtig. Dit is joodse barok, wat een
uitbundigheid!”‹
Falk Wiesemann: The Esther scroll. Taschen, rol in houten kist, oplage
1.746 exemplaren, 500 euro
Joodse troost
Het Oude Testament staat vol strenge wetten,
agressieve profetieën, wanhopige gedichten en
dramatische geschiedverhalen. Maar er staan ook
verhalen in waarbij je je in een wereld waant van
Duizend-en-een-nacht, vol sprookjesachtige thema’s en
onverwachte wendingen. En geen verhaal uit de Bijbel
is sprookjesachtiger – en misschien ook gruwelijker –
dan het verhaal van Esther.
Het verhaal vormt de grondslag voor het joodse
Poerimfeest (dat volgend jaar op 24 en 25 februari valt).
Poerim is een soort joods carnaval, met verkleedpartijen
en veel drankmisbruik. De joodse Talmoed schrijft zelfs
voor dat je tijdens Poerim zo dronken moet worden
dat je het verschil niet meer hoort tussen ‘Vervloekt
zij Haman’ en ‘Gezegend zij Mordechai’, de gezworen
vijanden uit het verhaal van Esther. En altijd wordt op
Poerim thuis het verhaal van Esther voorgelezen, liefst
uit een mooi versierde rol.
Het Estherverhaal is bijna 170 verzen lang, verdeeld
over tien hoofdstukken. De Perzische koning neemt
Esther als nieuwe vrouw, maar haar joodse identiteit
blijft geheim. Haar oom, de joodse poortwachter
Mordechai, wil niet buigen voor de kwaadaardige
grootvizier Haman en Haman zweert wraak op
Mordechai en zijn hele volk. Alle gouverneurs van
de provincies krijgen bevel om op een aangewezen
dag alle Joden in hun gebied te doden. Na veel
verwikkelingen krijgt Esther de kans om de koning
om een gunst te vragen. Die krijgt ze: op de dag van
de aanval mogen de Joden zich verdedigen en wreken
op hun vijanden. Die dag wordt het rijk daarom
geteisterd door een heel andere slachtpartij dan
Haman zich had voorgesteld: „De Joden sloegen met
het zwaard op al hun vijanden in en zaaiden dood en
verderf, ze deden met hun belagers wat ze wilden.”
De oorsprong van het boek en het bijbehorende feest
is in duisternis gehuld. Veel geleerden denken dat
het Estherverhaal bedacht is om het waarschijnlijk
van oorsprong Babylonische Poerimfeest van joodse
wortels te voorzien. Waarschijnlijk is het verhaal
opgeschreven in de vierde eeuw voor Christus,
misschien in de derde. Een historische kern bevat het
verhaal niet. Er wordt wel eens moeite gedaan om de
Perzische koning Ahasveros te identificeren met de
Perzische koning Xerxes (485-465 v Chr), maar het is
een echte novelle, een fantasieverhaal.
Opmerkelijk is dat in Esther voor het eerst het woord
‘Jood’ in moderne zin wordt gebruikt: geen inwoner
van Juda, maar een lid van het joodse volk, waar dat
ook verder moge wonen. Verder valt op dat God in het
hele verhaal niet wordt genoemd, al is wel duidelijk
dat de Voorzienigheid een grote rol speelt.
Literair vallen de vele omkeringen op: de ene koningin
verliest haar positie, de ander wordt oppermachtig.
Mordechai en Haman verwisselen van plaats. Ook
de vele diners en banketten in het verhaal vallen op.
En alles draait om de macht van de koning, die zelf
verrassend passief is.
Het boek is niet vanzelfsprekend onderdeel van de
Bijbel geworden. Het is het enige bijbelboek dat niet
voorkomt in de Dode Zee-rollen, de oudst bekende
manuscripten van de Bijbel. En dat het goddelijk
geïnspireerd zou zijn, werd ook lang door sommige
rabbijnen bestreden. Bij Luther kreeg Esther geen
plaats in zijn bijbel. Maar volgens andere rabbijnen
zou het boek Esther al samen met de Tien Geboden op
de berg Sinaï aan Mozes zijn openbaard. En aan het
einde der tijden zouden van alle bijbelboeken alleen
de vijf boeken van Mozes én het boek Esther geldig
blijven, zo meende de grote middeleeuwse joodse
geleerde Maimonides (ca. 1200).
Volgens de moderne bijbelkenner Isaac Kalimi is
de grote populariteit van Esther en van Poerim te
verklaren uit de altijd grote joodse angst voor totale
uitroeiing. Die angst is ouder dan de Hitlertijd.
Kalimi ziet die angst al in het ontstaansverhaal van
het joodse volk in het bijbelboek Genesis. Daarin
krijgt de aartsvader Abraham ondanks alle beloften
lange tijd geen zoon en daarna krijgt Abraham nog
eens de opdracht zijn zoon te moeten offeren. Ook
in Esther is het een dubbeltje op zijn kant, maar het
boek maakt duidelijk dat er altijd redding is. Dat is de
diepe troost van dit wonderlijke boek, aldus Kalimi.

DeLuxe salontafelboeken
Stoeptegelzware bladerboeken
voor op de salontafel –
Benedikt Taschen is er groot mee
geworden. Bestsellers uit het
najaarsaanbod.
productie Arjen Ribbens
NRC Weekend december 2012
Heston Blumenthal thuis.
Karakter Uitgevers, 408 blz, 2,24 kilo, 39,95 euro
Om thuis de sterren van de hemel te koken.
49
The Fat Duck
Vogue
Vogue, The editor’s eye
Abrams, 416 blz, 2,9 kilo, 58,95 euro
De mooiste mode uit 120 jaar Vogue.
Erwin Olaf
Erwin Olaf: Own
Lido, 348 blz, 3,26 kilo, 59,90 euro
Overzicht van Nederlands bekendste fotograaf.
Jonnie Boer
Jonnie Boer & Therese Boer: Puurst
Uitgeverij Komma, 432 blz, 3,15 kilo, 75 euro
De receptuur van alle gerechten van De Librije.
Tobias G. Natter: Gustav Klimt: The Complete Paintings
Taschen, 676 blz, 6,8 kilo, 150 euro
Monografie ter gelegenheid van
Klimts 150ste geboortejaar.
Gustav Klimt
Philip Jodidio: 100 contemporary houses
Taschen, 688 blz, 5,24 kilo, 39,99 euro
Hedendaagse interieurs van
over de hele wereld, van Chili tot China.
100 huizen
Behrang Mousavi: Nederlandse architectuur in 250 topstukken
NAi/010 Uitgevers, 320 blz, 49,95 euro
Twee eeuwen architectuurgeschiedenis
fraai geïllustreerd.
Architectuur
Lonely Planet
The travel book. A journey through every country in the world
Lonely Planet, 448 blz, 2,43 kilo, 26,95 euro
229 landen en bestemmingen in kort bestek.
David Hockney
Tom Barringer: David Hockney, A bigger picture
Thames & Hudson, 304 blz, 2,63 kilo, 98 euro
De pop-artkunstenaar manifesteert zich
als landschapschilder.
Alexander McQueen
Anne Deniau: De liefde kijkt niet met ogen.
Dertien jaar met Lee Alexander McQueen
Ludion, 400 blz, 3,13 kilo, 59,90 euro
Bijzonder fotoboek over een radicale modeontwerper.
‘Berlin, Freimaurer Loge
Dahlem’
Alison Castle: Marc Newson, Works
Taschen, 610 blz, 9,9 kilo, 750 euro
Hét salontafel-statement van dit najaar:
alle ontwerpen van een sterdesigner.
Marc Newson
Stedelijk Collectie Reflecties
NAi/010 Uitgevers, 644 blz, 1,65 kilo, 49,50 euro
43 essays over de collectie van
het Stedelijk Museum Amsterdam.
Stedelijk Museum
Ursus Wehrli
Karl Eirik Haug, hoofdredacteur
van Carl’s Cars: „Carl’s Cars
verbleef drie maanden in
Japan voor een artikel over
autogebruik. Sommige Japanse
auto’s zijn als bonzaiboompjes ,
andere zijn opgetuigd met giga
spoilers. Meer dan in Europa
Ursus Wehrli: gebruiken Opruimen Japanners dat is de kunst! hun auto’s
De Harmonie, voor 46 blz, zelfexpressie.”
0,45 kilo,14,90 euro
Zwitserse Foto kunstenaar Marius Ektvedt laat ons zien
hoe de chaos te bestrijden.

50 DeLuxe geuren
Zwart inspireert parfumeurs.
Van ‘Het Kleine Zwarte Jurkje’
(dat naar kersen ruikt) tot de
hasjlucht van zwarte Afghaan.
productie Monique Snoeijen
Dahlia Noir, perzikgeur (zwarte dahlia’s bestaan niet), 50 ml, 84 eurogivenchy
Guerlain
La Petite Robe Noire, rode kersensnoepjes, 50 ml, 80 euro
tom ford
Noir, rozen in leer verpakt, 100 ml, 113 euro
chanel
Coco Noir, oriëntaals en zepig, 100 ml, 132 euro
Eau Noire, bijzonder: lavendel en anijs, 125 ml, 155 eurodior
Back to Black, zelfverklaard ‘aphrodisiac’, 50 ml, 178 euroby kilian
nasomatto
Armani
‘Berlin Porträt 05’,
gefotografeerd in de
Freimaurer Black Afgano, Logemystieke (hasj)geur, zware kost, 30 ml, 108 euro
Cuir Noir, warme leergeur, tikje zoet, 100 ml, 148 euro
Frederic
malle
Noir Epices, sinaasappel en specerijen, 100 ml, 178 euro
versace
Crystal Noir, oriëntaals, vleugje kokos, 50 ml, 77 euro
Bulgari
Jasmin Noir, snoeperig oriëntaals, 50 ml, 90 euro
‘Berlin Porträt 07’,
gefotografeerd in de
Freimaurer Loge

54
DeLuxe blootboeken NRC Weekend december 2012 55
Boeken
van
plezier
Dian Hanson maakt seksboeken voor
uitgeverij Taschen. Vrolijke blootboeken
die herinneren aan een tijd waarin
modellen lachend in de camera keken.
‘De droomvrouw van de voyeur
is exhibitionist.’ door Raymond van den Boogaard
Candy Palms, circa 1962.
Foto uit The Big Book of Legs (Taschen, 2009) Courtesy of A.R.S. Big

56 DeLuxe blootboeken
NRC Weekend december 2012
57
Camping voor ‘swingers’ in Duxbury, Minnesota.
Uit Naomi Harris America swings (Taschen, 2010) Foto Naomi Harris
Lynda Kuisel.
Uit The Big Butt Book (Taschen, 2010). Courtesy of A.R.S., Inc
Teyai Marie.
Uit The Big Butt Book (Taschen, 2010). Foto Charles E. Black Jr.
Gayle Glenn in circa 1964.
Uit The Big Book of Legs (Taschen, 2009) Foto Elmer Batters, courtesy of A.R.S. archive

DeLuxe blootboeken
NRC Weekend december 2012
59
Dian Hanson gaat er niet zonder meer
van uit dat wat zij in haar boeken schrijft, ook gelezen wordt.
„Mijn kopers kijken nu eenmaal vooral naar de foto’s”, zegt ze
lachend. „Zelfs mijn echtgenoot, een Engelse schrijver, leest mij
niet. Thuis is híj de schrijver.” Toch was het juist het vooruitzicht
boeken te moeten schrijven, waarover ze het meest zenuwachtig
was toen Benedikt Taschen haar in 2001 naar zijn uitgeverij
haalde als fondsredacteur van seksboeken. In de veertien jaar
daarvoor had ze leiding gegeven aan twee toonaangevende
sekstijdschriften: Leg Show, voor voet- en nylonfetisjisten, en
Juggs, voor liefhebbers van grote borsten. „Zo’n tijdschrift, daar
ben je vanaf als het eenmaal is verschenen. Een boek is voor de
eeuwigheid. Dat leek me heel eng.”
Het hoofdkwartier van Taschen in Los Angeles is gevestigd in
Crossroads of the world, een creatie van architect Robert Derrah uit
1936, gelegen aan Sunset Boulevard. Dian Hanson houdt kantoor
in een gebouw dat de vorm heeft van een kleine oceaanstomer.
Ze is een rijzige, 60-jarige blondine. In eenvoudig wit T-shirt en
jeans zit ze voor de kast met de tientallen kloeke seksboeken die
ze sinds 2001 voor Taschen heeft gemaakt. Bij elkaar vormen ze
een reusachtig compendium van wat er sinds meer dan een eeuw
aan fotografische pornografie is uitgegeven.
Wie de teksten in die boeken overslaat heeft ongelijk: ze
schrijft geestig en enthousiast over seksfoto’s, sekstijdschriften,
de mensen die ze maakten, uitgaven en er model voor stonden.
Zonder academische pretentie: ,,Ik ben geen academica, maar
opiniemaker.” De officiële geschiedwetenschap laat het op dit
onderwerp afweten: ,,Bij elk nieuw boek begin ik qua research
helemaal bij nul.” Gelukkig stelt ze graag vragen, zowel in het
kader van onderzoek als daarbuiten. ,,Mijn echtgenoot is soms
geschokt: ‘Dat kun je mensen niet vragen’, zegt hij dan. Maar ik
vind dat je alles mag vragen, als je het maar aardig doet.”
Praten over haar boeken doet ze met dezelfde natuurlijkheid
en graagte. Tenslotte heeft ze haar hele leven gewerkt in de sector
waarvan ze nu de geschiedenis schrijft. Dan ben je gewend de
dingen bij de naam te noemen. Ze spreekt ook graag over seks
in het algemeen, want daar draait het toch om bij seksfoto’s
en tijdschriften: ,,Het is allemaal ooit gemaakt om bij te
masturberen.”
Taschen is dan misschien een uitgeverij van kunstboeken,
maar kunst is niet de hoek waaronder Hanson haar materiaal
ordent. „Ik kies wel foto’s uit die goed gemaakt zijn, goed belicht
en goed geposeerd, met een aantrekkelijk, zo niet mooi model”,
zegt ze. „Maar ik zorg er ook voor, dat er altijd op z’n minst een
kleine seksuele vonk overschiet.”
Dat spreekt niet vanzelf: pornografische foto’s hebben –
als gebruiksobject – de neiging snel te verouderen. Wat onze
grootvaders en vaders slapeloze nachten bezorgde, kan nu vaak
hoogstens nog vertederen. Ook materiaal uit de jaren zeventig of
tachtig maakt al een hopeloos ouderwetse indruk.
„De context is altijd belangrijk”, meent Hanson. „Daarom is
materiaal dat in de jaren vijftig of zestig illegaal werd verkocht,
Dian Hanson Foto Ed Fox Courtesy Taschen
Leeuw in het Serengeti
Park, 2008.
Benedikt
Taschen over
Dian Hanson:
„Niemand kan over seks
praten zoals Dian Hanson. Ze
spreekt beschaafd en eloquent
over onderwerpen waar de
meeste mensen paars van
aanlopen.”
De vijf favoriete boeken
van Dian Hanson
1. Dian Hanson’s History of Men’s
magazines, in zes delen (2004)
„Het is mijn opus magnum. Een
geschiedenis van mannenbladen, die reikt
tot aan de bladen die in de jaren zeventig
nog onder de toonbank werden verkocht.
De serie is nu out of print, maar nog wel in
antiquarische boekhandels te vinden. In de
lente van 2013 komt er een soort compacte
versie van uit: Dian Hanson’s History of Pin Up
Magazine’s.”
en schokkend was, met de ogen van vandaag tam geworden. Ik
maak me ook wel zorgen, als ik jonge mannen van vandaag hoor
zeggen dat al die oude foto’s hen vervelen. Is het wel een goede
ontwikkeling dat mannen ongevoelig zijn geworden voor meer
subtiele seksuele beelden? Wie een hardcore beeld nodig heeft om
opgewonden te raken, heeft een moeilijk leven, lijkt me.”
Idealisten
Waarmee overigens niet gezegd is dat de boeken van Hanson
softcore zijn. Neem haar The Big Book of Pussy, een aanschouwelijke
geschiedenis van het in beeld brengen van het vrouwelijk
geslachtsdeel van 1900 tot nu. Of The Big Penis Book, idem over
het mannelijk deel, met de nadruk op groot. In beide gevallen
heeft Hanson vaak spectaculair fotomateriaal opgespoord en
rijkelijk van toelichting voorzien. Soms is die anekdotisch: niet
zelden zijn pornofoto’s en blaadjes gemaakt door gedreven
geesten en idealisten die daarvoor ook menigmaal de bak zijn
ingedraaid, voordat porno vanaf de jaren zeventig in de VS vrij in
elke straatkiosk verkocht kon worden.
En soms inspireert het beeld haar tot een persoonlijke
beschouwing over seks. In The Big Book of Legs maakt ze er
geen geheim van een beetje te betreuren dat in de loop van de
geschiedenis de mannelijke fascinatie steeds verder omhoog is
gekropen: van de opwinding over het zien van een voet of kuit
naar het vorstelijk uitzicht op de, liefst geopende, schaamlippen.
Om nog maar te zwijgen over de haarloze vulva, die heden ten
dage de norm is geworden. „Als ik vrouwen vraag, waarom ze dat
doen, dan blijkt dat mannen daar niet om vragen, maar dat ze
haar vies vinden. Schaamhaar is vochtig en houdt geurtjes vast,
en dat vinden ze niet hygiënisch. Maar volgens mij is échte seks
juist altijd een beetje smoezelig.”
Opvallend in de meeste boeken is dat de modellen lachend
de camera in kijken, en plezier lijken te hebben. Beelden uit de
talrijke illegale tijdschriftjes uit bijvoorbeeld de jaren vijftig,
waarin afgeleefde prostituées vreugdeloos obsceen zaten te
wezen, zoek je in haar boeken vergeefs. Zulke bladen waren vaak
in handen van de maffia, legt ze uit. „Ze zijn daarom doortrokken
van een Italiaans-katholieke mentaliteit: de vrouwen zien eruit
alsof ze op weg zijn naar de hel.”
Hanson is een kind van de seksuele revolutie, eind jaren zestig en
jaren zeventig. „Ik heb openheid over seks altijd een goeie zaak
gevonden. Mijn generatie vrouwen had meer dan enige daarvoor
de kans voor haar seksualiteit uit te komen en daarvan openlijk te
genieten. Misschien ook wel meer dan de generaties daarna.” Dit
plezierprincipe bepaalt mede de inhoud van haar boeken.
Dat mannen het liefst zien dat vrouwen op foto’s hen
toelachen, weet ze van haar tijd als redacteur van Leg Show.
„Over de vraag hoe vrouwen in beeld moesten worden
gebracht, bestond in de jaren zeventig een richtingstrijd in de
tijdschriftenindustrie”, herinnert Hanson zich. Bob Guccioni,
de uitgever van Penthouse die in 1970 als eerste schaamhaar liet
2. Vanessa del Rio. Fifty Years of Slightly
Slutty Behaviour (2010)
„Het unieke aan pornoster Vanessa del Rio
is, dat zij als vrouw seks ervaart op de manier
waarop mannen dat doen, als one of the guys.
Dat komt door haar karakter, en door haar
experimenten met steroïden. Vanessa is mij
erg dierbaar.”
‘Wie alleen opgewonden
raakt van hardcore beelden
heeft een moeilijk leven’

60 DeLuxe blootboeken
3. The big penis book (2008)
„Het kostte moeite om voor interviews
de modellen van vroeger te vinden – de
meesten van hen zijn in de jaren tachtig aan
aids gestorven. Maar omdat het blad Leg
Show, waarvan ik lang redacteur was, werd
uitgegeven door een onderneming die vooral
in homo-pornotijdschriften deed, heb ik —
deels uit mijn eigen herinnering — toch veel
verhalen kunnen reconstrueren.”
4. Bob’s World: The Life and Boys of
A.M.G.’s Bob Mizer (2009)
„Gaat over de fotograaf en uitgever Bob
Mizer, die in de jaren zeventig en tachtig
rondom het huis van zijn moeder in Los
Angeles een soort kolonie van homojongens
en dieren stichtte en die gebruikte voor
foto’s in zijn legendarische blad Physique
pictorial.”
5. Naomi Harris: America Swings (2010)
„Benedikt haat het als ik dit boek noem,
want het is het enige van mijn boeken
waarop hij geld heeft verloren. America
Swings bevat de foto’s van Naomi Harris, die
het vertrouwen heeft weten te winnen van
de deelnemers aan tientallen swinger-party’s
in heel de VS. Doodgewone mensen uit de
middenklasse, met doodgewone lijven,
bezig met seks. Maar er zijn kennelijk niet
veel lezers die ze op hun salontafel willen
leggen.”
zien in een mainstream tijdschrift, huldigde het standpunt dat
mannen liefst willen gluren. „In Penthouse keken de modellen
dus meestal wég van de camera, alsof ze niet wisten dat ze
werden bespied.” Larry Flint, die met zijn Hustler vanaf 1974
nog beduidend explicieter werd in de kiosk, liet zijn modellen
steevast zien alsof ze een orgasme beleefden, ook al zaten ze
gewoon op een stoel.
Hanson wist wel beter. „Als ik een peiling hield onder lezers
van Leg Show – en op elke vraag van mij kwamen honderden
reacties – bleek steeds dat mannen het liefst willen dat de
modellen hen glimlachend in de ogen kijken. Ze zien graag een
vrouw die wil dat ze bekeken wordt. De droomvrouw van de
voyeur is exhibitionist.” En bovendien, zegt Hanson, ziet Benedikt
Taschen vrouwen zo het liefst. En er gaat bij Taschen geen boek
de deur uit waar de eigenaar van de uitgeverij zich niet mee kan
verenigen.
Ademhalingstherapeut
Dian Hanson woonde in Allentown (Pennsylvania) en werkte als
ademhalingstherapeut in een ziekenhuis, toen ze medio jaren
zeventig in aanraking kwam met sekstijdschriften. „Ik had een
vriendje die de reclame verzorgde voor een keten van seksshops,
toen een nieuw verschijnsel, waarvan de eigenaar een eigen
seksblad wilde beginnen. We namen samen die opdracht aan en
we verhuisden ervoor naar New York. Het moest een hardcore blad
worden, naar het voorbeeld van Europese bladen als Private of
Color Climax. Mijn vriendje bleek op den duur een afschuwelijke
jongen en ik verliet hem. Omdat ik inmiddels al ervaring had
opgedaan, kreeg ik makkelijk werk bij andere bladen.”
Redacteur van Leg Show en Juggs werd ze in 1987. „Die bladen
werden uitgegeven door George Mavety, die destijds tachtig
procent van de Amerikaanse sekstijdschriften voor homo’s uitgaf.
De homo’s die op de uitgeverij werkten, deden die twee bladen
voor fetisjisten er zo’n beetje bij, terloops en lacherig. Ik heb er
een succes van gemaakt: Leg Show was het grootste sekstijdschrift
voor fetisjisten ter wereld, en had zelfs nog een Duitse, een
Franse en een Spaanse editie.” Een van de geheimen van het
succes was de voortdurende dialoog met de lezers, die Hanson in
elke aflevering in een persoonlijke column met fotootje toesprak.
De reacties stroomden met duizenden binnen.
„Ik heb in al die jaren hoogstzelden een beledigende brief
gehad”, vertelt ze. „Ik weet ook wel hoe dat komt: ik heb een
warme, sympathiserende houding tegenover mannelijke
seksualiteit en dat zijn mannen van vrouwen niet gewend. De
meeste mannen gaan er van uit dat hun seksualiteit voor een
vrouw niet begeerlijk is, en dat ze die daarom in het contact met
vrouwen moeten onderdrukken. In heel veel brieven wilden
mannen vertellen over hun seksualiteit – soms heel gewone
dingen waarvan ze toch het gevoel hadden dat ze die tegen geen
enkele andere vrouw konden vertellen. Bij Leg Show heb ik ook
geleerd hoe romantisch mannen zijn – veel romantischer en
minder pragmatisch bij seks dan vrouwen.”
Benedikt Taschen was een enthousiast lezer van de Duitse versie
van Leg Show. Vanaf 1993 bestookte hij haar met uitnodigingen
om bij zijn uitgeverij seksboeken te komen maken. Maar
Hanson had het te zeer naar haar zin bij Leg Show: „Ik hou van
tijdschriften.” Totdat Mavety in 2000 overleed en de uitgeverij
werd overgenomen door familieleden die onfrisse zakenlieden
bleken, en Hanson bedreigden als ze er niet in slaagde Leg Show
nog rendabeler te maken. Een jaar later stapte ze over. Leg Show
bestaat inmiddels niet meer, ten prooi gevallen aan wanbeleid
en de grote kaalslag onder bladen die het gevolg is van porno op
internet.
Van die hedendaagse porno is ze geen bewonderaar.
„Modellen die het tegenwoordig goed doen, zijn vrouwen die
wel houden van een beetje pijn, en van anale seks. Een vriendin
van mij werkt in die branche. Ze vertelt dat je op den duur een
leren vagina ontwikkelt, door al die mannen met grote pikken
die niets anders doen dan rammen. In de tijd dat ik bij bladen
werkte, konden modellen sommige dingen weigeren. Anale
seks en gangbang was het werk van een paar specialisten, en niet
gangbaar. Wat mensen toen deden in porno, stond veel dichterbij
wat mensen thuis doen op seksgebied.”
Hanson denkt niet dat de consument hierom heeft gevraagd.
„Ik kan me niet herinneren ooit een brief te hebben ontvangen
van een man die honderd brandende lucifers in de anus
wilde zien, of wilde dat het geslacht van een vrouw met een
vuist werd bewerkt totdat het leek of haar ingewanden naar
buiten kwamen.” De verruwing, denkt ze, is het gevolg van de
concurrentie. „Er zijn in de jaren negentig, met name hier in
Californië, heel veel bedrijven gekomen die porno maakten.
Degene die de afgelopen jaren niet failliet zijn gegaan, proberen
te overleven door steeds extremere dingen te verzinnen.”
Zo beschouwd zijn de boeken van Dian Hanson eigenlijk
de getuigenis van een goeie ouwe tijd. Enthousiast haalt ze
sommige uit de boekenkast, die tot het plafond reikt, zodat ze
voor de bovenste planken op een trap moet staan. La petite mort,
over vrouwelijke masturbatiefantasieën, waarvoor fotograaf
Santillo tientallen vrouwen voor de camera het solitaire plezier
liet zoeken. „Het is mijn enige boek dat aftrek vindt onder
lesbiennes. Benedikt houdt er niet van, omdat veel foto’s wazig
en achteraf bewerkt zijn.” Of haar speurtocht in The Big Penis Book
naar de ‘echtheid’ van de legendarische Long Dong Silver, een
zwart mannelijk model wiens penis tot zijn knieën reikte. Niet
echt dus: Long Dong Silver was weliswaar groot geschapen, maar
voor kniehoogte was toch echt een prothese nodig.
Fabriekshal
Het fotomateriaal vindt Hanson over het algemeen in
privéverzamelingen – sekstijdschriften, vooral de oudere, zijn
zelden systematisch verzameld door officiële bibliotheken. „Ik
ken een rijke popproducer in San Francisco, die een fabriekshal
met miljoenen oude sekstijdschriften bezit. Zijn bedoeling was
aanvankelijk om alles wat ooit verschenen was te verzamelen, maar
dat heeft hij al lang geleden moeten opgeven. Er is veel te veel.”
Ook veilingsite eBay is een bron voor oud materiaal, omdat
daar vaak door particulieren curiosa worden aangeboden. Soms
gebeurt dat door de oorspronkelijke fotografen, met wie Hanson
dan in contact probeert te komen. „En verder ken ik door mijn
werk van vroeger natuurlijk veel mensen in deze wereld, die dan
weer anderen kennen.”
Voordat seksbladen, zo ongeveer halverwege de jaren zestig,
volop in de openbaarheid kwamen, bevond de bedrijfstak zich
ergens in een maatschappelijke marge. Dat levert prachtige
verhalen op over vindingrijk doorzettingsvermogen van taaie
persoonlijkheden. Zoals dat van Hansons idool Elmer Batters, de
fetisjfotograaf met wie ze tien jaar bevriend is geweest en wiens
werk ze in Leg Show in retrospectieven nog heeft gepubliceerd.
Hij was in de jaren vijftig een pionier op het gebied van voeten
en tenen, liefst in nylon gestoken – een nu onschuldig ogende
perversiteit waarvoor hij niettemin regelmatig met de wet in
aanraking kwam.
Niet altijd was de werkelijkheid zo verheffend – met name
voor vrouwen in deze marge. Voor The Big Book of Breasts spoorde
ze, nog net op tijd, de in 2005 overleden Candy Barr op, een
beroemde stripper en model uit de jaren vijftig. „Het was heel
treurig. Ze woonde verarmd en doodziek zonder verzekering
ergens in een krot in de woestijn van Texas. Ze had haar hele
leven geworsteld met haar seksualiteit en was door allerlei
mannen uitgebuit.” In The Big Book of Legs vertelt ze gedetailleerd
hoe het legendarische fetisjmodel Bettie Page op een dag de Heer
zag en daarna jarenlang stapelgek was.
Bij zulke getourmenteerde verhalen realiseert Hanson zich
wat een geluk ze heeft gehad, geboren te zijn in een tijd waarin
vrouwelijke seksualiteit normaal werd gevonden, een bron
van onbekommerd plezier, voor zichzelf en anderen. In die
ontwikkeling, denkt ze, kan de invloed van Hugh Hefner, die in
de jaren zestig met zijn Playboy vrouwelijk naakt uit de sfeer van
de onder-de-toonbankverkoop haalde en op elke straathoek te
koop aanbood, moeilijk worden overschat. „Iedereen leek enorm
opgelucht. Plotseling waren modellen geen verdorven vrouwen
meer, of rare wezens. Hefner liet jonge meisjes zien, omdat hij
daar zelf van hield. En het meisje dat je zo vrolijk haar borsten
liet zien en toonde dat ze van seks hield, kon zomaar naast jou in
de straat wonen.” Seks mócht. Het zou leuk geweest zijn, als het
‘Mannen zijn veel romantischer
en minder pragmatisch
bij seks dan vrouwen’

DeLuxe smaak NRC Weekend december 2012
63
door Michel Kerres
Ze is terughoudend met juwelen (want die maken oud) en koestert haar
kroonluchter. De smaak van de Oostenrijkse stijlspecialist Margit J. Mayer.
Foto Gregor Hohenberg
Yuri Honing Michiel Borstlap
© Ruud Binnenkamp Eric Vloeimans © Peter de Jong
Nieuwe Helden
North Sea Jazz - Legendary Concerts
Een schitterende, nieuwe reeks legendarische concertregistraties is geboren!
Legendary Concerts brengt het beste van het beste van het North Sea Jazz festival
op cd en dvd. Om dit te vieren biedt NRC Handelsblad exclusief de eerste drie delen
van deze reeks aan. En omdat het beste jazzfestival ter wereld ieder jaar plaatsvindt
in Nederland, kozen wij voor drie Neder landse jazzhelden die de afgelopen jaren
Yuri Honing
met: Sarah Bettens • Misha Mengelberg • Michiel
Borstlap • Benjamin Herman • Wolfert Brederode •
Frank Moebus • Mats Eilertsen
cd + dvd: € 19,95
Bestel op nrclux.nl/muziek
Michiel Borstlap
met: Jimmy Haslip • Hans Eijkenaar • Tom Beek •
Jesse Van Ruller • Ruud Breuls • Jerôme Hol •
Leonardo Amuedo • Trijntje Oosterhuis
cd + dvd: € 19,95
3=2 voor
3 Nieuwe
39 90
Helden
hebben bewezen te behoren tot de absolute wereldtop: Michiel Borstlap,
Yuri Honing en Eric Vloeimans.
Iedere cd/dvd-combinatie bevat zorgvuldig geselecteerde hoogtepunten uit
verscheidene North Sea Jazz-optredens die deze helden door de jaren heen gaven;
solo of vergezeld door de crème de la crème van de nationale en internationale jazz.
Eric Vloeimans
met: John Taylor • Peter Erskine • Anton Goudsmit •
Jan Akkerman • Colin Benders (Kyteman)
cd + dvd: € 19,95
nrclux.nl/muziek
Benedikt
Taschen over
Margit J. Mayer:
„Onder Margits leiding
groeide de Duitse AD uit
tot een internationaal hoog
gewaardeerd tijdschrift. Ik ben
blij dat ze met haar kwaliteiten
nu bij ons werkt als mode &
lifestyle-redacteur.”
Margit J. Mayer (1960) heeft haar beroep gemaakt
van mooie dingen. Ze schreef jarenlang over
mode en lifestyle. Als hoofdredacteur van het
Duitse AD (Architectural Digest) volgde ze hoe
de Duitse nouveaux riches moderne kunst van
enorme afmetingen kochten en vervolgens
huizen lieten bouwen waarin die kunst tot
haar recht kon komen. Mayer werd wel de
Anna Wintour onder de Duitse bladenmakers
genoemd. De vergelijking met de legendarische
Vogue-hoofdredacteur vindt ze niet onprettig.
Wintours liefde voor details en haar noeste werk
achter de schermen noemt ze voorbeeldig. Zelf
is Mayer ook niet snel tevreden. Na het interview
bestookt ze de redactie nog dagenlang met foto’s,
tekstsuggesties, aanpassingen, verbeteringen en
nog meer foto’s van designobjecten.
Stijl is voor Mayer een bloedserieuze zaak. De
inrichting van een nieuwe privéwoning wordt
een complete historische studie die uitmondt in
een heus concept. Elk cadeau dat ze geeft, gaat
gepaard met een kleine filosofie. Met een warme
en uitzonderlijk diepe stem ventileert ze de
ene opvatting na de andere. Dogmatisch wordt
ze niet. Daarvoor heeft ze net te veel humor.
„Niets heeft meer betekend voor de emancipatie
dan de damesbladen en Coco Chanel. Afgezien
van de tampon natuurlijk.” Bovendien is ze
Oostenrijkse. „Waar Duitsers van tijd tot tijd
radicaal opruimen en een nieuwe stijl zonder
concessies doorvoeren, denken wij Oostenrijkers:
ho, ho, we willen ook nog leven.”
Na twaalf jaar AD, maakte Mayer eind vorig
jaar de overstap naar Taschen. Aan de
Kurfürstendamm in Berlijn leidt ze het
plaatselijke kantoor van de uitgeverij. Eerder
woonde ze in Wenen, München, Hamburg,
New York en Parijs.
Hoe heeft u uw huis ingericht?
„Ik heb geen favoriete stijl. Ik probeer me altijd
aan te passen aan de omgeving of een verhaal
in scène te zetten dat bij die omgeving past.
In München woonde ik in een jarenzeventigappartement
met een open trap die erg deed
denken aan de huizen van de Deense architect
Arne Jacobsen. Dus nam ik gordijnen van Josef
Frank-stof van interieurwinkel Svenkst Tenn in
Stockholm en moderne Scandinavische meubels.
„In New York had ik een loft aan Mercer Street,
dus werden het ontwerpen in de mid-century
American-stijl: papierlampen van Noguchi,
gedekte tinten en kastjes van George Nelson.
Nu woon ik in een huis uit 1911, dus heb ik
een concept ‘1911’ verzonnen. De kleuren zijn
afgeleid van porseleinen figuurtjes uit die tijd.
Het lichtbruin van een muis voor de muren in de
woonkamer, het lichtblauw van een vogel voor
de slaapkamer. De kleuren voor de gordijnen en
de sofa vond ik in een schilderij van Ernst Ludwig
Kirchner. Het bed moest natuurlijk van een
Britse firma zijn, die ook de bedden leverde voor
de eerste klas van de in 1911 ingerichte Titanic:
de firma Vi-Spring uit Plymouth.”
Wat is het mooiste design in uw bezit?
„Een kroonluchter van messing met vijf armen
in de vorm van slangen van de Duitse architect
en ontwerper Bruno Paul. De armen monden uit
in een slangenkop met daarop een lotusbloem
vervaardigd uit bakeliet waarin de gloeilamp zit.
Hij stamt uit de vroege jaren twintig. Paul zelf had
zo’n lamp in de directiekamer van de Academie
voor Schone Kunsten in Berlijn. Ik heb er bij
gefantaseerd dat de ontdekking van de buste van
Nefertiti hem tot dit ontwerp inspireerde.”
Wat geeft u graag cadeau?
„Ik geef graag iets van KPM, de Königlichen
Porzellan-Manufaktur in Berlijn die werd
opgericht door Frederik de Grote. Steeds weer
andere voorwerpen, bij steeds een ander verhaal.
Twee Nederlandse vrienden die in de al te
hectische modebranche werken, gaf ik twee
schildpadschaaltjes voor zout of sojasaus. Om te
zeggen: het kan ook langzamer.”
Wat leest u nu?
„’s Avonds in bed, met mopshond Arthur aan
het voeteinde, lees ik Thomas Holtrop, de nieuwe
roman van Rainald Goetz. Het is het verhaal
van de opkomst en ondergang van een Duitse
topmanager in de jaren nul van deze eeuw.
In het belangrijkste personage is eenvoudig
Thomas Middelhoff te herkennen, de voormalige
bestuursvoorzitter van mediaconcern
Bertelsmann en warenhuisketen KarstadtQuelle.
Het is een sleutelroman over topmanagers
uit het Duitse bedrijfsleven. Goetz beschrijft
de agressieve houding, de leegte en de bijna
ontroerende naïviteit van dit type man. Soms
lach ik tijdens het lezen hardop. Arthur wordt
dan wakker en kijkt me boos aan.
„Op zaterdagmiddagen lees ik thuis op de
bank. Op het moment Coming into Fashion.
A century of Photography at Condé Nast, van
Nathalie Herschdorfer. Het is de catalogus
van een tentoonstelling over modefotografie
en vormgeving. Tijdschriften als Vogue, Vanity
Fair en Mademoiselle hebben niet alleen de
emancipatie ondersteund, maar ook de kunst van
het vormgeven beïnvloed.
„En op kantoor hebben we een bibliotheek
waar ik in de boeken van Taschen blader. Mijn
lievelingsboek is Taxi Driver uit 2010, een
XXL-boek van 1.000 euro met foto’s van Jody
Foster, Harvey Keitel en Robert De Niro. Keitel
is met zijn superwijde pijpen en plateauzolen
een schoolvoorbeeld van de mode van de jaren
zeventig. Foster, toen 12 jaar, heeft geweldige
benen in haar hotpants. Alleen Robert De Niro,
in legerjack, jeans en Ray-Bans, zou vandaag nog
zo over straat kunnen gaan.”
Welke juwelen draagt u graag?
„Als het om juwelen gaat, volg ik Wintour: wees
héél terughoudend want juwelen maken oud.
Maar ik hecht aan mijn stalen Tank van Cartier,
in de winter met een glanzend zwart bandje en in
de zomer met een olijfgroen of lichtbruin bandje.
Ik draag graag vintage modejuwelen van Yves
Saint Laurent en Karl Lagerfeld. Een vriend heeft
een hele collectie en stuurt me soms stukken om
‘langdurig te lenen’. Nu draag ik ook een gouden
kettinkje met een hoefijzertje vol diamanten, een
cadeau van mijn ‘Lebensmensch’, dat is de man
die mij het beste kent. Het hoefijzertje zat ooit op
een dasspeld van zijn vader.”

64 DeLuxe kunst
En Theo
zag dat het
goed was
NRC Weekend december 2012
65
Al meer dan twintig jaar bouwt
Theo Jansen aan zijn Strandbeestenfamilie.
Reusachtige bouwsels die als insecten
over het zand lopen. ‘Ik wil ze leren om
zelf te overleven.’
door Hans den Hartog Jager, fotografie Loek van der Klis
De strandbeesten van Theo Jansen worden voortbewogen door de wind.
Hier zijn Animaris Percipiere op het strand bij IJmuiden.

66
DeLuxe kunst NRC Weekend december 2012
67
Theo Jansen maakt zijn sculpturen van elektriciteitsbuizen.

DeLuxe kunst
NRC Weekend december 2012
69
Theo Jansen met zijn Animaris Rhinoseros op vliegveld Valkenburg bij Den Haag.
Benedikt
Taschen over de
Strandbeesten:
„Ik ben nog altijd zo
nieuwsgierig als ik als kind
was, en het dromerige en
bijna poëtische van Theo
Jansens Strandbeesten vind ik
betoverend.”
Dit is nu vrijheid – een man in z’n
eentje op het strand. Het is een prachtige dag, de wolken boven
de zee imiteren Ruysdael. De man maakt een huppeltje, dan
versnelt hij zijn pas en rent in de richting van twee merkwaardige
bouwsels die aan de vloedlijn staan opgesteld. De bouwsels lijken
wel wat op skeletten: transparant, kwetsbaar en opgebouwd
uit dunne, ranke buizen. Op hun bovenkant prijken lappen die
zowel gezichten kunnen zijn als vlaggen – ook de lappen zijn
wit, net als de wolken en het hemd van de man.
In het volgende shot grijpt de man een van de bouwsels
en draait het een kwartslag. Dan gebeurt er iets magisch: het
bouwsel loopt. Geen schuiven, geen kruipen, maar echt lopen,
met wel twaalf benen die zich elegant heffen en strekken als
een krekel of een sprinkhaan die de majorettepas demonstreert.
Als kijker voel je meteen ontroering: het is net alsof de man het
zielloze buizenstelsel door die kleine draai ineens de geest heeft
gegeven, een eigen wil, het bouwsel heeft losgemaakt van de
mensheid en de wereld. Dit Strandbeest loopt. En het is vrij.
Op de achtergrond van de film klinkt nu een stem, die we
herkennen als die van kunstenaar Theo Jansen. In het Engels
legt hij uit dat hij deze zomer heeft gewerkt aan de Animarae
Adulari, een kudde van vijf buisbeesten. Die zullen vanuit
Hoek van Holland met de wind mee naar de haven van Den
Haag lopen. Daar aangekomen zullen ze wachten tot de wind
draait (beeld van een gemoedelijk rondhangend groepje); dan
keren ze om en lopen terug. Op hun tocht, zo vertelt Jansen,
zullen zijn dieren problemen tegenkomen: rul zand, de zee,
onverwachte zuiderwind, zodat het maar de vraag is of ze ooit
hun bestemming zullen bereiken. Dan zegt hij, met opvallend
weinig drama in zijn stem: „De komende twintig jaar wil ik deze
beesten leren om zelf te overleven. Misschien kunnen ze het dan
uiteindelijk alleen.” Een fladderend, wapperend strandbeest rent
door het beeld. Jansen, zo weten we, is 64 jaar oud. Ineens ziet het
beest er eenzaam uit.
Theo Jansen (1948) heeft al vaak gezegd dat hij niet goed weet
of hij zichzelf moet omschrijven als een kunstenaar of een
ingenieur. Wie echter een keer met zijn Strandbeesten heeft
kennis gemaakt weet dat dit een schijnprobleem is: Jansen is
namelijk een Schepper – welbewust met een grote ‘S’ – die al
meer dan dertig jaar werkt aan objecten, bouwsels, beesten die
ooit, op een of andere manier, een eigen leven zullen gaan leiden.
Daarbij komt het Jansen, net als God trouwens, goed van pas dat
hij zowel een uitgebreid arsenaal aan technische als aan artistieke
vaardigheden bezit. Jansen studeerde ooit natuurkunde in
Delft en begon daarbij al snel te tekenen en schilderen – waarin
hij volgens de overlevering nog wel zo succesvol was dat er
in menige gemeentekelder of loods van het CBK (Centrum
Beeldende Kunst) nog ‘echte Jansens’ opgeslagen moeten staan.
In 1979 herkende hij echter zijn roeping: Jansen bouwde een ufo,
samengesteld uit dezelfde gele elektriciteitsbuizen waarvan hij
nu nog steeds zijn Strandbeesten maakt. Het ding was vier meter
lang, gevuld met helium en er schijnen voortdurend allerlei
vormen van licht en geluid aan te zijn ontsnapt. Toen Jansen
het ding uiteindelijk los liet boven Delft, veroorzaakte hij een
behoorlijke rel: een groot aantal mensen, inclusief de politie,
geloofde namelijk dat zijn ufo ‘echt’ was – een agent meldde op
tv dat hij ervan overtuigd was dat het object zeker dertig meter
groot moest zijn geweest. Zo zweefde de ufo weg, in de richting
van het Zuiden – Jansen zag z’n bouwsel nooit meer terug.
Zeespiegel
Maar hij had wel de smaak te pakken. Eerst bouwde Jansen
midden jaren tachtig een ‘schildermachine’ die reageerde op het
licht, zodat hij volautomatisch foto’s kon naschilderen. Enkele
jaren daarna vond Jansen zijn definitieve bestemming toen hij
een column in de Volkskrant schreef, waarin hij zich afvroeg hoe
de Nederlandse duinen de stijgende zeespiegel zouden kunnen
blijven keren. De oplossing daarvoor was typisch Jansen: hij
stelde voor twee diersoorten aan de kust te introduceren, de
‘Dwarse strandroller’ en de ‘Duingraver’ die het duinzand
volautomatisch zouden opstuwen, zodat het zand hoog genoeg
zou blijven liggen om het water te keren.
„Deze zomer”, schreef Jansen in de column, „neem ik de
tijd om een stel van deze dieren te maken, om ze in de herfst
uit te zetten langs de kust zodat ze nog net van de eerste
najaarsstormen kunnen profiteren. Wellicht dat de Nederlandse
kust er over een jaar al heel anders uitziet.”
Ineens had Jansen zijn roeping gevonden – en sindsdien doet
hij niets anders meer. Al meer dan twintig jaar bouwt Jansen
aan zijn Strandbeestenfamilie en nog steeds weet hij ze verder
te ontwikkelen, uit te breiden en te verfijnen. Jansen zelf,
ondertussen, heerst als een soort God of Dr. Frankenstein over
zijn creaties, in een ultieme poging het mooiste te scheppen wat
er is: vrije wil, zowel voor zijn beesten als voor hemzelf.
Want Jansen mag in zijn universum dan wel de rol van spil en
Schepper vervullen, dat wil niet zeggen dat hij alles beheerst. Je
zou kunnen zeggen dat de ontwikkeling van zijn oeuvre verdacht
veel lijkt op de theorie van het ‘Intelligent design’: Jansen heeft
eerst als een Schepper zijn Strandbeesten de wereld in geholpen,
sindsdien maken ze een opmerkelijke ontwikkeling door, zeg
maar gerust een evolutie, die uiteindelijk tot perfecte vrije
wezens moet leiden.
Zelf schetst Jansen die ontwikkeling het liefst in de vorm
van een soort geologische tabel. De eerste periode van zijn
Schepping noemt hij het ‘Pregluton’: hier waren de duinen nog
woest en ledig en fantaseerde Jansen alleen nog maar over zijn
creaties – tot hij die beruchte column schreef, die tegenwoordig
als een soort Genesis van zijn universum geldt. Daarna volgt het
tijdperk ‘Gluton’ (1990), waarin Jansen een enorme partij gele
elektriciteitsbuis aanschaft en die met stukken plakband aan

70 DeLuxe kunst
Theo Jansen: ‘Wellicht ziet onze kust er over een paar jaar heel anders uit.’
elkaar gaat lijmen. In deze periode ontstaat de Animaris Vulgaris:
een primitief Strandbeest, opgebouwd uit elektriciteitsbuis dat
bij elkaar werd gehouden door lijm en tape – de Vulgaris kon nog
niet staan, alleen maar liggen en zijn benen bewegen.
Zo gaat Jansens evolutie door. Na het Gluton volgt het Chorda
(1991-1993), waarin Jansen zijn verbindingen gaat maken
met tiewraps, dunne stukken plastic-met-sluiting waarmee
elektriciens bossen draad bij elkaar houden. Belangrijker is
echter dat Jansen in die periode, via een ingewikkeld algoritme,
waarover zijn computer dagen moet rekenen, weet vast te stellen
in welke verhouding hij verschillende stukken buis met elkaar
moet verbinden om een perfecte loopverbinding te imiteren. En
mooier nog: Jansen weet het zo uit te dokteren dat zijn beesten
geen mechanische aandrijving nodig hebben, maar volledig
kunnen ‘leven van de wind’ – ergens in die tijd moet Jansen door
een diep euforisch eureka-gevoel zijn overvallen.
In ieder geval volgen de ‘scheppingsperiodes’ elkaar nu
snel op: zo bereikt Jansen het Calidum (1993-1994), waarin
hij ontdekt hoe hij met een heteluchtbrander zijn buizen nog
beter kan buigen, het Tepideem (1994-1997), waarin hij zijn
beesten in kuddes laat leven, en het Vaporum (2001-2006)
waarin de strandbeesten zich, met behulp van plastic flessen die
in hun buik worden ingebouwd, definitief zelfstandig kunnen
verplaatsen. Langzaam maar zeker komt Jansens grootste doel
zo steeds dichterbij: een kudde van strandlopers (dat opwerpen
van zand om de duinen te beheersen is er ergens in hun evolutie
tussenuit geglipt) die zelfstandig in de duinen kunnen leven,
kunnen lopen en niemand, zelfs hun schepper, meer nodig
hebben.
Theologische vraag
Maar juist doordat Jansen zichzelf zo graag als Schepper neerzet,
ligt het ook voor de hand de grote theologische vraag te stellen:
waarom? Sinds het beschermen van de duinen voor Jansen
steeds minder een onderwerp lijkt te zijn, is het verleidelijk
om je af te vragen wat hij eigenlijk met zijn beesten wil. Zijn de
Strandbeesten niet meer dan een vorm van ingenieus vermaak?
Zijn ze kunst? Of zijn ze vooral een ode aan hun Schepper? In
de kunstwereld is Jansen altijd een beetje een buitenstaander
gebleven, niet omdat kunstliefhebbers zijn werk niet accepteren
(de waardering is groot), maar omdat hij zich op allerlei manieren
aan bestaande kunstcategorieën onttrekt.
Natuurlijk, het is verleidelijk Jansen simpelweg te
beschouwen als een kinetische kunstenaar in de traditie van
Tinguely en George Rickey of een bijna kinderlijke fantast als
de Belgische kunstenaar Panamarenko, die al decennia lang zijn
eigen varianten bouwt op vliegtuigen. Alleen: die vergelijkingen
doen geen recht aan Jansens verlangen ‘beesten/beelden’ te
scheppen die ooit los zullen komen van hun maker. En daar
komt nog eens bij dat Jansens beesten, vanuit de kunstwereld
gezien, een groot nadeel hebben: ze doen het beroerd in musea.
Wie een Strandbeest van Theo Jansen in een museum of galerie
tegenkomt, kan zich weliswaar plezierig vergapen aan de
ingenieuze constructies en de inventieve verbindingen, maar
je houdt ook het gevoel te kijken naar een gekooid dier, een
beest dat uit zijn natuurlijke habitat (het strand, de wind) is
weggerukt en zo de toeschouwer nauwelijks meer dan een glimp
kan bieden van zijn oorspronkelijke kracht. Niks lopen. Niks
wapperende doeken. Niks vrijheid. Alsof ze nog half levend in
een natuurhistorisch museum zijn geparkeerd.
Daarin ligt misschien ook wel de kracht, of zeg maar gerust
de zijnsvraag van deze kunstwerken: Jansens Strandbeesten
vertegenwoordigen de ultieme vrijheid. Want vrijheid, dat is
precies het gevoel dat je overvalt als je de beesten in de filmpjes
op Jansens website langs de kust ziet rennen. Niet alleen om dat
rennen zelf, maar vooral omdat je als toeschouwer zo goed beseft,
dat ze voor dat rennen alleen maar afhankelijk zijn van de wind.
Daarmee verbeelden Jansens Strandbeesten niet alleen prachtig
het romantische gevoel van bijna alle kunstenaars die sinds de
negentiende eeuw naar maximale vrijheid streefden, ze laten ook
zien dat je als mens, als kunstenaar, zelf God kunt worden, dat je
iets kunt scheppen dat ver boven je eigen macht kan uitgroeien.
Precies die vrijheid, die onbegrensdheid, maken Jansens
beesten zo enorm aanstekelijk. En het mooie is: als hij zijn zin
krijgt, zal zijn schepping na de twintig jaar die hij zelf onlangs
afkondigde voortleven, net als die van zijn Grote Voorbeeld.
Misschien staan op dat moment wel de eerste Strandbeestevangelisten
op, de eerste gelovigen en, misschien wel, de eerste
opvolgers die erin slagen Jansens schepping te voorzien van
nazaten en eeuwig leven. Dan heeft Jansen ook als kunstenaar de
grootste vrijheid bereikt: die van een eeuwig leven, waarvoor hij
zijn eigen lichaam en geest niet meer nodig heeft. Dan zal zijn
geest eeuwig over de Hollandse stranden waren. ‹
Op Theo Jansens website www.strandbeest.com zijn diverse films over zijn
werk te zien.
De Strandbeesten laten
zien dat je als kunstenaar God
kunt worden

DeLuxe agenda
NRC Weekend december 2012
Veel beeldende kunst en fotografie, zijn grote passies, maar ook
Duitse dansmuziek uit de jaren twintig. De culturele agenda van
Benedikt Taschen.
73
Mike Kelley
Tentoonstelling van 15 december t/m 1 april 2013 in
Stedelijk Museum, Amsterdam
www.stedelijk.nl
Benedikt Taschen: „Omdat ik zelf verzamelaar ben van zijn
werk.”
Max Raabe
Concert op 10 april 2013 in Walt Disney Concert
Hall in Los Angeles
www.laphil.com
Benedikt Taschen: „Raabe en zijn orkest zijn
gespecialiseerd in het laten herleven van het geluid van
de Duitse dans- en filmmuziek uit de jaren twintig en
dertig.”
Annie Leibovitz
Presentatie fotoboek zomer 2013
Benedikt Taschen: : „Dit moet de opvolger worden van Helmut
Newtons SUMO. Een wereldberoemde ontwerper maakt bij de
limited edition-versie een tafeltje.”
Salvador Dali
Tentoonstelling tot 25 maart 2013 in Centre Pompidou
in Parijs
www.centrepompidou.fr
Benedikt Taschen: „De allereerste Taschen-publicatie in
1985 was een boek over Dali. Hij heeft ons geluk gebracht.
Ik kan geen genoeg van zijn werk krijgen.”
David Hockney
Overzichtstentoonstelling ‘A Bigger Picture’ in Museum
Ludwig in Keulen
www.museum-ludwig.de
Benedikt Taschen: „Een fantastisch retrospectief.”
Joseph Rodriguez
Tentoonstelling vanaf 13 januari 2013 in de Hardhitta
Gallery in Keulen
www.hardhittagallery.com
Benedikt Taschen:„Omdat deze tentoonstelling is samengesteld
door mijn zoon Benedikt. Hij leidt galeries in Los Angeles en
Keulen.”
Rolling Stones
Presentatie boek zomer 2013
Benedikt Taschen: „De grootse rock-’n-rollband ter
wereld. En de vier bandleden zullen het boek gaan
signeren!”
Sebastião Salgado
Fototentoonstelling ‘Salgado’s Genesis’ van 11
april t/m 8 september 2013 in The Natural History
Museum in London
www.nhm.ac.uk
Benedikt Taschen: „Salgado is een van de meest
gerespecteerde fotojournalisten ter wereld. Ik ben er trots
op dat we de tentoonstellingscatalogus mogen uitgeven.”
Taschen Digital
Lancering webuitgeverij in december
Benedikt Taschen: „Een nieuwe stap voor onze
uitgeverij. Ons eerste digitale boek is The New York
Times 36 hours. 125 Weekends in Europe.”

74 DeLuxe column
Ali op een keukenkruk
Een vriend attendeerde me onlangs op
de openbare verkoop van een imposant
fotoboek over de bokser Muhammad Ali. Het
veilinghuis had de richtprijs bepaald op 1.300
euro. Ik kon naar de veiling gaan, mijn hand
opsteken en het boek na betaling mee naar
huis nemen.
Ik hou van boksen. Ik hou van Ali. Ik hou
van foto’s. Maar moest ik tot koop overgaan?
Wilde ik zo’n enorm bedrag betalen voor een
genummerd exemplaar met een handtekening
van de legendarische bokser op de titelpagina?
GOAT was de titel van het boek van
uitgever Taschen. Greatest Of All Time. Ik kende
het. Bij verschijning in het najaar van 2003 had
ik het mogen inzien. Een boek van 34 kilo in
een cassette, 50 bij 50 centimeter, 792 pagina’s
dik. Nieuw kostte het boek 3.000 euro.
Ik zag mezelf al het woord nemen aan de
eettafel: ,,Jongens, we gaan deze zomer niet op
vakantie. Papa heeft een boek gekocht.”
Deze GOAT was het kleine broertje van de
exclusieve uitgave, The Champ’s Edition. Bij die
versie kreeg je er een kunstwerk van Jeff Koons
bij. Op een foto was te zien wat Koons had
bedacht: het immense boek lag op een krukje,
eromheen zat een autoband en boven dit
alles zweefde een opblaasdolfijn. De Champ’s
Edition kostte 10.000 euro.
Nog even afgezien van de prijs, wat moet
een mens met een fotoboek van 34 kilo en een
halve meter hoog? Na drie keer doorbladeren
in de eerste week wil je het opbergen. Een
plank van mijn boekenkast protesteert al bij
het gewicht van drie ouderwetse delen van
Van Dale. GOAT laat je niet op de grond liggen
en onder het bed schuiven leek me ook geen
optie.
Daarom had Jeff Koons natuurlijk
dat krukje bedacht als onderstel voor het
megaboek. Het geheel werd daarmee een
installatie. Kunst. Ik keek nog eens naar de
foto op de GOAT-site. Volslagen belachelijk
eigenlijk, een boek op vier poten. Alsof je een
nieuwe auto koopt met de krik eraan vast
gelast.
De vraag rees of zo’n duur boek in je
kamer onder de inboedelverzekering viel. In
de huiskamer staat het in het zicht. Kunst in
zicht is kwetsbaar, weten we in Rotterdam
sinds een paar dieven in de nacht fluitend
met zeven schilderijen de glazen Kunsthal
uitliepen.
Dikke, grote fotoboeken – hoe
indrukwekkend ook – zijn na de eerste
sensatie bij aanschaf uiteindelijk onhandige
dingen. Wat moet je ermee?
In mijn boekenkasten zijn fotoboeken
steunen voor rijen romans. Als uitsmijters met
vierkante schouders houden ze links en rechts
alle literatuur in bedwang. Zelfs dikke boeken
van Vaandrager, A.F.Th. of Buwalda komen
geen millimeter van hun plaats.
Een stel fotoboeken heeft lang dienst
gedaan als onderzetters voor mijn televisie
in de slaapkamer. Lijvige exemplaren van
Oorthuys, Vanfleteren en Newton zorgden
ervoor dat ik de kinnen van Pauw en Witteman
nog net boven het dekbed kon zien.
Een van de grootste boeken ter wereld ligt
in The British Library in Londen. Het is een
manshoge atlas van 350 jaar oud, 1,75 m hoog
en 1,90 breed. In dat opzicht valt GOAT nog
mee. Als je de atlas in je eentje wilt openslaan
moet je eerst een week naar de sportschool.
Het buitensporige exemplaar is uitermate
geschikt voor The Guinness Book of Records maar
ik hoef het niet te hebben.
De afgelopen jaren zijn er beduidend
minder boeken verkocht. Alles om me heen
wordt lichter. De laptop, de fiets, de telefoon.
Letters staan steeds meer op beeldschermen
die in de binnenzak mee in de trein kunnen.
Foto’s zien er helder uit op een handzame
laptop.
Hoe lang houdt het grote fotoboek nog
stand?
Ik liet de veiling aan me voorbijgaan. Ik
leef rustig verder, zonder het Ali-boek. De
zomervakantie gaat vooralsnog door.
Wilfried de Jong
fotografie Annaleen Louwes
Colofon
DeLUXE is het magazine van
NRC Handelsblad en nrc.next.
Hoofdredacteur:
Peter Vandermeersch
Gastredacteur:
Benedikt Taschen
Redactie: Arjen Ribbens, Monique
Snoeijen en Wilfred Mons
Art director: Sabine Verschueren
Vormgeving: Marcel de Laat
Met dank aan: Veronica Weller
Directeur-uitgever:
Jan van der Marel
Commercieel directeur:
Martijn Standaart, m.standaart@nrc.nl,
tel. +31613265156
International Sales manager:
Dylan Schuitemaker, d.schuitemaker@
nrc.nl, tel. +31631679886
Manager Traffic: John Wesselman,
j.wesselman@nrc.nl, tel.+31621699775
Druk: Biegelaar, Maarssen
Redactie-adres:
Postbus 8987, 3009 TH Rotterdam
E-mail: lux@nrc.nl
NRC HANDELSBLAD, 2012 Alle
auteursrechten en databankrechten
ten aanzien van (de inhoud van)
deze uitgave worden uitdrukkelijk
voorbehouden. Deze rechten berusten
bij NRC Media BV c.q. de betreffende
auteur. Zie voor de volledige tekst
nrc.nl. Op ingezonden bijdragen zijn
de algemene publicatievoorwaarden
van toepassing. Deze liggen ter inzage
op de redactie en worden op verzoek
kosteloos toegezonden.