gastredacteur uitgever Benedikt Taschen

32 DeLuxe fotografie
33
Van een bezoek aan Wolfgang Tillmans’
atelier in Oost-Londen, in de zomer van 2006, herinner
ik me een enorme kast vol felgekleurde envelopjes van de
1-uurfotoservice. Honderdduizenden foto’s, zorgvuldig
geïndexeerd. Andere fotografen stapten over op digitaal of
scanden op z’n minst hun negatieven in, maar Tillmans niet.
Zijn ruime, zonnige studio was een fijne werkplek. Ik
herkende meubels en objecten die in zijn foto’s gefigureerd
hadden. Een oud bankstel, vazen, een raam, kantoortafels en
een groene bureaustoel waarop een jongeman met hanenkam
had staan urineren voor de foto ‘Man pissing on chair’. (De
foto, uit 1997, hangt in het heropende Stedelijk Museum in
Amsterdam, in een zaal die geheel gewijd is aan het werk van
Tillmans. Toen ik er onlangs op een ochtend was, stormde een
groep opgewonden pubers op excursie regelrecht op de foto af,
andere fraaie werken totaal negerend.)
Tillmans, Duitser van geboorte, was in 2000 de eerste
fotograaf en de eerste buitenlandse kunstenaar die de
prestigieuze Britse Turner Prize won. Hij maakte naam
met foto’s die zijn nabije omgeving lieten zien: vrienden
op de dansvloer, blote vrienden, stillevens thuis. Zelfs de
beroemdheden die hij voor tijdschriften als i-D en index
portretteerde leken vrienden of familie. Rem Koolhaas zat aan
de keukentafel, de zanger van Blur stond onder de douche,
Bianca Jagger was aan het inchecken voor een vlucht.
Na de eeuwwisseling ging Tillmans ook abstracter werk
maken. Hij verkreukelde papier en lijstte het in, of belichtte
fotopapier in de doka; er kwam geen camera aan te pas. „Ik zat
tien jaar lang in de studio en maakte mijn werk steeds meer in
een kunstcontext”, zegt Tillmans nu. „Ik wilde erúít. Ik wilde
weer naar de wereld kijken.” Het mag toepasselijk heten dat we
elkaar spreken terwijl hij in Bogota, Colombia zit. Hij is er voor
de opening van een solotentoonstelling. „Toen ik met het werk
begon dat nu in Neue Welt staat, wist ik niet dat het een project
zou worden, of een boek, laat staan dat ik een onderwerp of een
titel had. Ik wist dat ik iets ánders wilde. Ik zocht een ander
fotografisch dialect.”
Tillmans kocht in 2009 een digitale camera waarmee
hij maandenlang worstelde; hij ging lang en ver op reis, en
verhuisde in 2011 zijn studio van Londen naar Berlijn – alles om
zichzelf te dwingen tot verandering. „Ik stelde mezelf vragen
als: wat is een hedendaagse foto? Wat is een onderwerp? Wat
is nu interessant? Daarom arrangeerde en regisseerde ik geen
foto’s, zoals gebruikelijk, en fotografeerde amper vrienden en
bekenden.” Hij boekte vluchten naar Tanzania en Papoea Nieuw
Guinea, Tasmanië, Shanghai, Bombay, Port-au-Prince, New
York en Lampedusa. Hij bezocht onheilsplekken en toeristische
attracties. „Ik keek zonder vooroordelen; ik wilde niet blasé zijn.
Als je van tevoren weet wat je zoekt, word je nooit verrast.” Soms
fotografeerde hij dus wat je zou verwachten op zo’n bestemming,
maar vaak ook niet. Op Lampedusa fotografeerde hij een
dumpplaats voor stukgeslagen boten. Maar in een parkeergarage
in Tasmanië raakte hij gebiologeerd door de futuristische
koplampen van nieuwe auto’s, en hij schoot er een hele reeks van.
„Er zat geen systeem achter de reizen en de foto’s. Ik heb nooit
gedacht: ik moet drie van de zeven wereldwonderen hebben, en
een favela, en een stad in China.”
Tillmans zegt: „Op die reizen bekroop me soms een gevoel
van paniek: wat ik hier maak is echt superslecht werk. Foto’s
van voorbijgangers op straat? De watervallen van Iguazu? Hoe
pathetic is het? Ik wist het vaak niet.”
„Wolfgang doet niet aan ironie”, vertelde galeriehouder Maureen
Paley me vorige maand terwijl ze in haar booth op kunstbeurs
Frieze in Londen tussen een paar overweldigende Tillmansen
stond. Ik vroeg haar of ze wist hoe Tillmans een foto maakt?
„Totaal onopdringerig, en met een heel scherp gevoel voor het nú.
Wolfgang is zich volstrekt bewust van wat er speciaal is aan een
moment en een situatie.”
Ik leg de observatie aan Tillmans voor. „O, het zou wel heel
pretentieus zijn om dat te beamen”, zegt hij. „Ik bedoel, ik hoop
dat het waar is, dat ik altijd oplettend ben en aandacht heb voor
de wereld om me heen, voor de mensen om me heen, voor mijn
vrienden, voor mijn eigen behoeften... Ik doe mijn best. En het
zou geweldig zijn als het uit mijn werk zou spreken.” Hij lacht
en zegt: „Mijn dagelijks leven is natuurlijk alles behalve pure
spiritual nowness...”
Tillmans vertelt dat hij opgroeide in een vrolijke linksliberale
Lutherse kerkgemeenschap. „Heel leuk en gezellig”,
zegt hij. „Ik ben drager van het godsdienst-gen. Wist je dat niet?
Het is wetenschappelijk bewezen dat het bestaat.” (Inderdaad,
in 2005 beschreef een Amerikaanse geneticus een specifiek gen,
VMAT2, dat mensen meer vatbaar zou maken voor spirituele
of mystieke ervaringen.) Tot een paar jaar geleden ging hij
nog naar Quaker-diensten, maar nu niet meer. Georganiseerde
religie is uiteindelijk toch een vehikel om de waarheid te
verdraaien, vindt hij. En daarom staan er in Neue Welt geen
beelden die hinten naar religieus of politiek getoeter. „Ik heb
mooie foto’s bij de anti-pausdemonstratie in Londen gemaakt,
maar ze pasten niet in het boek. Het voelde te polariserend. Het
is goed als andere mensen op andere momenten polariseren,
maar kunst is daar niet de beste plek voor. Kunst is een goede
plek om over ambiguïteit te spreken. Het is eerlijk gezegd heel
relevant om het over ambiguïteit te hebben. Veel problemen op
aarde komen van mensen die ambiguïteit niet accepteren.”
Grappig genoeg noemt hij zijn foto’s van koplampen. „Ik
hoef niet te zeggen dat die nieuwe poenerige auto’s het kwaad
vertegenwoordigen. Maar het is wel interessant hoeveel mensen er
een boodschap in zien: het symbool voor een egoïstische wereld; het
oog van die agressieve capsule waar iedereen zich in verschanst.”
Ik merk op dat zijn Neue Welt amper boosheid of agressie
lijkt te bevatten. „Ik ben niet boos aangelegd”, zegt Tillmans.
Dan barst er een donderbui boven Bogota los en wordt de
verbinding verbroken.
Een week later kom ik Tillmans tegen in Berlijn, op een
grappige gay clubavond die Pet Shop Bears heet. Tillmans is net
terug uit Colombia. Hij staat in zijn gebruikelijke battle dress
van camouflage legerbroek, T-shirt en zwarte bomberjas aan de
rand van de dansvloer. Hij had nog op die boosheid terug willen
komen, zegt hij, en in plaats van het over de muziek heen te
schreeuwen stuurt hij de volgende dag een e-mail.
„Ik vind boosheid niet handig in de omgang met mensen”,
schrijft hij. „Wat niet wil zeggen dat ik nooit boos ben. Ik
maak me kwaad over de hetze tegen drugs en het betuttelende
rookverbod; regeltjes om publiek gedrag te controleren. Ik
maak me kwaad over religieus fundamentalisme, onterechte
claims in reclame en homofobie. Allemaal bedoeld om de
waarheid geweld aan te doen, en gestoeld op angst of leugens,
of allebei. Wat is er mis mee om de wereld met een onbevreesde
blik te bekijken en de realiteit te accepteren? Het onbevangen
bestuderen van de waarheid zou het uitgangspunt van de
menselijke omgang moeten zijn – niet de wens om te misleiden.
Dat is hoe ik mijn werk probeer te doen.”
De zoektocht naar het nu en de waarheid; ooit gaf Tillmans
zijn boek de titel Truth Study Centre. Een ander boek noemde hij
If one thing matters, everything matters. Zijn grote tentoonstelling
in de tijdelijke vestiging van het Amsterdamse Stedelijk
Museum, in 2008, heette Tegenwoordigheid van geest. En terwijl
je van het werk van de jonge Wolfgang Tillmans kon zeggen
dat het zijn wereld liet zien, is Neue Welt inderdaad een verslag
van de hele wereld, bezien met oprechte interesse en een nieuwe
digitale camera.‹
Wolfgang Tillmans: Neue Welt, Taschen, 216 blz, 29,99 euro
Benedikt
Taschen over
Wolfgang
Tillmans:
„Ook al hebben we sinds 1995
al vier boeken samen gemaakt,
Wolfgang blijft me verrassen.
Telkens ben ik benieuwd wat
hij nu weer gaat doen.”
Oriental pearl, 2009