gastredacteur uitgever Benedikt Taschen

46 DeLuxe bijbelboek
mooi gemaakt worden. Er bestonden ook grote regionale
verschillen. Schrijver: „Joden in islamitische landen waren veel
voorzichtiger dan elders. In Italië in de Renaissance gingen ze
juist helemaal los.”
Al met al waren er in de joodse cultuur maar een paar
mogelijkheden voor illustraties. De teksten die in de synagogen
worden gebruikt (bijbelrollen en gebeden) zijn bijvoorbeeld nooit
geïllustreerd, om de voorzangers niet af te leiden van de tekst. In
de praktijk werden drie soorten teksten uitgebreid geïllustreerd:
gebedenboeken voor thuis (vooral die voor Pasen: de Hagadah),
huwelijkscontracten (die vaak thuis aan de muur werden
gehangen) én het bijbelboek Esther. Want in Esther, het verhaal
over de koningin van Perzië die samen met haar oom Mordechai
de uitroeiing van de Joden verhindert, komt het woord God niet
voor. Illustratie van dat boek is veilig ver weg van het Tweede
Gebod. Schrijver: „Er is nóg een bijbelboek waarin de vierletterige
Godsnaam niet voorkomt: het Hooglied. Maar vanwege de
erotische inhoud werd dat nu weer net niet graag geïllustreerd.”
Geen christelijk vroom werk dus, deze rol. Maar een
joods erfstuk dat getuigt van de overlevingskracht en het
aanpassingsvermogen van het joodse volk uit de achttiende
eeuw. Denk aan de geesteskracht waarmee dit vrijwel rechteloze
volk zonder kunstopleiding toch in staat was zo’n kunstwerk
te produceren, de nederigheid waarmee met dit kunstwerk de
keizerin om goedgunstigheid wordt gevraagd, en het vrome
vertrouwen in de goede afloop dat de kern vormt van het boek
Esther.
De achttiende eeuw vormde een soort tussentijd te midden
van veel veranderingen in de joodse geschiedenis. Want de
emancipatie en assimilatie na de Franse Revolutie (waarbij Joden
volledige burgerrechten kregen) waren nog ver. En de grote chaos
van de zeventiende eeuw was al weer voorbij. Rond 1665 geloofde
meer dan de helft van de Europese Joden dat in de persoon van
de Sabbatai Tsevi eindelijk de messias was gekomen. Maar deze
kabbalistische geleerde bekeerde zich onder druk van de sultan
tot de islam, zijn volgelingen in geestelijke chaos achterlatend.
Het is de historische context die de Hannoverse Estherrol
echt de moeite waard maakt, benadrukt ook Schrijver. „Grote
kunst is het niet. Dat kan ook niet, want Joden mochten geen
lid zijn van het schildersgilde. Voor hen geen schilder- of
tekenopleidingen. De nadruk lag op kalligrafie. Daarom zijn
de tekeningen soms wat naïef of gekunsteld. Maar als geheel,
als cultuurproduct is het prachtig. Dit is joodse barok, wat een
uitbundigheid!”‹
Falk Wiesemann: The Esther scroll. Taschen, rol in houten kist, oplage
1.746 exemplaren, 500 euro
Joodse troost
Het Oude Testament staat vol strenge wetten,
agressieve profetieën, wanhopige gedichten en
dramatische geschiedverhalen. Maar er staan ook
verhalen in waarbij je je in een wereld waant van
Duizend-en-een-nacht, vol sprookjesachtige thema’s en
onverwachte wendingen. En geen verhaal uit de Bijbel
is sprookjesachtiger – en misschien ook gruwelijker –
dan het verhaal van Esther.
Het verhaal vormt de grondslag voor het joodse
Poerimfeest (dat volgend jaar op 24 en 25 februari valt).
Poerim is een soort joods carnaval, met verkleedpartijen
en veel drankmisbruik. De joodse Talmoed schrijft zelfs
voor dat je tijdens Poerim zo dronken moet worden
dat je het verschil niet meer hoort tussen ‘Vervloekt
zij Haman’ en ‘Gezegend zij Mordechai’, de gezworen
vijanden uit het verhaal van Esther. En altijd wordt op
Poerim thuis het verhaal van Esther voorgelezen, liefst
uit een mooi versierde rol.
Het Estherverhaal is bijna 170 verzen lang, verdeeld
over tien hoofdstukken. De Perzische koning neemt
Esther als nieuwe vrouw, maar haar joodse identiteit
blijft geheim. Haar oom, de joodse poortwachter
Mordechai, wil niet buigen voor de kwaadaardige
grootvizier Haman en Haman zweert wraak op
Mordechai en zijn hele volk. Alle gouverneurs van
de provincies krijgen bevel om op een aangewezen
dag alle Joden in hun gebied te doden. Na veel
verwikkelingen krijgt Esther de kans om de koning
om een gunst te vragen. Die krijgt ze: op de dag van
de aanval mogen de Joden zich verdedigen en wreken
op hun vijanden. Die dag wordt het rijk daarom
geteisterd door een heel andere slachtpartij dan
Haman zich had voorgesteld: „De Joden sloegen met
het zwaard op al hun vijanden in en zaaiden dood en
verderf, ze deden met hun belagers wat ze wilden.”
De oorsprong van het boek en het bijbehorende feest
is in duisternis gehuld. Veel geleerden denken dat
het Estherverhaal bedacht is om het waarschijnlijk
van oorsprong Babylonische Poerimfeest van joodse
wortels te voorzien. Waarschijnlijk is het verhaal
opgeschreven in de vierde eeuw voor Christus,
misschien in de derde. Een historische kern bevat het
verhaal niet. Er wordt wel eens moeite gedaan om de
Perzische koning Ahasveros te identificeren met de
Perzische koning Xerxes (485-465 v Chr), maar het is
een echte novelle, een fantasieverhaal.
Opmerkelijk is dat in Esther voor het eerst het woord
‘Jood’ in moderne zin wordt gebruikt: geen inwoner
van Juda, maar een lid van het joodse volk, waar dat
ook verder moge wonen. Verder valt op dat God in het
hele verhaal niet wordt genoemd, al is wel duidelijk
dat de Voorzienigheid een grote rol speelt.
Literair vallen de vele omkeringen op: de ene koningin
verliest haar positie, de ander wordt oppermachtig.
Mordechai en Haman verwisselen van plaats. Ook
de vele diners en banketten in het verhaal vallen op.
En alles draait om de macht van de koning, die zelf
verrassend passief is.
Het boek is niet vanzelfsprekend onderdeel van de
Bijbel geworden. Het is het enige bijbelboek dat niet
voorkomt in de Dode Zee-rollen, de oudst bekende
manuscripten van de Bijbel. En dat het goddelijk
geïnspireerd zou zijn, werd ook lang door sommige
rabbijnen bestreden. Bij Luther kreeg Esther geen
plaats in zijn bijbel. Maar volgens andere rabbijnen
zou het boek Esther al samen met de Tien Geboden op
de berg Sinaï aan Mozes zijn openbaard. En aan het
einde der tijden zouden van alle bijbelboeken alleen
de vijf boeken van Mozes én het boek Esther geldig
blijven, zo meende de grote middeleeuwse joodse
geleerde Maimonides (ca. 1200).
Volgens de moderne bijbelkenner Isaac Kalimi is
de grote populariteit van Esther en van Poerim te
verklaren uit de altijd grote joodse angst voor totale
uitroeiing. Die angst is ouder dan de Hitlertijd.
Kalimi ziet die angst al in het ontstaansverhaal van
het joodse volk in het bijbelboek Genesis. Daarin
krijgt de aartsvader Abraham ondanks alle beloften
lange tijd geen zoon en daarna krijgt Abraham nog
eens de opdracht zijn zoon te moeten offeren. Ook
in Esther is het een dubbeltje op zijn kant, maar het
boek maakt duidelijk dat er altijd redding is. Dat is de
diepe troost van dit wonderlijke boek, aldus Kalimi.