Scan 6, december 2001 - UMC Utrecht

6/01 

december 

DEMENTIE 

Aanslag op de hersenen 

>> Alzheimer voorkomen door plaquebestrijding 

EPILEPSIE 

Rondzingende zenuwcellen door verstoorde afvoer 

>> Afsterven van neuronen speelt belangrijke rol bij epilepsie 

PATHOLOGIE 

Gemuteerd gen verklikt roker 

>> Genetische relatie tussen roken en longkanker

In dit nummer 

Voor meer informatie over de onderwerpen in dit nummer kunt u contact opnemen met 

Scan is een uitgave van het Universitair Medisch 

de stafgroep In- en Externe Communicatie van het UMC Utrecht, tel (030) 250 74 83 

Centrum Utrecht, dat bestaat uit het Academisch 

Ziekenhuis Utrecht, de Medische Faculteit Utrecht en 

het Wilhelmina Kinderziekenhuis. Scan verschijnt 6 

keer per jaar in een oplage van 13.500 exemplaren. 

3 

4 

kort nieuws 

hepatitis C 

Moderne medicijnman test koortsmachine 

Redactie 

Joost van der Gevel, Alies Hoogstra, 

Elke Lautenbag, Anke Leys, 

Pieter Lomans, Hanneke Veenstra, 

Caroline Wortman en Ietje Zéguers. 

Ontwerp en layout 

x-hoogte >> Linda van Eijndhoven, 

6 Aanslag op de hersenen 

In de hersenen van een Alzheimerpatiënt worden zenuwcellen gestaag en 

onherstelbaar afgebroken. Boosdoener is een eiwit. Celbioloog Hessel Smits 

verdiepte zich in het remmen van deze neuronenafbraak. Volgens hem is 

daarmee genezing van Alzheimer mogelijk. 

Hans Lodewijkx, Tilburg 

Redactieadres 

Redactie Scan 

UMC Utrecht 

Huispostnummer D01.343 

Postbus 85500 

3508 GA Utrecht 

Telefoon (030) 250 87 68 

Fax (030) 250 54 10 

E-mail Scan@azu.nl 

8 

9 

10 

11 

kort nieuws en promoties 

commentaar 

Geen slimme muis zonder goede huisvesting 

kindercardiologie 

Chirurgische wisseltruc 

opinie 

Gastronomische geneeskunst 

Aan dit nummer werkten verder mee 

Tekst: Marianne Heselmans en Manou van de 

Zande 

12 Rondzingende zenuwcellen door verstoorde afvoer 

Fotografie: Eut van Berkum, Chris Timmers en 

Jan de Witte 

Digitale beeldbewerking: Wim Verrijp 

Coverfoto 

Chris Timmers 

Druk 

Hoonte Bosch & Keuning, Utrecht 

ISSN 

1385-2167 

De artikelen in Scan vallen onder verantwoordelijkheid 

van de redactie. Zij weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs 

het formele bestuurlijke standpunt van het 

UMC Utrecht. 

Het overnemen van artikelen uit Scan is 

geoorloofd met bronvermelding en na overleg met de 

redactie. 

15 

16 

18 

19 

20 

Epilepsie kent veel verschijningsvormen en verschillende oorzaken. Medisch 

bioloog Evelien Proper rafelde enkele onderliggende hersenprocessen verder 

uiteen en stuitte op de belangrijke rol van glutamaattransporteurs. 

MRSA 

Tikkertje met resistentie 

urineweginfectie 

Antistoffen tegen grijpgrage vingers 

onderwijs 

Mag ik een bijdrage leveren aan je schuldgevoel? 

terzijde 

Gat in het oog 

gordelroos 

Prik tegen de gesel Gods 

22 Gemuteerd gen verklikt roker 

Is de diagnose longkanker eenmaal gesteld, dan is het meestal te laat – de tumor 

heeft al te veel verwoestend werk gedaan. Een venijnige genmutatie is een van 

de oorzaken, maar misschien ook de ideale alarminstallatie. 

24 

stelling 

Kwakgezalfd op het internet

mix 

kort nieuws 

Nieuwe brancard voor ernstig zieke kinderen 

Aanknopingspunt voor 

reumavaccin 

Een zeer ernstig ziek kind ligt in een regionaal 

ziekenhuis, terwijl het eigenlijk op een kinder- 

IC in een academisch ziekenhuis moet worden 

behandeld. Het transport daarheen brengt nogal 

wat risico’s met zich mee, zodat liever wordt 

gewacht tot het kind daar stabiel genoeg voor 

is. Het UMC Utrecht heeft nu een IC-transportbrancard 

ontwikkeld, die het transportrisico 

sterk verkleint. Kinderen krijgen daardoor 

eerder de behandeling die ze nodig hebben. 

In nauwe samenwerking met de ambulancedienst, 

de kinder-IC en de instrumentele dienst is 

een kinderbrancard met allerlei technische snufjes 

ontwikkeld, die aan alle eisen van de betrokken 

partijen voldoet. Beademingsapparatuur, 

vier infuuspompen, een bewakingsmonitor, 

medicamenten en andere noodzakelijke materialen 

zijn aan de brancard bevestigd. Ondanks die 

uitbreidingen past hij in alle ambulances van de 

Regionale Ambulance Voorziening Utrecht. 

In een gewone ambulance is alleen apparatuur 

aanwezig om de vitale functies van een patiënt 

te ondersteunen of over te nemen. Voor een 

kind dat van een ziekenhuis naar een kinder-IC 

moet worden vervoerd is hele andere apparatuur 

nodig. “Het stabiliseren is bij hen van groot 

belang. Ze mogen niet terugvallen. De behandeling 

moet eigenlijk gewoon doorgaan en deze 

nieuwe IC-transportbrancard maakt dat nu 

mogelijk”, legt hoogleraar acute kindergeneeskunde 

Hans van Vught uit. 

De nieuwe brancard zou naar schatting zo’n 

driehonderd keer per jaar kunnen worden ingezet. 

Dan wordt hij niet alleen gebruikt om 

patiënten naar het UMC Utrecht te brengen, 

foto > Chris Timmers 

maar – bij plaatsgebrek – ook naar kinder-IC’s 

van andere academische ziekenhuizen. Van 

Vught: “Voorwaarde daarvoor is dat we continu 

een speciaal team beschikbaar hebben. Het gaat 

niet alleen om de apparatuur, maar we hebben 

ook de juiste specialisten op de ambulance 

nodig. Waarschijnlijk krijgen we van de minister 

toestemming om zo’n team op te richten, maar 

voordat het zover is zijn we een jaar verder. In 

eerste instantie gebruiken we de brancard alleen 

als we de nodige mensen vrij kunnen maken. 

Dat zal meestal overdag zijn. Maar uiteindelijk 

willen we de kinderbrancard vierentwintig uur 

per dag kunnen inzetten.” 

EL 

Een geneesmiddel tegen reuma zonder schadelijke 

bijwerkingen is misschien binnen vijf jaar mogelijk. 

Immunoloog Berent Prakken en zijn collega’s van 

de afdeling Kinderimmunologie zetten een belangrijke 

stap naar het ontwikkelen van een dergelijk 

vaccin. 

“Reuma is te vergelijken met het voeren van oorlog 

zonder vijand”, stelt Prakken. “De afweercellen 

werken heel hard, zonder dat er daadwerkelijk iets 

aan de hand is. Dit leidt tot ontsteking in het 

gewricht en reumaklachten.” In die gewrichtsontstekingen 

komen veel zogenaamde heat shockeiwitten 

voor. Dit zijn grote eiwitten die in alle 

lichaamscellen zitten, maar ook in bacteriën. Het 

immuunsysteem is daarom gespitst op die heat 

shock-eiwitten. De immunologische herkenning 

ervan is echter bij iedereen anders, waardoor het 

moeilijk is er een vaccin tegen te maken. Prakken 

en zijn collega’s slaagden erin delen van het eiwit 

te identificeren die het afweersysteem wel direct 

herkent, bij iedereen. Dit is misschien de sleutel 

tot een doeltreffend vaccin. 

Prakken: “Zo’n vaccin zou je bijvoorbeeld in een 

spray kunnen toedienen in de neus. Dan wordt het 

heat shock-eiwit door cellen van het immuunsysteem 

herkend op een plaats waar het immuunsysteem niet 

heftig hoort te reageren. Het programmeert daarom 

cellen om die ontsteking te onderdrukken en stuurt 

deze vredesboodschappers naar plaatsen waar zich 

veel van die eiwitten ophouden: de reumahaarden.” 

In de reageerbuis is het vaccin getest op cellen van 

gezonde kinderen, kinderen met reuma en volwassenen 

met reuma. De resultaten waren positief. 

Prakken: “In de reageerbuis veranderen de agressieve 

cellen inderdaad van karakter. Ze worden tolerant, 

zonder dat het hele afweersysteem wordt 

platgelegd.” 

EL 

Teamleider verruilt bed voor bureau 

Een teamleider die voor tachtig, negentig procent 

van de tijd aan het bed staat is straks verleden 

tijd op de verpleegafdelingen van de divisie 

Chirurgie. De divisie stapt over op een nieuwe 

leidinggevende structuur waarbij teamleiders 

meer verantwoordelijkheden en bevoegdheden 

krijgen, zoals het werven en aannemen van personeel, 

het schrijven van het teambeleidsplan en 

het beoordelen en belonen van verpleegkundigen. 

Deze verandering past bij het beleid om 

verantwoordelijkheden laag in de organisatie 

neer te leggen. Bovendien kan dit duidelijke 

takenpakket aantrekkelijk zijn voor de teamleider, 

die vaak heen en weer geslingerd wordt 

tussen bijspringen in de zorg en leidinggevende 

taken. Een deel van de oude taken moet de 

teamleider overdragen aan een senior-verpleegkundige. 

Om zijn kennis en vaardigheden bij te spijkeren 

kan elke teamleider gebruik maken van een 

scholings-en coachingstraject. Voor de twee hoofdverpleegkundigen 

verandert er ook veel. Doordat er 

voorheen drie hoofden waren, krijgen ze grotere 

afdelingen onder hun hoede waarbij het accent ligt 

op het algemene zorgbeleid. 

CW 

nr 5 oktober 2001 3

Moderne 

tekst > Joost van der Gevel 

foto’s > Chris Timmers 

medicijnman 

De droom van Hippocrates: 

behandeling met hyperthermie 

Een koortskuur tegen hepatitis C. 

Patiënten worden onder strenge 

bewaking met een hightech apparaat 

opgewarmd tot bijna 42 graden om 

het hepatitis C-virus eronder te 

krijgen. Wat doet koorts? 

Indianen leggen hun zieken boven gloeiend 

hete stenen in een tent. Dat is een probaat 

middel om ellendige ziektes eruit te zweten. 

Behandeling met warmte is al zo oud als de 

mensheid. Denk aan de sauna en Turkse baden, 

hoe heter, hoe beter. Van nature gebruikt het 

lichaam zelf ook hoge temperatuur - koorts - 

om immuunreacties heftiger te laten verlopen. 

Hippocrates - oerdokter van de westerse geneeskunde 

- beweerde al dat hij elke ziekte kon 

genezen als hij koorts kon opwekken. Hij staat 

daarin niet alleen. In bijna alle culturen schrijven 

dokters en medicijnmannen koortsopwekkende 

kruiden voor. Ook in Nederland. Nog maar een 

paar decennia geleden kregen tbc-patiënten 

koortskuren voorgeschreven en in de reguliere 

behandeling van kanker worden in combinatie 

met andere therapie, delen van het lichaam verwarmd 

om tumoren aan te pakken. Behandeling 

met warmte is dus zeker niet nieuw. 

Zweethut 

Nieuw is de beheersbaarheid van de temperatuur. 

Bij alle behandelingen tot nu toe was de 

temperatuur van de patiënt slechts globaal in de 

hand te houden. Dat is een groot nadeel. Als de 

indiaan in de zweettent het te warm krijgt, overleeft 

hij de behandeling niet. De stofwisseling 

van hersencellen wordt bij 42 tot 43 graden zo 

slecht dat ze verhongeren. Ook al is het aanbod 

van zuurstof en voeding voldoende, ze kunnen 

die zuurstof en voeding niet meer opnemen. 

Net als bij een zonnesteek. Om dat te voorkomen 

worden patiënten bij oververhitting meestal 

gekoeld met ijs. Maar dat heeft niet onmiddellijk 

effect. IJs werkt alleen aan de buitenkant van het 

lichaam, waardoor het onmogelijk is de patiënt 

van binnen goed te koelen. De temperatuur is 

dus niet optimaal onder controle te houden. 

In het UMC Utrecht krijgt een groep hepatitis 

C-patiënten nu een experimentele warmtebehandeling 

met een nieuw apparaat. De lichaamstemperatuur 

is daarmee tot op een honderdste 

graad nauwkeurig te verhogen en te bewaken. 

Het bloed wordt uit een grote ader in de lies 

afgetapt, in het apparaat opgewarmd en weer 

teruggeleid naar het lichaam. “We verwarmen 

patiënten tot een temperatuur van 41,80 graden 

Celsius”, vertelt hoogleraar hepatologie Jan van 

Hattum. “Hij schommelt dan tussen de 41,82 en 

de 41,78. Een elektronisch circuit bewaakt de 

temperatuur op allerlei punten in het lichaam. 

Deze is volstrekt beheersbaar. Als dat nodig is 

kunnen we ook heel snel terugkoelen naar 37 

graden. Dat is absoluut nieuw.” In de zweethut 

van Van Hattum krijgen patiënten dus een oude 

behandeling met moderne middelen. Deze 

machinale koortstherapie heet hyperthermie. 

Gekoeld en opgewarmd 

Van Hattum en collega’s onderzoeken de werking 

van hyperthermie op hepatitis C. Ze zoeken 

naar de effecten op het immuunsysteem en houden 

tegelijkertijd de veiligheid en de beheersbaarheid 

van de methode scherp in het oog. 

Van Hattum: “We maken koorts en kijken naar 

de lichamelijke reacties. Daarbij dekken we alle 

denkbare risico’s af.” 

Patiënten liggen een halve dag op de operatiekamer 

om de behandeling te ondergaan. Ze 

blijken het opwarmen heel goed te verdragen. 

nr 6 december 2001 4

test koortsmachine 

>> 

Hepatitis C 

Om de patiënt te bewaken en de effecten precies 

vast te leggen volgt anesthesioloog Jan 

Diephuis continu de hartslag, de bloeddruk, hersenfuncties, 

ademhaling, maar ook de waterhuishouding, 

urineproductie en verschuivingen 

in de samenstelling van het bloed. 

Daarbij probeert Diephuis ook nog een verklaring 

te vinden voor een fenomeen dat zich 

voordoet bij de cardio-thoracale chirurgie - zijn 

eigenlijke werkgebied. Hartoperaties met de 

hart-longmachine zijn enigszins vergelijkbaar 

met de hyperthermiebehandeling omdat daarvoor 

patiënten worden gekoeld en na afloop 

weer worden opgewarmd. Bij tien tot twintig 

procent van deze patiënten treden na de operatie 

stoornissen op in het concentratievermogen, 

het geheugen en de fijne motoriek. Op 15.000 

patiënten per jaar zijn dat meer dan 1500 

patiënten die kampen met deze neveneffecten 

van de ingreep. 

Kouwe kikker 

Bij hartchirurgie met de hart-longmachine wordt 

het lichaam juist afgekoeld om het brein en 

andere organen te sparen. De activiteit van het 

lichaam neemt dan af net als bij een kikker 

onder het ijs. Diephuis: “Het lijkt er op dat de 

lagere temperatuur het lichaam inderdaad 

beschermt, maar dat de temperatuur van de hersenen 

bij het opwarmen na de operatie te hoog 

wordt. Zelfs hoger dan de rest van het lichaam. 

De activiteit van het brein neemt dan zoveel toe 

dat er meer zuurstof en voeding nodig zijn. Als 

die zuurstof en voeding de hersencellen onvoldoende 

bereiken, verhongeren ze en ontstaan 

er mini-infarctjes. Dit uit zich bijvoorbeeld in 

stoornissen in het concentratievermogen.” 

Alle reden voor Diephuis om daar ook bij de 

hyperthermiepatiënten goed op te letten. 

“Maar”, zegt hij, “tot onze verrassing nam de 

bloedtoevoer naar de hersenen bij hen veel 

meer toe dan eigenlijk nodig is. De hersenen 

krijgen meer voeding en zuurstof, zelfs meer 

dan ze feitelijk nodig hebben. De vijf patiënten 

die we tot nu toe behandeld hebben, laten allemaal 

hetzelfde beeld zien. Dat gebeurt bij 

patiënten aan de hart-longmachine juist niet. 

Die krijgen tijdens het opwarmen juist minder 

zuurstof en voedingsstoffen naar de hersenen. 

Daar moeten dus nog andere factoren een rol 

spelen.” 

Gemaskerde kwelgeest 

Voor het hyperthermie-experiment is gekozen 

voor een antivirale behandeling van hepatitis C, 

omdat hiervan de globale resultaten al bekend 

waren. Van Hattum: “In de VS was tijdens een 

hyperthermiebehandeling bij mensen die zowel 

met aids als hepatitis C waren geïnfecteerd, 

geobserveerd dat de hepatitis C verdween.” 

Warmte lijkt het virus aan te pakken. Het hepatitis 

C-virus is net als het aidsvirus een kwelgeest 

die constant van gedaante wisselt. Zodra het 

immuunsysteem het lijkt te herkennen duikt het 

alweer op in een nieuwe vermomming. Het virus 

muteert dagelijks: het immuunsysteem heeft dus 

iedere dag te maken met een nieuwe vijand. 

Wat vermag koorts of warmte hiertegen? 

Verwarming activeert het lichaam. Allerlei 

immuunreacties worden intensiever bij hogere 

temperaturen. Van Hattum: “Boven de 40,5 graden 

Celsius lijken bovendien nog veranderingen 

op te treden in de soort immuunreacties. Kleine 

kinderen kunnen bijvoorbeeld zelf nog heel 

hoge koorts maken. Dat leidt tot wonderlijke 

genezingen. Ze zijn de volgende dag weer beter. 

Volgens een schatting van de World Health Organisation (WHO) 

zijn ongeveer 170 miljoen mensen besmet met hepatitis C. 

Gemiddeld geneest twintig procent van hen spontaan. Tachtig 

procent geneest niet, bij hen blijft het virus aanwezig. De lever 

blijft daardoor tientallen jaren ontstoken, waardoor zoveel littekenweefsel 

kan ontstaan dat deze zijn functie verliest. Dit kan tot 

de dood leiden. In deze verlittekening (cirrose) komt bovendien 

relatief vaak leverkanker voor. Dat is het angstbeeld van iedere 

patiënt met hepatitis C. 

De behandeling van hepatitis C is nog volop in ontwikkeling. 

De voorkeur heeft op dit moment een combinatietherapie van 

interferon alfa met ribavirine. Deze behandeling wordt wereldwijd 

toegepast. Maar doordat het virus steeds van gedaante verandert 

is die maar bij de helft van de patiënten effectief. Er zijn 

veel bijwerkingen en zij kan alleen in een goed geoutilleerd ziekenhuis 

worden gegeven. De behandeling is bovendien erg duur. 

De kuur duurt een jaar en kost tienduizenden guldens, waardoor 

zij in grote delen van de wereld tot een privilege van de rijken is 

geworden. Hyperthermie zou dus een welkom alternatief zijn. 

Spontaan treden daar misschien reacties op die 

wij niet waarnemen bij lagere temperaturen. 

Naar dat soort reacties zoeken we. Daarom testen 

we bij 37 en ook bij 41 graden.” 

Nieuwe indringer 

Bij een hogere temperatuur krijg je dus andersoortige 

immuunreacties. Immunoloog Greet 

Boland volgt die effecten op het immuunsysteem. 

“Het virus wordt niet direct gedood”, ontdekte 

ze. “De hoeveelheid virus stijgt eerst en 

blijkt pas weken tot maanden na de hyperthermiebehandeling 

te dalen. Er worden dus processen 

in gang gezet die tijd nodig hebben.” Twee 

tot drie weken na de behandeling neemt het 

aantal specifiek tegen het hepatitis C-virus 

gerichte T-cellen (witte bloedlichaampjes) toe. 

Door de hyperthermiebehandeling ontmaskert 

het immuunsysteen kennelijk het vermomde 

hepatitis C-virus. Het lijkt het virus echter niet te 

zien als een oude bekende in een nieuwe 

gedaante, maar als een nieuwe indringer. 

Daarom zet het een volledig nieuwe immuunreactie 

tegen het virus op touw. 

Van Hattum: “Hoe snel je het virus kunt onderdrukken, 

hangt af van de kracht van de 

immuunreactie. Is die niet krachtig genoeg, dan 

vermomt het virus zich weer en leeft het toch 

weer op. Dan zullen we de behandeling moeten 

herhalen in combinatie met andere antivirale 

middelen. Maar eerst moeten we weten wat 

hyperthermie alleen precies doet.” 


tekst > Manou van de Zande 


Aanslag 

Alzheimer voorkomen door plaquebestrijding 

In de hersenen van een Alzheimerpatiënt 

worden zenuwcellen gestaag 

en onherstelbaar afgebroken. 

Boosdoener is een eiwit. Celbioloog 

Hessel Smits verdiepte zich in het 

remmen van deze neuronenafbraak. 

Volgens hem is daarmee genezing van 

Alzheimer mogelijk. 

Het korte termijngeheugen gaat er het eerst aan. 

In een vroeg stadium van zijn ziekte weet de 

Alzheimerpatiënt niet meer wat hij een uur 

geleden deed. In een later stadium weet hij niet 

meer waar hij een paar jaar geleden was, maar 

nog wel precies waar hij als twaalfjarige woonde 

en hoe zijn buurmeisje daar heette. Iemand met 

steeds verdergaande Alzheimer wordt eigenlijk 

weer kind: op een gegeven moment moet hij 

als een baby worden gevoerd – al zijn tafeltechnieken 

zijn immers gewist. 

Oorzaak is de afbraak van hersencellen, de neuronen. 

Deze cellen gaan voorgoed verloren; ze 

worden niet meer opnieuw aangemaakt. Hun afbraak 

wordt niet door een bacterie of een virus 

in gang gezet, maar door een eiwit dat het 

lichaam zelf maakt. Dat eiwit heet amyloïd-beta 

(Ab). In de hersenen van mensen met Alzheimer 

zitten grote opeenhopingen van dit eiwit, de 

zogenaamde plaque. “De afbraak van de neuronen 

vindt rondom die plaque plaats. In 1907 

ontdekte psychiater Alois Alzheimer het bij zijn 

patiënten. Maar het duurde tot eind jaren 

zeventig voor deze plaque met moderne technieken 

verder werd onderzocht. Het gen voor de 

belangrijkste component van de plaque is pas 

eind tachtiger jaren ontdekt.” Dit stelt Hessel 

Smits, die onderzocht hoe de neuronenafbraak 

geremd kan worden. 

Toxische immuuncellen 

Rondom de plaque van Ab-eiwit ligt een kordon 

van andere hersencellen, de gliale cellen. 

Daarvan zijn in Smits’ onderzoek vooral de 

microglia van belang. Deze cellen kunnen zich 

na afbraak wel herstellen. Smits: “In mijn proefschrift 

laat ik zien dat de microglia een belangrijke 

rol spelen in de neuronenafbraak. Heel 

tegenstrijdig, want deze immuuncellen zijn 


op de hersenen 

eigenlijk de opruimers in je lichaam. Ze zorgen 

voor de afvoer van afgebroken cellen, van bacteriën... 

Toch maken deze gliale cellen rondom de 

plaque ook toxische stoffen aan, zoals zuurstofradicalen. 

Zuurstofradicalen zijn schadelijk omdat 

ze een vrij elektron hebben. Door dat extraatje 

kunnen ze met álles reageren en andere moleculen 

van slag brengen. Eenmaal binnenin de cel 

verstoort het zuurstofradicaal de intracellulaire 

balans.” 

Daar komt nog bij dat het Ab-eiwit zelf óók 

toxisch is. Het onfortuinlijke neuron wordt dus 

belaagd door een leger van giftige signalen en 

kan zich daar niet tegen wapenen. Bovendien 

liggen rondom die plaque veel meer gliale cellen 

dan in de rest van de hersenen. “Waarom dat 

zo is, is nog niet bekend. Maar door mijn experimenten 

ben ik ervan overtuigd dat die microglia 

een belangrijke rol spelen bij het in stand houden 

en het bevorderen van het ontstekingsproces dat 

het neuron vernietigt.” Smits denkt dat Alzheimer 

uiteindelijk te genezen is. Maar voor het zover 

is, moeten een paar barrières worden doorbroken. 

De bloed-breinbarrière is de eerste. Tussen de 

hersenen en de rest van het lichaam zit een 

strenge buffer, die het ene stofje wel doorlaat 

en het andere niet. Een geneesmiddel voor 

Alzheimer moet door die barrière heen kunnen. 

Probleem twee: om de ontstekingsmechanismen 

in de gliale cellen te remmen, is een ontstekingsremmer 

nodig. “Maar die cellen doen ook andere 

dingen, en die moeten ze wél blijven doen. 

Bovendien zitten in het lichaam cellen die bijna 

hetzelfde zijn als de gliale in de hersenen. Een 

algemene ontstekingsremmer in zo’n pil stoppen 

is dus niet goed genoeg; die remt te véél.” 

Hoe? Het Ab-eiwit is 42 aminozuren (de basiselementen 

van ieder eiwit) lang. Dit kleine eiwit 

wordt uit een langer eiwit van ongeveer 700 

aminozuren ‘geknipt’. Bij mensen met Alzheimer 

vormt dit kleine Ab-stukje later plaque. De scharen 

die het Ab uitknippen zijn twee andere 

eiwitten. “Tot 1999 wisten we niet welke ‘knip’- 

eiwitten dat waren”, zegt Smits. “Als we voldoende 

weten van die twee eiwitten en ze kunnen 

niet in kijken, je kunt er geen biopt uit nemen. 

Alleen als de mensen al dood zijn. En kijk je in 

de hersenen van een overleden Alzheimerpatiënt, 

dan zie je alleen het eindstadium van 

het proces.” De cellen waarmee Smits experimenteerde 

komen dan ook niet uit hersenen, 

maar zijn in het lab gekweekt. 

Het goede nieuws voor Smits is dat er gewerkt 

wordt aan een MRI-methode die een steeds 

>> Het onfortuinlijke neuron wordt belaagd door 

preciezere scan 

van de hersenen 

remmen, dan knippen ze niet meer. Door de 

een leger van giftige signalen 

ontdekking van die knippende eiwitten ben ik 

hoopvol gestemd.” 

Ook met een preventief middel tegen Alzheimer 

is probleem drie nog lang niet opgelost: wannéér 

moet een patiënt die pil gaan slikken? 

“Wanneer ontwikkel je Alzheimer? Het proces 

met die plaque duurt decennia. Iemand kan op 

z’n dertigste of veertigste al heel langzaam plaque 

ontwikkelen. Iedereen heeft op oudere leeftijd 

een diffuse plaque in de hersenen, maar 

daarin is maar heel weinig van het Ab-eiwit aanwezig. 

Zulke plaque veroorzaakt geen schade. Er 

is dus geen duidelijke ziektedrempel.” 

geeft. Met deze techniek is wél in de hersenen 

van levende mensen te kijken. Zo’n scan ziet er 

bij Alzheimerpatiënten anders uit dan bij gezonde 

mensen. Elk stukje geheugen heeft zijn eigen 

plaats in de hersenen. Naarmate de ziekte 

vordert, sterven die stukjes een voor een af. 

“De MRI-scan meet de hersenactiviteit. Als ik jou 

vraag: ‘Weet je nog wat je vorige week hebt 

gegeten?’, dan ga jij daarover nadenken. De 

scanner ziet dan uit welk stukje jij die informatie 

haalt. Iemand die Alzheimer heeft, zal zich 

bepaalde dingen niet kunnen herinneren – dan 

zie je dus hersenactiviteit in een bepaald gebied 

Alleen dode hersenen 

De lengte van het ziekteproces maakt het onderzoek 

naar Alzheimer nog complexer. “Als het om 

de hersenen gaat, is het altijd moeilijk om eensluidende 

antwoorden geven. Heb je bijvoorbeeld 

te maken met kanker, dan maak je het 

lichaam open, je haalt er wat uit en dat kun je 

onderzoeken. Maar de hersenen… daar kun je 

ontbreken.” 

Misschien kunnen onderzoekers in de toekomst 

met verdere verfijning van die methode de 

verschillende stadia van Alzheimer in kaart brengen. 

Als er dan ook een therapie is gevonden 

die alle hindernissen achter zich laat, is een 

remedie tegen de meest bekende vorm van 

dementie niet ver weg. 

Plaque voorkomen 

In plaats van de gliale cellen te lijf te gaan, kun 

je volgens Hessel Smits beter proberen de aanmaak 

van de plaque rond de neuronen te voorkomen. 

“Als je precies weet hoe dat Ab-eiwit 

geproduceerd wordt, kun je de aanmaak remmen. 

Dat klinkt heel idealistisch: je remt de aanmaak, 

er ontstaat geen plaque waar gliale cellen op 

afkomen en die neuronen blijven heel. Maar het 

ís mogelijk.” 

>> 

Dementie in Nederland 

In Nederland wonen ongeveer 250.000 dementerenden. Zo’n zeven procent van alle 65-plussers lijdt aan 

een vorm van dementie. Bij mensen boven de tachtig jaar ligt dit percentage zelfs boven de twintig. 

Dementie kan ook eerder optreden: in Nederland lijden naar schatting iets meer dan tienduizend mensen 

vóór hun zestigste aan dementie. Meer dan een miljoen mensen hebben te maken met dementie in hun 

familie of naaste omgeving. De meest voorkomende vorm van dementie is de ziekte van Alzheimer. 

Daarnaast zijn er nog meer dan zestig andere oorzaken bekend, bijvoorbeeld vasculaire dementie, de 

ziekte van Parkinson en de zeldzame ziekte van Creutzfeldt-Jakob. 


kort 

nieuws 

Eerste bypassoperatie met gesloten borstkas 

Opvouwbare inktvis assisteert operatierobot 

kleine opening de borstkas binnengebracht. 

Daar ontvouwen ze zich en zuigen ze zich vast 

op het hart. 

Door andere kleine openingen gaan de camera 

en de handjes van de operatierobot de borstkas 

binnen. De chirurg die de robot op afstand 

bedient, kijkt naar een driedimensionaal beeld. 

Zijn handelingen aan de joysticks worden door 

de robot omgezet in uiterst nauwkeurige bewegingen 

met mesjes en naalden waaruit iedere 

trilling is weggezuiverd. Voor galblaasoperaties 

wordt de operatierobot al regelmatig gebruikt. 

In combinatie met de door de afdeling 

Experimentele Cardiologie ontwikkelde Endo- 

Octopus zijn er nu ook enkelvoudige bypassoperaties 

mee te verrichten: op het kloppend hart, 

in een gesloten borstkas. 

De afdeling testte de operatie zorgvuldig met de 

oefenrobot in het laboratorium. Daarna opereerden 

chirurgen en medewerkers van het Hart 

Long Centrum Utrecht in samenwerking met 

hartcentra uit Frankfurt en Dresden met succes 

de eerste patiënt. De robot en Endo-Octopus 

functioneerden zoals verwacht. 

JvdG 

foto > Jan de Witte 

Voor het eerst is in Nederland een bypassoperatie 

met gesloten borstkas uitgevoerd. Daarmee is 

deze operatie voor een aantal patiënten bereikbaar 

geworden. Het was al mogelijk te opereren 

op het kloppend hart door de uitvinding van de 

Octopus, een instrument met twee pootjes die 

zich vastzuigen aan het hart. Terwijl het hart 

normaal blijft kloppen, ligt tussen die tentakels 

een klein plekje van het hart zo stil dat de hart- 

chirurg daar een bypass op de kransslagader kan 

hechten. 

Bij zo’n Octopus-operatie moet het borstbeen 

worden doorgezaagd om goed bij het hart te 

kunnen komen. Ook dit is nu niet altijd meer 

nodig. Een gaatje waar net een pink door kan is 

al voldoende voor de nieuwe endoscopische 

variant van het instrument. De opgevouwen 

pootjes van deze Endo-Octopus worden door de 

Promoties 

KIJKSLANG ONDERZOEKT RUGPIJN 

Lage rugpijn en uitstralende pijn in een been als gevolg van 

hernia komen veel voor. Bij tien tot vijftien procent van de 

patiënten worden de klachten chronisch en invaliderend. De 

anesthesiologen Jos Geurts en Roelof van Wijk deden 

onderzoek naar verschillende behandelingen van lage rugpijn 

en ‘hernia-achtige’ beenpijn. In hun proefschrift 

beschrijven zij onder meer een voor Nederland nieuwe techniek, 

waarbij met een dunne, zeer buigzame slang - een 

epiduroscoop - via het staartbeentje in het wervelkanaal 

wordt gekeken. 

Met deze ‘kijkslang’ lukt het steeds vaker de oorzaak van de 

lage rugpijn vast te stellen. Lang niet altijd is een verschoven 

tussenwervelschijf de boosdoener. Een hernia kan ook 

worden nagebootst door een verkleving rond de zenuwwortel 

of een gestoorde bloedtoevoer die de zenuw onder 

druk zet. 

Bij patiënten met beenpijnklachten door verklevingen die 

zijn ontstaan na hernia-operaties, kan met de epiduroscoop 

littekenweefsel worden losgemaakt en verwijderd. Ook kunnen 

ontstekingen in het wervelkanaal worden behandeld 

door met het instrument medicijnen en ontstekingsremmers 

achter te laten. De eerste resultaten zijn hoopgevend. 

Jos Geurts en Roelof van Wijk – Minimally invasive procedures 

in the treatment of chronic low back pain 

KANALEN IN HET HART 

Het hart is een holle spier die bloed door het lichaam 

pompt door zich op een gecompliceerde, maar gedisciplineerde 

manier samen te trekken. Een prikkel in de sinusknoop 

geeft hiervoor het startsein. Deze elektrische prikkel 

verspreidt zich van hartspiercel naar hartspiercel via clusters 

van speciale kanaaltjes, de zogeheten ‘gap junctions’. Gap 

junction kanalen ontstaan doordat twee aangrenzende 

hartspiercellen elk een half kanaal leveren. Een half kanaal 

bestaat uit zes eiwitten, die connexines worden genoemd. 

In het hart komen drie leden van de grote connexine-familie 

voor, namelijk de connexines 40, 43 en 45. 

Medisch fysioloog Toon van Veen onderzocht de expressie 

en het functioneren van gap juntion kanalen in gezonde en 

zieke harten en ontdekte dat de drie connexines op verschillende 

plaatsen in het hart in verschillende combinaties 

werkzaam zijn. Elke combinatie lijkt nauw samen te hangen 

met de verschillende, lokale hartfuncties. 

In twee genetisch gemodificeerde muismodellen onderzocht 

Van Veen de rol van gap junctions bij het ontstaan van ritmestoornissen 

in zieke harten met kenmerken die we ook 

bij mensen waarnemen. Bij een geblokkeerde expressie van 

connexine 40 ontstaat een blokkade in het geleidingssysteem 

van de rechter hartkamer en treedt een vertraging op 

van de geleiding in de linkerkamer. Een andere genetische 

modificatie, die tot een vergroting van het hart leidt, geeft 

een ernstige verstoring van gap junctions wat resulteert in 

een geleidingsvertraging in de hartkamer. Het onderzoek 

levert een belangrijke bijdrage aan de fundamentele kennis 

over de rol van gap junctions in het hart. 

Toon van Veen – Cardiac gap junctions and action potential 

propagation 

PROFIJT VAN PREVENTIE 

Hemofilie is een erfelijke, geslachtsgebonden aandoening. 

Door het ontbreken van een stollingseiwit ontstaan snel 

bloedingen, vooral in de gewrichten. Herhaalde bloedingen 

veroorzaken pijn en kunnen leiden tot blijvende invaliditeit. 

Een preventieve, profylactische behandeling is mogelijk door 

wekelijks twee tot driemaal stollingsfactoren in te spuiten. 

Er kan ook gekozen worden voor het toedienen van stollingsfactoren 

‘on demand’, dus op momenten dat er werkelijk 

een bloeding optreedt. Sinds 1970 worden kinderen met 

ernstige hemofilie in Nederland preventief behandeld. Dat is 

een dure en belastende behandeling. Algemeen wordt aangenomen 

dat een behandeling ‘on demand’ waarschijnlijk 

minder belastend en minder duur is. 

Kathelijn Fischer heeft beide behandelingsstrategieën nu 

met elkaar vergeleken en komt tot een verrassende conclusie: 

“Geheel tegen de verwachting in zien we dat na twintig 

jaar behandelen de jaarlijkse kosten van een profylactische 

behandeling en een ‘on demand’ behandeling gelijk zijn. 

We zien ook dat de profylactisch behandelde patiënten veel 

minder schade aan de gewrichten hebben. Juist doordat 

deze ‘profylactische patiënten’ minder gewrichtschade en 

bloedingen hebben, wordt het mogelijk zelfs goedkoper 

dan een ‘on demand’ behandeling.” 

Fischer wijst op het grote belang van haar onderzoek: 

“Een groot aantal landen, waaronder de Verenigde Staten, 

onthoudt hemofiliepatiënten een profylactische behandeling 

omdat die behandeling juist duurder zou zijn. Uit mijn 

gegevens spreekt echter het tegenovergestelde.” Het onderzoek 

van Fischer maakt verder duidelijk dat een profylactische 

behandeling vóór de derde bloeding moet beginnen 

om daadwerkelijk gewrichtsschade te voorkomen. 

Kathelijn Fischer – Treatment Strategies for Severe 

Haemophilia. In search of the optimal treatment 

nr 6 december 2001 8 

Een volledig overzicht van de promoties is te vinden op internet: www.uu.nl onder nieuws en agenda

Geen slimme muis 

zonder goede huisvesting 



De resultaten van proefdieronderzoek zijn onbetrouwbaar 

door de karige standaardbehuizing waarin proefdieren 

opgroeien, stellen Amerikaanse onderzoekers. De dieren 

ontwikkelen hersenen gedragsstoornissen, wat vermeden 

kan worden door ze te huisvesten in een omgeving die ze 

meer prikkels biedt en meer van ze eist. 

Hoogleraar ethologie en welzijn dieren Berry Spruijt 

geeft zijn mening over deze bevindingen. 

“ 

Dieren worden gehouden onder standaardcondities vanwege de vergelijkbaarheid 

en reproduceerbaarheid van onderzoek. Om het immuunsysteem, 

de lever of de spijsvertering te bestuderen maakt het niet veel uit hoe 

een dier gehuisvest is. Dan gebruik je het diermodel als een lakmoespapiertje 

of testbuisje. Maar ben je geïnteresseerd in hersenen en gedrag, in leren 

en geheugen, in angst, depressie of Alzheimer, dan ligt dat heel anders. 

Als dieren opgroeien in een verrijkte omgeving, stimuleren allerlei groeifactoren 

de ontwikkeling van het brein. Dieren moeten gezelschap hebben, 

een holletje, ze moeten zich kunnen afzonderen, voldoende bewegingsvrijheid 

hebben en een normaal dag-en-nachtritme. 

Nog steeds gebeuren bijvoorbeeld >> Mensen licht je ook niet van hun bed voor een IQ-test 

veel proeven bij daglicht. Wij testen juist in de 

schemering, als ratten en muizen actief zijn. Je moet een dier niet midden 

in de nacht uit zijn bed halen en in een opstelling droppen. Bij mensen zou 

je dan ook hele rare testresultaten krijgen. Die licht je ook niet onverhoeds 

van hun bed om ze een IQ-test af te nemen. 

Vierde versnelling 

Slimste van de klas 

Als je leren en geheugen wilt onderzoeken in muizen, moet je zorgen dat 

je goed opgeleide, intelligente muizen hebt. Een muis die in een kansarme 

omgeving opgroeit, wordt nooit de slimste van de klas. Een leertaak moet 

ook echt een appèl doen op de intelligentie en vaardigheden van het dier. 

Een rondje lopen in een open bak, kan een zwaar gestoord dier ook. 

Dat geldt ook voor onderzoek naar stressbestendigheid en incasseringsvermogen. 

Dieren die een Spartaanse opvoeding hebben genoten, hebben een 

stevig incasseringsvermogen. Een dier dat in zijn hele leven niets meemaakt 

en opeens wordt beetgepakt en een prikje krijgt, schrikt zich natuurlijk 

kapot. Verrijking houdt niet in dat je een dier moet verwennen. Verrijking 

betekent ook inspanning en af en toe ongemak, een balans tussen primaire 

levensbehoeften en uitdaging, prikkeling. Een rat mag best eens van een 

klimrekje vallen. Dat hoort bij het leven. Dat is niet zielig. Daarmee bevorder 

je het welzijn. Het is niet erg om af en toe je neus te stoten. Leven is 

risico lopen. 

Bij proeven met genetisch veranderde (transgene) dieren is die verrijkte 

omgeving helemaal belangrijk. Dan wil je bijvoorbeeld de subtiele effecten 

oppikken van een gen dat in het brein wordt aan- of uitgezet. Stel, ik haal 

de vierde versnelling uit een auto om te kijken of hij daardoor minder hard 

gaat. Als ik dan de hele tijd in zijn eerste versnelling ga rijden, merk ik daar 

natuurlijk niets van. Daarvoor moet ik de snelweg op en naar zijn vier. Toch 

rijden wij met dit soort onderzoek wel in zijn één. Wij brengen subtiele 

veranderingen aan en laten het dier opgroeien in een omgeving waar het 

zich minimaal ontwikkelt. Vervolgens eisen de testomstandigheden ook al 

niet het onderste uit de kan. Dus wat zien wij: niets. 

Mensen groeien tenslotte ook in een verrijkte omgeving op. Die stoppen we 

ook niet in lege flats zonder enige prikkeling. Maar bij proefdieren doen we 

dat wel. Veel proefdieren hebben meer mogelijkheden dan wij benutten. 

Dat is jammer voor het proefdier zelf, maar zo’n dier is ook voor veel onderzoek 

een matig model. Een goed diermodel is een verrijkt diermodel. 

Bovendien, wat wij verrijkt noemen is natuurlijk nog steeds niet meer dan 

minimaal noodzakelijk. Het is niet meer dan een tv in een gevangenis zetten. 

” 


Commentaar


Illustraties > Wim Verrijp 

Chirurgische wisseltruc 

Kinderen die worden geboren met de 

verkeerde slagader op de verkeerde 

hartkamer, zijn te behandelen met een 

operatie waarbij de slagaders worden 

omgezet. Op de lange termijn zijn ze met 

deze complexe operatie beter geholpen 

dan met een eenvoudiger ingreep. 

Normaal hart Transpositie van de grote slagaders Na de arteriële switch operatie 

Eén op de 4500 kinderen heeft een aangeboren aangesloten. De chirurg sluit de aorta weer aan 

hartafwijking waarbij de aansluiting van de op de linker- en de longslagader op de rechterkamer. 

Normaal doet de linkerkamer het zware 

longslagader en de lichaamsslagader (aorta) is 

omgewisseld. Dit heet transpositie van de grote werk, de lichaamscirculatie, en heeft de rechterkamer 

het een stuk gemakkelijker met de long- 

slagaders. Het hart pompt het zuurstofarme 

(blauwe) bloed dat uit het lichaam komt, dan circulatie. Bij transpositie is dat andersom, waardoor 

de linkerkamer op den duur lui wordt en 

direct – zonder nieuwe zuurstof – in het lichaam 

terug. Het zuurstofrijke (rode) bloed dat uit de de lichaamscirculatie niet meer aan zou kunnen. 

longen komt, gaat weer ongebruikt terug naar Met de operatie kan daarom niet te lang worden 

gewacht. 

de longen. 

Zolang de >> De linkerkamer doet het zware werk De kransslagaders 

– die het 

foetus nog 

niet zelf ademt zijn er sluipwegen die ervoor hart zelf van zuurstofrijk bloed voorzien – 

zorgen dat het lichaam voldoende zuurstof 

moeten ook worden overgezet, zodat ze het 

krijgt. In de wand tussen de boezems van het bloed dat uit de longen komt gaan vervoeren. 

hart zit voor de geboorte een opening, en de Die bloedvoorziening van het hart zelf mag niet 

lichaamsslagader en de longslagader zijn door in het gedrang komen. Als de chirurg de kransslagaders 

omlegt, moet hij er daarom voor waken 

een dwarsverbinding met elkaar verbonden. 

Enkele dagen na de geboorte groeien deze verbindingen 

dicht. Bij baby’s met transpositie krijgt – net als bij een knik in een tuinslang – de door- 

dat er geen knik in komt. Want dan wordt 

het lichaam dan zuurstoftekort. Ze worden 

stroming belemmert en krijgt het hart te weinig 

blauw en als het te lang duurt treedt er hersenschade 

op en kunnen ze overlijden. De afwijking 

bloed. 

moet dus snel worden ontdekt en verholpen. Brazilië 

Kindercardioloog Paul Hutter promoveerde op 

Geen knik 

onderzoek naar de langetermijnresultaten van 

De omwisseling kan in de eerste weken na de de arteriële switch operatie. Zo’n vijfentwintig 

geboorte ongedaan worden gemaakt met een jaar geleden is deze voor het eerst uitgevoerd 

chirurgische wisseltruc, een zogenoemde arteriële 

switch operatie (ASO). Dit is een openhart- 

Utrecht, waar de ingreep tegenwoordig tien tot 

in Brazilië. In 1977 voor het eerst in het UMC 

operatie met de hart-longmachine waarbij de twintig keer per jaar wordt verricht. 

grote vaten weer op de juiste plaats worden Aanvankelijk was de switch operatie een inge- 

wikkeld alternatief voor een operatie waarbij 

openingen werden gemaakt tussen de boezems 

van het hart. Na die operatie bleef de zwakkere 

rechterkamer van het hart de lichaamscirculatie 

rondpompen, wat leidde tot complicaties op de 

langere termijn. Alleen in Utrecht, Leiden, Parijs 

en Londen werd de switch operatie vanaf het 

begin toegepast, omdat omwisseling van de 

slagaders – ondanks zijn complexiteit – een 

betere langetermijnprognose leek te hebben. 

Goede keuze 

Inmiddels ondergingen in Utrecht 195 kinderen 

de switch operatie en heeft deze ook elders de 

eenvoudigere operatie verdrongen. “De keuze 

voor de switch operatie in 1977 is een goede 

geweest”, stelt Hutter. De sterfte tijdens de ingreep 

daalde van vijftien procent in de eerste 

jaren tot vier procent in de laatste vijf jaar. Dit is 

inclusief de complexere operaties waarbij de kinderen 

meerdere hartafwijkingen hebben, terwijl 

in die laatste vijf jaar geen sterfte optrad bij de 

eenvoudige variant. Na de operatie blijkt 97 procent 

van de patiënten in goede conditie. Zij kunnen 

normaal opgroeien en zich normaal inspannen. 

Verdere verbetering van de resultaten is volgens 

Hutter misschien te bereiken in de periode 

voor de operatie, waarin het gevaar van sterfte 

en hersenschade door zuurstoftekort groter is 

dan tijdens en na de operatie. Vooral prenatale 

diagnostiek – het voor de geboorte al vaststellen 

van de afwijking – moet meer nadruk krijgen. 


Getver is goed! Iedereen weet dat de beste medicijnen 

vies smaken. Zo hoort het ook. We zijn opgevoed 

met het idee dat de bestrijding van ziektes 

om een offer vraagt. Bitter in de mond maakt het 

hart gezond, luidt het aloude adagium. Alleen voor 

de patiënten die door de zure medicinale appel 

heen bijten, gloort in de verte genezing. Lekkere 

medicijnen en beterschap passen niet bij elkaar. 

Dat heldere uitgangspunt ligt onder vuur. Steeds 

meer drankjes, pillen en poeders worden opgezoet 

en bijgesmaakt. Medicijnen worden niet meer in 

de markt gezet door er uitsluitend een nieuwe, 

flitsende verpakking omheen te doen. De verkoop 

verloopt veel beter als je aan het medicijn een 

lekker likkebaardend aardbeien-, vanille-, kersen-, 

of chocosmaakje toevoegt. Koning Klant wil 

Lekker Leven. Ook als hij ziek is. 

Gastronomische sche geneeskunst 

In het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 

werd deze verlekkertrend, die vooral op het kind is 

gericht, ook al gesignaleerd. Het tijdschrift noemt 

het gebruik van kauwgom met een sinaasappel- of 

druivensmaak als pijnstiller en een kauwgom tegen 

verkoudheidsklachten waarmee je echte bellen 

kunt blazen. Voor kinderen met astma is er een 

astmalolly en kinderen met zere keeltjes vinden 

zoete verzachting bij de ‘Get Better Bear’-lolly. Die 

lolly is zelfs zo lekker, dat peuters hoestaanvallen 

voorwenden om er eentje te krijgen. 

De ontwikkeling van lekkere snoepgeneesmiddelen 

staat niet op zichzelf. Ook de gewone, dagelijkse 

voedingsmiddelen worden gekannibaliseerd door 

de farmaceutische industrie. Die voedingsmiddelen 

krijgen steeds vaker een gezondheidsclaim mee. 

‘Droge ui houdt vrouwen jong’ en ‘Bosbes is goed 

voor oudere geest’ schreeuwen twee willekeurige 

krantenkoppen. Hangt er nog geen claim aan een 

drankje of etenswaar, dan wordt die er wel (genetisch) 

ingestopt: ‘Transgene tomaat zeventig keer 

beter tegen hartziekten’. 

Door de sterke opkomst van ‘functional foods’ en 

‘neutraceuticals’ met hun gezondheidsbevorderende 

en helende werking wordt het samenstellen van 

een eenvoudige, doch voedzame maaltijd steeds 

moeilijker. De schappen in de supermarkt lijken 

meer en meer op de ladekasten van een apotheek. 

Bij elk bezoek lachen melkzuurbacterietoetjes je 

toe en wenken de cholesterolverlagende margarines. 

Cardiokadetten en diabetesdropjes vechten om 

aandacht. Een normale aardappel wordt een zeldzaamheid, 

een spruitje zonder gezondheidsclaim 

een unicum. Farmavoedsel maakt de dienst uit. 

Scharnieren je gewrichten niet meer zo soepel? 

Drink dan ‘Elation’ van Coca-Cola. Daar zit glucosamine 

in, een absolute weldaad voor het pijnlijke 

gewricht. Binnenkort waarschijnlijk verkrijgbaar 

bij uw supermarkt en tankstation. Waarom zou je 

voor het wegzuigen van overtollig vetweefsel nog 

een arts bezoeken, als je jezelf slank kunt drinken 

met SoBe Lean, het vloeibare liposuctiedrankje van 

Pepsi-Cola? Houd Alzheimer op afstand met lekkere 

geheugenjam, bestrijd depressies met een brandnetelthee 

en verjaag je angstsyndromen met een 

zak lefgozerchips. Twee halen, een betalen. De dokter 

ligt in de supermarkt. 

Haal ik medicijnen bij de apotheek, dan lees ik 

altijd de bijsluiter. Zo weet ik wat het middel doet 

en welke bijwerkingen op de loer liggen. Loop ik 

met mijn boodschappen de supermarkt uit, dan 

verwacht ik geen bijsluiters. Ik wil zonder bestudering 

van de verpakkingen kunnen eten en drinken. 

Dat wordt echter steeds moeilijker, omdat de voedingsmiddelen 

in rap tempo veranderen in zelfzorgmedicijnen. 

Vorige week trok ik haastig een fles limonadesiroop 

uit de schappen. Dankzij die snelle, 

onvoorzichtige greep zat het hele gezin de dag 

erna vastgenageld op het toilet. Er bestaat een 

laxo-limonadesiroop waarmee je obstipatie kunt 

bestrijden, weet ik nu. 

Sindsdien winkel ik met het zweet in mijn handen. 

Voor je het weet leg je een spierversterkende spaghetti, 

prozacperzik of viagrabrood in je winkelwagentje. 

Eén moment van onoplettendheid, één 

verkeerde culinaire beweging en je behandelt jezelf 

voor een ziekte die je niet hebt. Daar kun je heel 

ziek van worden. 

Pieter Lomans 


Reageren? Email: Scan@azu.nl of UMC Utrecht • Redactie Scan / D 01.343 • Postbus 88550 • 3508 GA Utrecht 


Rondzingende 

tekst > Pieter Lomans 

foto’s > Chris Timmers 

Afsterven van neuronen 

Een dwarslaesie is nog niet te genezen. 

Het onderzoek richt zich vooral op 

de uitgroei van zenuwvezels en het 

beperken van schade. Intussen leidt 

stimulatie van nog intact ruggenmerg 

tot opmerkelijke resultaten. 

Epilepsie kent veel verschijningsvormen 

en verschillende oorzaken. 

Medisch bioloog Evelien Proper 

rafelde enkele onderliggende 

hersenprocessen verder uiteen en 

stuitte op de belangrijke rol van 

glutamaattransporteurs. 

Medisch bioloog Evelien Proper tuurde vier jaar 

lang door de microscoop naar dunne plakjes 

hersenweefsel. Ze wilde dieper doordringen in 

de mechanismen die epilepsie veroorzaken. Dat 

klinkt spannend, maar aanvankelijk bestond 

haar promotieonderzoek vooral uit tellen. 

Proper: “Om het verschil tussen epileptisch hersenweefsel 

en normaal hersenweefsel te ontdekken, 

moet je een gedetailleerde vergelijking 

maken. Ik heb uitsluitend gekeken naar weefsel 

van de hippocampus, een kleine hersenstructuur 

in de vorm van een zeepaardje, waar heel vaak 

een epileptische bron te vinden is. Omdat dit 

weefsel vaak tijdens hersenoperaties verwijderd 

wordt, is het beschikbaar voor onderzoek.” 

Minder zenuwcellen 

Operatief verwijderd hippocampusweefsel van 

epilepsiepatiënten is niet altijd hetzelfde. Zit de 

epileptische bron in het weefsel zelf, dan is daar 

meestal littekenvorming te zien. Dat wordt 

‘hippocampale 

>> Afsterven van zenuwcellen is geen oorzaak maar een gevolg 

sclerose’ 

genoemd. 

Epilepsie kan echter ook worden opgewekt door 

een tumor die tegen de hippocampus aanligt, 

door een bloedvatafwijking of door een verstoorde 

migratie van hersencellen in de hersenschors. 

In al die gevallen vertoont het hippocampusweefsel 

geen littekenvorming. 

“Ik maak in mijn onderzoek dan ook een onder-

zenuwcellen door verstoorde afvoer 

speelt belangrijke rol bij epilepsie 

>> 

Achtergronden van het 

onderzoek 

scheid tussen drie verschillende groepen hippocampusweefsel”, 

zegt Proper, “namelijk weefsel 

met hippocampale sclerose (HS), weefsel zonder 

sclerose (non-HS) en weefsel van niet-epileptische 

patiënten dat als controle dient. 

Hippocampale sclerose is een vorm van neurodegeneratie, 

van zenuwafbraak: het aantal 

zenuwcellen is afgenomen en het aantal astrocyten 

(steuncellen) is toegenomen. Door deze 

drie groepen met elkaar te vergelijken kun je 

een onderscheid maken tussen veranderingen 

die samenhangen met de epileptische aanvallen 

zelf, en veranderingen die samenhangen met 

de celdood van zenuwcellen.” 

Reorganisatie van het netwerk 

Proper maakt de verschillende celtypen in de 

hippocampus eerst zichtbaar met een kleuring. 

Daarna begint het tellen van cellen op de vierkante 

micrometer. Wat blijkt? Proper: “In sclerotisch 

weefsel is bijna tachtig procent van de neuronen 

verdwenen, een enorme afname. Maar ook 

in niet-sclerotisch weefsel zitten minder zenuwcellen 

dan gebruikelijk. Dat is verrassend, omdat 

iedereen aanneemt dat hier geen weefselschade 

optreedt. Toch is dat wel degelijk het geval. We 

denken nu dat dit celverlies in gang wordt gezet 

door de epileptische aanvallen. Het afsterven van 

zenuwcellen is hier waarschijnlijk geen oorzaak 

van de epilepsie, maar een gevolg.” 

Proper kijkt ook naar het aantal synapsen van 

een zenuwcel en de contacten die ze met andere 

cellen maken. Synapsen zijn communicatiepunten 

tussen zenuwcellen, die worden gebruikt 

voor de signaaloverdracht via boodschappermoleculen. 

Proper: “Sterft een cel af, dan heeft 

het weinig zin om er tegen te blijven praten. De 

omringende zenuwcellen proberen dan vaak op 

een andere manier weer nieuwe contacten te 

leggen. Dat brengt een reorganisatie van het 

vezelnetwerk in de hippocampus met zich mee. 

Dit proces, waarbij nieuwe vezels worden 

gevormd met nieuwe synaptische contactpunten, 

noemen we ‘sprouting’. 

Nieuwe uitlopers 

Dit sproutingproces kan epilepsie veroorzaken, 

zo luidt een hypothese. Daarom richt Proper 

haar blik op het sclerotische weefsel. Ze ziet dat 

er inderdaad sprake is van een reorganisatie. De 

nieuwe uitlopers maken bovendien voornamelijk 

verkeerde contacten, namelijk met het celtype 

waaruit ze zelf afkomstig zijn. Op die manier 

ontstaat een intern circuit dat zichzelf stimuleert. 

Zo’n zichzelf versterkend systeem kan in 

principe bijdragen aan het ontstaan van een epileptische 

aanval. 

Proper: “Sprouting treedt uitsluitend op bij 

patiënten met hippocampale sclerose. Het kan 

dus nooit een gevolg zijn van de epileptische 

aanvallen, omdat je het anders ook moet aantreffen 

bij patiënten met niet-hippocampale 

sclerose die soms al meer dan tien jaar epilepsie 

hebben. En dat zien we niet.” 

Kortsluiting 

Proper wil ook weten of sprouting een continu 

proces is dat steeds opnieuw na epileptische 

aanvallen optreedt, of dat het gaat om een snelle, 

eerste aanpassing die daarna stabiel blijft. 

ø ø 

Ongeveer honderdduizend Nederlanders hebben epilepsie. 

Vijfenzeventig procent reageert goed op medicijnen 

en houdt epilepsie op die manier onder de 

duim. Bij een op de vier patiënten werken de beschikbare 

medicijnen echter niet. Voldoet een patiënt uit 

deze groep aan een aantal voorwaarden, dan biedt een 

hersenoperatie soms uitkomst. Een van die voorwaarden 

is, bijvoorbeeld, dat het moet gaan om een duidelijk 

afgebakende epileptische haard die zonder noemenswaardig 

functieverlies te verwijderen is. 

Jaarlijks worden in het UMC Utrecht ongeveer vijftig 

van dergelijke hersenoperaties bij epilepsiepatiënten 

uitgevoerd. In de meeste gevallen zit de epileptische 

haard in de temporaalkwab, een hersengebied dat net 

achter de slaap ligt en daarom ook wel slaapkwab 

wordt genoemd. Een jaar na de operatie hebben 

negen van de tien patiënten geen aanvallen meer of is 

het aantal sterk afgenomen. Na tien jaar geldt dat 

resultaat nog altijd voor drie van de vier patiënten. 

Sclerose in de slaapkwab 

In het stukje weggenomen slaapkwab zit ook bijna 

altijd een deel van de hippocampus. De hippocampus 

is een wat dieper gelegen hersenstructuur, die een 

belangrijke rol speelt bij leer- en geheugenprocessen. 

Rond 1990 is het UMC Utrecht begonnen met het 

bewaren en onderzoeken van het hersenweefsel dat bij 

deze operaties wordt uitgenomen. In het weefsel van 

de hippocampus wordt in overgrote meerderheid 

sclerose vastgesteld. 

Bij hippocampale sclerose (HS) is het aantal neuronen 

sterk afgenomen en het aantal astrocyten fors 

toegenomen. Neuronen zijn de ‘echte’ zenuwcellen, 

die de communicatie verzorgen. Astrocyten zijn de 

steuncellen, die onmisbare handen spandiensten 

verrichten. De sclerose in de hippocampus biedt interessante 

aanknopingspunten voor onderzoek. Waarom 

treedt er bij patiënten met een epileptogene haard 

in de hippocampus zo’n opmerkelijke verschuiving 

tussen beide celtypen op? Is dat een oorzaak of juist 

een gevolg van de epileptische aanvallen? Kun je via 

nauwkeurige bestudering van dat weefsel meer over 

het hoe en waarom van epilepsie te weten komen? 

Sinds 1992 zijn het Rudolf Magnus Instituut voor 

neurowetenschappen (RMI) en de afdelingen 

Neurochirurgie en Pathologie van het UMC Utrecht 

bezig met diverse epilepsie-onderzoeken. Het werk 

van Proper valt binnen het RMI-onderzoek, dat wordt 

gecoördineerd door neurobioloog Pierre de Graan. 


ø ø 

Het antwoord op die vraag wordt geleverd door 

het eiwit B50, een belangrijke neurologische 

informant. “Dat eiwit”, zegt Proper, “is actief tijdens 

de ontwikkeling van het brein bij de aanmaak 

van nieuwe synaptische contacten. In het 

volwassen brein is B50 actief tijdens het herstellen 

van schade. In sclerotisch hersenweefsel 

wemelt het van het B50 eiwit. Dat betekent, dat 

het proces van neuronensterfte en sprouting 

voortdurend doorgaat.” 

Het menselijk weefsel dat Proper onderzoekt 

biedt zicht op het ‘eindstadium’ van epilepsie, 

niet op het ontstaansproces. Daarvoor schakelt 

ze over op diermodellen. Het is bijvoorbeeld 

bekend dat ratjes na een beschadiging van de 

hippocampus niet meteen epilepsie hebben. Pas 

weken later ontstaan de eerste spontane aanvallen. 

Dat kan wijzen op de betrokkenheid van 

sprouting bij epilepsie. Pas als de reorganisatie 

van synapsen goed op gang is gekomen en er 

een zichzelf versterkend circuit is ontstaan, 

treedt er ‘kortsluiting’ op in de hersenen. 

Vrachtwagens in de celwand 

Hoe komt die kortsluiting, dat rondzingen van 

elektrische hersensignalen, tot stand? Proper: 

“We weten dat bij een epileptische aanval bijzonder 

veel glutamaat vrijkomt. Glutamaat is 

een boodschappermolecuul dat zenuwcellen 

activeert. Hoe meer glutamaat, hoe harder de 

cel begint te werken. Bovendien blijft de concentratie 

glutamaat na een aanval heel lang 

heel hoog. Waarom wordt dat – zoals gebruikelijk 

– niet snel weggevangen?” 

Dat leidt Proper naar de glutamaattransporteurs, 

de vrachtwagens in de celwand, die het ‘prikkelende’ 

glutamaat oppikken en weer opslaan in 

de cel. Er zijn vijf verschillende vrachtwagens 

bekend, maar transporteur 2 lijkt de belangrijkste. 

Proper: “Muizen zonder die transporteur 

worden normaal geboren, maar krijgen na enkele 

weken epileptische aanvallen. Vaak sterven ze 

na de eerste aanval. We zien een extreem hoge 

concentratie glutamaat buiten de zenuwcellen 

en een afname van de opnamecapaciteit van 

negentig procent.” 

Celdood 

Dit resultaat legt een duidelijk verband tussen 

slecht functionerende glutamaattransporteurs 

en epilepsie. De torenhoge concentraties glutamaat 

zijn giftig voor zenuwcellen, waardoor ze 

na verloop van tijd afsterven. Die celdood leidt 

tot sprouting bij de omringende cellen. Zo ontstaat 

een rondzingend circuit van zenuwcellen, 

die door de hoge glutamaatconcentratie ook 

nog eens tot extra activiteit worden aangezet. 

Proper: “We zien zo’n afname van transporteur 

2 bij epileptische patiënten met hippocampale 

sclerose (HS). Bij de niet-HS groep neemt het 

aantal juist toe. Bij de transporteurs 1 en 3, die 

ik ook bestudeerd heb, liggen 

>> Veel glutamaat stimuleert het rondzingend circuit die verhoudingen bij de verschillende 

groepen 

van zenuwcellen tot extra activiteit 

weer anders. Het 

vraagt nog heel wat 

studie om de exacte relatie tussen epilepsie en 

de glutamaattransporteurs op te helderen.” 

Medicijnen 

De complexe dynamiek van de glutamaattransporteurs 

blijkt nog uit een andere bevinding. 

Proper: “Transporteur 2 wordt uitsluitend geproduceerd 

in astrocyten, de steuncellen die handen 

spandiensten verrichten. Hoewel dat aantal 

cellen bij sclerose fors toeneemt, leidt dat niet 

tot meer transporteurs. Dat bracht me op het 

idee dat in deze noodsituatie ook de neuronen 

te hulp worden geroepen en ze transporteur 2 

gaan aanmaken om de overdosis glutamaat weg 

te werken. Dat idee lijkt inderdaad te kloppen.” 

Het onderzoek heeft nog niet geleid tot een 

betere behandeling van deze vorm van epilepsie. 

“Dat is ook nog veel te vroeg”, zegt Proper. “We 

doen hier in het Rudolf Magnus Instituut vooral 

fundamenteel onderzoek, we willen bijdragen 

aan het ophelderen van de moleculaire, neurologische 

basis van epilepsie. Is dat eenmaal 

gebeurd, dan wordt het vinden van effectievere 

medicijnen automatisch een stuk makkelijker.” 


Tikkertje met resistentie 



Het Nederlandse isolatiebeleid voor MRSA is succesvol. 

Utrechts onderzoek heeft een extra gevaar aan het licht 

gebracht. De bacterie geeft zijn resistentie niet alleen 

van vader op zoon door, maar pikt die ook op 

van andere soorten. 

Eenderde van de gezonde mensen draagt in het puntje van zijn neus of in 

zijn bilnaad de meticillinegevoelige Staphylococcus aureus (MSSA) bij zich. 

Een onschuldige bacterie die alleen voor een infectie kan zorgen als je al 

ziek bent. Met meticilline – een penicillinederivaat – is MSSA goed te 

behandelen. Heb je echter te maken met het broertje van MSSA dat resistent 

is tegen meticilline, de zogeheten MRSA, dan is de infectie ineens 

nauwelijks meer aan te pakken. MRSA is een beruchte ziekenhuisbacterie. 

In Nederland wordt een streng isolatiebeleid gevoerd voor mogelijk met 

MRSA besmette patiënten. Patiënten uit buitenlandse ziekenhuizen worden MRSA verschilt van zijn antibioticagevoelige broertje MSSA alleen doordat 

gescreend en geïsoleerd verpleegd tot duidelijk is dat ze de bacterie niet bij het een gen meer heeft, het mecA gen. Bacteriën wisselen onderling 

zich dragen. Dat is kostbaar, maar dat is nog geen vergelijk met de kosten gemakkelijk DNA uit. Vriens en Wielders ontdekten dat MSSA zich ook als 

die moeten worden gemaakt als MRSA op een afdeling wordt vastgesteld. MRSA kan ontpoppen door het mecA gen over te nemen van een andere 

Dan moet iedereen worden gescreend, de patiënten moeten apart worden bacterie. 

verpleegd en de afdeling gaat dicht. Tot het infectiegevaar is geweken kunnen 

er geen nieuwe patiënten worden opgenomen, waardoor ook de Gevaarlijke gift 

gederfde kosten in de papieren lopen. 

Vriens en Wielders vonden bij een kind dat nooit in contact was geweest 

met een MRSA-positieve patiënt of medewerker zowel MRSA, MSSA als een 

Minder antibiotica 

andere bacterie (Staphylococcus epidermidis). MRSA en MSSA waren op het 

Chirurg in opleiding Menno Vriens berekende in zijn proefschrift dat 

mecA gen na identiek, en het mecA gen in de MRSA en andere bacterie 

Nederland toch heel wat goedkoper uit is dan de omringende landen zonder 

isolatiebeleid. Volgens Vriens gaf het UMC Utrecht de afgelopen tien De gever is het kwijt. In de gever blijkt het gen niets te doen, maar in MRSA 

waren ook identiek. Vriens: “Ze tikken elkaar aan en geven het DNA door. 

jaar 280.000 euro per jaar uit om het ziekenhuis MRSA-vrij te houden. 

speelt het gen ineens een glansrol. Dit komt waarschijnlijk veel vaker voor.” 

Zonder dit zogenoemde ‘Search and Destroy’ beleid zou het ziekenhuis Door het gen op te pikken dat een bacterie nutteloos aan zijn staart heeft 

jaarlijks wel 800.000 euro kwijt zijn aan bestrijding van de bacterie. 

hangen, verandert MSSA van een goedmoedige bacterie in een gevaarlijk 

Door het Nederlandse beleid is het aantal MRSA-stammen onder de MSSA MRSA-monster. Tol voor de resistentie lijkt dat monster niet te betalen. Het 

hier minder dan een procent. Dat is heel laag 

is even ‘fit’ als 

in vergelijking met de omringende landen. In >> Dat monster betaalt geen tol voor de resistentie MSSA. Ze delen 

België is dat bijvoorbeeld vijfentwintig procent 

even snel en 

en in Portugal wel tachtig. Vriens: “In Nederland gebruiken we ook veel MRSA verspreidt zich zelfs makkelijker. Vriens testte dit in muizen. Het 

minder antibiotica dan artsen in die landen. Dat is belangrijk in de strijd immuunsysteem van muizen heeft – net als dat van mensen – aan MRSA 

tegen resistentie. Tegen vancomycine en teicoplanine – zware medicijnen een zwaardere kluif dan aan MSSA. MRSA is juist fitter dan fit. 

met ernstige bijwerkingen die MRSA nu nog aanpakken – zijn ook al resistenties 

gevonden. Resistentie ontstaat heel snel.” 

Pesthuizen 

Het isolatiebeleid is tot nu toe wereldwijd het meest succesvol tegen MRSA. 

Bonusgen 

Vriens ziet zelfs wel wat in moderne pesthuizen, ziekenhuizen waar alle 

Vriens werkte tijdens zijn promotieonderzoek nauw samen met moleculair potentiële MRSA-patiënten worden ondergebracht. “MRSA vergt heel veel 

bioloog Camiel Wielders, die volgend voorjaar promoveert. Wielders onderzocht 

de stamboom van de MRSA-bacterie en vond dat de 512 bekende bleem te concentreren”, stelt hij. “Bovendien, als je te maken krijgt met een 

tijd en energie van personeel. Dit kun je enigszins ondervangen door het pro- 

MRSA-stammen zijn terug te leiden tot negen lijnen van ‘voorouders’. Een zich snel verspreidende MSSA, dan is screenen en eventueel isolatie ook een 

van die lijnen komt over de hele wereld voor en vertegenwoordigt 62 procent 

van alle stammen. 

gen kan immers als een estafettestokje worden doorgeven bij 

optie. MSSA hoeft maar het mecA gen te krijgen en het wordt MRSA. Dat 

cel-celcontact.” 

nr 65 december oktober 2001 15 15

tekst > Marianne Heselmans 


Antistoffen 

Een vaccin tegen urineweginfecties 

Een urineweginfectie is niet te wijten aan een of 

andere exotische ziekteverwekker. De dader is 

bijna altijd de ‘gewone’ darmbacterie Escherichia 

coli, die we bij de spijsvertering niet zouden 

kunnen missen. De bacterie belandt echter nogal 

eens in de vagina, bijvoorbeeld tijdens het vrijen. 

Meestal houdt de bacterie zich daar rustig, 

maar de indringer kan ook de blaas koloniseren 

en zo een ernstige blaasontsteking veroorzaken. 

Of hij kan via de urinebuis naar het nierbekken 

opstijgen en daar een ontsteking teweegbrengen. 

Die ontstekingen geven pijn en ongemak. 

Bovendien slikken vrouwen hiertegen wereldwijd 

veel antibiotica, wat de resistentie tegen 

antibiotica vergroot. 

Kandidaatvaccin 

“Een vaccin tegen urineweginfecties kan een 

grote impact hebben op het gebruik van antibiotica”, 

zegt hoogleraar interne geneeskunde 

Andy Hoepelman van de UMC-afdeling Acute 

Geneeskunde & Infectieziekten. “Zo’n vaccin zou 

geschikt zijn voor vrouwen die vaak last hebben 

van een urineweginfectie, vrouwen met suikerziekte 

en mensen met een katheter.” Sinds twee 

jaar ís er een kandidaatvaccin, gemaakt door het 

Amerikaanse bedrijf MedImmune. De afdeling 

van Hoepelman doet nu samen met Amerikaanse 

artsen een fase 2-onderzoek waarvan de 

eerste resultaten volgend jaar worden verwacht. 

De onderzoekers gaan het effect na van dit 

vaccin bij driehonderd seksueel actieve vrouwen. 

In die groep zitten ook vrouwen die vaak last 

hebben van urineweginfecties. 

Het eerstefase-onderzoek was veelbelovend: 

alle vrijwilligers die het vaccin kregen toegediend 

reageerden met een duidelijke immuunrespons. 

Hoewel het vaccin is gericht tegen een lichaamseigen 

bacterie, bleek het niet meer bijwerkingen 

te geven dan andere vaccins. Arts-onderzoeker 


ł Klittenband sterk vergroot

tegen grijpgrage vingers 

Veel vrouwen hebben regelmatig last van urineweginfecties. Voor hen is 

nu een vaccin in ontwikkeling. Ook diabetici kunnen er baat bij hebben, 

want de verantwoordelijke darmbacterie weet vooral goed bij vrouwen 

met suikerziekte binnen te dringen. 

Ruby Meiland: “Bij het fase 1-onderzoek, waarin 

vrijwilligers drie keer vaccin kregen ingespoten, 

traden alleen de gewone, lichte bijwerkingen op 

zoals een lichte verhoging, vermoeidheid en 

hoofdpijn. Er trad geen verstoring op van de 

darmflora.” 

Inbraak verijdelen 

Het vaccin dat urineweginfecties moet tegengaan 

is van een ander type dan de 

het Fim H-eiwit. Er is inmiddels een groot aantal 

preklinische onderzoeken verricht, onder meer 

in Utrecht, waarin de onderzoekers aantonen 

dat het vaccin in muizen en konijnen tot langdurige 

immuniteit leidt. In de vagina en in de urine 

zaten antistoffen tegen het Fim H-eiwit, en deze 

antistoffen werkten zoals gehoopt: ze gingen de 

binding van darmbacteriën aan de blaascellen en 

kolonisatie tegen. 

blaasinfecties kunnen zijn. Hoepelman heeft een 

extra reden om aandacht te besteden aan diabetespatiënten. 

“Veel patiënten met suikerziekte 

hebben nierfunctiestoornissen”, legt hij uit. 

“Het vaccin zou bij hen ook wel eens nierklachten 

kunnen voorkomen. Wij hebben namelijk 

aanwijzingen dat de darmbacteriën via de blaas 

naar de nier kunnen migreren. Dieronderzoek 

heeft al aangetoond dat ze schade veroorzaken 

gebruikelijke vaccins tegen bacterieinfecties. 

>> De sleutel van de bacterie kan niet meer bij het slot op de blaascellen 

Het vaccin tegen kinkhoest is 

een geplette, dode kinkhoestbacterie waartegen 

antistoffen worden opgewekt; het vaccin 

tegen difterie is een toxine dat deze bacterie uitscheidt, 

en het vaccin tegen Pneumococcen (dat 

alleen nog in Amerika op de markt is) bestaat 

uit suikers van het suikerjasje dat de bacterie 

zich aanmeet. Het cruciale bestanddeel van dit 

nieuwe vaccin tegen urineweginfecties is daarentegen 

het eiwit dat de darmbacterie gebruikt 

om de blaas- en niercellen binnen te dringen. 

Dit eiwit – met de naam Fim H – zit bovenop 

het topje van lange grijpers, van haarachtige 

organellen. Het Fim H grijpt zich vast aan een 

bepaald receptoreiwit van de blaascellen, waarna 

de bacterie de cel kan binnenglippen. Spuit je 

nu een vaccin met Fim H-eiwit in het bloed, dan 

ontstaan antistoffen tegen Fim H. Wanneer die 

antistoffen zich rond Fim H verzamelen en het 

zo afschermen, kan het eiwit niet meer bij het 

receptoreiwit van de blaascellen. De sleutel van 

de bacterie, kan niet meer bij het slot op de 

blaascellen. Daardoor kan de darmbacterie niet 

meer binnendringen in blaas- of niercellen. 

Beschermende slijmlaag 

Veel bacteriën hebben meerdere mechanismen 

waarmee ze een cel binnendringen. Gelukkig 

lijkt deze darmbacterie nogal afhankelijk van 

Bij vrouwen met steeds terugkerende urineweginfecties 

zijn niet meer problemen met het vaccin 

te verwachten dan bij ‘gezonde’ vrouwen. 

Dat deze vrouwen vaker urineweginfecties hebben, 

komt doordat ze een bepaald eiwit (een 

zogeheten bloedgroepantigeen) niet uitscheiden. 

Dit eiwit zorgt voor een extra slijmlaagje 

over de receptor waar de darmbacterie op aangrijpt. 

Omdat dit eiwit ontbreekt missen deze 

vrouwen een zekere bescherming. De antistoffen 

die door het vaccin worden aangemaakt vervangen 

in feite de natuurlijke beschermlaag. 

Suiker, nieren en bacteriën 

Voor vrouwen met suikerziekte is het minder duidelijk 

hoe het vaccin gaat uitpakken. De eerste 

onderzoeken wijzen uit dat het vaccin ook bij 

hen werkt, maar de achterliggende oorzaak van 

de verhoogde gevoeligheid is nog niet duidelijk. 

Om straks niet voor verrassingen te komen staan 

willen de onderzoekers dat nu graag weten. Een 

hypothese is er wel. Het is bekend dat de suikers 

op de epitheelcellen van diabetespatiënten iets 

afwijken. De Utrechtse groep onderzoekt nu of 

de suikers afwijken van de receptor op de blaascellen 

waarop de bacterie aangrijpt. Dat zou de 

oorzaak van de verhoogde gevoeligheid voor 

aan de nier. Een van mijn promovendi, internist 

Suzanne Geerlings, vond dat vrouwen met suikerziekte 

en nierproblemen, veel vaker E. coli in 

de urine hebben dan vrouwen zonder nierproblemen.” 

Oude urine 

Een eventueel verband tussen verdwaalde darmbacteriën 

en nierproblemen maakt nieuwsgierig. 

Daarom onderzoekt de groep van Hoepelman, 

samen met hoogleraar klinische epidemiologie 

Rik Grobbee van het Juliuscentrum voor patiëntgebonden 

onderzoek, de geschiedenis van tientallen 

Utrechtse vrouwen die al vijfentwintig 

jaar meedoen aan een groot onderzoek naar 

borstkanker. De urine van deze vrouwen is al 

die vijfentwintig jaar bewaard. Met moleculaire 

technieken kijkt Ruby Meiland nu of de darmbacterie 

voorkomt in die urinemonsters. 

Vervolgens bekijkt ze of bij de vrouwen die nu 

nierklachten hebben, vijfentwintig jaar geleden 

al meer darmbacteriën voorkwamen. 

Hoepelman: “Ik zeg niet dat deze darmbacteriën 

de enige oorzaak zullen zijn van nierstoornissen 

bij diabetespatiënten, maar het kan wel een 

belangrijke oorzaak zijn. Nu wordt daar nog 

heel weinig naar gekeken.” 




Mag ik een bijdrage leveren 

aan je schuldgevoel? 

mee dat de psychoanalyse nauwelijks empirisch was onderbouwd, terwijl hij 

in de Verenigde Staten bij de psychoanalyticus Rapaport had gezien dat zulk 

onderzoek wel degelijk mogelijk was. Door zijn behoefte aan wetenschappelijke 

onderbouwing en zijn internationale oriëntatie onderscheidde Kamp zich destijds 

van zijn collega-hoogleraren kinderpsychiatrie in Nederland. 

>> Het ingooien van ruiten 

Pragmatische psychiater 

Kamp had een hele pragmatische instelling. Hij heeft mij geleerd, dicht bij de 

werkelijkheid van alledag te blijven. Verlies je niet in interpretaties van innerlijke 

roerselen en verbind geen theoretische consequenties aan speculaties. Sommige 

kinderen zijn bijvoorbeeld in hun vroege jeugd warmte te kort gekomen. Volgens 

een collega van Kamp moesten ze dat inhalen. Die kinderen gingen terug tot de 

baby- of peuterleeftijd en dat ging gepaard met veel agressie. Kamp was daar 

tegen. Hij geloofde niet dat het ingooien van ruiten een therapeutische bijdrage 

leverde. Hij wilde de realiteit in beeld houden. Vraag je af hoe het zit met de 

leervorderingen van het kind, en of het op een club zit om sociaal vaardiger te 

worden. Als Kamp een kind zag voor psychiatrisch onderzoek, vroeg hij het 

standaard op het bord een rekensom te maken en dicteerde hij enkele woordjes. 

Die pragmatische instelling huldigen wij nu nog steeds. Opstandige en 

agressieve kinderen behandelen wij met gedragstherapie 

levert geen therapeutische bijdrage 

en medicijnen. Onze behandeling sluit 

aan op de hulpvraag van de ouders: de afname 

van concreet waarneembaar gedrag. Deze kinderen leggen de schuld buiten zichzelf 

Psychiater Walther Matthys werd dit voorjaar bij sociale 

en lijken er daardoor weinig last van te hebben. Als je ze beter leert kennen, 

blijken ze er wel degelijk last van te hebben. Ze worden steeds afgewezen en 

wetenschappen benoemd tot bijzonder hoogleraar agressie 

worden daar chagrijnig van. Aan hun beleving kun je echter weinig doen. Je 

helpt ze meer door je te richten op het verminderen van hun agressieve gedrag. 

bij kinderen. Maar hij blijft vooral psychiater bij de Dat vergroot bijvoorbeeld de acceptatie door leeftijdgenootjes en ouders. In de 

loop van de behandeling zien wij vaak een afname van dat agressieve gedrag. 

afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie. Wie was zijn leermeester 

De scherpe kantjes gaan ervan af. Maar dat betekent nog niet, dat ze daarna 

hetzelfde zijn als andere kinderen. 

en inspirator? Wat heeft hij van hem geleerd? 

Buitenkliniek 

“ tot 1976. Hij was toen hoofd van de afdeling jeugdpsychiatrie. Wat mij 

Hoogleraar kinderpsychiatrie Luuk Kamp was mijn opleider van 1974 

het sterkst is bijgebleven, is zijn gevoel voor humor. Hij was heel taalvaardig 

en geestig. Als je bijvoorbeeld iets was vergeten of verkeerd had 

gedaan, dan kwam hij naar je toe en zei: ‘Mag ik een bijdrage leveren 

aan je schuldgevoel?’ Kamp promoveerde in 1946, net na de oorlog. 

‘Mijn belangrijkste prestatie is geweest om toen aan papier te komen’, 

zei hij daarover. Dat typeert zijn zelfspot. 

Kamp was meer een man van de breedte dan van de diepte en stond 

een veelzijdige benadering voor. In de jaren zeventig woedde er een 

ideologische strijd tussen psychotherapeutische scholen. In de kinderpsychiatrie 

domineerde de psychoanalyse. Kamp zette kanttekeningen 

bij die overheersing. Hij stond heel sceptisch tegenover iedere ‘monomane 

aanpak’ zoals hij dat noemde. Hij maakte juist ruimte voor andere 

benaderingen zoals gedragstherapie en gezinstherapie, en voor een biologische 

invalshoek. Omdat hij geïnteresseerd was in wetenschappelijk 

onderzoek, richtte hij hier een onderzoeksafdeling op. Hij had er moeite 


Kamp richtte ook een buitenkliniek op. Er was in 1940 al een kinderzaaltje gekomen 

in het AZU. Dat lag tussen de Catharijnesingel en het spoor. Maar dat zaaltje 

bood volgens Kamp niet het juiste opvoedingsklimaat, het was geen leefwereld 

voor de kinderen. In 1970 richtte hij daarom Vosseveld op. In een parkachtige 

omgeving creëerde hij een leefklimaat voor kinderen die langdurig worden 

behandeld. De laatste jaren hebben we er ook kinderen in dagbehandeling, zelfs 

meer dan in klinische behandeling. Behalve patiëntenzorg doen we in Vosseveld 

ook veel wetenschappelijk onderzoek. 

Kamp had ook heel veel aandacht voor interactie binnen multidisciplinaire teams. 

Hij gebruikte daarvoor het woord ‘psychohygiëne’. De communicatie en interactie 

tussen kinderpsychiaters, psychologen, leerkrachten en gedragstherapeuten 

moest open zijn. Als je niet goed samenwerkt is dat demotiverend. In een klinische 

behandeling moeten alle neuzen in dezelfde richting wijzen. 

Die basale visie op de kinderpsychiatrie is hier diep geworteld. Vanuit verschillende 

invalshoeken kijken we naar het kind en doen we onderzoek. We proberen 

bij het hier en nu te blijven. En we proberen snel veranderingen te bereiken, 

want kinderen ontwikkelen zich snel en lopen dus ook snel achter. In deze aanpak 

speelt het gedachtegoed van Kamp nog altijd door. 

”

Mijn oog is geen camera. Ook al zegt iedereen van 

wel. Als ik uitleg vraag over een fototoestel begint de verkoper over mijn 

oog. Kijk, zo stel je de lens scherp, hiermee regel je de hoeveelheid licht en 

druk je op dit knopje, dan doet de camera zijn oog even open en dicht. Een 

foto maak je door een snelle oogopslag met je camera. 

Mijn oog ziet wat minder scherp dan voorheen. Het euvel wordt door de 

huisarts toegelicht met een oog-cameravergelijking. Uw accommodatiespieren 

functioneren niet meer zo goed, vertelt hij. De stramme spieren maken 

mijn ooglens een beetje ‘stroef’, waardoor ik minder goed inzoom op de 

buitenwereld. Voor het verhelderen van mijn aftakeling wordt een beroep 

gedaan op een machine. 

Overal hoor ik het: mijn oog is een camera. 

Een oog is geen camera, een camera geen oog. Als ik met mijn oog een foto 

zou maken – laten we aannemen dat zoiets mogelijk is – dan wordt het een 

foto met een kleine zwarte vlek erop. Elk oog heeft een blinde vlek, een 

Gat in het oog 

plaats waar geen netvliescellen zitten. Op deze plaats ligt de zenuwkabel die 

de oogfoto’s naar mijn hersenen stuurt. De kabel zelf ziet niets. Op elke foto 

verschijnt dus een zwart gat. 

Mijn hoofd heeft twee biologische camera’s met twee blinde vlekken en dus 

krijgen mijn foto’s twee zwarte gaten. Het vreemde is, dat ik daar in het 

dagelijks leven helemaal geen last van heb. Ik zie een buitenwereld zonder 

zwarte gaten. Mijn hersenen vullen die gaten in de waarneming kennelijk 

heel goed op. Mijn ogen maken een eigen totaalbeeld. Omdat mijn oog geen 

camera is. 

Mijn oog is een eigenzinnige waarnemer. DiT sOoRt ZiNnEn IrRiTeReN 

mIj BiJvOoRbEeLd MaTeLoOs. Voeg daar woorden met cursieve, onderstreepte 

en vetgedrukte letters aan toe en het lezen wordt nog irritanter. 

Waarom laat ik me door deze taalfiguren onmiddellijk uit het veld slaan, zo 

vraag ik me vaak af. Wat veroorzaakt toch die jeukende irritatie? Mijn oog 

zou moeten zien wat er staat: een zin waarin hoofdletters worden afgewisseld 

met kleine letters. Toch krijg ik de inhoud in die zin veel langzamer te 

pakken dan normaal. WaArOm GaAt DaT mEt DeZe LeTtErCoNfEtTi Zo 

MoEiLijK? 

Camera’s zijn neutrale waarnemers en hebben geen moeite met zo’n irritante 

zin. Mijn oog is geen neutrale waarnemer. 

Een geoefende lezer leest zinnen niet letter voor letter, maar woord voor 

woord. Daarom hebben ogen aan een h.lf w..rd .l g.n..g. Ook mijn oog vult 

de wereld graag op met zijn gedachten. Waar een gat zit in de werkelijkheid, 

draagt het graag eigen oplossingen aan. Mijn oog heeft een eigen mening. 

Pieter Lomans 


tekst > Pieter Lomans 

foto’s > Bart van Wijck 

Chronische pijn na gordelroos is ernstige aantasting van kwaliteit van leven 

Gordelroos leidt bij ouderen soms tot beschadiging van 

zenuwweefsel. Die beschadiging veroorzaakt een permanente, 

onbehandelbare pijn die de kwaliteit van leven ernstig 

aantast. Momenteel onderzoeken anesthesiologen en 

huisartsen of de pijn is te voorkomen door een ruggenprik. 

PINE tegen de pijn. 

Prik tegen de 

Het varicella zoster virus is een gespleten virus, 

een ziekteverwekker met twee totaal verschillende 

gezichten. Het zeer besmettelijke virus 

veroorzaakt bij kinderen waterpokken. De infectieziekte 

gaat gepaard met rode vlekjes over het 

hele lichaam, die zich snel tot blaasjes ontwikkelen. 

De gebarsten blaasjes worden korstjes en 

vallen daarna af. Klaar. Een gezond kind heeft 

– behalve jeuk – nauwelijks last van het virus. 

De waterpokken verdwijnen vrij snel, maar dat 

wil niet zeggen dat ook het virus is opgeruimd. 

Integendeel. Het waterpokkenvirus blijft 

gewoon in het kinderlichaam zitten. Het reist 

naar het zenuwstelsel en vestigt zich daar in de 

dorsale ganglia. Dat zijn de zenuwknopen die 

net buiten het ruggenmerg liggen, maar voor 

een deel nog omsloten zijn door de ruggenwervels. 

Het virus zit min of meer gevangen in die 

zenuwknopen. Buiten ligt het afweersysteem op 

de loer om direct toe te slaan zodra het naar 

buiten komt. Deze gewapende vrede kan een 

heel mensenleven duren. 

Ondergedoken waterpokken 

Bij het ouder worden neemt de kwaliteit van het 

afweersysteem echter langzaam af. Dat biedt het 

ondergedoken waterpokkenvirus de kans op een van Wijck. “We zien bovendien dat met het stijgen 

van de leeftijd ook het aantal mensen met 

tweede leven. Zakt de afweer te ver in, dan ontwaakt 

het virus in een van de zenuwknopen en die pijnklachten toeneemt. In de groep van vijftig 

plus is de kans op langdurige pijnklachten na 

begint het zich te vermenigvuldigen. Het verlaat 

de zenuwknoop, volgt de zenuwbanen en veroorzaakt 

op de huid een pijnlijke, bandvormige tachtig is die kans al dertig tot veertig procent.” 

gordelroos vijftien procent. Bij mensen boven de 

uitslag met kleine blaasjes. Het virus is hetzelfde, Huisarts Opstelten en pijnbestrijder Van Wijck 

maar de aandoening is veranderd van waterpokken 

in gordelroos. Een virus, twee gezichten. mogelijkheid om die pijn te voorkomen. In dit 

coördineren nu een groot onderzoek naar een 

“In de praktijk zie je gordelroos vooral ontstaan PINE-onderzoek (Prevention by epidural Injection 

bij mensen boven de vijftig”, zegt Wim Opstelten, of postherpetic Neuralgia in the Elderly) wordt 

huisarts in Amersfoort. “Met het 

stijgen van de leeftijd neemt 

het percentage dat gordelroos 

krijgt voortdurend toe. Van alle tachtigjarigen 

bijvoorbeeld, heeft de helft al gordelroos gehad. 

Meestal geneest de gordelroos binnen enkele 

weken en bouwt de patiënt weer voldoende 

afweer tegen het virus op om het levenslang 

onder controle te houden.” 

Er is echter ook een kleine groep mensen, die na 

de gordelroos ernstige, permanente pijnklachten 

blijft houden. “Aan die ernstige pijnklachten, 

aan die postherpetische neuralgie zoals we dat 

in medisch jargon noemen, kunnen we eigenlijk 

helemaal niets doen”, zegt anesthesioloog Bart 

tegelijkertijd gekeken 

>> Ontwaakt virus 

beschadigt de zenuwen 

naar factoren 

zoals wel of geen koorts, de ernst van de 

uitslag, enzovoort, die misschien kunnen voorspellen 

bij wie de pijn zal optreden. Op basis van 

dergelijke voorspellende factoren is een preventieve 

therapie nog gerichter toe te passen. 

Opgezwollen zenuw 

De pijn na gordelroos is niet het gevolg van 

beschadigd weefsel, zoals de pijn die ontstaat na 

een snee in de vinger. De pijn na gordelroos is 

een neuropatische pijn, een pijn die ontstaat door 


P 

NE onderzoek 

>> Gordelroos is waterpokken op latere leeftijd 

gesel Gods 

een beschadiging van de zenuw zelf. Beschadigd 

zenuwweefsel herstelt zich niet of nauwelijks. 

Daarom blijft zenuwpijn altijd pijn doen. 

“Hoe dat zenuwweefsel wordt beschadigd 

weten we niet precies”, zegt Opstelten. “Door 

de virusproductie in de zenuwknoop ontstaat 

waarschijnlijk een ontstekingsreactie, waardoor 

de knoop opzwelt. Omdat de zenuwknoop in 

een kommetje in de ruggenwervel ligt, is de 

ruimte om op te zwellen beperkt. We denken 

dat bij degenen die geen blijvende pijnklachten 

ontwikkelen de zwelling onder een kritische 

grens blijft. Gaat de zwelling over die kritische 

grens heen, dan wordt de bloedtoevoer afgeknepen 

of snijden de zenuwen zich aan het 

omringende bot van de ruggenwervel. In beide 

gevallen treedt blijvende schade en pijn op.” 

Prik tegen de pijn 

Aan vijftigplussers die zich binnen een week na 

het ontstaan van gordelroos melden bij de huisarts 

wordt gevraagd of ze willen meewerken 

aan het PINE-onderzoek. De ene helft van de 

deelnemende patiënten krijgt de gebruikelijke 

behandeling, die kan bestaan uit pijnstillers, een 

zalfje of antivirale middelen. Opstelten: “Van al 

die middelen is niet aangetoond dat ze de kans “Ik heb een aantal mensen in mijn praktijk met 

op pijn na gordelroos verminderen.” 

dit pijnsyndroom”, zegt Opstelten. “Ze komen 

De andere helft wordt voor een ruggenprik naar regelmatig op het spreekuur met de vraag of er 

een anesthesioloog in het dichtstbijzijnde ziekenhuis 

verwezen. Van Wijck: “De patiënt krijgt Maar noch ik, noch de anesthesioloog heeft echt 

al iets is gevonden voor hun afschuwelijke pijn. 

één ruggenprik. In de injectie zit een plaatselijk iets te bieden. Preventie is daarom van het 

>> Deze gewapende vrede kan een heel mensenleven duren 

verdovingsmiddel tegen de pijn en een corticosteroïd, 

een ontstekingsremmende stof die de schien een klein probleem, maar het individuele 

grootste belang. In absolute cijfers is het mis- 

ontsteking moet indammen. Een rem op de ontsteking 

betekent een kleinere zwelling, minder Van Wijck: “Ik ben opgegroeid in het zuiden van 

leed van de getroffen mensen is erg groot.” 

kans op schade en dus minder kans op blijvende het land. Daar wordt gordelroos wel de gesel 

pijn. Dat is de theorie die we nu willen testen. Gods genoemd. Zo’n striem van blaasjes wekt de 

De spaarzame gegevens uit de literatuur ondersteunen 

het idee, dat de injectie de kans op werk op de pijnpoli zie ik mensen die soms al 

indruk alsof de zweep erover is gelegd. In mijn 

langdurige pijn inderdaad vermindert. 

tientallen jaren op zoek zijn naar verlichting van 

hun pijn. Ze staan ermee op, gaan ermee naar 

Geslagen met gordelroos 

bed, worden er ’s nachts van wakker. Ze zijn 

Opstelten en Van Wijck willen zekerheid. Alleen klaar met hun werk, willen van hun pensioen 

grondig wetenschappelijk onderzoek kan vaststellen 

of de methode werkt. Levert PINE dat boomd door de gevolgen van een onschuldig 

gaan genieten en worden plotseling gedwars- 

bewijs, dan kan een richtlijn worden opgesteld ogende gordelroos. Dat motiveert enorm om te 

voor de preventieve behandeling van de ernstige, 

blijvende pijn na gordelroos. 

pakken en 

zoeken naar middelen die de pijn kunnen aan- 

voorkomen.” 


Gemuteerd 

tekst > Manou van de Zande 

foto > Chris Timmers/Wim Verrijp 

gen 

Is de diagnose longkanker eenmaal 

gesteld, dan is het meestal 

te laat – de tumor heeft al te 

veel verwoestend werk gedaan. 

Een venijnige genmutatie is een 

van de oorzaken, maar misschien 

ook de ideale alarminstallatie 

Van stevig roken kun je longkanker krijgen. Het 

is na borstkanker de meest voorkomende vorm 

van kanker in ons land en vooral zware rokers 

worden ziek en gaan uiteindelijk dood. Het lijkt 

voldoende bewijs – roken ís levensgevaarlijk – 

maar niet voor de medische wetenschap. Op de 

afdeling moleculaire pathologie in het UMC 

Utrecht onderzoekt men nauwkeurig alle relaties 

tussen tabaksrook en kanker. Het belangrijkste 

verband is een venijnige mutatie die van 

een tumorremmend gen een gaspedaal maakt. 

Hoogleraar mondpathologie Piet Slootweg is 

voorzichtig maar enthousiast. Er zijn volgens 

hem zeer sterke aanwijzingen dat er een nauwe 

relatie bestaat tussen de mutaties in dit p53 gen 

en het inhaleren van tabaksrook. P53 is een gen 

dat tumorvorming onderdrukt, een tumorsuppressorgen. 

Tumorsuppressorgenen zitten in alle 

cellen in ons lichaam. Ze komen in actie wanneer 

een cel zó verandert dat er kanker kan ontstaan. 

“Vergelijk het met een APK voor je auto”, zegt 

Slootweg. “Die suppressorgenen controleren of 

de cel nog bruikbaar is in het verkeer. Zo niet, 

dan repareren ze het DNA, of – wanneer de 

schade al te groot is – sturen ze de cel naar de 

schroothoop.” 

Een rem die gas geeft 

Als het p53 muteert, slaat zijn veiligheidsfunctie 

om in het tegenovergestelde: het gen bevórdert 

ineens de 

>> Als een tumor nieuw is kan iemand nog geopereerd worden tumorgroei. 

Slootweg: 

“Het tumorsuppressorgen krijgt dan ineens kankerverwekkende 

functies. Dat is heel ongewoon. 

nr 5 oktober 2001 22

verklikt roker >> 

Rookgordijnen 

Genetische relatie tussen roken en longkanker 

Smoke ’m, then sue ’m: in Amerika spanden gedupeerde 

(ex)rokers met longkanker procedures aan tegen de 

tabaksindustrie. Nederland volgde wat later. Het plaatste 

de afdeling moleculaire pathologie voor een dilemma. 

Een advocatenkantoor met de tabaksindustrie als klant 

vroeg of de afdeling in zo’n procedure het materiaal van 

de procederende patiënt wilde herbeoordelen. 

Er zijn andere remmende genen bekend die na 

een mutatie hun beschermende functie verliezen, 

maar meer gebeurt er niet.” Sinds een jaar 

of twintig is bekend dat het p53 gen bij heel 

veel tumorsoorten muteert. Deze veranderingen 

zijn meestal te herleiden tot een gevaar van buitenaf. 

De kwalijke mutatie vindt dus niet spontaan 

plaats, maar is het gevolg van een toxische 

beschadiging van de cel. 

“Dat geldt ook voor de keel-, mond- en longtumoren 

waarmee wij ons bezighouden”, vervolgt 

Slootweg, “die zijn te vinden in het hele traject 

Of het een vroege verandering is of een laatste 

duwtje over de rand, is nog niet bekend. 

Als het ergens vooraan zit, dan komt p53 als 

gevarendriehoek het beste tot zijn recht. 

Slootweg: “Dan kunnen we waarschuwen: stop 

nú met roken en het kan nog goed komen. 

Is het een van de laatste, dan is de kans dat er 

al een tumor in de patiënt zit veel groter.” 

Maar het onderzoek naar de plaats van de p53- 

mutatie op de tumortijdsbalk ligt nu stil: geldgebrek. 

“Heel zonde”, vindt Slootweg. “We hebben 

hier een groep patiënten met een extreem 

>> Een venijnige mutatie maakt van een 

hoog risico op longkanker, 

zij hebben al mond- en keelkanker. 

tumorremmend gen een gaspedaal 

waar tabaksrook langskomt. De mutaties in 

p53 wijzen op een beschadiging door stoffen in 

tabaksrook. Een kleine slag om de arm: we 

komen ook p53-mutaties tegen bij mensen die 

nooit hebben gerookt en toch kankerpatiënt zijn, 

Bij hen willen we longkanker graag zó 

vroeg detecteren dat ze nog te behandelen zijn. 

Het is een ideale groep om zo’n nieuwe methode 

op uit te proberen.” 

maar dat zijn vaak nét iets andere mutaties.” 

Longkanker te snel af zijn kan alleen in een heel 

vroeg stadium, dus vóór de tumor is uitgezaaid. 

De onderzoekers denken dat p53 de ideale gevarendriehoek 

zou kunnen zijn. Slootweg: “Bij 

patiënten met een groot risico – dus bij mensen 

die flink roken of luchtwegafwijkingen hebben 

zoals emfyseem of chronische bronchitis – kun 

je in het slijm dat zij ophoesten p53-mutaties 

opsporen. Zo zie je of iemand al kanker heeft.” 

Dat klinkt eenvoudig, maar het probleem is: 

wannéér slaat die specifieke mutatie toe? 

Moleculaire vingerafdruk 

De p53-kennis ligt echter niet in een vergeten 

hoekje stof te vergaren. Het gen heeft namelijk 

nog een tweede waarschuwingsfunctie. 

Patiënten die hevig roken en drinken beschadigen 

hun gehele luchtwegslijmvlies, van de lippen 

tot aan de longen. Zij krijgen vaak meerdere 

tumoren, soms wel vijftien verschillende. KNOartsen 

en kaakchirurgen willen graag weten of 

een tumor bij hun patiënten nieuw is, of een uitzaaiing 

van een oude. Dat maakt verschil voor 

de behandeling. Als de tumorhaard nieuw is, 

Tumortijdbalk 

Kanker krijg je niet van de ene dag op de andere. 

Voordat een gezonde cel een kankercel wordt, 

ondergaat die veel genetische veranderingen. 

“Bij rokers zie je genetische veranderingen in 

het longepitheel, in de cellen die de luchtwegen 

bekleden. Die veranderingen hopen zich op 

en uiteindelijk zijn het er zoveel dat de cellen 

tumoren worden. Een traject van járen, en daarin 

heeft ergens de p53-mutatie zijn plaats. 

kan iemand nog geopereerd worden. 

De mutaties in p53 laten duidelijk zien of het 

om nieuwe of terugkerende gezwellen gaat. 

“Iedere nieuwe tumor heeft zijn eigen p53- 

mutatie”, vertelt Slootweg. “Maar als tumoren 

dochters, kleindochters en achterkleindochters 

van elkaar zijn, dan blijft hun p53-mutatie hetzelfde. 

De kans dat je toevallig twee dezelfde 

mutaties vindt is minder dan een procent. P53 

geeft dus een vrij specifieke vingerafdruk.” 

Dat roken en longkanker hand in hand gaan, is volgens 

hoogleraar mondpathologie Piet Slootweg met je boerenverstand 

te beredeneren. “Ik denk dat 99 procent van de 

mensen longkanker krijgt van roken. Rond 1920 kwam 

sigarettenroken in zwang en sindsdien groeit de omzet 

van de tabaksindustrie. Zet je op diezelfde tijdbalk de 

toename van longkanker, dan zie je een parallel stijgende 

lijn met een vertraging van dertig jaar ten opzichte van de 

omzetstijging. Zo zijn er wel meer epidemiologische 

bewijzen: in landen waar niet of nauwelijks gerookt wordt 

kom je geen longkanker tegen.” 

Gevoelige materie 

De sigarettenmaker wil natuurlijk liever dat de procederende 

roker bij die ene procent hoort; er zijn tenslotte 

ook andere soorten longkanker. Die komen zelden voor, 

maar toch. “De twee cruciale vragen in zo’n rechtsgang 

zijn: heeft de patiënt écht longkanker? En zo ja, heeft die 

kanker met roken te maken?” Op het verzoek van het 

advocatenkantoor zijn Slootweg en zijn collega’s niet ingegaan. 

“Het is gevoelige materie en op advies van de Raad 

van Bestuur hebben we nee gezegd. Het argument vond ik 

terecht: stel dat het gaat om een patiënt die hier in huis 

behandeld is. In feite sta je dan de juridische tegenstander 

van je eigen patiënt bij.” 

De afwijzing sluit wel een mogelijkheid uit om interessant 

onderzoek te doen bij zo’n specifieke groep patiënten. 

Slootweg: “Het zou een heel andere situatie zijn, als de 

réchter je zoiets vraagt. Als die behoefte heeft aan een 

onpartijdige medische deskundige, dan zou je niet de 

ingehuurde hulp van de tabaksindustrie zijn. En als het 

dan ook nog gaat om een patiënt waar ons ziekenhuis 

verder geen binding mee heeft… Maar dat is nog niet 

voorgekomen. We worden wel eens benaderd voor herbeoordeling 

van juridisch materiaal, alleen nog niet op 

dit niveau. Dat kan nog komen natuurlijk.” 

Wekelijks pijpje 

Slootweg heeft geen moeite met de beslissing: “Ik wil niet 

graag de tabaksindustrie bijstaan. Het is natuurlijk een 

ongezonde gewoonte. Mensen kunnen er beter mee stoppen. 

Voor die reclame met de Marlboro-cowboy hebben ze 

geloof ik al vier verschillende cowboys moeten inhuren, ze 

gingen allemaal dood!” Rookt Piet Slootweg zelf eigenlijk? 

“Jawel, maar ik ben een seizoensgebonden roker. ’s Zomers 

stoom ik in mijn achtertuin wekelijks een pijpje weg.” 


S T E L L I N G 

Kwakgezalfd 

op het internet 

tekst > Joost van der Gevel | foto > Eut van Berkum 

De internetdokter moet worden toegevoegd 

aan de lijst van alternatieve geneeswijzen 

Promovendi leveren bij hun proefschriften een aantal stellingen. Gezondheidswetenschapper Eelko Hak licht een van zijn stellingen toe. 

“ 

Baat het niet dan schaadt het niet, wordt 

altijd van alternatieve geneeswijzen gezegd. 

Maar dat is zeker niet altijd waar. Een goed 

voorbeeld is de behandeling van de actrice Sylvia 

Millecam. Zij gaat met haar klachten naar een 

alternatief genezer. Deze stelt een verkeerde 

diagnose, Sylvia krijgt een verkeerde therapie en 

ze sterft. Sylvia zet dus een oncoloog opzij voor 

een dubieuze alternatieve diagnose en therapie, 

met alle gevolgen van dien. 

Alternatieve geneeswijzen lijken steeds belangrijker 

te worden. Dat is te verklaren door een 

toename van het aantal chronisch zieken. Zij 

hebben vaak een pijnlijke ziekte, waartegen de 

reguliere therapie maar weinig kan doen. 

Daarbij komt dat het economisch steeds beter 

gaat. Mensen hebben meer te besteden: ze 

hebben simpelweg geld voor dure alternatieve 

therapieën. Bovendien wordt een behandeling 

als acupunctuur zelfs vergoed door verschillende 

zorgverzekeraars. 

Test jezelf 

Zodra een geneeswijze niet binnen de reguliere 

geneeskunde valt, is het een alternatieve 

geneeswijze. Dat geldt dus ook voor de geneeskunde 

via internet. Daar zie je hetzelfde: ook de 

internetdokter krijgt een enorme toeloop van 

klanten. Steeds meer mensen zoeken informatie 

op internet en daar wordt ook steeds meer aangeboden. 

Veel zorgverleners hebben sites. 

Binnen de huisartsgeneeskunde bijvoorbeeld zie 

je ook steeds meer websites van praktijken, soms 

met uitgebreide informatie over ziektebeelden. 

Maar ook de farmaceutische industrie en de 

televisie doen mee. Een programma als Gezondheidsplein 

heeft een uitgebreide site. Internet 

wordt benut om klanten te binden. Er is dus 

een toename in internetgebruik, zowel door de 

vrager als de aanbieder. 

Het gevaar dreigt dat het aanbod verschuift van 

algemene informatieverstrekking, naar op het 

individu gerichte diagnostiek. Bij www.gezondheidsplein.nl 

bijvoorbeeld, is er zoiets als: ‘test 

jezelf’. Je kunt daar een depressietest doen of 

een Caratest. Je beantwoordt een paar vragen 

en kunt jezelf een diagnose toedichten. Of je 

stuurt een virtuele dokter een e-mail en krijgt 

een diagnose en een therapie retour. 

Leefomgeving 

Zodra je op internet een op het individu gerichte 

diagnose krijgt, verzink je in een alternatieve 

geneeswijze. Dan dreigt het gevaar dat die diagnose 

niet voldoet aan de criteria van de reguliere 

geneeskunde. In de reguliere geneeskunde 

wordt een patiënt altijd in zijn context geplaatst, 

in zijn leefomgeving. Terwijl op internet 

via een aantal diagnostische criteria een waarschijnlijkheidsdiagnose 

wordt gesteld. Maar je 

kunt nooit helemaal goed voorspellen. 

In de internetdiagnoses blijft de context helemaal 

buiten beschouwing. Echter, als een patiënt 

in een wijk woont waar een bepaalde ziekte 

veel voorkomt en hij denkt dat hij die ziekte 

heeft, beïnvloedt dat zijn antwoorden op de 

test. In de reguliere geneeskunde wordt zoiets 

ondervangen door de huisarts. Die prikt daar 

doorheen. Subjectieve klachten zijn een ontzettend 

belangrijk aspect van een diagnose 

binnen de huisartsgeneeskunde. 

Als je bijvoorbeeld wilt voorspellen of een 

patiënt influenza heeft, blijkt de inschatting 

van de huisarts daarbij het allerbelangrijkste 

diagnostische criterium. De waarschijnlijkheidsdiagnose 

wordt in de reguliere geneeskunde 

veel sterker onderbouwd. Doordat de leefomgeving 

wordt meegenomen, en natuurlijk 

ook door lichamelijk onderzoek en eventuele 

aanvullende tests. 

Iedereen dezelfde ziekte 

Veel sites zijn bovendien gericht op het maken 

van klanten. En daarin schuilt juist het gevaar. 

Voor een farmaceut is niets mooier dan mensen 

die denken te lijden aan de ziekte waarvoor hij 

het medicijn heeft. Hij kan dan veel van zijn 

product afzetten. Veel gezondheidssites worden 

gesponsord. De aangeboden therapieën zijn 

daardoor vaak van groter belang voor de sponsor 

dan voor de patiënt. Iemand kan dus een 

therapie krijgen die hij niet nodig heeft. Net als 

de goedbedoelde adviezen in het alternatieve 

circuit, kunnen de adviezen van de digitale dokter 

wel degelijk schadelijk zijn. Kortom: baat het 

niet, dan schaadt het wel. 

”

Scan 6, december 2001 - UMC Utrecht

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?