BRUssel

4 ⁄ BRUssel
BRUssel
Justitiepaleis 20

BRUssel ⁄ 5
1. Kaart Centrum M 3 K
Sint-Gorikshallen
Sint-Goriksplein 1 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère),
46-86 (Beurs)
De volkswijk Sint-Goriks werd eeuwenlang
gedomineerd door het silhouet
van een kerk. Na de afbraak
hiervan in 1798 werd op de vrijgekomen
plaats een plein aangelegd.
Hierop werd een fontein met obelisk
opgericht afkomstig van de abdij van
Grimbergen. In 1881 kreeg architect
Adolphe Vanderheggen, die eerder de
overdekte markt aan de Etterbeekse
Steenweg had ontworpen, opdracht
om hier een overdekte markthal te
bouwen. Hij integreerde de fontein in
een gebouw dat langs buiten in neorenaissancestijl
was opgetrokken.
Binnen koos hij voor een innoverende
structuur van ijzer en glas.
De centrale ruimte wordt omgeven
door een galerij die gedragen wordt
door bakstenen gewelven en slanke
gietijzeren kolommen. Het geheel
wordt overdekt door een groot glazen
dak dat rust op een metalen overkapping
met korfboogspanten. Tot 1973
werd hier groentemarkt gehouden. De
Sint-Gorikshallen werden in 1987
beschermd en gerestaureerd tot
1989. Meer recent zijn de luifels aan
de buitenkant op identieke wijze gereconstrueerd.
De hallen dienen vandaag
als locatie voor talrijke activiteiten
op het gebied van architectuur,
erfgoed en ruimtelijke ordening. Ze
huisvesten onder andere tentoonstellingsruimtes,
conferentiezalen en
informatieloketten. (B 26/01/1987)
Centraal informatiepunt van de
Open Monumentendagen.
Stand van Brukselbinnenstebuiten
(zie kadertekst hieronder).
Vertrekpunt van de interactieve
rally “Van de eerste steen tot de
laatste pan op het dak!” (zie
kadertekst hieronder).
1
g Begeleide rally
Van de eerste steen tot de laatste pan op het dak!
Deze rally neemt u mee langs een parcours dat de kunst van het bouwen als
thema heeft en u een aantal plaatsen laat ontdekken die deel uitmaken van
ons rijk Brussels erfgoed!
Uw zintuigen worden aan het werk gezet voor een interactieve beleving van
wat er allemaal gebeurt vanaf het ogenblik van de eerstesteenlegging tot aan
de voltooiing van bouwwerken van allerlei aard: religieus, maritiem, militair,
privaat, enz.
Van natuursteen tot baksteen, van hout tot beton, en van marmer tot nieuwe
materialen ontdekken we ook de oude en moderne technieken die gebruikt
worden door de vakmensen die ons stedelijk landschap vorm geven.
Gewapend met uw quizformulier en begeleid door uw gidsen zult u een route
volgen waarbij allerlei praktische proeven en vragen u zullen inwijden in een
zeer bijzondere kunst. Een zeer constructieve rally!
A zaterdag om 10u, 10u20, 10u40 en om 14u, 14u20, 14u40 (duur: 2u)
C vertrek: voor de Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel –
kaart Centrum M 3
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38-63-66-71-88 (Beurs), 46-86 (Beurs)
I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van
10u tot 15u). Maximum 15 personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis.
g Activiteit
Sélection du patron
De vereniging Brukselbinnenstebuiten
helpt u te kiezen uit het grote aanbod
aan plaatsen die tijdens de Open
Monumentendagen toegankelijk zijn.
De ‘Sélection du Patron’ bevat een
dertigtal gebouwen die een mooie
illustratie vormen van het thema van
dit jaar. Het gaat om gebouwen die
slechts zelden open zijn voor het
publiek en waar u vermoedelijk niet
te lang zult moeten aanschuiven.
De selectie omvat twee circuits, een
in het stadscentrum en een tweede
erbuiten. Beide circuits kunnen ook
met het openbaar vervoer en/of per
fiets worden afgelegd.
U kunt deze circuits vanaf 25 augustus
downloaden op de website www.
brukselbinnenstebuiten.be of ze op
zaterdag 15 en zondag 16 september
tussen 10u en 16u30 afhalen op de
stand van Brukselbinnenstebuiten in
de Sint-Gorikshallen (Sint-Goriksplein
in Brussel – kaart Centrum M 3).
Info: Brukselbinnenstebuiten
(02/218.38.78 – bruksel@skynet.be)

6 ⁄ BRUssel
g B e z o e k
Een ongewoon museum…
Tijdens deze niet alledaagse wandeling in een van de kokers van de Zenne
en in een collector zult u een klein gedeelte ontdekken van het 350 kilometer
lange rioleringsnetwerk van de Stad Brussel. Een unieke gelegenheid om
kennis te maken met de specifieke sfeer van de riolen…
A zaterdag en zondag om 10u, 12u, 14u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: Riolenmuseum, Anderlechtse Poort in Brussel –
kaart Centrum M 3
e 51-82 (Anderlechtse Poort)
f 46 (Anderlechtse Poort)
I reserveren verplicht op nummer 02/279.60.13 (maandag 10 tot vrijdag
14 september van 9u tot 13u). Maximum 20 personen per groep.
Met de medewerking van de Stad Brussel.
2
3
2. Kaart Centrum M 3 L
Institut Cooremans (HEFF)
Anneessensplein 11 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
e 3-4 (Anneessens)
f 48-95 (Anneessens)
In 1876 besloot de stad Brussel een
school te bouwen op het Lebeauplein
– het huidige Anneessensplein –
omdat de instelling in de Gierstraat te
klein was geworden. Het project werd
toevertrouwd aan architect Emile Janlet
die een hoog gebouw ontwierp in
neo-Vlaamse renaissancestijl met
gevels in baksteen, hardsteen en
Gobertangesteen. Het is geïnspireerd
op de plannen van de Modelschool
en brengt bepaalde principes van de
Ligue de l’Enseignement in praktijk,
zoals de centrale overdekte speelplaats,
de overvloedige verlichting en
goede verluchting. De klaslokalen
liggen verspreid over twee verdiepingen
rond de centrale speelplaats
waarvan de volledig beglaasde overkapping
bewaard is. Dit glazen dak
rust op een metalen gebinte met
spanten die goed op het Ardant-type
lijken. Hier zien we echter geen twee
afzonderlijke spantbenen maar een
geknikte I-balk die elegantie en stabiliteit
combineert.
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met
de medewerking van het Atelier
de Recherche et d’Action urbaines
(ARAU) en Itinéraires, op de
Paden van de Geschiedenis.

BRUssel ⁄ 7
3. Kaart Centrum L 2-3 M
Voormalig octrooipaviljoen
Ninoofse Poort – Brussel
A za en zo van 12u tot 18u
e 51-82 (Ninoofse Poort)
f 86 (Ninoofse Poort)
In 1833 werden langs het toen pas
gegraven kanaal naar Charleroi, ter
hoogte van de Ninoofse Poort, twee
octrooipaviljoenen in neoclassicistische
stijl gebouwd naar de plannen
van architect Antoine Payen junior. De
algemene bouwtechniek van deze
paviljoenen beantwoordt aan de ingenieurskunst
van die tijd. Dit komt
vooral tot uiting in de kelders, die
uitzonderlijk toegankelijk zijn. Men
bemerkt hier trouwens trekstangen
die volgens sommigen origineel zijn,
volgens anderen dateren van de
omleiding van het kanaal. De paviljoenen
huisvestten destijds een
wachtpost voor paspoortcontrole,
een octrooibureau en een lokaal voor
de brugwachter. De paviljoenen aan
de Ninoofse Poort zijn de enige die
nog op hun oorspronkelijke plaats
staan. De paviljoenen van de Naamse
Poort markeren vandaag de ingang
van het Ter Kamerenbos, terwijl die
van de Anderlechtse Poort heropgebouwd
zijn. Een van de twee paviljoenen
was sterk beschadigd door herhaalde
branden. Het andere werd nog
bewoond door de laatste hoofdsluiswachter
maar verkeerde in zeer bouwvallige
toestand. De vzw CIDEP (Centre
d’Information, de Documentation
et d’Étude du Patrimoine) heeft het
initiatief genomen om de twee
gebouwtjes zorgvuldig te restaureren.
Dit project kadert in een ruimere renovatie
van de omgeving van de
Ninoofse Poort. Het eerste paviljoen
is vandaag gerestaureerd en doet
dienst als kantoor van het CIDEP. (B
10/09/1998)
Tentoonstelling over de bouwkunst
in oude foto’s, gepresenteerd
door het CIDEP (Centre
d’Information, de Documentation
et d’Étude du Patrimoine).
4. Kaart Centrum M 2 M
Bellonahuis (Maison du
Spectacle La Bellone)
Vlaamse Steenweg 46 – Brussel
A za en zo van 12u tot 17u
d 1-5 (Sint-Katelijne)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38-46-63-66-71-88 (De
Brouckère), 86 (Dansaert)
Het Bellonahuis, vandaag omgevormd
tot Maison du Spectacle op initiatief
van schilder-scenograaf Serge Creuz,
heeft op mirakuleuze wijze de eeuwen
getrotseerd. Het ontwerp van de merkwaardige
17de-eeuwse voorgevel
wordt toegeschreven aan kunstenaar
Jan Cosyn. Dit geslaagde compromis
tussen streng classicistische compositie
en weelderige Vlaamse barokstijl
bevat een allegorisch decor van buitengewone
kwaliteit. Als bescherming
tegen de luchtverontreiniging en de
zure regen ontwierp architect Olivier
Notterman, in samenwerking met ingenieur
René Greisch, een overkapping
in glas en roestvrije materialen van
300 m² die het binnenplein sinds eind
1995 overdekt. In dit unieke kader vinden
geregeld ontmoetingen, colloquia
en andere manifestaties plaats gewijd
aan de podiumkunsten. Voor dit glazen
dak is het principe van het ‘facetgewelf’
toegepast. De hierbij verkregen
boog, bestaande uit geplooide roestvrije
staven, rust op de bestaande
constructies zonder dat deze een
horizontale druk ondergaan.
(B 03/08/1956)
4

8 ⁄ BRUssel
5. Kaart Centrum M 2 m
De Markten – vroegere
zetel van de kristalfabrieken
Val Saint-Lambert
Oude Graanmarkt 5 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 1-5 (Sint-Katelijne)
e 3-4 (Beurs)
f 46 (Beurs), 86 (Dansaert)
Het gebouwencomplex waarin vandaag
het Vlaamse gemeenschapscentrum
De Markten gevestigd is, was
tot 1965 de zetel van de kristalfabrieken
Val Saint-Lambert. Het geheel
bestaat uit een gebouw aan de straatkant
in Beaux-Arts-stijl (1911-1914) en
een stapelruimte die uit 1854 dateert.
Bijzonder aan deze ruimte is zijn dragende
structuur van gietijzeren balken
en kolommen, de bakstenen gewelven
en de dragende buitengevels in metselwerk.
Het gaat om een standaard
brandwerende bouwtechniek, fireproof
mill construction genaamd, die
in Engeland ontwikkeld werd en vanaf
1830 toegepast.
g Wandeling
6. Kaart Centrum M 2 K
Sint-Jan-Baptist
ten Begijnhofkerk
Een golf van bouwwerken!
Voor de haven binnen de vijfhoek en later de zeehaven werd in de loop
van de eeuwen een hele infrastructuur ontwikkeld, waarvan nog vele verrassende
sporen zijn overgebleven. Een wandeling langs herbergen en
stapelplaatsen en architecturale details die getuigen van een ver
verleden.
A zaterdag om 12u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: GB-Carrefour des Halles, Hallenstraat in Brussel –
kaart Centrum M 3
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38-46-63-66-71-86-88 (De Brouckère)
I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag
10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.
Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de
Geschiedenis.
5
Begijnhofplein – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 1-5 (St-Katelijne)
e 3-4 (De Brouckère)
f 47-88 (Beguinage)
De begijnen van het Groot Begijnhof
van Brussel hadden in de eerste helft
van de 17de eeuw talrijke kunstwerken
aangekocht die ze in een passend
kader wilden tentoonstellen. Ze besloten
daarom de bestaande gotische
begijnhofkerk te verbouwen. De werken
begonnen in 1657. Eerst werd het koor
aangepast, daarna het schip. De
nieuwe barokke gevel werd opgetrokken
naar het model van de jezuïetenkerken
van Leuven en Brussel. Het
begijnhof telde in die tijd 1.084 huizen
op een terrein van zeven hectare. In het
begin van de 18de eeuw werd een
slanke, opengewerkte klokkentoren
toegevoegd. Net als de voorgevel, die
tot de rijkste van België behoort, kreeg
het interieur een verzorgde en overvloedige
decoratie, ook al werden sommige
delen om besparingsredenen uitgevoerd
in natuursteen imiterende materialen.
De kerk bezit mooie bakstenen
gewelven met ribben in witsteen. Na de
opheffing van het begijnhof werd de
kerk in 1801 omgevormd tot parochiekerk.
In november 2000 werd de kerk
door brand ernstig beschadigd. Het
vernielde dak werd vervangen door een
voorlopige bedekking. In 2004 werd
begonnen met de reiniging van de
zwartgeblakerde stenen en de glasramen,
vervolgens werd de klokkentoren
hersteld. In 2006 begon de identieke
reconstructie van het dakgebinte met
hout-op-houtverbindingen waarbij de
nog bruikbare dakbalken werden
benut. Als hout werd gekozen voor eik
uit de Loirestreek. Op dit gebinte werd
een dakbedekking gelegd van 3.000 m²
Spaanse leien. Hoewel van recente
datum illustreert deze structuur op
prachtige wijze de kunst van het timmermansvak
uit de baroktijd.
(B 05/03/1936)
Rondleidingen met toegang tot
het dakgebinte op zaterdag en
zondag om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.
Met de medewerking van Arkadia.be
en Korei.

BRUssel ⁄ 9
6
7. Kaart Centrum M 2 M
Koninklijke Vlaamse
Schouwburg
Lakensestraat 146 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 2-6 (IJzer)
e 51-88 (IJzer)
In 1883 gaf de Stad Brussel toestemming
om het oude Arsenaal te verbouwen
tot Vlaamse schouwburg op
voorwaarde dat de oorspronkelijke
gevel van het stapelhuis uit 1780-1781,
gebouwd naar de plannen van architect
Nivoy, behouden bleef. De
opdracht werd toevertrouwd aan
architect-decorateur Jean Baes die
de vroegere voorgevel integreerde als
achtergevel van de nieuwe schouwburg.
Hij ontwierp een gebouw in
uitbundige neo-Vlaamse renaissancestijl
met overvloedige decoratieve
elementen. De toevoeging van
balkons in terrasvorm aan de zijgevels
die naar beneden toe breder worden,
verleent het gebouw een vrij ongebruikelijk
silhouet. Deze balkons rusten
op stalen consoles die gedeeltelijk
in de zijmuren zijn ingewerkt. Een
netwerk van metalen profielen en
bakstenen gewelfboogjes zorgt voor
extra stevigheid. De schouwburg
werd tussen 2001 en 2006 grondig
gerestaureerd. (B 09/09/1993)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.
Met de medewerking van Korei.
g Wandeling
Dankzij de glasplaat…
Glasplaten zijn een uitvinding van de 19de eeuw en maakte het ontstaan
mogelijk van nieuwe winkeltypes, grote cafés en winkelgalerijen waarin
het gebruik van glas een belangrijke rol speelde. Deze wandeling laat u
een aantal voorbeelden van deze techniek zien langs de centrale lanen.
A zondag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: tegenover het hotel NH, Adolphe Maxlaan 7 in Brussel –
kaart Centrum N 2
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-63-66-71-86-88 (De Brouckère)
I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag
van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis.
7

10 ⁄ BRUssel
8. Kaart G 6 M
Koninklijk pakhuis en site
van Thurn en Taxis
Havenlaan 86C – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 2-6 (IJzer)
e 51 (Sainctelette)
f 14 (Thurn en Taxis), 88 (Reders)
Op het einde van de 19de eeuw leidden
de gezamenlijke belangen van het
spoor, de douane en de haven tot het
ontstaan van de site van Thurn en
Taxis. De gebouwen, geïnspireerd op
de Vlaamse-renaissancestijl, werden
ontworpen door de architecten Constant
Bosmans, Henri Vandeveld en
Henri Van Humbeek, bijgestaan door
ingenieur Bruneel. Alle mogelijkheden
van gietijzer, gewapend beton, staal
en glas werden in deze stapelhuizen
benut die tussen 1903 en 1907 op een
moerassige ondergrond werden
gebouwd. Het koninklijk stapelhuis,
waarvan de dragende structuren
geheel uit gewapend beton bestaan,
beschikt over een geweldige ruimte
van vier verdiepingen onder een zenitaal
glazen dak met metalen kapconstructie.
De sheds van stapelhuis A,
die 17.000 m² beslaan, bezitten een
uniek zelfdragend metalen dakgebinte.
De overdekking van de veertien
traveeën, met een spanwijdte van 60
meter, is een opeenvolging van stalen
vakwerkbalken die afwisselend 60°
en 30° hellen. De sheds rusten op
bakstenen pilasters en op portalen
met stalen kolommen. De niet-dragende
buitenmuur kan worden verschoven
om de ruimte te moduleren.
Het voormalige grootste maritieme
station van Europa ten slotte is 276
meter lang bij 140 meter breed, op
een oppervlakte van vier hectare. Het
bestaat in de lengte uit een opeenvolging
van galerijen die onderling door
overlangse balken zijn verbonden. In
de breedte is het interieur verdeeld in
drie beuken, een centrale hoofdbeuk
en twee lagere zijbeuken met een
overspanning van 17 m.
Rondleidingen zaterdag om 14u.
Afspraak aan de ingang van het
Koninklijk pakhuis (kant parking),
Havenlaan 86C. Reserveren
gewenst op nummer 02/410.99.50
(maandag tot vrijdag van 9u tot 17u).
Met de medewerking van La Fonderie.
g Wandeling
Thurn en Taxis en de havenwijk
De vroegere industriële site van Thurn en Taxis langs het kanaal is een
indrukwekkend voorbeeld van industriële architectuur in Brussel. De site
omvat meerdere gebouwen en stapelplaatsen opgetrokken uit baksteen,
glas en smeedijzer. Tijdens deze interactieve rally komt u alles te weten
over de geschiedenis van dit gebouw, van zijn ontstaan tot herbestemming.
Ook de andere industriële gebouwen in de havenwijk komen aan bod.
C vertrek: zaterdag om 10u en 14u, zondag om 14u (duur: 2u)
C vertrek: ingang van de site van Thurn en Taxis, Havenlaan 86C in
Brussel – kaart G 6
d 2-6 (IJzer)
e 51 (Sainctelette)
f 14 (Thurn en Taxis), 88 (Reders)
I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag
van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Arkadia.be.
Tentoonstelling over de geschiedenis
van Thurn en Taxis.
iPod Experience.
Vertrekpunt van de wandeling
“Thurn en Taxis en de havenwijk”
(zie kadertekst hieronder).
8

BRUssel ⁄ 11
g Boottocht
Brussel zeehaven
Deze ontdekkingstocht per boot van de haven van Brussel omspant vijf
eeuwen groei van de hoofdstad langs het water. Het kanaal van Willebroek
is een van de oudste bevaarbare waterwegen van België. Het werd in de
16de eeuw gegraven om Brussel een uitweg naar zee te geven. Langs dit
historische kanaal zijn haveninrichtingen gegroeid die tot op vandaag stelselmatig
gemoderniseerd worden. Deze boottocht laat u het belang van
de haven van Brussel beter begrijpen en toont een omgeving vol contrasten
waar plezierboten het water delen met een containerterminal en de meest
uiteenlopende fabrieken. Onderweg komen we ook bekende plaatsen tegen
zoals de indrukwekkende site van Thurn en Taxis, de prachtige brug van
Buda en het koninklijk domein van Laken.
9
9. Kaart Centrum N 2 k
De Munt
Muntplein – Brussel
A enkel op zo. van 16u tot 20u
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88
(De Brouckère)
De meer dan driehonderd jaar oude
Muntschouwburg werd verschillende
keren aangepast aan de toneeltechnische
noden. Tussen 1985 en 1986
ondergaat het theater een grote renovatiecampagne
geleid door de architectenbureaus
A.2R.C en URBAT
onder algemene leiding van Charles
Vandenhove. Het dak van de schouwburg
wordt volledig ontmanteld en er
wordt een stalen structuur geplaatst
ter ondersteuning van enkele extra
verdiepingen, die niet op de oude
buitenmuren kunnen rusten.
De belangrijkste wijzigingen vinden
plaats in de toneeltoren. Een nieuwe
stalen constructie draagt de scène en
de onderbouw, de loopbruggen, de
toneelzolder en het nieuwe dak. Er
wordt gekozen voor een liftensysteem
en een vaste hellingsgraad van 4%.
De manuele touwen en tegengewichten
worden deels vervangen door een
elektromechanisch systeem.
(B 14/09/2000)
Vrije toegang tot de grote zaal.
Geleide bezoeken op en onder de
scène (laatste vertrek om 19u30).
Met de medewerking van de
Publiekswerking van de Munt en
het architectenbureau Origin.
A zaterdag om 10u (duur: 1u30)
C vertrek: Havenlaan, Becokaai (toegang 1) in Brussel – kaart G 6
d 2-6 (IJzer)
e 51 (Sainctelette)
f 14-57-88 (Reders)
I reserveren gewenst op nummer 02/410.99.50 (maandag tot vrijdag
van 9u tot 17u). Maximum 72 personen per vertrek.
Met de medewerking van La Fonderie.

12 ⁄ BRUssel
10. Kaart Centrum N 3
Koninklijke Sint-
Hubertusgalerijen
Grasmarkt/Schildknaapstraat
Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71
(Centraal Station)
Het grootse project van de Koninklijke
Sint-Hubertusgalerijen werd in de jaren
1830 aangevat door architect Jean-
Pierre Cluysenaer. De werkzaamheden
begonnen in 1846 en waren bijna voltooid
bij de officiële opening op 20 juni
1847. Cluysenaer ontwierp een lange
galerij van 210 meter lang die halverwege
aan het centrale zuilenportaal een
lichte knik maakt, een gevolg van de
onregelmatigheden van het terrein. De
architectuur en de decoratie zijn bijzonder
verzorgd en geïnspireerd op de
Italiaanse palazzi uit de 16de eeuw. De
gevel aan de Grasmarkt bestaat uit een
superpositie van de Toscaanse, Ionische
en Korinthische orde, die binnen
in de galerij herhaald wordt. De grijze
bepleistering aan de buitenkant, die de
architecturale versieringen in hardsteen
onderstreept, wordt roze aan de binnenkant
van de galerij en harmonieert
met de witte omlijstingen van de vensters,
de zwarte marmeren plinten en
de pilasters die beschilderd zijn met een
imitatie van geaderd marmer, verschillend
per niveau. De vernuftige glazen
overkapping op zelfdragende rondbogen,
waarvan de ruiten als visschubben
over elkaar zijn geplaatst om de ventilatie
te bevorderen, is een buitengewoon
voorbeeld van de metaal- englasstructuren
die kenmerkend zijn
voor de architectuur van de tweede
helft van de 19de eeuw. De ijzeren
bogen, 444 in totaal, dragen een dakruiter
met twee hellingen en rusten op
de bovenkant van de binnengevels door
middel van gesmede glijlagers op gietijzeren
rails. (B 19/11/1986)
Rondleidingen met toegang tot
het bureau van de galerijen en de
glazen overkapping, zaterdag en
zondag van 10u tot 17u, in groepjes
van 10 personen. Afspraak op
nr 5 van de Koningsgalerij. Met
de medewerking van Itinéraires,
op de Paden van de Geschiedenis,
en van Klare Lijn.
Vertrekpunt van de wandelingen
“Staal en glas” en “Au bonheur
des dames” (zie kaderteksten
hieronder).
g Wandeling
Staal en glas
Glas en metaal hebben voor een revolutie in het bouwen
gezorgd op het vlak van structuur en omhulsel, stevigheid
en lichtheid. Het feit dat metaal recycleerbaar is en in vele
gedaanten kan worden aangewend zijn belangrijke elementen
voor zijn economische rentabiliteit. Glas neemt
de vorm aan die men het geeft en wordt aangewend in
muren, gevels, plafond en kan dienen als spiegel. Tijdens
deze wandeling van de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen
naar de Papenvest, ontdekt u meerdere gebouwen en hoe
deze twee materialen een nieuwe relatie creëren tussen
de mens en zijn woning, het licht en de natuur.
A zaterdag en zondag om 10u en 14u (duur: 2u)
C vertrek: ingang van de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen
(kant Grasmarkt) in Brussel – kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53
(maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25
personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Arkadia.be.
g Wandeling
Au bonheur des dames
Glas en metaal waren dé belangrijke Belgische industriële
producten van de 19de eeuw. Daardoor werd het mogelijk
om grote ruimten te overwelven en interieurs te laten baden
in een oase van licht. Ze zorgden ook voor een revolutie
in de winkelarchitectuur. De galerijen maakten het mogelijk
voor de burger om beschut tegen regen en wind zijn aankopen
te doen. Men kon ook voor het eerst aan windowshopping
doen langs de etalages van de grootwarenhuizen.
Kom mee met ons flaneren, in het spoor van Emile
Zola… !
A zaterdag en zondag om 10u30, 11u30 en 14u30
(duur: 1u30)
C vertrek: ingang van de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen
(kant Grasmarkt) in Brussel – kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nummer 02/569.27.74 of per
mail (culturama@telenet.be). Maximum 20 personen
per vertrek..
Met de medewerking van Culturama.

BRUssel ⁄ 13
10
11
11. Kaart Centrum M 3 k
Sint-Niklaaskerk
Boterstraat – Brussel
A za van 12u tot 18u
en zo van 12u tot 15u
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 46-48-86-95 (Beurs), 29-38-63-
66-71-88 (De Brouckère)
Een eerste kapel op deze plaats wordt
vermeld in 1125. Ze zou eerst aan Sint-
Goedele zijn toegewijd en later aan
Sint-Niklaas, patroonheilige van de
schippers, aangezien de haven van
Brussel vlakbij lag. Een toren wordt
vermeld in 1289 en het huidige koor
zou voltooid zijn in 1381. De kerk, die
langs drie zijden nog altijd ingesloten
is door private huizen en handelszaken,
werd in de loop der jaren meermaals
bedreigd en dankt haar overleven
aan haar sterke verbondenheid
met de geschiedenis van Brussel. De
gotische architectuur van de kerk
wordt gekenmerkt door steunberen
die de voorgevel in Massangissteen
stutten maar ook de muren van het
schip en het koor. De middenbeuk
wordt van de lagere gedeeltes
gescheiden door pijlers in metselwerk
die in feite de originele witstenen zuilschachten
uit de 14de eeuw verbergen.
Deze pijlers vangen de ribben op
van de spitsbooggewelven van de
middenbeuk en de zijbeuken die
eveneens uit de 14de eeuw dateren
behalve de eerste twee traveeën die
in 1714 werden herbouwd toen de
toren die vroeger als belfort diende
instortte. De kerk bezit ook een mooi
meubilair uit de 18de eeuw.
(B 05/03/1936)

14 ⁄ BRUssel
12. Kaart Centrum M 3 L
Beurs van Brussel
Anspachlaan – Brussel
A za en zo van 10u tot 16u
I uitsluitend rondleidingen
(groepen van 20 personen)
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Bourse)
f 48-95 (Bourse), 29-38-63-66-
71-88 (De Brouckère)
De Handelsbeurs van Brussel,
geopend in 1873, centraliseerde oude
lokalen die voordien verspreid lagen
over de stad. De bouw kaderde in een
grootschalig project voor de heraanleg
van het stadscentrum dat gepaard
ging met een aanpassing van de
omliggende straten en het trekken van
de centrale lanen waarvan de Beurs
een van de orgelpunten zou worden.
De keuze van de vestigingsplaats was
niet toevallig. Burgemeester Anspach,
drijvende kracht achter het project,
opteerde voor een locatie midden in
de toenmalige zakenwijk, niet ver van
de haven en de dokken. De werken
begonnen in 1868 onder leiding van
architect Léon Suys. Die ontwierp een
gebouw met basilicaal grondplan in
neorenaissancestijl waarin de invloed
van Palladio duidelijk aanwijsbaar is:
de koepel met gewelfzwikken, het
fronton en de zuilenrij van de voorgevel.
De koepel met vierkant grondplan
rust op vier monumentale pijlers
waarvoor gekoppelde Korinthische
zuilen staan en wordt bekroond door
een cirkelvormige lantaarn met topornament.
Het interieur wordt gekenmerkt
door een opmerkelijke stucdecoratie
zowel voor de koepel als voor
de gordelbogen, de gewelfzwikken
en de tongewelven die uitbundig versierd
zijn met bloemenslingers, bladelementen
en gestileerde motieven.
(B 19/11/1986)
12
Doorlopend rondleidingen (laatste
vertrek om 15u30). Met de
medewerking van Babbelbus.
Vertrekpunt van de wandelingen
“Van marktkraam tot uitstalraam”
en “Hoe ingenieurskunst
het centrum van Brussel hertekend
heeft” (zie kaderteksten
hieronder).
g Wandeling
Van marktkraam tot uitstalraam,
van markt tot markthal
Deze wandeling laat u reizen in de tijd, van de middeleeuwse
marktkramen tot de oprichting van marktplaatsen
zoals de Grote Markt, en gaat op zoek naar de technische
evoluties van ijzer en glas die de bouw van markthallen
– handelsplaatsen bij uitstek – mogelijk hebben gemaakt.
A zondag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: aan de trappen van de Beurs van Brussel,
Anspachlaan in Brussel – kaart Centrum M 3
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 48-95 (Beurs), 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère)
I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75
(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25
personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden
van de Geschiedenis.
g Wandeling
Hoe ingenieurskunst het centrum
van Brussel hertekend heeft
Het huidige uitzicht van Brussel is sterk bepaald door de
grote stedenbouwkundige ingrepen van de 19de eeuw.
De overwelving van de Zenne en de bouw van de Koninklijke
Sint-Hubertusgalerijen hebben het historische centrum
hertekend. De Kunstberg en de Noord-Zuidspoorverbinding
zorgden voor een drastische verandering van
het stadsbeeld. Deze wandeling vertelt aan de hand van
een aantal sleutelprojecten met sterke technische inbreng
het verhaal van de ontwikkeling van de stad.
A zondag om 10u, 11u, 14u en 15u (duur: 1u30)
C vertrek: aan de trappen van het beursgebouw,
Anspachlaan in Brussel – kaart Centrum M 3
d 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 48-95 (Beurs), 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère)
I reserveren verplicht op nummer 02/219.33.45
(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25
personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Atelier de Recherche et
d’Action Urbaines (ARAU).

BRUssel ⁄ 15
13. Kaart Centrum N 3 L
Broodhuis – Museum van de
Stad Brussel
Grote Markt – Brussel
d 1-5 (De Brouckère /
Centraal Station)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère),
46-86 (Beurs)
Het gebouw op de Grote Markt tegenover
het Stadhuis, gekend als het
Broodhuis (in het Frans: Maison du
Roi), huisvest het Museum van de
Stad Brussel dat in 1887 werd opgericht
op initiatief van burgemeester
Karel Buls. Het werd ontworpen door
architect Pierre-Victor Jamaer die
opdracht kreeg de vroegere broodhal
te herbouwen die sterk gewijzigd was
na het bombardement van het Franse
leger onder maarschalk de Villeroy in
g Wandeling
Brussel: een staaltje van technisch kunnen!
Brussel heeft een voortrekkersrol gespeeld op gebied van engineering.
Vernuftige technische oplossingen hebben tal van constructies mogelijk
gemaakt zoals de overwelving van de Zenne en de aanleg van de metro.
We zijn ons niet altijd bewust de wetenschappelijke en technische knowhow
die erin verscholen zit. Op deze wandeling maken we kennis me de constructies
en met de eigenheid van verschillende structuren en de geschiedenis
van materiaalkunde en hoe de wetten van de fysica en mechanica
aan het werk zijn in gebouwen en kunstwerken. Op ons traject doorheen
de stad onderzoeken we de bouwactiviteit doorheen de geschiedenis.
A zaterdag en zondag om 10u30 en 13u30 (duur: 2u)
C vertrek: voor het stadhuis van Brussel, Grote Markt te Brussel –
kaart Centrum M 3
d 1-5 (De Brouckère/Centraal Station)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère), 46-86 (Beurs)
Met de medewerking van Korei.
13
1695. Jamaer inspireerde zich vrij op
oude gravures maar ook op de gevel
van het stadhuis van Oudenaarde om
het gebouw het uitzicht terug te geven
dat het mogelijk had in de tijd van
keizer Karel V. Hij paste hierbij het
principe van de stilistische eenheid
toe, afkomstig van de Franse restaurateur
Viollet-le-Duc. Het Broodhuis
is in feite een ingenieus geheel van
twee stilistisch verschillende gebouwen.
Het eerste, in neogotische stijl,
ligt aan de Grote Markt en wordt aan
de achterkant verdubbeld door een
tweede gebouw in neo-Vlaamse
renaissancestijl. De twee gebouwen
zijn echter vanuit functioneel oogpunt
onlosmakelijk met elkaar verbonden
doordat het tweede gebouw het trappenhuis
van het eerste bevat. De
constructie, die een grote technische
uitdaging vormde, rust op een dik bed
van hout vanwege de moerassige
bodem. Voor de realisatie van een
open galerij met bekronende spits aan
de kant van de Grote Markt was een
uitgebreid net van ijzeren trekstangen
nodig dat goed de toepassing van dit
materiaal aan het einde van de 19de
eeuw laat zien. Een grote groep beeldhouwers
vervaardigde de vele wimbergen,
pinakels, hogels, blazoenen,
fleurons en alle beelden die vandaag
nog te zien zijn. (B 05/03/1936).
Rondleidingen, zaterdag en zondag
om 11u30, 13u30 en 15u30.
Panelen met uitleg over de technische
innovaties in het gebouw.
Met de medewerking van het
Museum van de Stad Brussel-
Broodhuis.

16 ⁄ BRUssel
14. Kaart Centrum N 3
Bortiergalerij
Magdalenasteenweg
en Sint-Jansstraat – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 1-5 (Centraal Station)
f 48-95 (Brussels Parlement),
29-38-63-65-66-71 (Centraal
Station)
De Bortiergalerij verbond oorspronkelijk
de Magdalenasteenweg met de
Sint-Jansstraat, maar stond ook in
verbinding met de Magdalenamarkt
waarvan de gevel uitkwam in de
Duquesnoystraat. Toen de stad Brussel
van deze markthal haar feestzaal
maakte, werd de galerij ingekort tot
de twee armen die vandaag nog
bestaan. Aan de kant van de Magdalenasteenweg
is de ingang geïntegreerd
in de mooie barokgevel van de
voormalige Messageries de la Poste.
De ingang in de Sint-Jansstraat is heel
wat soberder en staat dichter bij de
vormentaal van architect Jean-Pierre
Cluysenaer die de opdracht voor de
Bortiergalerij kreeg in 1847, na de
voltooiing van zijn meesterlijke ontwerp
voor de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen.
De ruimte waarin talrijke
boekhandelaars gevestigd zijn, heeft
een lager gedeelte in neo-renaissancestijl
met in het hoofdgestel van
elke travee platen van kunstig bewerkt
gietijzer die een doorwrocht decor van
rankwerk en windingen bevatten. De
andere arm is eenvoudiger van stijl en
vertoont meer neo-classicistische
invloeden. Het glazen dak zorgt voor
bovenverlichting zoals gebruikelijk bij
dit soort overdekte passages. Hier
echter is de originele bedekking vervangen
door opeenvolgende platen
van gelaagd en gewelfd glas in een
raamwerk van stalen bogen.
(B 26/09/1996)
Vertrekpunt van de wandeling
“Door de galerijen van Brussel”
(zie kadertekst hiernaast).
15. Kaart Centrum M 3 M
Brussels Parlement
Lombardstraat 69 – Brussel
A enkel op zo van 10u tot 18u
f 48-95 (Brussels Parlement)
De zetel van het Parlement van het
Brussels Hoofdstedelijk Gewest, waar
vroeger de Provincieraad van Brabant
en de provinciale diensten gevestigd
waren, heeft een oppervlakte van
12.000 m². De vleugel in Beaux-Artsstijl,
waarlangs men binnenkomt, is het werk
van architect Hano. Ze bevat onder
meer een ruime ‘spiegelzaal’ en enkele
mooie salons. Het oudste gedeelte, het
g Wandeling
14 15
hotel de Limminghe, dateert uit het
begin van de 18de eeuw en geeft uit op
een vierkant binnenplein dat uitmondt
in de Eikstraat. Het recentste gedeelte
werd gebouwd naar de plannen van
architectenbureau A2RC dat de in 1995
uitgeschreven wedstrijd won. Deze
aanbouw is langs buiten duidelijk te zien
en staat boven op het oorspronkelijke
gebouw. Hier bevindt zich het halfrond
waar de plenaire zittingen van het Brussels
Parlement plaatsvinden. De van
grote ramen voorziene schaal met zinken
dak springt in ten opzichte van de
rooilijn om de hedendaagse interventie
op het oude gebouw beter te doen uitkomen.
De nieuwbouw steunt op een
Door de galerijen van Brussel
De Ravensteingalerij zet de traditie voort van de 19de-eeuwse overdekte
winkelgalerijen. Ze bevindt zich in het hart van de Noord-Zuidverbinding
en vormt ook een belangrijke verbindingsas tussen de boven- en benedenstad.
Iets verderop werd de Bortiergalerij gebouwd als onderdeel van
de overdekte Magdalenamarkt, een doorgang die eveneens de circulatie
binnen het stadscentrum verbeterde. We wandelen van de ene galerij naar
de andere en vergelijken hun bouwwijze.
A zondag om 12u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: voor de Bortiergalerij, Magdalenastraat 55 in Brussel –
kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 48-95 (Brussels Parlement), 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag
10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.
Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de
Geschiedenis.

BRUssel ⁄ 17
16
dragende muur en op volledig
beglaasde gevels die het daglicht volop
binnenlaten. De heraanleg van de binnenkant
van het huizenblok is het werk
van het bureau Art & Build dat een tuin
ontworpen heeft die zowel horizontaal
als verticaal is opgevat. De volumes zijn
voorzien van grote glaspartijen die zorgen
voor een overvloedige natuurlijke
verlichting en ongewone zichten bieden
op deze originele tuin. (B 09/02/1995)
Rondleidingen zondag om 10u30,
11u30, 12u30, 14u30, 15u30,
16u30 en 17u30. Met de medewerking
van Itinéraires, op de
Paden van de Geschiedenis.
16. Kaart Centrum M 4 L
Berg van Barmhartigheid
Sint-Gisleinsstraat 19-23 – Brussel
A enkel op zo van 10u tot 18u
f 27-48 (Vossenplein)
Het imposante complex werd door
architect Partoes ontworpen in 1859
en in gebruik genomen in 1862. Het
pandjeshuis zet tot op vandaag de
activiteiten voort van de vroegere Berg
van Barmhartigheid, gevestigd in het
Hof van Beersel in de Lombardstraat
dat verdween bij de aanleg van de
Zuidstraat. De eerbiedwaardige instelling,
opgericht in 1618 onder de aartshertogen
Albrecht en Isabella, leent
sinds bijna 400 jaar geld uit tegen
voorwerpen die in pand worden gegeven.
Partoes ontwierp een monumentaal
neoclassicistisch gebouw dat vijf
bouwlagen omvat. De gevel aan de
straatzijde, dertien traveeën lang, is
bijzonder sober gehouden. Binnen
heeft de architect vernieuwende en
bijzonder efficiënte technieken toegepast
om de schade bij brand tot een
minimum te beperken. In plaats van
de gebruikelijke grote bakstenen
gewelven opteerde hij voor een aaneenschakeling
van gewelfboogjes. Hij
gaf ook de voorkeur aan smeedijzeren
balken die beter bestand zijn tegen
trekkrachten dan de traditionele gietijzeren
balken. In het algemeen kan het
gebouw als model worden beschouwd
op het vlak van brandbestrijding. Eind
vorige eeuw ondergingen de gebouwen
een tweede belangrijke vernieuwing
door de automatisering van het
beheer en de opslag van de verpande
voorwerpen. Tevens werden veiligheidsvoorzieningen,
informatisering
en klantenonthaal aangepast aan de
hedendaagse normen.
Rondleidingen met gelegenheid
om ook de kelders van de Berg van
Barmhartigheid te bezoeken, in
gebruik door het Voormalig Groot
Koninklijk en Edel Serment der
Kruisboogschutters van Onze-
Lieve-Vrouw ten Zavel, zondag om
10u30, 11u30, 12u30, 13u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30.
Borden met uitleg.
H Debat
Het tribunaal van een mysterie: de toren van het Stadhuis van Brussel
Al eeuwenlang wordt er gebakkeleid over het feit dat de toren van het Stadhuis niet juist in het midden staat.
Waarom is de linkervleugel langer dan de rechtervleugel? En waarom staat de poort van de toren op de begane
grond ook 80 cm uit de aslijn naar links? Deze dubbele afwijking van het midden blijft een mysterie. Noch oude
afbeeldingen noch archeologisch onderzoek van de structuren die in de loop der eeuwen al te zeer gewijzigd zijn,
laten toe dit raadsel op te lossen. Meerdere hypotheses reiken geloofwaardige verklaringen aan, maar geven niet
echt uitsluitsel.
Op dit debat worden de verschillende stellingen tegen elkaar afgewogen. Dit ‘tribunaal’ van het torenmysterie
vindt plaats in het Stadsarchief van Brussel waar de advocaten – historici, ingenieurs en archeologen – van de
verschillende partijen om beurten hun hypotheses komen verdedigen, zo nodig met getuigen à charge. Het publiek
speelt de rol van jury!
De jury zal nadien beraadslagen bij een drankje en het vonnis zal, zoals in de Middeleeuwen, door middel van
gekleurde bonen worden bekendgemaakt.
A zaterdag om 18u (duur: 1u30)
C Stadsarchief van Brussel, Huidevettersstraat 65 in Brussel – kaart Centrum M 4
f 27-48 (Vossenplein)
Met de medewerking van het Stadsarchief van Brussel en de deelname van Isabelle de Pange,
Roel Jacobs en André Loits.

18 ⁄ BRUssel
17. Kaart Centrum M 4 L
Baden van Brussel
Reebokstraat 28 – Brussel
A za en zo van 10u tot 16u30
I uitsluitend rondleidingen
(groepen van 20 personen)
d 2-6 (Hallepoort)
e 3-4 (Hallepoort)
f 27-48 (Vossenplein)
Architect Maurice Van Nieuwenhuyse
ontwierp in 1949 de plannen van een
nieuw badcomplex voor de Stad
Brussel. De plattegrond van de baden
werd bepaald door de smalheid en
lengte van het perceel. De architect
koos voor een hoogst ongebruikelijke
en technisch complexe oplossing
door een gebouw van vijf verdiepingen
te ontwerpen dat tegelijk uitgaf
op de Reebokstraat en de Kapucijnenstraat.
Hij plaatste twee baden
boven elkaar en gaf ze een dragende
structuur die onafhankelijk is van de
hoofdstructuur van het gebouw dat
in zijn lengte verdeeld is in drie aparte
volumes. Het eerste volume, aan de
kant van de Reebokstraat, omvat de
onthaal- en administratieve ruimtes,
het middelste volume huisvest de
nevenactiviteiten die verbonden zijn
met de badfunctie (individuele douches
en baden, gymnastiekzaal,
kleedkamers, cafetaria) terwijl het
derde volume, kant Kapucijnenstraat,
de twee baden bevat. De werken
begonnen in 1950 en waren drie jaar
later voltooid. De baden werden officieel
geopend op 18 december 1953.
Het brede ingangsportaal draagt het
opschrift 'Bains-Baden'.
(B 06/05/2010)
Doorlopend rondleidingen (laatste
vertrek om 15u30). Met de
medewerking van Arkadia.be,
van Itinéraires, op de Paden van
de Geschiedenis, en van Pro Velo.
18. Kaart Centrum M 4-5 M
École fondamentale
Baron Steens
Hoogstraat 255 – Brussel
A za en zo van 10u tot 16u
d 2-6 (Hallepoort)
e 3-4 (Hallepoort)
f 27-48 (Vossenplein)
Het standbeeld van Marnix van Sint-
Aldegonde, auteur van een pedagogisch
traktaat, kijkt vanuit zijn nis in de
vrij smalle gevel aan de Hoogstraat
neer op de voorbijgangers. Toch is dit
de toegang tot een complex dat de volledige
binnenkant van het huizenblok
omvat en bestaat uit 21 ruime klaslokalen,
administratieve lokalen, twee
speelplaatsen, een overdekte binnenplaats,
een bibliotheek, een schoolmuseum,
een schrijnwerkersatelier en,
vernieuwend voor die tijd, een douchezaal.
Vergeten we niet dat toen de
school op 1 september 1897 in gebruik
werd genomen, bijna de helft van de
leerlingen slechts tien keer per jaar in
17
18
bad ging! Het ontwerp van architect
Adolphe Samijn nam in grote lijnen de
plattegrond van de Modelschool aan
de Lemonnierlaan over en volgde met
name in de schikking van de lokalen
de adviezen van de Ligue de
l’Enseignement. De luchtige en goed
verlichte klaslokalen liggen rond een
overdekte speelplaats waarvan het
dak, een combinatie van hout en glas,
rust op een overkapping van gebogen
metalen spanten die door consoles
worden gedragen. De architect
gebruikte voor de eerste keer ook
rechte staven van het type ‘Ardant’ in
de overkapping van de speelplaats.
Een galerij met ijzeren borstwering, die
op zuiltjes en gewelven rust, bedient
de lokalen op de eerste verdieping. De
vloer is nog origineel en bevat een centrale
windroos en een historische kaart
van België.
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30 en 15u30. Met de medewerking
van het Atelier de Recherche
et d’Action urbaines (ARAU) en
van Klare Lijn.

BRUssel ⁄ 19
19. Kaart Centrum M 5 M
Hallepoort (Koninklijke
Musea voor Kunst en
Geschiedenis)
Zuidlaan 150 – Brussel
(tegenover de Hoogstraat)
A za en zo van 10u tot 17u
d 2-6 (Hallepoort)
e 3-4-51 (Hallepoort)
f 27-48 (Hallepoort)
De tweede stadsomwalling die vanaf
1356 gebouwd werd, valt grotendeels
samen met de grote lanen die vandaag
de Brusselse Vijfhoek omsluiten. Deze
verdedigingsmuur, gebouwd in baksteen
en witsteen, had een omtrek van
acht kilometer en werd verdedigd door
talrijke open torens en door zeven
imposante stadspoorten die het begin
markeerden van de zeven hoofdverkeersassen.
De Hallepoort is het enige
overblijfsel van deze omwalling waarvan
de ontmanteling al op het einde
van de 18de eeuw werd ingezet en een
merkwaardige getuigenis van middeleeuwse
verdedigingsarchitectuur. De
poort bleef gespaard omdat ze in die
periode als gevangenis dienst deed.
Na in 1847 tot museum te zijn omgevormd,
werd de Hallepoort tussen
1868 en 1870 vergroot en sterk verbouwd
door architect H. Beyaert. Na
een recente restauratie waarbij de
ophaalbrug langs de kant van Sint-
Gillis werd vrijgemaakt, is deze stadspoort
de ideale plek om het versterkte
verleden van de stad te ontdekken.
Binnen leidt een grote stenen wenteltrap
naar de gotische zaal en andere
ruimtes waarin opmerkelijke objecten
worden tentoongesteld zoals gildekettingen,
het harnas van aartshertog
Albrecht of het opgezette paard van
aartshertog Isabella. (B 13/09/1990)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30 en 16u30. Met de
medewerking van de Hallepoort
(Koninklijke Musea voor Kunst en
Geschiedenis).
19
20. Kaart Centrum M 4 L
Justitiepaleis
Poelaertplein – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
I uitsluitend rondleidingen
(groepen van 20 personen)
d 2-6 (Louiza)
e 92-94 (Poelaert), 97 (Louiza)
Menigeen die voor dit gebouw staat,
zal denken dat dit wel het grootste justitiepaleis
ter wereld moet zijn. En niet
ten onrechte, want architect Joseph
Poelaert heeft het werkelijk heel groots
gezien. Het Brusselse justitiepaleis
meet 150 bij 160 meter, goed voor een
oppervlakte van 26.000 m 2 , en rust op
imposante bakstenen funderingen. Zijn
silhouet sluit op grandioze wijze het
perspectief van de Regentschapsstraat
af. Voor de bouw die in 1866 van
start ging, moesten verschillende oude
straten van de volkse Marollenwijk verdwijnen.
Dit opus magnum van Poelaert,
een duidelijk voorbeeld van
eclectische architectuur, werd door de
Franse dichter Verlaine als Assyrisch-
Babylonisch bestempeld. In werkelijkheid
is er geen enkele invloed van het
antieke Midden-Oosten in aan te wijzen.
De bouwstijl is hoofdzakelijk geïnspireerd
op het klassieke Griekenland
en Rome. De originaliteit van het grondplan
en de volumeontwikkeling is volledig
toe te schrijven aan de vruchtbare
verbeelding van de architect die een
hoogteverschil van bijna 20 meter wist
te overbruggen. De dominerende koepel
van 17 meter diameter heeft een
structuur van metalen bogen. Binnen
worden de sectieveranderingen die
zorgen voor een duizelingwekkend
perspectief vanaf de marmeren vloer
van de grote hal tot aan de koepel verzekerd
door een systeem van gewelfbogen
waarvan de horizontale druk
wordt opgevangen door een netwerk
van metalen draagbalken. Die zijn ook
gebruikt in het onderste gedeelte van
de bovendrempel van het 39 meter
hoge ingangsportaal, waardoor het
gewicht wordt verminderd en de stijfheid
van deze bovendrempel wordt
vergroot. (B 03/05/2001)
20
Doorlopend rondleidingen (laatste
vertrek om 17u). Met de medewerking
van Arkadia.be en Korei.

20 ⁄ BRUssel
21. Kaart Centrum N 4 l
Onze-Lieve-Vrouw
Ten Zavelkerk
Regentschapsstraat 3b – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
e 92-94 (Kleine Zavel)
f 27-48-95 (Grote Zavel)
De bescheiden kapel die de kruisboogschuttersgilde
in 1304 liet bouwen
was het eerste gekende religieuze
gebouw op de plaats van de
huidige kerk. Beatrijs Soetkens bracht
vanuit Antwerpen een mirakelbeeld
van de heilige maagd naar deze kapel
dat al vlug een grote stroom pelgrims
aantrok. Tijdens de 15de eeuw werd
de kapel aanzienlijk vergroot tot de
kerk die we vandaag kennen. Het interieur
is sindsdien intact gebleven
maar de buitenkant werd vanaf 1843
ingrijpend gerestaureerd, eerst door
pastoor Van Hoebroeck, daarna achtereenvolgens
door de architecten
A. Schoy (tussen 1870 en 1885),
J.-J. Ysendijck (tussen 1890 en 1901)
en M. Van Ysendijck (tussen 1901 en
1937). De wijzigingen waren zo talrijk
dat men gerust mag zeggen dat de
kerk bijna helemaal werd heropgebouwd.
Ondanks de neogotische
aankleding kan men nog altijd het
efficiënte systeem van steunberen
zien die vertrekken van de zijkapellen
om het hoge gedeelte van het schip
te ondersteunen. Ook het koor wordt
door massieve steunberen
geschoord. Binnen komen de ribben
van de gewelfbogen en van de spitsbooggewelven
in bundels samen op
zuiltjes die rusten op de massieve
zuilen van het schip waarvan de kapitelen
met koolbladeren zijn versierd.
Deze zuilen dragen ook de spitsbogen
die het centrale schip scheiden van
de zijbeuken. Deze goed doordachte
krachtenverdeling maakte de bouw
mogelijk van een ruim dwarsschip dat
binnen in de kerk voor een dynamisch
ruimtegevoel zorgt. (B 05/03/1936)
Rondleiding zaterdag om 11u.
Met de medewerking van Kerk en
Toerisme.
Presentatie van het orgel en concert
zaterdag om 14u. Met de
medewerking van BrusselSe
Orgels (zie kadertekst hiernaast).
♬ Activiteit
21
Orgels en techniek
Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen zal BrusselSe Orgels
vijf opmerkelijke instrumenten aan het publiek tonen, gekozen uit de vele
bestaande orgels en stijlen. Elke plaats en elk instrument wordt mondeling
en muzikaal gepresenteerd met speciale aandacht voor de bijzondere
werking van het orgel, de specifieke bouw van het instrument en een
bezoek aan de speeltafel. Voor zover mogelijk zullen ook de inwendige
elementen van het orgel (pijpen, blaasbalgen, mechaniek) zichtbaar worden
gemaakt om de oplossingen te laten zien die de orgelbouwers uitgedacht
hebben om de instrumenten te maken.
Groot orgel van Gerhard Grenzing (2000)
Dit instrument met een metalen structuur dat uniek is in zijn soort kan een
breed repertoire aan, van barok tot hedendaags.
Presentatie door Xavier Deprez.
A zaterdag om 10u
C Sint-Michiels-en-Sint-Goedelekathedraal, Sint-Goedelevoorplein in
Brussel – kaart Centrum N 3
Onze-Lieve-Vrouw ter Kapellekerk – Orgel Rudy Jacques (1997)
Orgel gebouwd in 17de-eeuwse Nederlandse barokstijl.
Presentatie door Cindy Castillo.
A zaterdag om 11u15
C Onze-Lieve-Vrouw ter Kapellekerk, Kapellemarkt in Brussel –
kaart Centrum M 4
Orgel Jean-Baptiste Bernabé Goynaut (1763)/
Georg Westenfelder (1989)
Reconstructie van het orgel in klassieke Franse stijl
Presentatie door Roland Servais.
A zaterdag om 14u
C Onze-Lieve-Vrouw ten Zavelkerk, Regentschapsstraat 3b in Brussel –
kaart Centrum N 4
Orgel Patrick Colon (2011)
Orgel gebouwd in barokstijl.
Presentatie door de leerlingen van de Orgelklas van Bernard
Foccroulle.
A zaterdag om 15u30
C Rijkeklarenkerk, Rijkeklarenstraat 23 in Brussel – kaart Centrum M 3
Orgel Salomon Van Bever (1911)
Symfonisch orgel uit de 19de eeuw. Presentatie door Johan Moreau.
A zondag om 14u
C Onze-Lieve-Vrouw van Lakenkerk, Onze-Lieve-Vrouwvoorplein in
Brussel-Laken – Kaart H 4

BRUssel ⁄ 21
22. Kaart Centrum N 4 M
Belvuemuseum
Paleizenplein 7 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
e 92-94 (Paleizen)
f 27-38-54-71 (Hertog)
Het Belvuemuseum is gevestigd in
een voormalig hotel en werd gebouwd
volgens de architecturale voorschriften
die waren uitgevaardigd door
keizerin Maria-Theresia om de stilistische
eenheid van het Koningsplein
te bewaren. Honoré de Balzac, vorst
Metternich en Jérôme Bonaparte
hebben hier nog gelogeerd. Het hotel
kwam in 1902 in het bezit van de
Stichting van de Kroon. Kort na hun
huwelijk namen kroonprins Leopold
en prinses Astrid hun intrek in het
gebouw dat bij die gelegenheid werd
gerenoveerd. Na een periode van
leegstand werd het in gebruik gegeven
aan het Rode Kruis. Nadien werd
het eerst omgevormd tot Museum
voor Sierkunsten, later tot Museum
van de Dynastie en uiteindelijk tot
museum over de geschiedenis van
België. Een atrium en grote glaspartijen
die de vroegere binnenkoer
afsluiten, maken een optimaal onthaal
van de bezoekers mogelijk. Deze
transparante ruimte met ruiten bevestigd
op een zichtbaar stalen skelet
werd ontworpen door het architectenbureau
Art & Build. (B 22/12/1951)
Concert, zaterdag om 15u (zie
kadertekst hieronder).
22
♬ MUZIKALE EN
ERFGOEDONTDEK-
KINGEN
Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen
organiseert Promusica
(www.asepromusica.com), een internationale
vereniging ter bevordering
en verdediging van het Belgische en
Europese erfgoed, een gratis concert
voor soloviool met muziek van J.S.
Bach, gespeeld door de Belgische
violiste Olga Guy.
A zaterdag om 15u
C Belvuemuseum, Paleizenplein 7
in Brussel – kaart Centrum N 4
e 92-94 (Paleizen)
f 27-38-54-71 (Hertog)
g Wandeling
De kunst van de verbinding
De eerste helft van de 20ste eeuw is ontegensprekelijk de glorieperiode van
de Belgische architectuur. De doorsteek van de Noord-Zuidverbinding en de
heraanleg van de Kunstberg vormden in dit opzicht buitengewone uitdagingen
en een terrein voor nooit geziene experimenten. Dit stadsdeel is het vertrekpunt
voor een ‘overdekte’ wandeling door enkele van de meest opmerkelijke bouwwerken
van deze periode: Bozar, de cultuurtempel met vele facetten, gebouwd
op verschillende niveaus op een perceel van nauwelijks 80 are, de Ravensteingalerij,
de even multifunctionele verbinding tussen Bozar en het Centraal
Station en tussen boven- en benedenstad, en het Centraal Station, het sluitstuk
van de Noord-Zuidverbinding, waar elke dag zowat 140.000 reizigers de trein
nemen. De architecten van deze gebouwen, Horta, Brunfaut en Dumont, zijn
goed gekend. Vandaag worden de ingenieurs ervan in de kijker geplaatst.
A zaterdag om 10u, 11u30, 14u en 15u30 (duur: 1u)
C vertrek: voor het BIP, Koningsstraat 2-4 in Brussel –
kaart Centrum N 3-4
e 92-94 (Paleizen)
f 27-38-54-71 (Hertog)
Met de medewerking van Klare lijn.

22 ⁄ BRUssel
23. Kaart Centrum N 3-4 K
Voormalig warenhuis Old
England – MIM (Koninklijke
Musea voor Kunst en
Geschiedenis)
Hofberg 2 – Brussel
A za en zo van 10u tot 17u
gratis toegang enkel tot het
gedeelte Old England
e 92-94 (Koning)
f 27-38-71-94 (Koning)
Het gebouw in art-nouveaustijl dat
vandaag deel uitmaakt van het
Muziekinstrumentenmuseum is het
vroegere warenhuis Old England. Deze
Britse firma wou zijn Brusselse filiaal
in het voormalige Hotel Spangen uitbreiden
en liet in 1898-1899 aanpalend
een modern gebouw optrekken met
overvloedig verlichte ruimtes. Het ontwerp
van architect Paul Saintenoy en
ingenieur E. Wyhovski was baanbrekend
voor die tijd. De combinatie van
ijzer en glas, die al eerder was gebruikt
voor stations en tentoonstellingshallen,
was nieuw voor een warenhuis en
maakte het mogelijk een zeer transparant
gebouw te creëren met volledig
beglaasde gevels in een gietijzeren
skelet. De interne dragende structuur
bestond uit vloeren in gewapend beton
van slechts 8 cm dik op een rooster
van ijzeren balken die zelf rustten op
slanke kruisvormige kolommen van
gesmeed ijzer. Deze nieuwbouw illustreerde
ten tijde van zijn bouw de technische
innovaties van de 19de eeuw
23
op het vlak van ijzer en glas en is ook
een mooi voorbeeld van een vroeg
gebruik van gewapend beton.
(B 30/03/1989)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 11u, 12u, 13u, 15u en 16u. Met
de medewerking van Arkadia.be
en van Klare Lijn.
Permanente tentoonstelling over
het gebouw gerealiseerd door de
Archives d’Architecture Moderne.
24. Kaart Centrum N 3 L
Paleis voor Schone Kunsten
van Brussel – Bozar
Ravensteinstraat 23 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 1-5 (Centraal Station)
e 92-94 (Paleizen)
f 38-71 (Bozar)
Het ontwerp van het Paleis voor
Schone Kunsten was zo’n lastige
opdracht dat Victor Horta zijn plannen
zes keer opnieuw maakte. De ondergrond,
het sterk hellende terrein, de
hoogtebeperkingen, de gevel die discreet
moest zijn… waren stuk voor
stuk elementen die het de architect
extra moeilijk maakten. Horta ontwierp
uiteindelijk een imposant bouwwerk
dat meer dan een hectare
beslaat en opgebouwd is rond de
vermaarde Henry Le Bœuf-zaal. Binnen
bemoeilijken de hellende vlakken,
de vele trappen, de schuifdeuren en
de volumetrische verschillen de oriëntatie
van de bezoekers. Horta benutte
de eigenschappen van het gewapend
beton en het staal die in de meeste
gevallen zichtbaar zijn gebleven om
natuurlijk licht binnen te laten in de
meeste ruimtes van het paleis, zowel
in de tentoonstellingszalen als de
grote concertzaal. Deze sterke constructie
maakte het immers mogelijk
om talrijke en grote glazen daken te
installeren. De afgelopen jaren heeft
een zorgvuldige restauratie de ruimtes
in hun oorspronkelijke staat hersteld.
(B 19/04/1977)
24
Rondleidingen met bezoek aan het
volledige gebouw en interactief
parcours voor gezinnen, zaterdag
en zondag om 11u en 14u (duur
rondleiding: 1u15 – gezinsparcours:
1u30). Met de medewerking
van BOZAR STUDIOS (educatieve
dienst van het Paleis voor Schone
Kunsten).

BRUssel ⁄ 23
25. Kaart Centrum N 3
Ravensteingalerij
Ravensteinstraat/Kantersteen
Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71
(Centraal Station)
25
De Ravensteingalerij, die naar het
Centraal Station leidt, is een belangrijke
schakel tussen de boven- en de
benedenstad. Ze ligt ingekapseld in
een groot kantoorgebouw van vier
verdiepingen en was aanvankelijk
bedoeld om nieuw leven te geven aan
de wijk die hard was getroffen door
de verwoestende aanleg van de
Noord-Zuidverbinding. De winkelgalerij
telt 81 handelszaken en werd tussen
1954 en 1958 gebouwd in zogenaamde
internationale stijl naar de
plannen van de architecten Alexis en
Philippe Dumont, die ook het aanpalende
Shellgebouw ontwierpen. Met
een lengte van 81 meter strekt de
galerij zich niet zonder allure uit vanaf
het Kantersteen tot aan de rotonde
aan de voet van de Ravensteinstraat.
De toegang langs deze kant wordt
gevormd door een monumentaal portaal
in travertijn dat toegang geeft tot
een cirkelvormige trap die het hoogteverschil
van tien meter tussen beide
ingangen overbrugt. Twee steunplaten
in gewapend beton op heipalen
verzekeren de stabiliteit van het
geheel dat opmerkelijk is door de
grote koepel met diameter van 23
meter. In gewapend beton gevatte
glastegels zijn in concentrische cirkels
geplaatst en zorgen voor een
perfecte verlichting van bovenaf. Een
gewelf van beton en glastegels overspant
de 7,1 meter brede galerij.
(B 03/03/2011)
26. Kaart Centrum N 3
Kunstberg
Keizerlaan – Brussel
d 1-5 (Centraal Station)
f 38-71 (Bozar),
29-63-65-66 (Centraal Station)
De Coudenberg was tot het einde van
de 19de eeuw een volkswijk met een
wirwar van straatjes. Het stadsbestuur
besloot deze wijk te saneren en
op de flank van de heuvel een publiek
park aan te leggen, ontworpen door
de Parijse architect Vacherot. Gedurende
45 jaar kon de Brusselse bevolking
genieten van de terrassen, esplanades,
trappen, fonteinen en
watervallen van dit park. Na de
Tweede Wereldoorlog kreeg de hele
wijk een nieuw uitzicht. Het monumentale
stedenbouwkundige complex
van de Kunstberg, dat de bovenen
benedenstad moest verbinden,
werd ontwikkeld door de architecten
Ghobert et Houyoux. Het geheel, in
een classiciserende stijl beïnvloed
door de officiële en academische stijl
van eind jaren 1930, dat het Paleis
voor Congressen, de Koninklijke
Bibliotheek en het Algemeen Rijksarchief
omvat, ligt rond een door René
b Fietstocht
(Voetgangers) bruggen over de Zennevallei en het kanaal
De Zennevallei en het kanaal doorsnijden het Brusselse landschap en
getuigen tevens van het rijke commerciële verleden van de hoofdstad. In
de loop der tijden zijn talrijke bruggen gebouwd om van de ene oever naar
de andere te geraken of om de vele niveauverschillen in de stad te overbruggen.
Het is een erfgoed dat we regelmatig gebruiken zonder er veel
aandacht aan te besteden. Deze fietstocht is een herontdekking van deze
technische kunstwerken, met als een van de spectaculairste de Budabrug,
de ophaalbrug die toegang geeft tot de haven van Brussel.
A zaterdag en zondag om 14u (duur: 3u30)
C vertrek: voor het hoofdingang van het Centraal Station, Europakruispunt
in Brussel – kaart Centum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nummer 02/502.73.55 (maandag tot zondag
van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Vergeet uw
fiets niet. Er is geen fietsverhuur ter plaatse.
Met de medewerking van Pro Velo.
26
Pechère ontworpen park waar in 1951
een ruiterstandbeeld van koning
Albert I werd onthuld. Het Paleis voor
Congressen opende zijn deuren in
1958. Het indrukwekkende paviljoen
van de westvleugel werd opgedragen
aan het koningshuis en kreeg een
decoratie die daarmee in overeenstemming
is. De bronzen deur die
uitgeeft op de tuin, is verfraaid met
een reliëf ‘België en Dynastie’, een
werk van O. Declerck. Op de site van
de Kunstberg staat vandaag een
imposante kubus van glas en metaal
die deel uitmaakt van de volledige
renovatie van het Paleis voor Congressen
dat een nieuw centrum voor
internationale ontmoetingen en vergaderingen
moet worden, beter aangepast
aan de huidige eisen.
Informatiefolder verkrijgbaar bij
de parkwachter. Met de medewerking
van Leefmilieu Brussel.

24 ⁄ BRUssel
27. Kaart Centrum N 3 M
Maatschappelijke
zetel van Vivaqua
Keizerinlaan 17-19 – Brussel
A za en zo van 10u tot 17u
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71
(Centraal Station)
Na de aanleg van de Noord-Zuidverbinding
beschikten de architecten
Léon Stynen en Paul De Meyer over
een braakliggend perceel om er een
nieuw gebouw neer te zetten in
opdracht van de toenmalige RTT. Ze
ontwierpen een ruime constructie
bestaande uit twee aparte gebouwen
die door een loopbrug en een tuin met
elkaar waren verbonden. Voor de
gevel aan de kant van de laan, die
beperkt werd tot vijf bouwlagen, verkozen
ze een zichtbare rasterstructuur
in gewapend beton waarbij elk
van de talrijke cellen een zonnewering
van aluminium bevatte met destijds
oriënteerbare lamellen. De invloed
van Le Corbusier is duidelijk merkbaar
in het modernistische rationalisme
van het ontwerp dat typisch is voor
de jaren 1950. Na de restauratie en
herinrichting door het waterbedrijf
Vivaqua dat hier zijn hoofdzetel heeft,
is het complex door het Brussels
Gewest erkend als voorbeeldgebouw
voor milieu- en energiebewust bouwen.
Het heeft onder andere een
akoestische en thermische ‘dubbele
huid’-isolatie en beschikt over goed
verlichte en comfortabele kantoren,
met loungehoekjes en kitchenettes
op elke verdieping. Het terras op de
vijfde verdieping biedt een panoramisch
zicht op Brussel.
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30 en 16u30. Met de
medewerking van Vivaqua, van
Klare Lijn en van Korei.
F Bustocht
Achter het beton: het groen
Deze wandeling heeft de spoorlijn als leidraad en laat u vier verschillende
landschappen zien: van Armand Steurssquare, functioneel resultaat van
een overwelfde spoorlijn, tot Josaphatpark, ontstaan uit een arboretum en
aangelegd volgens het model van de door Leopold II geliefde Engelse
landschapsparken. Tussen beboomde taluds en treinsporen ontvouwt zich
een onbekend stukje natuur van Brussel voor onze ogen.
A zaterdag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: Kardinaal Mercierstraat in Brussel – kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag
van 10u tot 15u). Maximum 45 personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis.
F Bustocht
27
Twee stromingen in de sociale woningbouw
Na de Eerste Wereldoorlog zullen sommige architecten zich engageren
om iets te doen aan de ongezonde leefomstandigheden van de arbeidersklasse.
In de jaren 1920 verrezen talrijke tuinwijken. Kenmerkend waren de
aandacht voor het licht, goedkope materialen en de doorgaans identieke
plattegronden en gevels. Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat een heel
nieuw type sociale woning, geïnspireerd door de principes van Le Corbusier:
appartementsgebouwen gelegen in het groen met een aantal gemeenschappelijke
voorzieningen. Op het programma staan de Diongrewijk, de
Moderne Wijk van Victor Bourgeois, de tuinwijken Het Rad en Verregat,
Ieder zijn huis en La Cité Modèle en enkele recentere realisaties.
A zaterdag om 12u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: Kardinaal Mercierstraat in Brussel – kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag
10u tot 15u). Maximum 45 personen per vertrek.
Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de
Geschiedenis.

BRUssel ⁄ 25
F Bustocht
Van gotiek naar neogotiek
De neogotiek vierde hoogtij in de 19de eeuw met
architecten zoals Viollet-le-Duc en Victor Jamaer.
Middeleeuwse stadsmuren werden heropgebouwd,
gevels werden met gebruik van moderne
materialen geherinterpreteerd op een manier die
beantwoordde aan de ideale voorstelling die men
zich toen van de gotische stijl maakte.
Allerlei soorten gebouwen, van privéwoning tot
apotheek, van warenhuis tot school, kregen een
gotisch uiterlijk aangemeten, soms met ontleningen
aan de religieuze architectuur. Zelfs de gevangenissen
ontsnapten niet aan deze stijldwang!
Oude technieken zoals ijzeren muurankers werden
in de neogotiek gebruikt naast moderne zoals met
baksteen beklede betonnen elementen om een
verleidelijk decorum te creëren.
A zaterdag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: Kardinaal Mercierstraat in Brussel –
kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75
(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum
45 personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Itinéraires, op de
Paden van de Geschiedenis.
F Bustocht
Langs stadspoorten en torengebouwen
Wist je dat de huidige torengebouwen op de plaats
van de oude stadspoorten staan? De vervanging
van de militaire vestingen door torengebouwen
heeft voor enkele mooie architectonische verrassingen
gezorgd. Gordels vast voor deze tocht die
ons langs torengebouwen en wolkenkrabbers voert.
A zaterdag om 12u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: Kardinaal Mercierstraat te Brussel –
kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op het nummer
02/537.78.75 (maandag tot vrijdag 10u tot
15u). Maximum 45 personen per vertrek.
Met de medewerking van Itinéraires, op de
Paden van de Geschiedenis.
g Wandeling
Altijd hoger, altijd sneller: van trap naar lift
Op deze wandeling gaan we trappen lopen! Brussel, gelegen in
de vallei van de Zenne kent grote niveauverschillen. Om deze
verschillen te overwinnen en de boven- en benedenstad met elkaar
te verbinden ontwierpen ingenieurs bruggen, viaducten, ondergrondse
doorgangen en vooral trappen. We bekijken de evolutie
die de stad onderging op dit vlak van de middeleeuwen tot de
21ste eeuw. En natuurlijk mag een tochtje met de lift niet
ontbreken!
A zondag om 12u en 16u (duur: 1u30)
C vertrek: aan de voet van het beeld van Guust Flater, boven
aan de Zandstraat in Brussel – kaart Centrum N 2
d 2-6 (Kruidtuin)
e 92-94 (Kruidtuin)
f 61 (Kruidtuin)
I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag
tot vrijdag 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.
Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de
Geschiedenis.
g Wandeling
Beton?
De groei van de tertiaire sector in de tweede helft van de 20ste
eeuw leidde tot de bouw van talloze kantoor- en administratieve
gebouwen. Deze bouwwoede gaf ingenieurs en architecten de
gelegenheid de meest innoverende technieken en materialen toe
te passen en zo de bouwkunst radicaal te veranderen. De eerste
gevels in geprefabriceerde elementen uit architectonisch beton
werden in Brussel in de jaren 1950 opgetrokken. Dit procedé, dat
grote expressieve mogelijkheden bood, vormde toen een alternatief
voor de gordijngevel. Beton, dat eerder vooral als structuurmateriaal
werd beschouwd, maakte voortaan deel uit van de
esthetiek van het gebouw. Deze wandeling concentreert zich
vooral op twee interessante realisaties: het vroegere Gemeentekrediet
(Belfius) aan de Pachecolaan en het vroegere ASLK aan
de Broekstaat.
A zaterdag en zondag om 14u (duur: 1u)
C vertrek: op de hoek van de Kruidtuinlaan en de Pachecolaan
in Brussel – kaart Centrum O 2
d 2-6 (Kruidtuin)
e 92-94 (Kruidtuin)
f 61 (Kruidtuin)
I reserveren gewenst op nr. 02/410.99.50 (maandag tot vrijdag
van 9u tot 17u). Maximum 25 personen per vertrek.
Met de medewerking van La Fonderie.

26 ⁄ BRUssel
28
28. Kaart Centrum N 3 M
Sint-Michiels-en-Sint-
Goedelekathedraal
Sint-Goedelevoorplein – Brussel
A za van 10u tot 12u
en van 14u tot 15u30
zo van 15u tot 16u
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71
(Centraal Station)
De Sint-Michiels-en-Sint-Goedelekathedraal
werd gebouwd tussen het
begin van de 12de eeuw en het einde
van de 15de eeuw op de plaats van
een romaanse collegiale waarvan de
oorsprong opklimt tot de 11de eeuw.
Tot het begin van de 20ste eeuw kenden
we van dit primitieve bedehuis
alleen maar het silhouet dat op het
zegel van de stadskeuren werd
gedrukt. Opgravingen tijdens de restauratiecampagne
die tussen 1975 en
2000 plaatsvond, hebben de oude
funderingen aan het licht gebracht.
Het tracé van deze plattegrond werd
in de vloer van de kathedraal ingewerkt.
Het koor is een van de eerste
uitingen van de gotiek in Brussel,
maar de rest van het gebouw toont
alle fases van deze stijl die vaak als
‘Brabantse gotiek’ wordt gekenmerkt.
De kathedraal illustreert de technische
knowhow van de toenmalige
architecten die erin slaagden kerken
van grote hoogte te realiseren dankzij
een aantal vernuftige procedés. Aan
de buitenkant wordt het hoge
gedeelte van het koor ondersteund
door een systeem van steunberen en
luchtbogen die op de zijkapellen rusten.
Binnen in de kerk komen de ribben
van de gewelfbogen en van de
spitsbooggewelven in bundels samen
op zuiltjes die zelf rusten op de massieve
pijlers van het schip waarvan de
kapitelen met koolbladeren zijn versierd.
Deze massieve zuilen dragen
ook de spitsbogen die het middenschip
scheiden van de zijbeuken.
Daarboven lopen de zuiltjes van het
triforium door in de vensterkruisen
van de bovenste vensters. Dit procedé
vergroot de stabiliteit van de
muren die door de grote vensteropeningen
in de hoge gedeeltes minder
sterk zijn. (B 05/03/1936)
Rondleidingen zaterdag om
10u30 en 14u en zondag om 15u.
Met de medewerking van ACT
(Animation chrétienne et Tourisme)
en van Kerk en Toerisme.
Presentatie van het orgel en concert,
zaterdag om 10u. Met de
medewerking van Brusselse
Orgels (zie kadertekst pagina 20).
Bezoek “De fundamenten van de
godsdienst” en vertrekpunt van
de bustochten “Brussel en haar
architecturale meesterwerken”,
“Torens geven hun geheimen
prijs” en “De evolutie van de
techniek geeft vleugels aan de
creativiteit…” (zie kaderteksten
hiernaast).
g Bezoek
De fundamenten
van de godsdienst
In de loop van de eeuwen en met
de evolutie van de bouwstijlen
ontstond een zeer nauwkeurige
woordenschat van religieuze
bouwtermen. Tijdens dit bezoek
leer je de verschillende onderdelen
van een kerk kennen en
benoemen. Zonder gewelfsleutel
geen romaanse kerk. Zonder
luchtbogen en steunberen hadden
we nooit de indrukwekkende
kathedralen gekend met hun
hoog oprijzende muren en torens
die tot op vandaag nog altijd onze
bewondering opwekken voor de
middeleeuwse bouwmeesters.
Schip, dwarsbeuk, travee, rondboog…
Deze termen zullen na dit
bezoek geen geheim meer voor
je hebben!
A zaterdag om 12u en 16u
(duur: 1u30)
C vertrek: voor het standbeeld
van kardinaal Mercier, zuidelijke
dwarsbeuk van de Sint-
Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal,
Sinter-Goedelevoorplein
in Brussel –
kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71
(Centraal Station)
I reserveren verplicht op het
nummer 02/537.78.75
(maandag tot vrijdag 10u tot
15u). Maximum 25 personen
per vertrek.
Met de medewerking van Itinéraires,
op de Paden van de
Geschiedenis.

BRUssel ⁄ 27
F Bustocht
Torens geven hun geheimen prijs
Deze bustoer voert ons langs een aantal gebouwen die innoverend
zijn door hun materialen en technieken, op diverse
plaatsen in Brussel: de omgeving van het Centraal Station,
de Louizawijk, de Vorstlaan, de Europese wijk, de Manhattanwijk
en de oevers van het kanaal. U verneemt alles over
hun geraamte, hun funderingen en de technische aspecten
van hun ontwerp: heipalen, gewapend beton, stalen structuren,
gordijnmuren, caissons, scheidingswanden, enz.
A zaterdag om 10u30 en 14u30 (duur: 3u)
C vertrek: aan het standbeeld van kardinaal Mercier,
zijkant van de Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal
in Brussel – kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35
(maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 45
personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van de Babbelbus.
F Bustocht
De evolutie van de techniek geeft vleugels
aan de creativiteit…
Van de tijd van de kathedralen tot die van de glazen kantoortorens
is de stad voortdurend veranderd. Nieuwe technieken
hebben daarbij een belangrijke rol gespeeld. De
technische vooruitgang heeft telkens weer nieuwe impulsen
gegeven aan de bouwmeesters en voorheen onbekende
perspectieven geopend. Deze evoluties hebben ook het
beroep van architecten en ingenieurs veranderd die vandaag
meer dan ooit geconfronteerd worden met technische
uitdagingen. De bustoer maakt deze evolutie aanschouwelijk
met concrete voorbeelden zoals de kanaalzone, de
Noord-Zuidverbinding en de Europese wijk.
F Bustocht
Brussel en haar architecturale meesterwerken
Van Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal tot Berlaymontgebouw,
onder invloed van nieuwe bouwtechnieken,
nieuwe materialen en soms nieuwe beperkingen, heeft
Brussel haar architectuur zien veranderen. Dit circuit laat
u zien hoe dankzij deze technische en architecturale innovaties
Brussel geëvolueerd is van de Middeleeuwen tot
vandaag. Meerdere haltes met uitstappen uit de bus staan
op het programma!
A zaterdag om 10u, 11u, 14u en 15u (duur: 3u)
C vertrek: voor het standbeeld van kardinaal Mercier,
zuidelijke dwarsbeuk van de Sint-Michiel-en-Sint-
Goedelekathedraal, Kathedraalvoorplein in Brussel –
kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nummer 02/219.33.45
(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 45
personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Atelier de Recherche et
d’Action Urbaines (ARAU).
A zaterdag om 10u en 14u (duur: 3u)
C vertrek: aan het standbeeld van kardinaal Mercier,
zijkant van de Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal
in Brussel – kaart Centrum N 3
d 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35
(maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 45
personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van de Babbelbus.

28 ⁄ BRUssel
29. Kaart Centrum O 3 L
Voormalige ijskelders –
Voorzitterschap van
de Fédération Wallonie-
Bruxelles
Surlet de Chokierplein 15/17
Brussel
A enkel zo van 10u tot 18u
I uitsluitend rondleidingen
(groepen van 10 personen)
d 2-6 (Madou)
f 29-63-65-66 (Madou)
Hoewel gekend door sommige historici
lijken de ijskelders van Brussel pas
herontdekt te zijn in 1989 toen de
werfleiding tijdens afbraakwerken
geconfronteerd werd met deze grote
ondergrondse ruimte die uit de 19de
eeuw dateert. Brouwers en slagers
die hier hun vlees kwamen opslaan
waren de voornaamste klanten van
de ijskelders waarin tijdens de wintermaanden
ijsblokken werden opgestapeld
die uit de naburige vijvers
werden gehaald. Dit ijs werd zo lang
mogelijk bewaard om de kostelijke
invoer van tonnen met ijs uit Noorwegen
te vermijden. De ijskelders hebben
een gewelfd plafond en strekken
zich uit onder de twee herenhuizen
naast het gebouw waar de Fédération
Wallonie-Bruxelles gevestigd is. De
kelders zijn opgeknapt en voorzien
van verlichting.
Doorlopend rondleidingen (laatste
vertrek om 17u). Met de
medewerking van Itinéraires, op
de Paden van de Geschiedenis,
en van Klare Lijn.
29
g Wandeling
De bouw van de eerste omwalling
Deze wandeling neemt u mee langs het tracé van de eerste stadsomwalling
van Brussel. Bijna 700 jaar na de bouw in de 14de eeuw zijn nog slechts
een paar restanten van deze omwalling bewaard. De wandeling doet dan
ook een beroep op uw verbeelding: hoe zag dit vier kilometer lange militaire
bouwwerk er destijds uit?
A zaterdag en zondag om 13u (duur: 2u)
C vertrek: ingang metrostation Park (hoek van de Wetstraat en de
Koningsstraat) in Brussel – kaart Centrum N 3
d 1-5 (Park)
e 92-94 (Park)
f 29-63-65-66 (Park)
I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag
van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Arkadia.be.