oktober - Genootschap Onze Taal

in februari reikte het Prins bernhard cultuur
Fonds de prestigieuze martinus nijhoff Prijs uit,
voor de beste vertaler. voor Onze Taal was dat
het startschot voor een serie van zes columns
over vertalen, om de maand geschreven door
een eerdere winnaar van de nijhoff Prijs.
Als ik Romeinse poëzie vertaal,
voel ik mij een meubelmaker
die een nieuw-oud kastje in
elkaar zet zonder spijkers te gebruiken.
Omdat ik mij beroepshalve al meer dan
vijftig jaar met Latijn bezighoud, hoef
ik op de inhoud van die teksten niet zo
lang te puzzelen. Ik kan mij bijna volledig
concentreren op de vorm: hoe staat
het er en hoe breng ik de antieke vorm
over? Maar al te vaak gaat de overzetting
van de vorm botsen met die van
de inhoud, omdat het taalmateriaal
van het Latijn en het Nederlands nu
eenmaal verschilt. De klassiek-Latijnse
poëzie kent weliswaar geen rijm, maar
er blijven genoeg weerbarstigheden
over: de relatief vrije woordvolgorde in
het Latijn en het overdadig gebruik van
alliteratie (mede om de woorden onderling
te binden). Het Latijn is alleen
al door zijn naamvalsgebruik en de afwezigheid
van lidwoorden veel korter
dan het Nederlands, dat bovendien veel
méér eenlettergrepige woorden kent.
Sla maar een tweetalige editie open en
vergelijk de breedte van de beide bladspiegels!
Wat heb ik niet zitten schaven, vijlen
en lijmen bij sommige dichtregels van
Horatius. Neem zijn ode 1.7. In twee
beginstrofen wordt de wijde wereld opgeroepen,
dan volgt de moraal als een
zachte drumslag midden in het gedicht:
“[je moet je levenslast verlichten] /
molli, Plance, mero”. Letterlijk en in de
Latijnse volgorde betekenen deze drie
cursief gezette woorden: ‘met zachte,
Plancus (tot wie het gedicht gericht is),
wijn’.
Formeel zijn er voor een vertaler van
deze drie Latijnse woorden drie esthetische
dwangposities: 1. alliteratie van de
m (wat allitereert er in hemelsnaam met
‘wijn’?); 2. een scheiding tussen molli
(een bijvoeglijk naamwoord) en mero
(zelfstandig naamwoord) is in het Nederlands
onmogelijk, maar de scheiding
en de tussenpositie van Plancus geven
nadruk en spanning; 3. de drie woorden
openen de versregel en versterken door
hun enjambement (dat is het doorlopen
268 o n z e t a a l 2 0 1 2 • 1 0
v
Vertaald
Warme wijn bij
Horatius
Piet Schrijvers
van de zin aan het einde van de vers-
regel) de onverwachtheid van de uitlating.
Nu weet ik al sinds jaar en dag dat
mollis ‘zacht’ betekent, maar ik moet allitereren
met ‘wijn’! De negatieve betekenis
van mollis (‘week’) is bij Horatius
in deze context fout en onbruikbaar. Ik
kies voor de vertaling ‘warm’. Maar
‘warme wijn’ doet te veel aan Nederlandse
koek-en-zopie en kerstmarkten
denken. Bovendien geven lettercombinaties
als -rm- (en -lm-) binnen een
Nederlands woord uitspraakproblemen
(‘warrummu’, vergelijk Vondels “heeft
zich ten lange lesten erbarremt over
my”). In een Haagse boutique roep je
‘volqu’, in een Amsterdamse broodjeswinkel
‘vollúúúk!’ Ik bedoel maar – over
‘wolluk’ en ‘darrem’ in de Nederlandse
literatuur (bijvoorbeeld bij Herman
Gorter) moet ik toch maar eens een
degelijk artikel schrijven.
In Horatius’ gedicht heb ik het
woordvolgorde- en het uitspraakprobleem
in één keer opgelost door van het
bijvoeglijk naamwoord een zelfstandig
naamwoord te maken: ik heb vertaald:
“met warmte, Plancus, van wijn”. Soms
vraag ik mij af: als een leerling of student
het zo zou hebben vertaald, kreeg
hij dan van zijn docent een minnetje
(mollis betekent niet ‘warm’, jongen!) of
een plusje (mooie alliteratie, jongen!)?
Met dit soort problemen houd ik mij nu
al jarenlang bezig, overigens met veel
plezier. Ik heb gelukkig geleerd om mijn
levenslast te verlichten: ‘met warmte,
Pieter, van wijn’. �
Nijhoff Prijs 2011
Piet Schrijvers (1939) ontving de
Martinus Nijhoff Prijs in 2011 voor zijn
vertalingen uit het Latijn. Schrijvers
vertaalde prozawerken, waaronder
De­Constantia van Justus Lipsius (1983),
maar legde zich vooral toe op poëzie,
waaronder de aeneis van Vergilius (1996)
en diens Georgica­-­landleven (2004). De
kroon op zijn vertaalwerk is De­natuurvan­de­dingen
van Lucretius (2008). Op
het ogenblik is hij bezig met het vertalen
van de tragedies van Seneca.
Uw taalkennis eens opfrissen?
Dit najaar geven de taaladviseurs van
Onze Taal weer taaltrainingen, waarmee u
uw beheersing van het Nederlands op peil
kunt brengen of houden.
Opfristraining taalregels
Spelling, leestekens en grammatica
• Eindhoven, woensdag 7 november
• Amsterdam, zaterdag 10 november
Training spelling
Over o.a. hoofdletters, koppeltekens en
werkwoorden
• Amsterdam, donderdag 15 november
Op 6 en 17 oktober zijn er bovendien enkele
trainingen in Rotterdam. Kijk op onze
site of daar nog plaatsen vrij zijn.
Zie voor tijden, prijzen, locaties en
overige informatie www.onzetaal.nl/
taaltrainingen of bel 070 ­ 356 12 20.