KUREGEM DEEL 1 — HISTORISCHE CONTEXT - Beeldenstorm

KUREGEM
DEEL 1 HISTORISCHE CONTEXT

Tekst
Dirk De Caluwé
Foto’s
Beeldenstorm
Illustraties
Oude kaart van Guillaume de Wautier: K.B. ca. 1819-1821, kopie Anderlechtensia
Kaart Kuregem: Beeldenstorm
Vormgeving
Kurasaw Productions, www.kurasaw.be
Druk
Gillis Printing Company
Dank aan
Touria Aziz voor haar bijdrage ‘Hugo Carmeliet, een ‘Kuregemnaar’ sinds 1965’;
Manu Aerden, Pol Arnauts, Karim Boulmaïz, Hugo Carmeliet, Jan Claes,
Véronique De Leener, Isabelle Demeyere, Pierre Demol, Karlien Depoorter, Mark D’Hondt,
Nafisa El Ouali, Paul Thielemans, Joris Tiebout, Patrick Verheggen
voor het nalezen van de teksten en de vele suggesties;
Frans Steenhoudt, Leo Van linden voor de stijl- en taalcorrecties;
Luc Blancke (Archief Abatan NV), Christiaan Oyen (KWB – Tram 66),
Paul Teughels (Beeldenstorm) voor de foto’s ;
Pol Arnauts, Hannes De Geest, Véronique De Leener, Didier De Swert, Niki D’Heere,
Christiaan De Vilder, Dirk Gillis, Nik Honinckx, Marcel Jacobs, Diana Khramtsova,
Leopold Lapage, Ana Perez, Axel Pauwels, Johan Serck, Albert Stas, Joris Tiebout,
Gunter Vandeplas, Bart Vandeput om de realisatie mee mogelijk te maken.
Contact
Dirk De Caluwé – 0484 916 252 – dirkdca@gmail.com
ISBN 978 90 817848 0 1
Wettelijk depot D/2011/12.692/1
NUR 693 / 758
Verkoopprijs € 8,95
Uit deze uitgave kan worden overgenomen mits de bron wordt vermeld
en een exemplaar van de publicatie wordt bezorgd.


KUREGEM
DEEL 1
HISTORISCHE CONTEXT
IS EEN UITGAVE VAN
Beeldenstorm
Het Zuiden in Zicht
Oxfam-Wereldwinkel Heist-Goor — Hulshout
Intal-ICS Heist-op-den-Berg
MAKS — Media Actie Kuregem-Stad
School Zonder Racisme
Tochten van Hoop Brussel
MET STEUN VAN
Abattoir
Atrium Kuregem
Gemeente Anderlecht — Schepen Vlaamse Gemeenschapsmateries
Gillis
huisvandeMens Brussel
Vlaamse Gemeenschapscommissie
Uitgave januari 2012
inhoud


inhoud


Inhoud
Zennebeemden................................................................................................................ 6
Industrialisering............................................................................................................. 8
Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog................................................................... 11
De komst van gastarbeiders....................................................................................... 12
Migranten niet langer welkom................................................................................... 14
Een verloederde wijk. Wiens schuld........................................................................ 16
De druppel..................................................................................................................... 19
Hugo Carmeliet, een ‘Kuregemnaar’ sinds 1965...................................................... 20
De lange weg naar herwaardering............................................................................ 23
Herwaardering door wijkcontracten......................................................................... 24
Onbekend is onbemind................................................................................................ 30
Kaart van Kuregem....................................................................................................... 31
Historische gebouwen................................................................................................. 32
De octrooipaviljoenen........................................................................................... 32
De Grote Sluis........................................................................................................ 33
Het gemeentehuis................................................................................................. 34
De site van het slachthuis.................................................................................... 35
De kerken............................................................................................................... 39
De veeartsenijschool............................................................................................. 41
De verdwenen stations......................................................................................... 42
Musea............................................................................................................................. 44
Brussels Museum van de Geuze.......................................................................... 44
Nationaal Museum van de Weerstand................................................................ 45
Riolenmuseum....................................................................................................... 45
Beschermd erfgoed....................................................................................................... 46
Bronvermelding en bibliografie................................................................................. 48
inhoud


Spelende kinderen in het Dauwpark. Dit park met speelterrein is één van de mooiste plekjes in onze hoofdstad. ▲
4
inhoud


Inleiding
In je hand heb je de eerste brochure over Kuregem uit een reeks die de komende jaren zal
verschijnen. Iedere brochure uit de reeks belicht een bepaald aspect van de wijk of zal
Kuregem vanuit een andere invalshoek bekijken.
Kuregem is de Anderlechtse wijk, gelegen aan de ‘andere kant van het kanaal’ en grenzend aan
de stad Brussel, die in de media heel dikwijls gelijkstaat met ‘slecht nieuws’, een wijk die angst
en onveiligheid inboezemt. Sommige media vinden Kuregem zelfs een ‘no go zone’, een wijk
die je maar beter links laat liggen.
Dit beeld is volstrekt ten onrechte. Kuregem is een erg boeiende wijk die blijft bekoren,
vooral omwille van haar veelzijdigheid. De wijk heeft een ontzettende rijkdom. Geen materiële
rijkdom – want op dit vlak scoort Kuregem beslist niet hoog – maar wel een enorme historische,
sociale, culturele en etnische rijkdom.
Deze eerste brochure plaatst Kuregem in zijn historische context met een ruime aandacht voor
de ‘wijkcontracten’, het beleidsinstrument van de laatste jaren in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest voor de herwaardering van kwetsbare wijken. Verder passeren in dit eerste deel
enkele opmerkelijke historische gebouwen, musea en het beschermde erfgoed de revue.
Onderwerpen die mogelijk aan bod komen in de volgende delen zijn o.a. onderwijs, opleiding,
werk, huisvesting, gezondheid, kinderen en jongeren, kunst en cultuur, deportatie en verzet,
migratie, interculturaliteit, religies, islam, architectuur, handel, netheid, groen, veiligheid,
straatnamen…
Deze publicatie wil meer zijn dan een brochure. Elk deel nodigt uit tot een verkenning van
Kuregem: met een kaart en de brochure kan je zelf op stap. Het kan ook in kleine groep
met gids. Bij elke brochure hoort een thematische wandeling, een sociale stadsverkenning.
Zo wordt Kuregem een ‘must go zone’ waar het motto ‘I love Kureghem’ geldt.
inhoud
5

Zennebeemden
Zennebeemden
De naam ‘Cureghem’ komt voor vanaf het begin van de 12e eeuw (1130) en is afgeleid van
het Frankische ‘Curo-inga-heim’, wat betekent ‘het domein (heim) van de familie (inga)
van landheer Curo’.
Kuregem is vandaag de Anderlechtse wijk gelegen tussen de Kleine Ring, het kanaal
Willebroek-Brussel-Charleroi en de westelijke ringspoorlijn, die het Zuidstation verbindt met
het Weststation. Een smalle strook in het zuidoosten van Kuregem behoort tot de gemeente
Sint-Gillis en een smalle strook in het noorden, langs het kanaal, behoort bij de gemeente
Sint-Jans-Molenbeek. Kuregem heeft een oppervlakte van bijna 2 km² (194 ha) en telde
22 741 inwoners op 1 januari 2009.
Kuregem, grenzend aan het westelijk deel van de Brusselse binnenstad, was een moerassig
en snel overstromend gebied. In het zuidoostelijk deel van Kuregem stroomde immers
de Blekerijzenne en in het westen en noorden de Ransfortzenne. Deze twee Zennearmen waren
verbonden door de Middenzenne, allemaal natuurlijke waterlopen. In de 16e eeuw werd
er – op korte afstand van de walgrachten – nog een verbinding gegraven, het Zavelzinneke, van
de Blekerijzenne naar de Ransfortzenne en nog verder noordwaarts om het teveel aan water af
te leiden. Deze waterbeheersing maakte bewoning op de moerassige gronden mogelijk.
De huidige Kleine Ring volgt de laatste middeleeuwse omwalling van de stad.
Ter hoogte van de Bergensesteenweg bevond zich een toegang tot de stad:
de Anderlechtsepoort, vroeger ook wel de Kruyskenspoort genoemd. De omwalling bevatte
twee sluizen op de plaats waar de twee armen van de Zenne de stad Brussel binnenkwamen.
De grote sluis of ‘Grote Spui’ reguleerde de Blekerijzenne terwijl de kleine sluis of ‘Kleine
Spui’ het debiet van de Ransfortzenne controleerde. Waar de Bergensesteenweg en
de Ransfortzenne elkaar kruisten en een zijrivier, de Broekbeek, uitmondde in de Ransfortzenne
– aan de huidige Albert I-square – bevond zich de Stockmansmolen met daarrond de eerste
Kuregemse bewoning. Stroomopwaarts langs het Broek sprak men van ‘Op-Cureghem’ en
de bewoning rond de Ransfort- en Middenzenne was ‘Quaet-Cureghem’.
Tijdens de Hollandse periode (1815-1830) – een tijd van economische vooruitgang – werden
eerdere plannen voor zowel de aanleg van een kanaal naar Charleroi als de aanleg van
de ringlanen op de plaats van de afgebroken stadswallen, weer opgerakeld. Brussel was
immers, samen met Den Haag, de gedeelde hoofdstad van de Verenigde Nederlanden.
In 1818 werd door het stadsbestuur voor de aanleg van deze ringlanen een wedstrijd
uitgeschreven die werd gewonnen door Jean-Baptiste Vifquain. Door beplantingen met
meerdere rijen bomen werden de ringlanen aangename wandelpromenades. Een octrooigracht
en -omheining markeerden de stadsgrenzen. In het westelijke deel moest de aanleg van
het kanaal naar Charleroi industriële en commerciële activiteiten aantrekken.
6
inhoud

Zennebeemden
Oude Kaart van Guillaume de Wautier ca. 1819-1821.
Kuregem gelegen net buiten de tweede Brusselse stadswal. ▼
3
8
6
9
2
1
10
7
4
5
1
stadswal
6
Zavelzinneke
2
Bergensesteenweg
7
Grote Spui
3
Ransfortzenne
8
Kleine Spui
4
Middenzenne
9
Anderlechtsepoort
5
Blekerijzenne
10
Stockmansmolen
inhoud
7

Industrialisering
Industrialisering
Eind 18e eeuw en begin 19e eeuw was Kuregem nog landelijk met enkele molens
en ambachtelijke brouwerijen, wolspinnerijen en weverijen. Water was nodig om
de weefsels te verven en te spoelen en dat was overvloedig aanwezig. De uitgestrekte
grasvelden dienden om de stoffen te drogen en te bleken. Het waren de katoenbaronnen
– de ‘indienneries’ of katoendrukkerijen – die de aanzet gaven tot de industrialisatie door
stoommachines te introduceren.
Het kanaal naar Charleroi werd tussen 1827 en 1832 gegraven zodat Brussel ook gemakkelijker
van steenkool kon voorzien worden voor zijn industrialisatie. De technische moeilijkheden
waren enorm want het kanaal moest immers door de waterscheiding van het Maasen
Scheldebekken worden aangelegd. Vijfenvijftig sluizen en een tunnel van 1,3 km waren
daarvoor nodig. Om de kosten van deze technische krachttoer te drukken, inspireerde
Jean-Baptiste Vifquain zich op de smalle Engelse steenkoolkanalen die geschikt waren
voor kleine aken tot 70 ton. Vifquain, ingenieur bij Waterstaat en hoofdinspecteur
bij de administratie van Openbare Werken in Brussel, ontwierp zelf een eigen versie
van de kleine Engelse ‘narrowboat’. Op 22 september 1832 vertrok in Charleroi de eerste
‘baquet’, geladen met 70 ton steenkool, met bestemming Brussel.
Het kanaal zorgde meteen voor een spectaculaire daling van de steenkoolprijs.
Goedkope steenkool was beschikbaar zowel voor de bewoners als voor de fabrieken.
Bij de ingebruikname van het kanaal naar Charleroi lagen de aanpalende gronden er nog
verlaten bij. Lang zou het niet meer duren vooraleer de eerste fabrieken zich hier kwamen
vestigen waarbij de steenkool het mogelijk maakte om de alsmaar talrijkere stoommachines
aan te drijven.
De afbraak van de wallen en de aanleg van de ringlanen nam 20 jaar in beslag.
Tussen 1832 en 1840 werden de Frankrijklaan – nu Zuidlaan en Poincarélaan – en
de Slachthuislaan aangelegd. Het verkeersplan dat de overheid naar aanleiding van
Expo 58 uitwerkte, zou de lanen een fatale slag toebrengen en ze omvormen tot echte
stadsautowegen.
De Brusselse industrialisering is er gekomen dankzij de aanwezigheid van water – de Zenne en
het kanaal – maar dat haar ontwikkeling zo intensief is geweest heeft ze volledig te danken aan
de aanwezigheid van een spoorlijn.
In 1841, één jaar na de opening van het Bogaardenstation – gelegen ter hoogte van
het Rouppeplein – werd er tussen dit station en het station van de Groendreef, ten noorden
van de stad, een enkelspoor aangelegd dat de nieuwe ringlanen volgde. Dit spoor liep over
de openbare weg en zorgde voor verkeershinder en talrijke ongevallen. Daarom werd in 1869
een nieuw ringspoor westelijk aangelegd. Het Bogaardenstation werd vervangen door een
nieuw Zuidstation, gelegen aan het Grondwetplein en ter hoogte van de Argonnestraat.
Waar deze westelijke spoorlijn de Bergensesteenweg en het kanaal kruiste, kreeg Kuregem een
station.
8
inhoud

Industrialisering
Het kanaal naar Charleroi met op de rechteroever de Nijverheidskaai (Kuregem)
ter hoogte van de gemeentegrens Anderlecht en Sint-Jans-Molenbeek. ▲
In 2008 kregen enkele vervallen gebouwen aan de Poincarélaan een nieuwe bestemming: zestien
appartementen, een kantoor voor een architectenbureau en een ruimte voor yoga en Indische massages.
Oorspronkelijk was dit vervallen gebouwencomplex een kleinschalig stedelijk weefsel van steegjes
en arbeiderswoningen, dat in de 20e eeuw werd omgevormd tot een edelsmederij. Op de foto de plaats
waar zich in de 19e eeuw de ‘Impasse du Soleil’ bevond. ▲
inhoud
9

Industrialisering
Met de aanwezigheid van een kanaal en een spoorlijn waren alle elementen aanwezig voor
de verdere industrialisering van dit westelijk deel van Brussel tijdens de tweede helft van
de 19e eeuw en de eerste helft van de 20e eeuw. Belangrijke fabrieken vestigden zich in
Kuregem, vooral langs de spoorlijn en het kanaal.
Een nieuwe verkaveling met een rechtlijnig stratenpatroon, naar een ontwerp van
Victor Besme, zorgde in de periode 1872-1880 voor de bouw van een 1000-tal burgerijwoningen
– meestal met 2 of 3 verdiepingen – voor de fabriekseigenaars. Ze waren gelegen tussen
de Clemenceaulaan en de Rossinistraat met als sluitstuk de aanleg van de De Fiennesstraat en
de bouw van het gemeentehuis. De plannen voor de bouw van een nieuwe veeartsenijschool
vormden het uitgangspunt voor de aanleg in 1895-1896 van de Luchtvaartwijk en
de Veeartsenwijk. De aanwezigheid van de burgerij in Kuregem bleef zowel in ruimte alsook in
de tijd beperkt.
Door het groeiend aantal fabrieksarbeiders werden honderden huizen opgetrokken te midden
van de fabrieken, vooral in het westelijk en het noordelijk deel van Kuregem. Er ontstonden
stegen en beluiken – gangen of in het Frans ‘impasses’ genoemd – om de talrijke arbeiders voor
de fabrieken te huisvesten. Een beluik bestond uit kleine, gelijkvormige rijhuizen met een erg
beperkt wooncomfort. De meeste van die huisjes hadden gelijkvloers slechts één plaats, die
dienst deed als keuken, woon- en slaapkamer. Sommige hadden een verdieping, toegankelijk
met een ladder.
De hongersnood op het platteland tussen 1845 en 1850 – als gevolg van het mislukken van
de oogsten van koolzaad, tarwe en aardappelen – deed vele arme, ongeletterde boerenzonen en
-dochters afzakken naar Kuregem op zoek naar werk. De eerste ‘vreemdelingen’ of ‘allochtonen’
in Kuregem waren deze Vlaamse immigranten.
De arbeiders leefden er in erbarmelijke omstandigheden. De relatie van de industrieel met zijn
arbeiders was er één van pure uitbuiting. Niet toevallig schreef Karl Marx in het nabijgelegen
Brussel van midden december 1847 tot eind januari 1848 de definitieve versie van
het Communistisch Manifest (uitgegeven in Londen, februari 1848). Marx beschreef hierin wat
hij zag: de wereld van de jaren 1845 tot 1848. De wereld bevond zich – ook in Kuregem – op een
dieptepunt van menselijke ellende en er groeide een enorme kloof tussen arm en rijk.
Ook tot de eerste immigranten behoorden vele lederbewerkers of ‘maroquiniers’. Zij vestigden
zich – vooral in het begin van de 20e eeuw – in de omgeving van de slachthuizen. De meesten
onder hen waren joden, gevlucht voor de vervolgingen in Rusland, Polen en Roemenië of,
vanaf de jaren 30, voor het nazisme in Duitsland en Oostenrijk. In 1929 was drievierde van
de marokijnbewerkers joods. In 1933 werd de synagoge in de Kliniekstraat ingewijd.
10
inhoud

Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog
Verzet tijdens
de Tweede Wereldoorlog
Bij aanvang van de Tweede Wereldoorlog woonden er ongeveer 25 000 joden in Brussel.
In verhouding werden er in Brussel minder joden gedeporteerd dan in Antwerpen
omdat er in Brussel een actiever verzet was. In Antwerpen verleenden de administratie
en de politie hun medewerking aan de Duitse bezetter o.a. bij de verdeling van de Davidster.
De Brusselse burgemeesters echter weigerden die te verdelen. In Kuregem bestond er een
actief verzet. Verschillende clandestiene kranten werden hier gedrukt en het verzet hielp
joden om onder te duiken. Het is niet toevallig dat vandaag zowel het ‘Nationaal Museum
van de Weerstand’ als het ‘Nationaal Gedenkteken der Joodse Martelaren van België’ zich in
Kuregem bevinden.
De 23 838 namen van de joden die naar Duitsland werden gedeporteerd en niet zijn
teruggekeerd staan gebeiteld in de indrukwekkende herdenkingsplaten in zwarte
graniet van het Nationaal Gedenkteken der Joodse Martelaren van België. ▲
inhoud
11

De komst van gastarbeiders
De komst van gastarbeiders
Omstreeks 1950 telde Kuregem nog 525 fabrieken en ambachtelijke bedrijven
met minstens 5 werknemers. De economische ontwikkeling tijdens
de tweede helft van de 20e eeuw was onder meer mogelijk door het inschakelen
van grote aantallen buitenlandse arbeidskrachten. Na WO II heeft men gepoogd, met het oog
op de steenkoolwinning, Duitse krijgsgevangenen in de mijnen te laten werken. dat werd
geen groot succes en in 1947 moesten de tewerkgestelde Duitsers worden vrijgelaten. België
sloot daarop vanaf 1946 akkoorden af met Italië om – in ruil voor kolen – massaal vooral Zuid-
Italiaanse gastarbeiders naar ons land te sturen. De Italiaanse overheid was maar al te graag
bereid Italiaanse mannen ter beschikking te stellen: men had schrik dat door de grote armoede
het verzet van de arbeiders, ex-verzetsstrijders uit WO II, zich zou richten tegen de burgerij.
De integratie van de Italianen in de arbeidersklasse en de schok van de mijnramp
van Marcinelle – in 1956 lieten 262 mijnwerkers, onder wie 136 Italianen, het leven – zetten
de Belgische overheid ertoe aan om werkvolk te rekruteren in landen waar de overheid en
de bevolking minder veeleisend waren op het vlak van arbeidsvoorwaarden dan in Italië.
Italiaanse gastarbeiders die de mijnen verlieten, vestigden zich ondermeer in Brussel waar
de grote bouwwerken voor Expo 58 en fabrieken heel wat werkkrachten vroegen. Vanaf toen
kwamen er ook gastarbeiders uit nieuwe rekruteringsgebieden: eerst Spanje en Griekenland,
later Marokko en Turkije. De Belgische Staat sloot immigratieconventies af met Marokko en
Turkije in 1964, met Tunesië in 1969 en met Algerije en Joegoslavië in 1970.
Omwille van de economische expansie en om druk uit te oefenen op de loon- en
werkomstandigheden van de arbeiders werden de arbeidsvergunningen vanaf de jaren 60
uitgebreid tot de hele industrie en de dienstensector. Daardoor kwamen vele gastarbeiders
in de grote steden terecht. Die gastarbeiders zochten een onderkomen in veelal ontvolkte
stadsbuurten zoals Kuregem, waar ze door de eigenaars van huurwoningen met open armen
werden ontvangen. Tussen 1965 en 1975 verhuisden trouwens vele inwoners van Kuregem
naar de meer groene rand van de stad.
Sinds de aanwezigheid van het Zuidstation is Kuregem een transitwijk, een toegangspoort tot
de stad voor nieuwe migranten die er zich blijvend vestigen of slechts tijdelijk in afwachting
van een verbetering van hun sociaal-economische situatie. In de jaren 70 kwamen er
vluchtelingen uit Latijns-Amerika en Libanon, vanaf het einde van de jaren 80 uit Afrika en
vanaf de jaren 90, na de val van de Berlijnse Muur, uit Oost-Europa. Het laatste decennium
is er een belangrijke instroom van Brazilianen, Bulgaren en Roemenen. Door de toegenomen
communicatiemogelijkheden, goedkopere transportkosten en toenemende armoede en
conflicten in de wereld neemt de immigratie sinds de jaren 80 toe. Door de beperking van
de wettelijke mogelijkheden tot immigratie neemt ook het aantal mensen zonder wettig verblijf
toe. Sommigen ramen hun aantal in Kuregem op twintig procent van de bevolking.
12
inhoud

De komst van gastarbeiders
Vrouwen van Italiaanse, Marokkaanse en Spaanse origine tijdens het middagmaal in Cosmos.
Het lokaal dienstencentrum Cosmos biedt kansen tot interculturele ontmoeting en uitwisseling. ▲
Marie met de kleine Angel in het Afrikaanse winkeltje Makola in de Kliniekstraat.
In Ghana is Makola een bekende marktplaats in het centrum van Accra waar vooral
vrouwen hun handelswaren verkopen.▲
inhoud
13

Migranten niet langer welkom
Migranten niet
langer welkom
Na de jaren 50, met de heropbouw van België na WO II, en na de ‘golden sixties’ waren
de jaren 70 en 80 heel wat minder rooskleurig voor de economie. Vanaf de jaren 70
sloten tientallen industriële bedrijven in Kuregem hun deuren en gingen er duizenden
arbeidsplaatsen verloren. 1973 was het jaar van de oliecrisis. Er volgde een zware recessie.
Het station van Kuregem, dat niet langer arbeiders naar hier moest brengen, werd in
de jaren 80 gesloopt. Tussen 1974 en 1988 verdween bijna de helft van alle jobs in de industrie.
De vestiging van vreemdelingen baarde de overheid zorgen, zeker na de crisis van 1973-1974.
Enkele Brusselse gemeenten – waaronder Anderlecht – weigerden om nog vreemdelingen in te
schrijven. Een totale immigratiestop werd in 1974 van kracht. Deze stop geldt nog steeds, met
uitzondering van EU-onderdanen, asielzoekers en in het geval van hereniging van gezinsleden.
Tussen 1970 en het einde van jaren 90 trok een vierde van de bevolking uit Kuregem weg.
De Belgische bevolking halveerde er. Ook het aantal Italianen, Spanjaarden en Grieken liep
terug terwijl vooral de Marokkaanse en Turkse bevolking toenam. Een deel van de Europees-
Mediterrane bevolking heeft Kuregem geleidelijk ook verlaten om zich in ‘betere’ buurten te
huisvesten.
De weigering in de jaren 70 van enkele Brusselse gemeenten om nog langer vreemdelingen in
te schrijven, werd in 1984 door de centrale overheid gelegaliseerd. Bij wet werd het volgende
bepaald: “De koning kan vreemdelingen anderen dan de EU-vreemdelingen verbieden te
verblijven of zich te vestigen in bepaalde gemeenten, indien hij oordeelt dat de aangroei van
de vreemde bevolking in deze gemeenten het algemene belang schaadt.” Op basis van deze
wet legde de regering voor bepaalde perioden tussen 1985 en 1995 vreemdelingen verblijfs- en
vestigingsverboden op in zes Brusselse gemeenten, waaronder Anderlecht. Na 1995 werden
die verbodsbepalingen niet meer vernieuwd.
14
inhoud

Migranten niet langer welkom
25 000
20 000
Aantal inwoners
15 000
10 000
5 000
1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010
Bevolkingsevolutie Kuregem 1830 – 2010 ▲
Grafiekgegevens op basis van de berekeningen gemaakt door prof. Poulain voor de gemeente Anderlecht
(1830 – 1970), de volkstellingen per statistische sector (1970 – 1991, Nationaal Instituut voor de Statistiek) en het
rijksregister (1997 – 2007, FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie – Statistiek en Economische Informatie).
‘Association Sociale et Culturelle de Travailleurs Turcs en Belgique’ (ASCTTB) is, naast een gebedsruimte
voor moslims, vooral een ontmoetingsplaats van gepensioneerde Turkse gastarbeiders en hun familie.
Er heerst steeds een warme sfeer en een grote gastvrijheid. ▲
inhoud
15

Een verloederde wijk. Wiens schuld
Een verloederde wijk.
Wiens schuld
Sinds de komst van de gastarbeiders wordt Kuregem een ‘migrantenwijk’ genoemd.
In de media spreekt men van getto’s waar straatcriminaliteit, lawaaioverlast, drugs en
relletjes nooit ver weg zijn. Allochtonen hebben nochtans goede redenen om in steden
samen te leven. Het is begrijpelijk dat mensen met dezelfde sociale en culturele achtergrond
elkaar opzoeken. Leven in een stad is nu eenmaal goedkoper. De behoefte aan gemotoriseerd
individueel vervoer is er kleiner. Er zijn goedkope winkels en markten. De concentratie
van grote aantallen moslims maakt het mogelijk om een religieuze en sociaal-culturele
infrastructuur aan te bieden – moskeeën, theesalons, vergaderlokalen – en zorgt ervoor dat
het commercieel haalbaar is om tegen redelijke prijzen producten uit het land van herkomst aan
te bieden.
Wijken met veel allochtonen vormen op zich geen probleem. Dat geldt echter wel voor de lage
koopkracht van de mensen die er wonen, de discriminaties door verhuurders die hen opzadelen
met de minst comfortabele woningen en de desinteresse van gemeentebesturen voor
de ontwikkeling van die wijken.
In het raam van de stedenbouwkundige ontwikkelingen had de gemeente in de jaren 60 van
vorige eeuw plannen om het grootste deel van Kuregem te slopen en te vervangen door een
nieuw model van stad zoals gedeeltelijk werd gebouwd aan de Albert I-square. Er waren ook
plannen voor de aanleg van een stadsautosnelweg. De oliecrisis, de industriële teloorgang en
een gebrek aan gemeentelijke financiële middelen deden het bestuur afzien van zijn plannen.
In de buurt van het Lemmensplein bezat de gemeente meer dan 40% van alle vastgoed. Zowel
woningen als fabriekspanden werden niet meer onderhouden en vervielen, sommige letterlijk,
in puin.
Heel lang is Kuregem in de steek gelaten door het gemeentebestuur. Voor politici viel er immers
weinig te rapen in een wijk vol werklozen en migranten. Aangezien de bevolking hoofdzakelijk
uit vreemdelingen bestond – zonder stemrecht, tot 2006 ook niet op gemeentelijk vlak – was
Kuregem van weinig electoraal belang. Dit kwam op verschillende manieren tot uiting.
Tot eind van de jaren 80 was men het over de partijgrenzen heen erover eens dat er zo weinig
mogelijk moest worden ingegrepen in Kuregem. De gemeente trof gedurende meer dan
een kwarteeuw geen maatregelen om de openbare ruimte en de leefkwaliteit in de wijk te
verbeteren. Deze langdurige desinteresse van de gemeentelijke overheid resulteerde in een
verloedering van de wijk en in de toename van de sociale problemen.
Illustrerend was het bord ‘Welkom Anderlecht Bienvenue’ bij het binnenrijden van
de gemeente Anderlecht dat zich aan het begin van de Wayezstraat bevond, juist over
het kanaal, bij het buitenrijden van Kuregem dus.
16
inhoud

Een verloederde wijk. Wiens schuld
Woonblokken aan de Albert I-square, in de jaren 60 opgetrokken op terreinen waar zich fabrieken en
arbeiderswoningen bevonden. De gemeente had in die jaren wel meer plannen. Er werd heel wat vastgoed opgekocht
en gesloopt maar van de heropbouw werd in die jaren en de daaropvolgende decennia weinig gerealiseerd. ▲
Stalen damplaten uit de jaren 90 illustreren de repressieve aanpak van de overheid om oplossingen voor problemen
te bedenken. Ze vormen een schril contrast met de realisatie van het Dauwpark, waarbij onder andere via het
fresco ‘De slang van de Zenne’, bewoners werden betrokken. Het fresco is een reusachtig werk van kunstschilders,
dichters, een beeldhouwer en een dertigtal kinderen uit de wijk. De tekeningen hebben zij in een atelier voorbereid
en zelf voor het parkpubliek tot leven gebracht. ▲
inhoud
17

Een verloederde wijk.Wiens schuld
Blijkbaar maakte voor de Anderlechtse politici Kuregem geen deel uit van hun gemeente.
Uit protest hiertegen heeft er vanaf 1999 aan het Baraplein en aan de Anderlechtsepoort
een tijdlang een spandoek gehangen met daarop “Welkom in Anderlecht”. Dit om de politici
duidelijk te maken dat Kuregem wel degelijk behoort tot de gemeente Anderlecht.
In het vooruitzicht van de verkiezingen van 1982 besluit het schepencollege nieuwe
bejaardenflats aan het Lemmensplein te bouwen. Bejaarden moeten stemmen, migranten
niet. In 1981 werd door de gemeente met de bouw gestart, zonder bouwvergunning.
Als einde 1981 de eerste vleugel was afgewerkt, werd de rest van het project afgeblazen.
De 80 appartementen zijn voorzien van centrale verwarming, parlofoons, liften, vuilniskokers
en kelders. Omwille van de veiligheid woont er niemand op de benedenverdieping.
Ook omwille van veiligheidsredenen besliste de burgemeester in 1993 om in de wijk een
‘Berlijnse muur’ op te trekken: 4,5 meter hoge stalen platen, aangebracht op die plaatsen
waar vroegere huizen en bedrijfsgebouwen werden gesloopt. Samen met bewakingscamera’s
– door de Anderlechtse politie opgesteld op het Lemmensplein – moeten ze de flats
beschermen tegen vandalisme en ervoor zorgen dat alle vluchtwegen waarlangs gauwdieven
of drugsdealers ontsnappen, worden afgesneden. Kostprijs van de camera’s: 35 000 euro,
betaald door de kabelmaatschappij Coditel in ruil voor de verlenging met 25 jaar van een
exclusiviteitscontract.
Anderlecht was in de jaren 90 een gemeente die viel onder de veiligheidscontracten.
Dat betekende dat de federale overheid speciale middelen vrijmaakte om de veiligheid
in de wijk te waarborgen. De gemeenteraad spendeerde de 4 miljoen euro die ze ontving
voor de veiligheid liever aan politie-uitrusting en stalen damplaten dan aan speelpleinen
of aan beter onderwijs. Concreet betekende dit dat men koos voor repressie en bewaking.
En dat terwijl jongeren uit deze buurt nood hadden aan oplossingen voor hun problemen
zoals werk, onderwijs, huisvesting…
Die zwarte periode uit de geschiedenis van de Dauwwijk contrasteert met de kleurrijke
muurschildering in het Dauwpark die op 7 juli 2000 werd onthuld. De slang uit de
muurschildering, verwijzend naar de Zenne, wil het symbool zijn van een vernieuwde
samenwerking tussen politici, kunstenaars en bewoners om de lang verwaarloosde wijk weer
leefbaar te maken. De slang kwam tot stand op initiatief van de Chileense kunstenaar Manuel
Escobar, werkzaam in La Rosée.
Net zoals in de Dauwwijk werd ook in de Albert I-buurt een ‘Berlijnse muur’ opgetrokken.
4,5 meter hoge stalen platen moeten samen met de hekken de appartementen, waarin
voornamelijk Belgische bejaarden wonen, beschermen tegen diefstal en vandalisme van
spelende en rondhangende jongeren van vreemde origine. De muur werd opgetrokken
om vluchtwegen van mogelijke dieven af te snijden en om de rust en de veiligheid van
de bejaarden te vrijwaren. Had men ook hier geen andere oplossing kunnen bedenken
Wat brengt het meest veiligheid: investeren in afsluitingen, plaatsen van camera’s,
extra politie en repressie of investeren in werk en in sociale voorzieningen zoals beter en
aangepast onderwijs en ontspanning voor jongeren
18
inhoud

De druppel…
De druppel…
Vaak vormt de politie zelf een bedreiging voor de veiligheid. Na twee weken
versterkte politiecontroles in de wijk, in het kader van een gemeentelijke politieactie
‘Secureghem’, schoten rijkswachters op vrijdag 7 november 1997 aan het kruispunt
van de Brogniezstraat met de De Fiennesstraat Saïd Charki, een jonge Marokkaan van 24 jaar,
dood. Saïd woonde met zijn moeder en zus in de Rossinistraat. Hij had maar pas deze woning
verlaten, toen de rijkswachters hem – zonder verwittiging – neerschoten onder het oog van
jongeren uit de buurt. Alle feiten toonden aan dat Saïd ook zonder geweld te vatten was
geweest. Hij was niet gewapend. Waarom moest de rijkswacht hem dan op 200 meter van zijn
huis neerschieten Saïd was reeds opgeroepen om te verschijnen voor het gerecht de dag na
de feiten.
De dood van Saïd Charki was de aanleiding voor de inmiddels spreekwoordelijk geworden
‘rellen van Kuregem’ eind 1997, begin 1998, toen Marokkaanse jongeren en ordediensten
met elkaar slaags raakten.
Zoals alle werknemers in België kennen de werknemers van buitenlandse origine werkloosheid,
verpauperde volkswijken, verwaarloosde scholen voor hun kinderen… Maar ze hebben
bovendien te maken met politiecontroles, racistische vernederingen, het afgewezen worden
voor een job of weigeringen bij het inschrijven van hun kinderen in een school.
“Het is spijtig dat jongeren een drugsdealer als symbool voor hun revolte nemen”, verklaarde
minister-president van het Brussels Gewest Charles Picqué op het moment van de rellen.
De revolte van de Kuregemse jongeren was eerst en vooral gericht tegen het politiegeweld.
De afkeer van jongeren tegenover de politie – en alles wat de overheid vertegenwoordigt – is
groot omdat ze voor hen het symbool is van een maatschappij waarin ze niet aan de bak komen.
De werkloosheid in Kuregem is torenhoog. In deze wijk groeit een generatie van jongeren op
voor wie werken een volledig abstract begrip is. Eerlijk blijven en studeren betekent daarna
meestal werkloos zijn en weinig kansen krijgen op de arbeidsmarkt, ten prooi vallen aan allerlei
discriminaties en aan de rand van de maatschappij terechtkomen. Sommige jongeren proberen
hieraan te ontsnappen door middel van illegale praktijken. Als men wil beletten dat jongeren
deze weg inslaan, moet men ze perspectieven op tewerkstelling bieden en geen discriminaties
toelaten.
inhoud
19

Hugo Carmeliet,
een ‘Kuregemnaar’ sinds 1965
We schrijven 1965, te midden van een roerig wereldtoneel met dekolonisatie en
allerlei opstanden her en der, maar ook tegen het einde van de wederopbouw
en in een periode van sterke economische groei. De toen 27-jarige priesterarbeider
Hugo Carmeliet verhuist in deze context vanuit Sint-Niklaas via Leuven
– voor zijn studies – naar Kuregem. Hugo werd geboren in een arbeidersgezin en
kreeg van thuis uit een zeer sociale opvoeding wat op jonge leeftijd reeds tot een
groot engagement voor de maatschappelijk kwetsbaarste medemens leidde.
Waarom kwam je naar Kuregem
Ik trad in 1956 in bij de jezuïeten aan de hand van twee drijfveren: roeping en sociaal
engagement. Ook bij de jezuïeten was het concept priester-arbeider de kop komen opsteken
en dit sprak me meteen aan. In Kuregem was het plan om samen met twee medepriesters
in de fabriek te werken en zo de mensen op de werkvloer te ontmoeten. Wij deelden werken,
wonen en leven met de bewoners van deze arbeiderswijk.
Hoe was het leven anno 1965 in Kuregem
In 1965 woonde ik samen met twee medepriesters in de Onderwijsstraat. In het begin werkte ik
thuis, ik zorgde voor eten en huishouden en legde contacten in de wijk. We maakten van onze
kelderverdieping een jeugdlokaal en gingen op kamp met de arbeiderskinderen van de wijk.
Het was de tijd van echte vriendschappen in de buurt en op het werk. Er was de ontdekking
van het arbeidersmilieu en het enthousiasme voor alles wat nieuw was voor ons.
Kuregem was in die periode een goed leefbare buurt, veel mensen kwamen hier wonen omdat
ze hier werkten. Er waren niet veel bomen, de stoep en straatverlichting waren nogal primitief,
maar toch was het hier prettig wonen.
De buurt gonsde van de economische activiteit. Aan werk geraken was toen geen enkel
probleem. Je had hier Salik, Côte d’Or, Philips, Bosch, Marci, Danckaert, Dacor, Novak,
Starcoat… en ook aan kleine, bloeiende bedrijfjes was er geen gebrek. De uren moesten zo
geregeld worden dat de werknemers niet op hetzelfde tijdstip naar buiten kwamen, omdat
de voetpaden het anders niet aankonden. Overal hingen plakkaatjes met het opschrift: ‘Nous
engageons – Wij werven aan’.
Ik begon te werken voor Salik, een jeansfabrikant, ik moest camions in- en uitladen en was
inpakker op de daimafdeling. De arbeidsomstandigheden waren niet correct, hygiëne en
veiligheid ontbraken compleet, het arbeidersleven was zwaar maar ik deelde er het lief en leed
van mijn kameraden, hun werk en werkverlies, hun zoeken naar een betere woning, geboortes,
communies…
20
In 1965 begon de Marokkaanse migratie nog maar net, daarvoor waren er vooral arbeiders
vanuit Europese landen zoals Spanje en Italië. De Marokkaanse nieuwkomers waren
inhoud

Hugo Carmeliet voor zijn eerste woonplaats in Kuregem. Nu bevindt zich hier in de Onderwijsstraat
een kruidenierswinkel uitgebaat door een man van Griekse origine. ▲
zeer vragend naar contacten en informatie. Met een aantal vrienden huurden ze een kamer met
bed en sliepen om de beurt tot ze zich konden permitteren om een appartementje te huren en
hun gezin te laten overkomen.
Naast de vele fabrieken waren er ook de veeartsenijschool en de vele studentenkoten en
ook op sociaal en cultureel vlak was Kuregem een open en levendige buurt, de voordeur van
de mensen was nooit op slot. Je had er de parochie en het verenigingsleven, de bibliotheek,
de toneelgroep, de fanfare, en ga zo maar voort.
Kuregem is altijd een aparte entiteit geweest, je kon hier alles krijgen wat je nodig had, je
hoefde de wijk niet te verlaten. ‘Kuregem’ is eigenlijk een recente benaming, in die tijd was
deze wijk gewoon een deel van Anderlecht.
Dan kwamen de jaren 70 en 80.
De economische crisis van de jaren 70 bracht een hele verandering, de buurt zakte in elkaar,
de fabrieksactiviteiten vielen weg en het sociale weefsel werd doorbroken. De oorspronkelijk
Belgische bevolking en iedereen die kon verliet de buurt. De bedrijven sloten of verhuisden
en dit verlies aan werkplaatsen voor ongeschoolde arbeiders zorgde natuurlijk voor
een enorme werkloosheidsgroei. Ook de veeartsenijschool en de bijna 1000 studenten
verhuisden en uiteindelijk gaven ook de handelaars er één na één de brui aan.
Dit luidde het begin van de achteruitgang in. Voor het Anderlechtse bestuur was Kuregem
sinds de crisis een last geworden. er bestonden zelfs plannen om de buurt helemaal af te
inhoud
21

eken en weer op te bouwen, maar deze zijn nooit uitgevoerd omwille van een gebrek aan
middelen. Voor de burgemeester begon Anderlecht pas aan de Wayezstraat – net voorbij
Kuregem – waar er een bord stond met het opschrift ‘Welkom in Anderlecht’. In Kuregem vielen
er ook geen stemmen meer te rapen.
In 97 waren er de rellen.
De onverschilligheid voor de wijk verergerde de problemen van de bewoners. Gebrek aan goed
onderwijs en vorming, gebrek aan werk en kinderopvang, netheid en veiligheid… hebben er
sinds de jaren 80 voor gezorgd dat het ‘prettig-wonen-in-Kuregem-gevoel’ was verdwenen.
Toen in 97 een jongere door de rijkswacht werd doodgeschoten ontketende dit een explosie
met de bekende rellen als gevolg. De hele wijk stond in rep en roer, de bewoners werden zich
bewuster van hun situatie en namen het niet meer dat hun wijk werd vergeten. Gelukkig
heeft het gemeentebestuur dit signaal au serieux genomen en ingegrepen. Infrastructuur
werd verbeterd, straten en pleintjes heraangelegd, projecten opgestart, het bord ‘Welkom in
Anderlecht’ aan de Wayezstraat verdween…
En nu, anno 2011
Ik woon hier nog altijd graag, maar de wijk is grondig veranderd sinds ik hier voor het eerst
kwam. De bedrijven die ooit arbeiders aantrokken, zijn niet meer en met hen verdwenen ook
de werkplaatsen voor ongeschoolde arbeid. De werkloosheid is hoog en er is veel armoede,
de jeugd ziet geen uitweg, ze heeft geen toekomstperspectief. Een groot deel van de jongeren
hangt doelloos rond, er is een alternatief circuit van criminaliteit, drugs en illegaliteit, kinderen
hebben hier niet de vrijheid om zorgeloos op straat te spelen.
Het huidige gemeentebestuur staat positiever tegenover Kuregem maar is niet steeds even
consequent, er zijn bijvoorbeeld veel middelen geïnvesteerd in infrastructuur, maar men heeft
geen geld uitgetrokken voor het beheer ervan.
Kuregem is nog steeds een aantrekkingspool voor nieuwkomers uit heel de wereld, een
‘transitwijk’ voor velen. Positief is dat de wijk sinds enkele jaren ook meer gegoede gezinnen
en hogeropgeleide mensen schijnt aan te trekken, omdat je hier nog een betaalbare woning
kan vinden. Er zijn opnieuw meer mensen die er bewust voor kiezen om in Kuregem te werken
of te wonen en die zich het lot van deze wijk aantrekken.
Zelf ben ik nog actief in het dienstencentrum Cosmos, maar daarnaast is er een brede
waaier aan structuren aanwezig om de mensen te helpen, we werken samen waar het kan
om contacten te leggen tussen mensen en de leefbaarheid van onze wijk zoveel mogelijk te
optimaliseren.
22
inhoud

De lange weg naar herwaardering
De lange weg
naar herwaardering
Pas op het eind van de jaren 90 kwam er stilaan een einde aan de achteruitstelling
en totale verwaarlozing van Kuregem door de overheid. Deze ommekeer kwam er niet
vanzelf. Volgehouden strijd, acties en een onvermoeibare inzet van talrijke organisaties
en projecten waren hiervoor nodig. Zij slagen erin – samen met de ‘rellen’ – om politici wakker
te schudden.
Hoewel het gemeentehuis van Anderlecht zich in Kuregem bevindt, zat er tot 2000 niemand
uit Kuregem in de Anderlechtse gemeenteraad. Toch telt Kuregem meer dan één vijfde van
de inwoners van Anderlecht. Sinds 2001 zetelen er drie raadsleden uit Kuregem. En sinds
de gemeenteraadsverkiezingen van 2006, wanneer vreemdelingen voor het eerst ook stemrecht
hebben, zijn er vijf raadsleden onder wie één schepen, die intussen niet meer in Kuregem
woont. Wijken zoals Kuregem, waar zich grote bevolkingsgroepen uit de immigratie hebben
gevestigd, zijn door de invoering van het gemeentelijke stemrecht voor vreemdelingen,
electorale uitdagingen geworden en krijgen zo opnieuw aandacht van de politici.
Het lokale politieke landschap werd gedeeltelijk gewijzigd en er diende zich een nieuwe
generatie politici aan, onder wie verscheidene met Maghrebijnse roots. Zij kozen voor een
nieuwe strategie met een minder stigmatiserend discours. De nieuwe politieke cultuur
leidde tot een gewijzigde houding ten aanzien van de wijk en tot een nieuwe dynamiek bij
het uitvoeren van de wijkcontracten, die vandaag het beleidsinstrument bij uitstek zijn voor
de herwaardering van kwetsbare wijken.
Dit alles ging ook samen met een mentaliteitsverandering en een vernieuwing van
het administratief personeel, dat vanuit hun ervaring met verenigingswerk of door hun
opleiding openstond voor de uitdagingen van deze wijk.
Toch blijven bepaalde sleutelposten in handen van politici ‘ancien régime’, die verantwoordelijk
zijn voor de gemeentelijke onwil uit het verleden. Ook bepaalde overtuigingen zijn niet
helemaal uitgeroeid. Zo blijven sommigen overlast en kleine criminaliteit gebruiken als
argument om bepaalde herinrichtingsprojecten te weigeren en om enkel te pleiten voor een
repressieve aanpak. Het wantrouwen jegens de bewoners van Kuregem blijft bestaan en
draagt nog steeds bij tot stigmatisering van de wijk.
inhoud
23

Herwaardering door wijkcontracten
Herwaardering
door wijkcontracten
Wijkcontracten zijn sinds 1993 het beleidsinstrument bij uitstek voor herwaardering
van kwetsbare wijken. De nieuwe officiële naam is voortaan ‘stedelijke
herwaardering van een perimeter’ omdat de naam ‘wijk’ slaat op de gebieden die
centraal staan in de ‘wijkmonitoring’. Deze wijkmonitoring is het instrument dat moet toelaten
de evolutie van de wijken in Brussel in kaart te brengen. Universiteiten stelden hiervoor een
uitgebreide reeks criteria op en deelden Brussel op in een 100-tal wijken. Zo moet de overheid
in de toekomst beter en sneller op problemen kunnen inspelen.
Wijkcontracten worden afgesloten tussen een gemeente en het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest. Vroeger stelde het Brussels Gewest een bepaald gebied voorop. Het was dan aan
de desbetreffende gemeente om een voorstudie te maken en de perimeter of het gebied af te
bakenen. Nu zijn het de gemeenten die een perimeter aan het gewest voorstellen. Het Brussels
Gewest financiert voor maximaal 90% deze wijkcontracten. De overige 10% komt uit de
gemeentekas. In de praktijk kwam bij de laatste wijkcontracten het gewest meestal
voor zo’n 80% tussen in de kosten. Bij vroegere wijkcontracten was dit slechts 60 à 70%.
In totaal zijn er momenteel in het Brussels Gewest 64 wijkcontracten afgewerkt, lopende of
in onderzoek, verdeeld over 10 gemeenten. De wijkcontracten beogen een geïntegreerde of
allesomvattende benadering en een projectmatige aanpak, waarbij een beroep wordt gedaan
op verschillende actoren en een samenwerking met de overheid tot stand wordt gebracht.
Sinds 2010 werden er doelstellingen op het vlak van duurzaamheid – zoals energiezuinige
gebouwen, collectieve tuinen, afval- en waterbeheer, bodemzuivering… – aan toegevoegd en
spreekt men van ‘duurzame wijkcontracten’.
Ieder wijkcontract bestaat uit 5 luiken of afdelingen. Tot 2010 betrof luik 1 tot 3 de huisvesting,
in luik 4 werd aandacht geschonken aan de openbare ruimte en in luik 5 aan de sociale
samenhang. Vanaf 2011 betreft afdeling 1 de vastgoedoperaties, afdeling 2 de herwaardering
van de openbare ruimte en afdeling 3 acties voor een sociale en economische herwaardering.
Tot slot beoogt men een verbetering van de milieukwaliteit in afdeling 4 en van de participatie
van de betrokkenen in afdeling 5.
Na een voorbereidende periode, in dewelke het programma wordt opgesteld, volgt een
uitvoeringsperiode van 4 jaar voor de realisatie van de operaties. Deze termijn wordt tot 2 jaar
herleid voor de werken om de openbare ruimte te herwaarderen.
Tijdens de opstelling van het programma moet de gemeente minstens 3 keer een algemene
wijkvergadering bijeenroepen en minstens 4 keer de wijkcommissie. Deze wijkcommissie is
samengesteld uit afgevaardigden van de gemeente, bewoners en vertegenwoordigers vanuit
verschillende sectoren (verenigingen, scholen, lokale economie...) en overheden (OCMW, BHG,
VGC, Cocof...). Tijdens de uitvoering wordt een algemene wijkvergadering nog minstens 2 keer
per jaar samengeroepen en de wijkcommissie jaarlijks nog minstens 4 keer.
24
inhoud

Wijkcontracten (tot 2010)
Luik 1 betreft de renovatie, de nieuwbouw
of de heropbouw van woningen waarvan
de gemeente of het OCMW eigenaar is
of wordt. De creatie van deze woningen
is gelijkgesteld met sociale woningen.
In de luiken 2 en 3 worden woningen
gerealiseerd in partnership met de privé.
Deze woningen zijn bedoeld voor een
middenklasse (luik 2) of gelijkgesteld aan
sociale woningen (luik 3).
Bewoners die ten gevolge van werken hun
woning moeten verlaten, zullen opnieuw
in de wijk worden gehuisvest. In het kader
van luik 5 wordt een sociale begeleiding
voorzien. In het programma kunnen,
complementair bij een huisvestingsproject,
beperkte ruimten voor ambachtelijke
en industriële activiteiten worden
opgenomen.
In luik 4 wordt de creatie of de heraanleg
gerealiseerd van openbare ruimten:
groenvoorzieningen, wegen, voetpaden en
pleinen, openbare verlichting, enz.
In luik 5 gaat de aandacht naar
de creatie en de versterking van
de wijkinfrastructuur – zoals plaatsen
voor ontmoeting, kinderopvang, spel en
sport – en naar acties die bijdragen tot een
sociale en economische herwaardering van
de wijk door de ondersteuning van sociale
initiatieven (beroepsopleiding, creëren
van werkgelegenheid, renovatiepremies,
sensibilisatiecampagnes, inspraak van
de wijkbewoners, wijkfeesten...).
Duurzame wijkcontracten (vanaf 2011)
Afdeling 1 betreft vastgoedoperaties
voor de bouw, verbouwing, renovatie
of heropbouw van woningen,
buurtinfrastructuur en handels- en
productieve ruimten. De handelsruimten
zijn beperkt tot buurtwinkels voor een
specifieke lokale behoefte.
Afdeling 2 beoogt operaties voor
de herwaardering van de openbare ruimte
met vooral inrichtingen ter verbetering
van de leefbaarheid, de milieukwaliteit en
de mobiliteit van fietsers en voetgangers.
Ook de aanleg van groene ruimten en speelen
ontspanningsruimten komt in aanmerking.
Afdeling 3 zijn acties waarbij de sociale en
economische herwaardering op lokaal niveau
wordt beoogd zoals werkzoekenden opleiden,
sociale herinschakeling, bewoners informeren
over duurzame ontwikkeling, aanzetten tot
renovatie van hun woning en tot participatie
aan de gemeenschapsvoorzieningen in
hun wijk. Er kan ook voorzien worden in
de herhuisvesting van bewoners die ten
gevolge van werken hun woning moeten
verlaten.
Afdeling 4 beoogt een verbetering
van de milieukwaliteit zoals beperking
van de geluidshinder, insijpeling van
het regenwater, bodemsanering,
afvalpreventie, de aanleg van tuinen...
In afdeling 5 worden er financiële middelen
voorzien voor coördinatie en ondersteuning
van de participatieve activiteiten.
inhoud
25

Herwaardering door wijkcontracten
Wijkcontract Periode Gemeente
Dauw 1997 – 2001 Anderlecht
Grondels – Herziening 1999 – 2003 Anderlecht
Péqueur – Luchtvaart 2000 – 2004 Anderlecht
Scheikundige 2001 – 2005 Anderlecht
Heyvaert 2002 – 2006 Sint-Jans-Molenbeek
Raad 2004 – 2008 Anderlecht
Lemmens 2007 – 2011 Anderlecht
Sluis – Sint-Lazarus 2008 – 2012 Sint-Jans-Molenbeek
Kanaal-Zuid 2010 – 2014 Anderlecht
In Kuregem zijn reeds 9 wijkcontracten uitgevoerd of in uitvoering waarvan 7 op het
grondgebied van de gemeente Anderlecht. De perimeter van de 2 wijkcontracten van de
gemeente Sint-Jans-Molenbeek is ruimer maar behelst ook het noordelijk deel van Kuregem
gelegen op het grondgebied van Sint-Jans-Molenbeek.
Alhoewel wijkcontracten sinds 1994 bestaan, is in deze wijk met zeer grote armoede het eerste
wijkcontract pas in 1997 gestart. Bovendien is van dit eerste wijkcontract ‘Dauw’, buiten het
vrijmaken van een terrein voor de aanleg van een speelterrein en de bouw van 16 nieuwe
appartementen – op drie locaties – weinig terechtgekomen en veel misgelopen. Een gedeelte
van de beschikbare middelen van de wijkcontracten werd door de gemeente Anderlecht niet
gebruikt. In het sociale luik en in woningrenovatie was de gemeente in het verleden weinig
geïnteresseerd.
De opgenomen renovatiewerken van een hele reeks woningen, allemaal eigendom
van de gemeente, werden niet of slechts zeer gedeeltelijk uitgevoerd. Blijkbaar wist
de gemeentelijke overheid niet hoe ze de renovatie van haar eigen patrimonium moest
aanpakken. Het waren de Kuregemse Huurdersunie en Casa Blanco die het voorbeeld gaven.
Na lange en moeizame onderhandelingen verkreeg de Huurdersunie drie huizen aan het
Lemmensplein, die eigendom waren van de gemeente Anderlecht, voor 30 jaar in erfpacht
om deze te renoveren. Casa Blanco, een plaatselijke organisatie die kleinschalig werkt en
laaggeschoolden tewerkstelt en een opleiding geeft, voerde de isolatie- en gyprocwerken uit.
Werkloze jongeren uit de buurt moesten voor een keer eens niet toezien hoe grote bouwfirma’s
de renovatiewerken kwamen uitvoeren. Na dit voorbeeld nam de gemeente de geplande
renovaties die waren voorzien in het wijkcontract ‘Dauw’ maar die niet werden uitgevoerd,
opnieuw op in het latere wijkcontract ‘Scheikundige’, dat voor een groot deel dezelfde
perimeter had als ‘Dauw’.
Het Liverpoolpark in de Liverpoolstraat is een ander voorbeeld van hoe geld – maar liefst
1 miljoen euro – werd verkwist en hoe projecten hun doel missen. Het park is lang het symbool
geweest voor het mislukken van de wijkcontracten, alhoewel het Liverpoolpark voor
het grootste deel met Europese subsidies werd aangelegd. Door de ingesloten ligging
– aan de straatzijde afgesloten door een ijzeren omheining en omgeven door muren met
prikkeldraad – waan je je eerder op een binnenkoer van een gevangenis dan op
een speelterrein. Sociale controle is er bijgevolg onmogelijk. In het wijkcontract ‘Lemmens’
wil men dit park opnieuw aanleggen en integreren in de buurt. De plannen zijn veelbelovend.
Hopelijk worden ze ook volledig uitgevoerd.
26
inhoud

Begin 2012 werd de kinderkribbe aan het Lemmensplein toch geopend. Tien jaar tijd heeft
het gevraagd om in de reglementeringen van het ONE een uitweg te vinden voor de opening
van deze kribbe. Op hetzelfde ogenblik werden wel de acht appartementen, gelegen
in hetzelfde gebouw boven de kribbe, ontruimd wegens vochtproblemen. ▲
De grootste miskleun uit het eerste wijkcontract – dat voor heel wat ergernis bij de bewoners
zorgde – was het geplande kinderdagverblijf aan het Lemmensplein. Tien jaar na afloop van
het wijkcontract ‘Dauw’ staat de ruimte waar de kribbe moest komen nog steeds leeg. Een
hekwerk, aangebracht in 2007, moet vandalen op afstand houden. In het wijkcontract was de
bouw van dit kinderdagverblijf voorzien. De werking ervan zou worden betaald met Europese
subsidies (Urban). Bij aanvang van deze subsidiëring was de ruimte nog niet klaar waardoor de
gemeente deze subsidies kwijtspeelde. Bleek ook dat de ruimte niet beantwoordt aan de eisen
van het ‘Office de la Naissance et de l’Enfance’ (ONE) – de Franstalige tegenhanger van ‘Kind
en Gezin’ – om uitgebaat te mogen worden. Daar de gemeente niet zelf de nodige gelden wilde
voorzien om personeel te betalen, bleef van 2001 tot eind 2011 deze ruimte onbenut.
Het Dauwpark toont dan weer hoe het wel kan en moet. In het wijkcontract ‘Dauw’ werd
dit terrein klaargemaakt voor de aanleg van het speelterrein. De aanleg zelf is uitgevoerd
en gefinancierd door het Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM). Zij zorgen ook voor het
onderhoud en het toezicht.
In de loop der jaren, met de volgende wijkcontracten, is er langzaam een verbetering vast te
stellen en werden er ook – zeker op het vlak van sociale huisvesting en aanleg van openbare
ruimten – enkele mooie resultaten behaald.
De participatie van bewoners en verenigingen blijft tot op heden moeizaam verlopen. Bij het
wijkcontract Lemmens legde de gemeente in 2011 bijv. het advies van een deel van de
bewoners naast zich neer om het Dauwpark aan de kant van de Bergensesteenweg van een
brede ingang te voorzien in plaats van de parkeerzone voor het aanpalende hotel Van Belle.
inhoud
27

Herwaardering door wijkcontracten
Deze parkeerzone ligt immers op grond van de gemeente. Een brede, volwaardige parkingang
zou zo het ietwat ingesloten park flink opwaarderen. De gemeente heeft het – tot grote
verontwaardiging van enkele buurtbewoners – op een akkoord gegooid met het hotel
om een klein deel van de grond te verkopen zodat het er een ingang kan voorzien voor
een ondergrondse parkeergarage en een kiss-en-ride-zone. Dikwijls is de agenda
die de gemeente hanteert verschillend van de problemen waarmee bewoners en verenigingen
in hun wijk geconfronteerd worden.
De gemeentelijke dienst Stadsvernieuwing, die speciaal voor de wijkcontracten werd opgericht,
heeft weinig voordeel gehaald uit de administratieve en praktische kennis die in de gemeente
aanwezig was. Bovendien telde deze dienst te weinig personeelsleden waardoor projecten
soms lang bleven aanslepen of onvoldoende werden opgevolgd zodat de afwerking van
bouwprojecten te wensen overliet.
De verdeeldheid in de huidige coalitie heeft ervoor gezorgd dat er een opsplitsing is van
bevoegdheden en dat iedere schepen handelt zonder overleg. Er is weinig samenwerking
tussen tweede schepen Anne-Marie Vanpévenage (MR), bevoegd voor stadsrenovatie en
coördinatie van de wijkcontracten, en zevende schepen Mustapha Akouz (PS), bevoegd voor
sociale cohesie en openbare ruimte van de wijkcontracten. Schepen Vanpévenage, sinds 1994
bevoegd voor de wijkcontracten, wordt ook vaak beschouwd als een factor van vertraging of
blokkering van bepaalde projecten.
In de latere wijkcontracten ‘Raad’, ‘Lemmens’ en ‘Kanaal-Zuid’ worden meer en meer
projecten voorzien in de geest van de recente visie omtrent duurzaamheid. In het wijkcontract
‘Kanaal-Zuid’ – een van de eerste duurzame wijkcontracten – werden er reeds veelbelovende
plannen getekend door het architectenbureau Sum Research. Groene ruimten, moestuinen
en afvloeiingskanaaltjes van het regenwater vormen in de plannen een coherent geheel
met woningen en wijkinfrastructuur. Het is de vraag in welke mate de gemeentelijke
beleidsmakers mee zijn in deze nieuwe golf. Bovendien zit de gemeente hier opgezadeld met
een zeer vervuilde ondergrond door de vele fabrieken die hier vroeger – langs de loop van de
Ransfortzenne – gevestigd waren. De vrees bestaat dat al het geld voor dit wijkcontract zal
aangewend worden voor de sanering van de gronden.
Uit de voorstudie, gemaakt voor het wijkcontract ‘Lemmens’, blijkt dat er in Kuregem nog
heel wat woningen in zeer slechte staat verkeren en dat nog veel ruimte onbenut blijft, vooral
private eigendommen, maar ook nog gemeentelijke. De voorstudie toonde ook aan dat
er in deze buurt nog vele mogelijkheden bestaan voor huisvesting en voor de aanleg van
groene ruimten. Door de beperkte financiële middelen kunnen niet alle mogelijkheden worden
gerealiseerd. De herwaardering van deze wijk, met grote armoede en uitsluiting,
had veel ingrijpender kunnen zijn. Negen wijkcontracten hebben Kuregem nog niet
uit het sociale moeras kunnen trekken. Vele jaren van politieke desinteresse en wanbeheer
maak je immers niet op een-twee-drie ongedaan. De overheid beseft nog te weinig dat er
40 jaar van totale achteruitstelling moet worden ingehaald. Bovendien bieden wijkcontracten
geen oplossing voor de meest fundamentele problemen zoals de steeds maar stijgende
armoede, het tekort aan degelijk onderwijs en opleiding en de torenhoge werkloosheid.
28
inhoud

Herwaardering door wijkcontracten
Renovatiewerken van enkele gevels aan de Bergensesteenweg uitgevoerd door Casa Blanco,
één van de Kuregemse initiatieven voor de ontwikkeling van de werkgelegenheid waarbij
langdurig werklozen werkervaring kunnen opdoen. ▲
Het Jorezplein, met centraal de bolvormige waterpartij, werd opnieuw aangelegd met middelen
afkomstig uit het wijkcontract Raad. Achter de huizen aan de Kliniekstraat ziet men de Zuidertoren
die in 1966 werd gebouwd door gastarbeiders. ▲
inhoud
29

Onbekend is onbemind
Onbekend is onbemind
Kuregem heeft nochtans vele troeven. Er is de handelsas van de Bergensesteenweg en er
zijn de markten aan het Zuidstation en op de terreinen van het slachthuis.
Kuregem herbergt enkele musea die een bezoek meer dan waard zijn. Het socio-culturele
vormingswerk, dat gedurende jaren in de wijk investeerde met zowel Nederlandstalige
als Franstalige initiatieven, kan op erkenning rekenen van de bewoners. Kuregem trekt
de laatste jaren opnieuw jonge gezinnen aan, die de historische waarde van de vele oude
industriegebouwen ontdekken. Meestal zijn het ook jonge mensen die hun energie steken in
de tientallen organisaties en buurtverenigingen. Kuregem is nog een echte volksbuurt waar
vriendschap en onderling dienstbetoon mensen samenbrengt én waar verscheidenheid van
talen, culturen en godsdiensten als een rijkdom wordt beleefd. Wat hier aan de basis leeft aan
inzet, mag gewoon een wonder heten.
In de Dauwwijk wonen vandaag ook vele jonge Afrikaanse gezinnen. De foto is genomen
in de Zeemtouwerstraat, een straatnaam die verwijst naar het industriële verleden.
Door de aanwezigheid van het slachthuis waren in deze buurt bedrijven gevestigd
die dierenhuiden bewerkten tot zeemvellen. ▲
inhoud

gemeentegrens
spoorlijn
kanaal
10
Kuregem
Slac hthuislaan
Brusselse binnenstad
museum
beschermd erfgoed
Ropsy-Chaudronstraat
Heyvaer tstraat
C
Liverpoolstraat
2
7
17
14 D
1
E
N
Poincarélaan
200 m
A
9
C
18
G
H
F
16
L
11
15
I
19
3
M
C
B 12
4
Van Lintstraat
Grondelsstraat
J
Moreaustraat
Veear tsenstraat
Eloystraat
Herzieningslaan
Bergensesteenweg
Onder wijsstraat
Rossinistraat
Barastraat
Clemenceaulaan
Kliniekstraat
De Fiennesstraat
Frankrijkstraat
Brogniezstraat
13
6
8
K
5
Kubornstraat
Gebouwen / Beschermd erfgoed
A Gedenkteken der Joodse Martelaren
B Gemeentehuis
C Herenhuis
D Migerodegang
E Octrooipaviljoenen Anderlechtsepoort
F O.-L.-V. Onbevlekte Ontvangeniskerk
G Sint-Franciscus Xaveriuskerk
H Slachthuis
I Sociale Voorzorg
J Veeartsenijschool
K Zuidersluis / Grote Sluis
Musea
L Museum van de Geuze
M Museum van de Weerstand
N Riolenmuseum
Parken
1 Dauwpark
2 Liverpoolpark
Pleinen / Squares
3 Albert I-square
4 Baraplein
5 Grondwetplein
6 Hortaplein
inhoud
7 Lemmensplein
8 Luchtvaartsquare
9 Martelarensquare
10 Ninoofsepoort
11 Pequeursquare
12 Raadsplein
Straten
13 Argonnestraat
14 Broyèrestraat
15 Crickxstraat
16 De Meersmanstraat
17 Habermanstraat
18 Moderne-Schoolstraat
19 Zelfbestuurstraat

Historische gebouwen
Historische gebouwen
De octrooipaviljoenen
Van alle octrooipaviljoenen die
de invalswegen in de 19e eeuw
bewaakten zijn er slechts
twee paar overgebleven, namelijk die
aan de Ninoofsepoort en die aan de
Anderlechtsepoort. In de octrooipaviljoenen
werd tol geheven op goederen die de
stad werden binnengebracht. Ze vormden
een belangrijke bron van inkomsten
voor de steden. Met de opheffing
van de octrooibelasting door minister
Hubert Frère-Orban op 20 juli 1860 verloren
ze hun nut.
De Ninoofsepoort met de tolhuisjes
kwam pas tot stand bij de aanleg van
de Ninoofsesteenweg en het Ninoofseplein
in 1816. Bij het graven van het kanaal van
Charleroi (1827-1832) werden de tolhuisjes
afgebroken en vervangen door de huidige
octrooipaviljoenen. Die paviljoenen werden
gebouwd in 1833-1834 en stonden tot
de rechttrekking van het kanaal in 1935
vlakbij het kanaal. Dit maakte toen aan
de octrooipaviljoenen een rechte hoek.
De octrooipaviljoenen aan de
Anderlechtsepoort werden gebouwd nabij
de plaats waar zich sinds 1359 een van
de zeven middeleeuwse stadspoorten
bevond. In 1383 krijgt het adellijke geslacht
Serroelofs deze poort en een deel van
de verdedigingswerken toegewezen.
Het geslacht kon de poort ook gebruiken
om leden die zich misdroegen op te
sluiten. Sinds 1422 werd de bewaking
van de poort ook waargenomen door
de Sint-Kristoffelnatie. In 1747 deed
de Anderlechtsepoort dienst als gevangenis
tot ze in 1784 werd afgebroken. De
octrooipaviljoenen aan de Anderlechtsepoort
werden gebouwd in 1836 en – net zoals
die aan de Ninoofsepoort – ontworpen
door stadsarchitect Auguste Payen in
neoclassicistische stijl.
De driehoekige frontons boven de portieken
zijn versierd met reliëfs die de zinnebeelden
van de stad Brussel en de handel
voorstellen (beeldhouwer J. Geefs).
Door de omleidingswerken van
de Zenne (1931-1955) rond de binnenstad,
die tussen de Luchtvaartsquare en
Het driehoekig fronton boven de portiek die toegang
gaf tot de weeg- en controlelokalen van een van de
octrooipaviljoenen is versierd met een beeldhouwwerk
dat Mercurius – de Romeinse god van de handel –
voorstelt. Onder het fronton: ‘Senatus populusque
Bruxellensis anno 1836’. Het verwijst naar de Romeinen.
‘Romanus’ werd vervangen door ‘Bruxellensis’. SPQB
betekent ‘De senaat en het volk van Brussel’, m.a.w. zij
die de macht uitoefenen. ◄
inhoud

Historische gebouwen
het IJzerplein de Kleine Ring volgt, werden
de twee octrooipaviljoenen steen voor steen
afgebroken en na de overwelvingswerken
heropgebouwd. Ten behoeve van het verkeer
werd bij de heropbouw de afstand tussen
beide paviljoenen vergroot.
Een bronzen plaat op de achtergevel van
een van de paviljoenen herinnert aan de
overwelving van de Zenne. Sinds 1988
huisvesten de paviljoenen het Brusselse
Riolenmuseum.
De Grote Sluis
De tweede stadsomwalling, die in
de 14e eeuw werd voltooid, bezat
twee sluizen op de plaatsen waar de
twee Zennearmen de stad binnenstroomden.
De Kleine Sluis of Kleine Spuy aan de
Slachthuislaan, vlakbij de Ninoofsepoort en
deel uitmakend van de stadsvesting, regelde
het debiet van de Ransfortzenne. Tussen 1927
en 1930 werd op de plaats van de Kleine Sluis
naar de plannen van architect François Malfait
een onderstation voor elektriciteit gebouwd,
dat nu dienstdoet als annexruimte voor
het Instituut voor Kunsten en Ambachten.
Ook de oorspronkelijke Grote Sluis of Grote
Spui werd gebouwd als onderdeel van de
tweede stadsomwalling. Het middeleeuws
bouwwerk, gelegen aan de toenmalige
Duivelsbrug, had twee torentjes, gericht
naar de buitenkant van de stad, en reguleerde
het debiet van de Blekerijzenne. In het begin
van de 19e eeuw werd het gebouw, samen
met de omwalling, afgebroken.
Een nieuw gebouw waarheen het
sluizensysteem verhuisde, werd opgetrokken
midden op de wandelpromenade, de huidige
ringlaan. Het rechthoekige gebouw van
architect Auguste Payen had drie bogen
gelijkvloers en drie rechthoekige vensters
op de eerste verdieping. De deur- en
vensterlijsten waren van blauwe steen.
Bij de overwelving van de Zenne in
de binnenstad werd besloten het gebouw
te verplaatsen naar zijn huidige plaats aan
de Poincarélaan, en het te vergroten.
Léon-Pierre Suys tekende de plannen.
Voor de bouw werden heel wat materialen
uit het oude gebouw van Auguste Payen
gerecupereerd. Aan weerszijden van
de voorgevel, die qua uitzicht werd behouden,
werd in dezelfde neoclassicistische stijl
een travee met een grote deur toegevoegd.
In 1871 werd het gebouw in gebruik
genomen.
Hydraulische cilinders in het sluisgebouw
bedienden tot 1955 de twee sluisdeuren. ►
inhoud

Historische gebouwen
In de grote zaal op de benedenverdieping
bevinden zich nog steeds de twee
indrukwekkende hydraulische cilinders
die de sluisdeuren moesten bedienen.
Die regelden het debiet van de Zenne, die
via twee grote buizen van 6 meter breed
en 4,5 meter hoog stroomde alvorens onder
de nieuw aangelegde centrale lanen door
te lopen. Op de eerste verdieping bevond
zich het verblijf van de sluiswachter.
In 1903 werden drie rechthoekige vensters
op de eerste verdieping vervangen door
de huidige openslaande deuren met
balustrades en werd de woning van
de sluiswachter heringericht.
Door de omleiding van de Zenne in
1955 verloor de Zuidersluis haar functie.
Het beschermde gebouw heeft dan een
lange tijd leeggestaan. In 1994 startten
de renovatiewerken naar een ontwerp
van Vincent Nève de Mervergnies en
Jos Vandenbreeden. De vernieuwing van
het dak en het timmerwerk was noodzakelijk.
Met een minimale invoering van sanitair
en trappen werd het historische gebouw
zoveel mogelijk intact gelaten. Een metalen
mezzanine, opgehangen in de grote
benedenruimte, verwijst naar de Duivelsbrug.
Gelijkvloers bevindt zich vandaag
het restaurant ‘La Grande Ecluse’.
Het gemeentehuis
Het Anderlechtse gemeentebestuur
heeft gedurende vele jaren Kuregem
verwaarloosd. Toch bevindt
het gemeentehuis van Anderlecht zich sinds
het einde van de 19e eeuw in Kuregem.
De eerste drie Anderlechtse gemeentehuizen
bevonden zich in de buurt van Sint-Guido.
Toen in de 19e eeuw Kuregem veel sneller
groeide dan de rest van Anderlecht ijverden
de industriëlen van toen voor een afscheuring
van Anderlecht en wensten dat Kuregem een
zelfstandige gemeente zou worden.
Omdat dit op protest stootte van
het toenmalige gemeentebestuur,
gooiden de industriëlen met hun
immobiliënmaatschappij, de ‘Société
Immobilière de Cureghem’, het over een
andere boeg. Ze boden de gemeente gratis
grond aan om daarop binnen zeven jaar een
gemeentehuis te bouwen. De industriëlen
stelden eveneens een som geld ter
beschikking om de bouw te bekostigen.
De gemeente ging akkoord en besliste in 1872
In de inkomhal van het gemeentehuis staat
‘De Dokwerker’, een kalkafgietsel van het werk
van beeldhouwer Constantin Emile Meunier. ◄
inhoud

Historische gebouwen
tot de bouw van een nieuw gemeentehuis
in Kuregem. De grondeigenaars van toen
haalden hun slag thuis. De meerwaarde die
de aanwezigheid van het gemeentehuis
meebracht voor de gronden in
Kuregem, verdween in de zakken van
de industriebaronnen.
Het gebouw kijkt vooruit naar de stad Brussel
en keert de rug toe naar Anderlecht.
Het gemeentehuis werd ingeplant op de as
met het Zuidstation uit 1864, dat zich bevond
ter hoogte van de huidige Argonnestraat.
Het stratenplan uit 1872 voor de aanleg
van een wijk voor de burgerij tussen
de Clemenceaulaan en de Rossinistraat
werd zorgvuldig uitgetekend door Victor
Besme. De aanleg van de De Fiennesstraat
en de bouw van het gemeentehuis vormden
het sluitstuk.
Het gemeentehuis werd in augustus
1879 in gebruik genomen. De maand
daarop vond de officiële opening plaats in
aanwezigheid van koning Leopold II. Dit
staat vermeld op het 19e-eeuwse glasraam,
gemaakt door glazenier Henri Dobbelaere,
dat zich bevindt langs de trap die leidt naar
de tweede verdieping. Het glasraam vermeldt
eveneens de namen van de andere personen
betrokken bij de oprichting en de plechtige
ingebruikneming van het gemeentehuis,
de namen van de toenmalige gezagsdragers,
de namen van alle vorige burgemeesters,
alsook de namen van de kunstenaars die
meewerkten aan het gemeentehuis, onder
wie de architect Jules-Jacques Van Ysendijck.
Zijn naam is ook gebeiteld in een steen aan
de buitenzijde onderaan de 48 meter hoge
belforttoren.
Het gemeentehuis, gebouwd in Vlaamse
neorenaissancestijl met enkele gotische
elementen, bestaat uit vijf traveeën en drie
niveaus. Verschillende soorten steen zijn
gebruikt: blauwe steen, witte kalksteen, rode
en zwarte baksteen. De eerste verdieping,
waar zich de burelen bevinden, is sober
ingericht. Opvallend in de inkomhal zijn
de twee kalkafgietsels van beeldhouwer
Constantin Emile Meunier: de Zaaier en
de Dokwerker. Op de tweede verdieping
bevinden zich de collegezaal, de raadszaal
– ook gebruikt als trouwzaal – en het kabinet
van de burgemeester.
De site van het slachthuis
Vanaf 1842 (beslissing in 1838, bouw in
1841, architect Payen) had Brussel een
bloeiende veemarkt en een slachthuis,
dat bestond uit acht neoclassicistische
gebouwen, gelegen aan de Ninoofsepoort.
Vermits er geen spoorwegstation in de buurt
was, moest het vee worden afgeladen in een
van de bestaande stations. De aanwezigheid
van het vee in de Brusselse straten zorgde
voor de nodige overlast. Naast Brussel
hadden in de 19e eeuw ook de voornaamste
randgemeenten hun eigen slachthuis, maar
enkel Brussel beschikte over een veemarkt.
Eind de jaren 70 van de 19e eeuw was
het slachthuis van Brussel veel te klein
geworden en wou men het probleem van
het veetransport in de stations van Brussel
dringend aanpakken. Op korte termijn wou
de toenmalige minister van Openbare Werken
Sainctelette één station in Brussel degelijk
uitrusten voor veevervoer. Na de mislukte
poging in 1874 om een deel van Anderlecht
in te lijven bij Brussel om daar een nieuwe
veemarkt met slachthuis te bouwen, pleitte
Brussel voor een gemeenschappelijk
slachthuis voor Brussel en de randgemeenten.
Het nieuw te bouwen slachthuis kon
het best in Kuregem worden opgetrokken,
vlakbij het kanaal en dicht bij het toen pas
gebouwde Weststation (1872). Bij gebrek aan
verstandhouding tussen de verschillende
gemeenten en vooral door onenigheid
over de verdeling van de winst, kwam
inhoud
35

Historische gebouwen
dit gemeenschappelijk slachthuis er niet.
Het Brusselse slachthuis bleef nog in werking
tot 1926.
In Kuregem werd eind 19e eeuw een nieuw
slachthuis met een veemarkt gebouwd.
Op 31 december 1887 verleende de gemeente
Anderlecht een concessie aan Adolphe en
Guillaume Charlet, Emile Pierret, Emile Tiron
en Henri Chevalier voor de bouw en
exploitatie ervan. De NV ‘Abattoirs et Marchés
d’Anderlecht-Cureghem’ werd opgericht. Een
architect uit Charleroi, Emile Tirou, tekende
de plannen naar het voorbeeld van de ‘Grande
Halle de la Vilette’ in Parijs. De werken
werden uitgevoerd door G. Poullet & Co.
Een moerassig terrein, gelegen tussen
het kanaal en de Ransfortzenne, werd door
ophogingen toegankelijk gemaakt. Er werden
drie straten aangelegd. Via een brug over
het kanaal kwam er een verbinding met
het Weststation. Voor de distributie van
het vlees naar het centrum van Brussel werd
de Duitslandstraat – nu Clemenceaulaan –
doorgetrokken tot aan de hoofdingang.
Deze hoofdingang, recht tegenover
de Heyvaertstraat, werd in 1901-1902
gebouwd (architect Henri Rieck). De twee
gietijzeren stieren, voorzien van een laagje
brons, zijn een ontwerp van de Parijzenaar
Isidor Jules Bonheur.
Op het terrein, dat een oppervlakte heeft
van bijna 20 ha – nu nog ruim 10 ha –,
werd een overdekte veemarkt opgetrokken
van 100 bij 100 meter. De gebogen
staalconstructie van de markt rust op
gietijzeren steunpilaren, ingeplant met
een tussenafstand van 10 meter. Omwille
van het moerassig gebied zit de fundering
van deze steunpilaren op een grote diepte.
Bakstenen tongewelven schragen de hele
bovengrondse constructie, een pareltje van
19e-eeuwse industriële architectuur. Achter
deze markt werd het slachthuis gebouwd en
ernaast een spoorwegstation voor het lossen
van het vee, met de nodige stallen. Rechts
van de hoofdingang bevindt zich nog steeds
het administratieve gebouw.
In 1890 werd het slachthuis in gebruik
genomen. Na een moeilijke start de eerste
jaren, boekte het slachthuis tot aan
WO I grote winsten. Na WO I maakte
de gemeente Anderlecht gebruik van haar
recht tot overname zoals voorzien was
in de overeenkomst van de concessie.
De slachthuizen en markten betekenden
voor de gemeente een belangrijke bron
van inkomsten, die de gemeentekas, na
de zware oorlogsuitgaven, zeker ten goede
kwamen. In de omgeving van het slachthuis
vestigden zich naast de verschillende
klein- en groothandelaren in vlees en
Drie dagen van de week wordt de ruimte onder
en rond de overdekte vroegere veemarkthal
omgetoverd tot een grote marktplaats.
Links vooraan op de foto bevindt zich
de hoofdingang met het voor velen herkenbare
beeld van de twee gietijzeren stieren. ◄
inhoud

Historische gebouwen
vleesverwerkende bedrijven, ook winkels
voor de verkoop van snijmachines, slagerijen
restaurantbenodigdheden.
Tijdens WO II kwam het slachthuis
onder toezicht van de Duitse bezetter.
De spoorwegbrug over het kanaal werd toen
beschadigd. Hierdoor verdween uiteindelijk
in 1953 de verbinding met het Weststation.
De aanvoer van het vee gebeurde voortaan
met vrachtwagens. Vanaf de jaren 50 verkoos
het gemeentebestuur onder toenmalige
burgemeester Joseph Bracops om grote en
ongezonde fabrieken te weren uit Kuregem.
Men wilde ook het slachthuis afbreken en
vervangen door een sociale woonwijk.
Maar in de gouden jaren 60 bracht
de vleesverwerking nog te veel geld op
en werd de beslissing steeds uitgesteld.
Moderniseringswerken drongen zich op.
Er werden wel plannen gemaakt, maar
slechts weinige ervan werden uitgevoerd.
Hierdoor verouderden de installaties
en speelde het slachthuis in 1970 zijn
exportvergunning kwijt.
In 1983 besloot de gemeente Anderlecht om te
stoppen met de uitbating van het verouderde
en verlieslatende slachthuis. In hetzelfde jaar
werd de nieuwe NV ‘Slachthuizen en Markten
van Anderlecht’ – later ‘Abattoir’ – opgericht
met kapitaal ingebracht door 160 personen die
van nabij betrokken waren bij de activiteiten
van het slachthuis op het domein zelf of in
de onmiddellijke omgeving, en er alle belang
bij hadden dat het slachthuis bleef bestaan.
Deze privatisering leidde tot afslanking.
Een van de eerste doelstellingen van
het nieuwe bedrijf – onder leiding van
Carlos Blancke – was om de verloren gegane
exportstempel opnieuw te bekomen. De
investeringen in moderniseringswerken
hebben er in 1987 toe geleid dat
het slachthuis van Anderlecht opnieuw kon
uitvoeren.
De huidige NV Abattoir – die 60 werknemers
in dienst heeft – geeft ruimten en installaties
in concessie aan bedrijven en organiseert
diverse markten op de bedrijfsterreinen.
Sinds 1984 beschikt het slachthuis nog
over twee slachtlijnen: één voor varkens
en één voor grootvee, waar ook het ritueel
slachten gebeurt. Jaarlijks worden hier
230 000 dieren geslacht. Dat is twee procent
van alle geslachte dieren in België. Een 35-tal
vleesspecialisten bevinden zich op de site:
groothandelaars, vleesversnijders en enkele
verwerkende bedrijven en verkopers van
huiden, darmen en andere organen. Er is ook
een grote markt voor de verkoop van vlees.
Langs de Ropsy-Chaudronstraat bevinden
zich enkele charcuteriepaviljoenen.
Onder de overdekte, en sinds 1988
De huidige markt onder de beschermde markthal.
Heel wat gietijzeren steunpilaren waarop de
gebogen staalconstructie rust, zijn ernstig
beschadigd en aan restauratie toe. ►
inhoud

Historische gebouwen
beschermde markthal, werd er nog tot einde
2008 een veemarkt gehouden. Een wekelijkse
aanvoer van enkele honderden dieren
– tijdens de hoogdagen halfweg vorige eeuw
was er nog een aanvoer tot 6000 dieren –
bleek rekening houdende met de oplopende
kosten niet meer rendabel te zijn. Sinds
1 januari 2009 behoren de wekelijkse
veemarkten tot het verleden.
In de kelderruimte, die zich uitstrekt over
de hele oppervlakte van de overdekte markt,
was er in de jaren 50 gedurende een periode
een champignonkwekerij. Sinds 1992 wordt
de imposante kelderruimte gebruikt als
evenementenzaal. Deze gigantische ruimte is
moduleerbaar met een maximale oppervlakte
van 8 000 m 2 . In de ‘Kelders van Cureghem’
worden allerhande feesten, tentoonstellingen,
seminaries... gehouden.
De restauratie van de overdekte veemarkt
loopt niet van een leien dakje. Moeilijkheden
zijn onder meer het soms moeilijke overleg
tussen Abattoir en de Commissie van
Monumenten en Landschappen en de vraag
wie dit alles zal betalen. De restauratie wordt
momenteel geschat op zes miljoen euro. Het
Brussels Gewest voorziet normaal veertig
procent hiervan als subsidie. De werken
zullen in stappen gebeuren met voorop
de herstelling van een aantal steunpilaren en
de zuidwestelijke achterzijde. Ondertussen
werden al wel drie traveeën herschilderd
door Murmuur, dat langdurig werklozen
tewerkstelt. De kleinschalige aanpak zorgt
ervoor dat de activiteiten gedurende de hele
periode van de restauratie kunnen blijven
plaatsvinden.
Tijdens drie dagen van de week – vrijdag,
zaterdag en zondag – vinden op de site
markten plaats voor de verkoop van groenten,
fruit, vlees, vis, zuivel, textiel en brocante.
Deze weekendmarkten ontvangen tot 650
marktkramers en meer dan 100 000 bezoekers.
Recenter werd ook een overdekt
agroalimentair park in gebruik genomen.
Abattoir wil het complex in de nabije toekomst
verder uitbreiden met steun van het Europees
Fonds voor Regionale Ontwikkeling.
Er komt ruimte voor een voedingsmarkt,
een nieuwe vleesmarkt, appartementen en
burelen. De bouw ervan zal in verscheidene
fasen verlopen zodat aanpassingen in
functie van de economische haalbaarheid
mogelijk blijven. De winkelpaviljoenen langs
de Ropsy-Chaudronstraat en waarschijnlijk
ook de huidige vleesmarkt worden dan
afgebroken. De toegang tot de site langs
de Ropsy-Chaudronstraat wordt zo helemaal
Bakstenen tongewelven schragen de overdekte
veemarkt. Vandaag worden deze ‘Kelders
van Cureghem’ gebruikt als evenementenzaal. ◄
inhoud

Historische gebouwen
opengemaakt en wordt dan een groot plein,
ideaal voor een markt.
Sinds 2006 vindt onder de overdekte markt
jaarlijks in juli ook Maisha plaats, een
werelddans- en muziekfestival. Abattoir
staat dagelijks voor de uitdaging een
evenwicht te vinden tussen de activiteiten die
plaatsvinden in de kelders, waarvoor duidelijk
een ander publiek wordt aangetrokken, en
de weekendmarkten met hun uitgesproken
volks karakter.
De kerken
In Kuregem bevinden zich twee kerken:
de Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekte
Ontvangeniskerk en de Sint-Franciscus
Xaveriuskerk.
In 1856-1857 werd de Onze-Lieve-
Vrouwparochie opgericht, afgescheiden
van de hoofdkerk van Sint-Pieter en
Sint-Guido te Anderlecht, met een eigen
kerkfabriek waarvan onder andere
Emile Bissé en Jerôme Van Lint lid waren.
Philippe Taymans werd aangesteld als
eerste pastoor. Onze-Lieve-Vrouw werd
de patroonheilige van deze nieuwe parochie.
In 1854 was immers in Rome het dogma
van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria
afgekondigd.
De erediensten vonden tot 1877 plaats in
een voorlopige kapel gelegen in de toenmalige
Donnystraat, nu Dr. De Meersmanstraat,
ter hoogte van de huidige Kliniekstraat,
die er toen nog niet was. Grondeigenaar
Emile Donny stelde grond ter beschikking
voor de bouw van de tijdelijke kapel alsook
grond voor de bouw van de definitieve kerk,
waarvan de werken werden aangevat in 1861.
Drie architecten waren bij de bouw betrokken:
Henri Raeymaeckers, Emmanuel Cels en
Jules-Jacques Van Ysendijck. In 1877 werd
de neogotische kerk ingezegend.
Tussen 1893 en 1911 werden in de zeshoekige
toren drie klokken opgehangen en in 1936
kreeg de toren ook een uurwerk.
Als herinnering aan hun zoon Robert – die
stierf in 1914 tijdens WO I – liet het echtpaar
Donny door kunstenaar (schilder en
beeldhouwer) Jacques de Lalaing (1858-
1917) een madonnabeeld in carraramarmer
maken. Het beeld was bedoeld voor het graf
van Robert Donny in Landegem. Pastoor
Paul Cuylits liet de madonna in de kerk
plaatsen bij de doopvont. In 1947 werd
het beeld verplaatst naar het voorportaal.
Uit diezelfde decoratieperiode, onder
pastoor Remy Janssens, blijven ook
nog twee mozaïekschilderingen over in
de doorgangsogieven in het koor, waarvan
één de stichtingsdatum van de parochie
vermeldt.
In 1956, naar aanleiding van het 100-jarig
bestaan van de parochie, werd tegen de absis
van de kerk langs de buitenkant in reliëf een
madonna geplaatst. Deze afbeelding van
Maria verwijst naar een uittreksel uit het
bijbelboek Apocalyps (12,1): “Een groot teken
verscheen aan de hemel: een vrouw,
omkleed met de zon, de maan onder haar
voeten en op haar hoofd een kroon van twaalf
sterren.” De maansikkel is in de katholieke
kerk het symbool van de Onbevlekte
Ontvangenis.
Op 14 november 1998 vond in de
Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekte
Ontvangeniskerk de uitvaartmis plaats van
de Nigeriaan John Madu die, in het nauw
gedreven door het uitwijzingsbeleid van
mensen zonder wettig verblijf, in elkaar
stuikte. In de zomer van 2006 verschafte
de kerk onderdak aan een 75-tal sans papiers.
Het was een periode dat verschillende
Brusselse kerken werden bezet door
migranten zonder papieren. ’s Morgens
vroeg op 4 juli 2006 werd, op bevel van
inhoud
39

Historische gebouwen
de burgemeester van Anderlecht,
door de politie bruusk een einde gemaakt
aan deze kerkbezetting, waarbij 51 mensen
werden opgepakt.
In 1906 werd in Kuregem een tweede
parochie opgericht. Stichter en eerste pastoor
van de Sint-Franciscus Xaveriusparochie was
Joseph De Jonge. Ook deze parochie ging
van start met een voorlopige kapel, in een
gehuurd pakhuis in de Herzieningslaan.
Begin 1909 verhuisde de kapel naar
de Eloystraat. Met de bouw van de kerk werd
begonnen in 1912. In 1915 werd de Sint-
Franciscus Xaveriuskerk ingewijd. De plannen
voor de kerk werden getekend door architect
Léopold Pepermans. De kerk is een kopie van
de in 1794 verwoeste gotische abdijkerk van
Aulne, gelegen aan de Samber in de provincie
Henegouwen.
Sinds het begin van de jaren 90 vinden
de gebedsdiensten – nu nog alleen
een Franstalige viering – plaats in een
afgescheiden ruimte in de kerk met ingang
langs de Moderne-Schoolstraat.
In 2008 werd de Sint-Franciscus
Xaveriuskerk beschermd door Monumenten
en Landschappen. De kerk wacht nu op
restauratie en op een nieuwe functie.
De twee parochies Onze-Lieve-Vrouw en
Sint-Franciscus Xaverius vormen al meer
dan 25 jaar de pastorale eenheid Kuregem.
Vieringen in Kuregem vinden plaats in
het Nederlands, het Frans, het Spaans en
het Engels. De eerste drie gemeenschappen
bestonden reeds langer in Kuregem samen
met een Italiaanse geloofsgemeenschap.
Een tijdlang was er ook een viering in
het Portugees. De vieringen in het Italiaans
verdwenen uit Kuregem. Vanaf de jaren
90 kwamen veel Zwart-Afrikaanse christenen
in Kuregem wonen. Zo is er sinds 1998
ook een Engelstalige zondagsviering in
de Onze-Lieve-Vrouwkerk. De verschillende
gemeenschappen in Kuregem houden ook
regelmatig interculturele vieringen waarin
momenteel gebruik wordt gemaakt van
vier talen. Sinds 1990 is pastoor Jan Claes
verantwoordelijk voor de Nederlandstalige
pastoraal, hierin bijgestaan door pater Hugo
Carmeliet, die vroeger werkte als
priester-arbeider in Kuregem, en zuster
Godelieve Roeykens, pastorale werkster sinds
vele jaren.
In 1856 werd de Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekte
Ontvangenisparochie opgericht. In 1861 werden
de werken aangevat voor de bouw van een
neogotische kerk die werd ingezegend in 1877. ◄
inhoud

Historische gebouwen
De veeartsenijschool
Kort na de Belgische onafhankelijkheid
ontstond er in Brussel een opleiding
voor veeartsen. Vrij snel, in 1836,
verhuisden de leslokalen naar een oude
katoendrukkerij gelegen in Kuregem. Eind
van de 19e eeuw voldeed dit gebouw al lang
niet meer aan de steeds hogere eisen die
men stelde aan de opleiding. In 1882 werd
de beslissing genomen tot de bouw van een
nieuwe veeartsenijschool, maar het zou nog
duren tot 1903 vooraleer met de bouw ervan
werd gestart.
Op een rechthoekig opgehoogd terrein van
4 ha groot werden negentien gebouwen in
Vlaamse neorenaissancestijl opgetrokken met
centraal een grote dierenkliniek. De plannen
werden getekend door architect Seroen en
de bouw zou duren tot 1909. In het gebouw
aan de Veeartsenstraat bevonden zich
de administratie, een bibliotheek en een
grote academische zaal. Op het dak bevinden
zich bliksemafleiders. De eerste ontwerpen
hiervoor waren van Benjamin Franklin maar
deze werden sterk verbeterd door Louis
Melsens, die van 1846 tot 1882 hoogleraar aan
de veeartsenijschool was.
In 1965 zorgde een wet op de universitaire
expansie ervoor dat de school een
universitaire faculteit werd. Dit leidde
enkele jaren later tot een opname van
deze academische opleiding in de Luikse
Sart-Tilmanuniversiteit. Aangezien
de veeartsenijschool op het traject lag van
een geplande stadsautosnelweg werd in 1970
reeds een beslissing genomen tot de verhuis
van de opleiding naar Luik. Onder druk van
een actiegroep werd in 1979 het idee van
een autosnelweg afgevoerd en was er geen
onmiddellijke reden meer tot verplaatsing
van de faculteit naar Luik. Maar toen in 1982
bleek dat een noodzakelijke renovatie van
de gebouwen te duur zou uitvallen, werd een
verhuis toch weer in het vooruitzicht gesteld.
Een nieuw faculteitsgebouw werd opgericht
in Luik. Ondertussen bleef het aantal
studenten voor veearts in Kuregem nog
stijgen tot 1000 in 1989. In 1990 werden
de gebouwen beschermd door Monumenten
en Landschappen en in 1991 verhuisde
de enige Franstalige universitaire opleiding in
de veeartsenij definitief naar Luik.
Na jaren leegstand en aftakeling van de
gebouwen verkocht de Luikse universiteit
het gebouw gelegen aan de Veeartsenstraat
aan de gemeente Anderlecht. Een paar jaar
later, in 2001, werd de rest van de site in optie
gegeven voor drie jaar aan drie privébedrijven
en werden de eerste plannen gemaakt voor
een nieuwe bestemming van de vroegere
veeartsenijschool. Het moest een ecologisch
speerpuntproject worden, gericht op de
kantoormarkt, dat ook het Brussels Instituut
voor Milieubeheer (BIM) moest herbergen.
De site zou daarmee een semipublieke
functie krijgen.
De kantoormarkt stortte echter in mekaar
en potentiële kandidaten trokken zich terug.
Projectontwikkelaar Arts et Immobilier
(Artim) kon de gedane investeringen
niet recupereren en kwam in financiële
problemen. Artim lichtte verrassend
de optie met onmiddellijke doorverkoop aan
de gloednieuwe Immobilière des Vétérinaires,
en het BIM had net als andere gegadigden
het nakijken. De site kwam zo definitief in
privéhanden terecht.
De beschermde site werd uiteindelijk
omgevormd tot 140 appartementen. De locatie
vlakbij het Zuidstation, de ingesloten, rustige
ligging en de doorverkoop aan verschillende
andere privé-investeerders zorgden voor de
hoge prijzen ervan.
Voor de noodzakelijke en dringende
restauratie van het gebouw langs
de Veeartsenstraat werd in 2004
het architectenbureau BOA aangesteld.
inhoud
41

Historische gebouwen
In 2009 verkreeg de gemeente Anderlecht
bijna 4 miljoen euro subsidie van het
Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling
(EFRO) voor de uitbouw van een economisch
centrum tegen 2013. Er zou plaats zijn voor
zes of zeven bedrijven uit de audiovisuele
sector en twee conferentiezalen.
De directeurswoning is nog steeds eigendom
van de universiteit van Luik. Ze wilden er ooit
een pied-à-terre in Brussel van maken,
maar van een renovatie daarvan is nog geen
sprake.
De verdwenen stations
Het tweede Zuidstation uit 1864, dat
het Bogaardenstation – het eerste
Zuidstation – aan het Rouppeplein
verving, was een prestigieus gebouw. De
monumentale triomfboog van de hoofdingang
vormde als het ware een poort tot de stad.
De neoclassicistische stijl die de voorkeur
wegdroeg in de architectenfamilie waaruit
Auguste Payen stamde, beantwoordde
volledig aan de verwachtingen van de burgerij
uit die tijd. Auguste Payen (1801-1877) was
de eerste architect in dienst bij de Belgische
spoorwegen.
De drie vooruitgeschoven traveeën van
het stationsgebouw, die de hoofdingang
vormden, waren van elkaar gescheiden door
Korinthische zuilen. Bovenop de triomfboog
stond een beeldengroep die de vooruitgang
ten gevolge van de spoorwegen voorstelde.
Het hoofdgebouw stond haaks op de sporen
en voor de hoofdingang lag een groot plein,
het Grondwetplein.
Nieuwe technieken met ijzer en glas maakten
een gevoelige schaalvergroting mogelijk.
Een indrukwekkende hal met een enorme
overkapping in ijzer en glas herbergde
de sporen. De bouw van deze spoorhal
van 152 meter lang en 50 meter breed
was voor die tijd een hele opgave en een
technisch bravourestuk. De hallen waren
typisch in de 19e eeuw voor kopstations.
De slopershamer heeft lelijk huisgehouden
in de 19e-eeuwse stations in ons land. Naast
het tweede Brusselse Zuidstation verdwenen
er tal van andere. Enkel het station van
Antwerpen en het Brusselse goederenstation
Tour & Taxis, die helemaal op het einde van
de 19e eeuw werden gebouwd, geven ons nog
een idee van hoe het Zuidstation van Auguste
Payen er heeft uitgezien.
De aanleg van de Noord-Zuidspoorverbinding
tussen 1903 en 1950, ook wel Jonction
genoemd, zorgde voor de sloop van duizenden
huizen en van de twee kopstations:
het Noordstation aan het Rogierplein en
het Zuidstation aan het Grondwetplein.
De zes sporen van de Noord-Zuidverbinding
moesten immers uitwaaieren tot 18 sporen.
Die uitwaaiering vergde heel wat ruimte
die niet kon worden vrijgemaakt vóór
het station aan het Grondwetplein. Daarom
werd het station van Auguste Payen in 1949
afgebroken en werd er 150 meter verder een
nieuw Zuidstation opgetrokken, ter hoogte
van de Frankrijk- en de Engelandstraat.
Men wilde de treinen tussen Noord en
Zuid bovendien zo horizontaal mogelijk
laten rijden. Daardoor kwamen de sporen ter
hoogte van het nieuwe Zuidstation ongeveer
zes meter hoger te liggen. Treinen zouden
voortaan niet meer gelijkvloers aankomen,
maar wel op het dak van het station.
Het nieuwe station van de architecten
Fernand Petit en vader en zoon Adrien
en Yvan Blomme, werd gebouwd in
modernistische stijl. Het gebruik van gele
baksteen zorgde, ondanks het algemeen
gebruik van beton, toch voor een elegant
uitzicht van het stationsgebouw. Een groot
gedeelte van de diensten en handel verdween
42
inhoud

Historische gebouwen
onder de perrons. Door de toren met uurwerk,
de ventilatieschouw van het gebouw, was
het Zuidstation van Petit en Blomme van ver
herkenbaar.
Maar ook dit station zou verdwijnen.
In 1992 gingen het station en de toren
tegen de vlakte. De afbraak was een gevolg
van de komst van de Eurostar en de daaraan
gekoppelde strenge veiligheidseisen.
Hierdoor onderging het Zuidstation een
ware metamorfose. Men maakte hiervan
gebruik om het hele gedeelte van het station
onder de sporen te renoveren. Van het oude
station is enkel nog de dragende structuur
in staal te herkennen. De omvangrijke
infrastructuurwerken hebben ook geleid
tot een volledige herinrichting van wegen
en openbare ruimten in de omgeving van
het station. De Frankrijkstraat werd een
flink stuk korter en tussen het station en
‘Eurostar Blok 2’ kwam een nieuw plein,
het Hortaplein, met een ondergrondse
parking.
De omgeving van het Zuidstation werd
het jachtterrein van speculanten en
bouwpromotoren. Die speculatie heeft
de prijzen van de gebouwen en gronden
spectaculair de hoogte ingejaagd. In 1989
werd de firma Côte d’Or, vlakbij het station,
verkocht aan de Zwitserse groep
Jacobs-Suchard. Twee jaar later werd
Jacobs-Suchard overgenomen door
Philip Morris, ’s werelds grootste voedingsen
tabaksconcern. De chocoladeproductie
verhuisde naar Halle. De gebouwen bleven
evenwel in handen van de familie Jacobs. Het
tijdstip van de bedrijfsovername viel precies
samen met het ogenblik van de discussies
over de komst van de hogesnelheidstrein.
Sindsdien kregen de gronden rechtover
de nieuwe Eurostar-voordeur een enorme
meerwaarde.
De komst van de HST – Thalys en Eurostar –
trok uiteraard ook de aandacht van de
fine fleur van de Belgische vastgoedwereld.
Bij dergelijke grote projecten gebeurt het wel
meer dat een aantal vastgoedbedrijven en
banken zich verenigen en zijn het steeds
dezelfde namen die terugkeren. Vele gezinnen
werden verplicht hun huis te verlaten om
elders een woning te zoeken. Bewoners
worden geconfronteerd met een tekort aan
degelijke en betaalbare woningen.
Niet alleen het Zuidstation van Payen uit 1864
en dat van Petit en Blomme uit 1950 werden
afgebroken, ook het station van Kuregem
uit 1869, dat gelegen was op de plaats waar
de Bergensesteenweg het kanaal kruiste,
werd in de jaren 80 van de vorige eeuw
gesloopt.
Alle prachtige stationsgebouwen die het
Zuidstation ooit gehad heeft, zijn onder
de slopershamer gegaan. Het huidige
Zuidstation beschikt niet meer over een echt
stationsgebouw. De gigantische ruimte onder
de sporen herbergt nu alle spoorwegdiensten.
Enkel de dragende stalen structuur wekt nog
heimwee op aan vergane glorie.►
inhoud

Musea
Brussels Museum van de Geuze
In Brussel is Cantillon, een familiebedrijf uit 1900, de enige nog functionele
lambiekbrouwerij. Sinds 1978 is het ook een levend museum van de geuze met
rondleidingen en jaarlijks twee publieke brouwdemonstraties. In brouwerij Cantillon komt
de sfeer van de Brusselse brouwerijen uit de 19e eeuw opnieuw tot leven.
Lambiek is verschillend van ander bier door het hoge gehalte aan tarwe, zijn spontane gisting
en de nagisting in houten vaten. De basis is een mengsel van 65 procent gerstemout en
35 procent tarwe. Gemengd met warm water gaan enzymen zetmeel omzetten in suiker. Als
dat is gebeurd, wordt het wort. Het wort wordt voor de houdbaarheid gekookt met hop. Door
het gebruik van overjaarse hop heeft lambiek geen hopsmaak. Tijdens een koude winternacht
wordt het wort in de open lucht uitgestort in een ondiepe koelbak waar het de wilde gisten en
bacteriën uit de lucht opneemt. Men verkrijgt daardoor een spontane gisting waarbij het wort
wordt omgezet in lambiek.
Lambiek is de basis voor de geuze en diverse fruitbieren. Alle bieren op basis van lambiek
smaken zuur. Geuze is het resultaat van een complexe mengeling van lambieken van
verschillende leeftijd en met een verschillende smaak. Wanneer door een hergisting op de
fles de lambiek begint te schuimen, noemt men hem geuze. Voor de fruitbieren worden er bij
Cantillon krieken, frambozen, druiven en abrikozen gebruikt.
Brussels Museum van de Geuze – Brouwerij Cantillon
Gheudestraat 56, 1070 Anderlecht
02 521 49 28 – info@cantillon.be – www.cantillon.be
Open: maandag tot vrijdag 9 tot 17 uur, zaterdag 10 tot 17 uur. Gesloten zon- en feestdagen.
Toegang: 6,00 euro (incl. degustatie). Geleide bezoeken voor groepen op aanvraag.
De huidige meester-brouwer Jean Van Roy te midden
van de houten vaten in brouwerij Cantillon.
In deze vaten gebeurt de nagisting van de lambiek. ◄
inhoud

Nationaal Museum
van de Weerstand
Verzetsstrijders, partizanen en gewezen
krijgsgevangenen uit WO I, maar vooral uit
WO II, stelden een massa getuigenissen en
documenten over de Duitse bezetting ter
beschikking van het nageslacht. Het Belgisch
verzet hield zich o.a. bezig met het opzetten
van vluchtroutes, met illegale persactiviteiten
en met gewapende aanslagen op de bezetter
en op collaborateurs.
Verschillende zalen en vitrines zijn
gewijd aan het burgerlijke en militaire
verzet, aan de clandestiene pers en aan
de concentratiekampen. De verzameling
bestaat uit wapens, helmen, vaandels,
onderscheidingen, emblemen, armbanden,
uniformen, urnen, foto’s, kranten en
pamfletten van het verzet.
Alhoewel het museum, dat sinds 1972
bestaat, een verouderde aanblik heeft en de
opstelling niet eigentijds is, is het Nationaal
Museum van de Weerstand toch meer dan een
bezoek waard.
Nationaal Museum van de Weerstand
Van Lintstraat 14, 1070 Anderlecht
02 522 40 41
resistance.verzet.widerstand.antifa@skynet.be
Open: maandag tot vrijdag
9 tot 12 uur en 13 tot 16.45 uur.
Toegang gratis.
Geleide bezoeken voor groepen op aanvraag
(ook tijdens het weekend).
Riolenmuseum
De meeste mensen kennen enkel de zichtbare
delen – straatkolken en riooldeksels – van het
reusachtig Brussels ondergronds riolennet.
Ook de verschillende neveninstallaties,
onmisbaar voor een efficiënte afvoer van
het afvalwater en voor de preventie tegen
mogelijke overstromingen, zijn onbekend.
Met een bezoek aan het Riolenmuseum
kan je kennismaken met een koker
waardoor de Zenne stroomt, gevolgd door
een bezoek aan de hoofdriool onder de
Bergensesteenweg. In de verschillende
tentoonstellingszalen wordt uitleg gegeven
bij de evolutie van het riolennet, de preventie
van overstromingen, de plaatsings- en
renovatietechnieken en het onderhoud van
het net. In de Edouard Goffinzaal wordt hulde
gebracht aan de rioolruimers voor hun werk.
Edouard Goffin werd in 1988 – het jaar waarin
het Riolenmuseum zijn deuren opende – in
de Zennekoker gegrepen door het wassende
water van de Zenne. Het bezoek eindigt met
een overzicht van de waterzuivering.
Riolenmuseum
Anderlechtsepoort, 1000 Brussel
02 279 60 10
riolenmuseum@brucity.be
www.musea.brussel.be
Open: dinsdag tot vrijdag
10 tot 17 uur.
Toegang: 3,00 euro.
Geleide bezoeken voor groepen op aanvraag.
inhoud
45

Beschermd erfgoed
Sint-Franciscus Xaveriuskerk
Eloystraat, Georges Moreaustraat
1880
Léopold Pepermans
Neogotisch
Beschermd op 26/06/2008
Gemeentehuis
Raadsplein 1, Van Lintstraat 6-8
1877-1879
Jules-Jacques Van Ysendijck
Vlaamse neorenaissance
Beschermd op 13/04/1995
Herenhuis
Liverpoolstraat 33, Heyvaertstraat 124
Laatste jaren van de 19e eeuw
Eclecticisme
Beschermd op 21/12/1995
Herenhuis
Georges Moreaustraat 170
1906-1908
Hector Gerard
Eclecticisme
Beschermd op 08/09/1994
Migerodegang en omgeving
Habermanstraat 4A-10, Broyèrestraat 2
Tweede helft van de 19e eeuw
Beschermd op 24/09/1998
Nationaal Gedenkteken der Joodse Martelaren van België
Joodse Martelarensquare
1968-1970
André Godart geassisteerd door Odon Dupire
Monument
Beschermd op 23/10/2003
46
inhoud

Octrooipaviljoenen van de Anderlechtsepoort
Anderlechtsepoort 1-2
1836
Auguste-Jean-Joseph Payen
Neoclassicisme
Beschermd op 22/04/1999
Overdekte markt slachthuis met inkompaviljoenen
Ropsy-Chaudronstraat 24
1888-1902
Emile Tirou en Henri Rieck
Industriële architectuur
Beschermd op 08/08/1988
Sociale Voorzorg en appartementsgebouwen
Luchtvaartsquare 29-33, Zelfbestuurstraat 1-7,
Lambert Crickxstraat 2-10
1912
Richard Pringiers
1930-1931
Fernand en Maxime Brunfaut
Art nouveau, Modernistische uitbreiding
Beschermd op 09/09/1993
Veeartsenijschool en park
Veeartsenstraat 41-47, Dokter Kubornstraat
1909
Frans Seroen
Vlaamse neorenaissance
Beschermd op 22/02/1990
Woning E. de Clercq
Kliniekstraat 108
1887-1888
Le Vasseur
Vlaamse neorenaissance
Beschermd op 09/11/1993
Zuidersluis
Poincarélaan 77
1867-1871
Léon-Pierre Suys
Neoclassicisme, Industriële archeologie, Neorenaissance
Beschermd op 22/02/1984
inhoud
47

Bronvermelding en bibliografie
Boeken en Brochures
• Anderlecht door de tijden heen, Gustaaf Van den Berghe, 1938, A. Hessens
• Anderlecht, gemeente van kunst en geschiedenis, gemeente Anderlecht
• Anderlecht, inventaire du patrimoine immobilier, Jean Van Audenhove, 1993, Commune d’Anderlecht
• Brussel en de Zenne, Maurice Culot, Hélène Géhot, Eric Hennaut en Anne Lauwers, 1997, Archives
d’Architecture Moderne
• De Brusselse kanalen, La Fonderie, 1998, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest
• De ringlanen van de Hallepoort tot het Rogierplein, CIDEP, 2005, Directie Monumenten
en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
• Een geschiedenis van Brussel, Roel Jacobs, 2004, Lannoo
• Een kanaal in Brussel. Bron van leven en werk, Thierry Demey, 2008, Badeaux
• Een trein van Troje. Verhalen over een snelle trein en een slome stad, 1996, Brukselbinnenstebuiten
• Een verkenning van Kuregem, Dirk De Caluwé en Gust Van Roosbroeck, 2002
• Gedenkboek bij het honderdjarig bestaan van de Slachthuizen en Markten van Anderlecht, Abattoir,
1990
• Geschiedenis van een gemeentehuis te Anderlecht, Marcel Jacobs, 1977
• Marx in Brussel, Edward De Maesschalck, 2005
• Toponymie van Anderlecht, Marcel Jacobs, 1995, Anderlechtensia
• Van mensen en gebeurtenissen in Kuregem Anderlecht, Guido Van de Cauter, 2007,
Parochies Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt en Sint-Franciscus Xaverius, Pastorale Eenheid Kuregem
Tijdschriften
• Alert
• Brussel Deze Week
• Brussels Studies, Kuregem: van afbraak naar herwaardering, Muriel Sacco, 4 oktober 2010
• Rinck Rond
Websites
• www.abattoir.be
• www.anderlecht.be
• www.cantillon.be
• www.monument.irisnet.be
• www.wijken.irisnet.be
• www.wijkmonitoring.irisnet.be
48
inhoud

Beeldenstorm vzw
Bergensesteenweg 145, 1070 Anderlecht
02 523 43 50
nik.honinckx@beeldenstorm.be
www.beeldenstorm.be
Het Zuiden in Zicht,
Oxfam-Wereldwinkel Heist-Goor – Hulshout vzw
en Intal-ICS Heist-op-den-Berg
Burgerheidestraat 4, 2220 Heist-op-den-Berg
015 249 751
MAKS – Media Actie Kuregem-Stad vzw
Georges Moreaustraat 110, 1070 Anderlecht
02 555 09 90
maksvzw@maksvzw.be
www.maksvzw.be
School Zonder Racisme vzw
Cellebroersstraat 37, 1000 Brussel
02 511 16 36
info@schoolzonderracisme.be
www.schoolzonderracisme.be
Tochten van Hoop Brussel vzw
Begijnhofplein 7, 1000 Brussel
0496 793 624
info@tochtenvanhoop.eu
www.tochtenvanhoop.eu
Abattoir NV
Ropsy-Chaudronstraat 24, 1070 Anderlecht
02 521 54 19
info@abattoir.be
www.abattoir.be
Atrium Kuregem
Scheikundigestraat 34-36 bus 15, 1070 Anderlecht
02 522 24 43
www.atrium.irisnet.be
Gemeente Anderlecht
Schepen Leopold Lapage,
Vlaamse Gemeenschapsmateries
Georges Moreaustraat 5, 1070 Anderlecht
02 558 08 23
samenlevingsopbouw@anderlecht.irisnet.be
cultuur@anderlecht.irisnet.be
www.anderlecht.be
Gillis NV
Plantinstraat 17, 1070 Anderlecht
02 522 39 69
gillis@gillis.be
www.gillis.be
huisvandeMens Brussel
een initiatief van de Mens.nu
Stalingradlaan 18-20, 1000 Brussel
02 242 36 02
brussel@demens.nu
www.demens.nu
Vlaamse Gemeenschapscommissie
E. Jacqmainlaan 135, 1000 Brussel
02 563 03 00
info@vgc.be
www.vgc.be