Essay-Kritiek-op-een-Nederlandse-traditie.-Zwarte-piet-is-racisme.

Noor de Boer
6186920
januari, 2012
Kritiek op een Nederlandse traditie: ‘Zwarte Piet is racisme’
Inleiding
In dit essay ga ik in op de aard van de discussie omtrent het fenomeen Zwarte Piet dat
sinds 1970 gevoerd wordt. In de discussie staan vaak donkere en blanke Nederlanders
tegenover elkaar, waarin de vaak blanke Nederlander zegt dat Zwarte Piet geen racisme
is en waarin de vaak donkere Nederlander het tegenovergestelde zegt.
Het doel is om aan de hand van twee theorieën de discussie beter te begrijpen. Dat doe
ik door een toepassing te maken op twee Sociologische theorieën, de eerste is van
Bonilla-­‐Silva (1996) “Rethinking racism: Toward a structural interpetation”. Waarin hij
een nieuw framework vormt om het concept Racisme te omschrijven. Het tweede artikel
dat ik gebruik is “Deep play: Notes on the Balinese Cockfight” dat uit het boek The
interpretation of cultures van Geertz (1973) komt. Hierin omschrijft Geertz (1973) aan
de hand van een Balinese traditie, hoe buitenstaanders daar tegenaan zouden moeten
kijken. Met het artikel van Bonilla-­‐Silva (1996) ga ik meer in op de vraag of er sprake is
van racisme en met het artikel van Geertz (1973) behandel ik meer de aard van de
discussie.
Eerst ga ik in op oorsprong van Zwarte Piet en vervolgens geef ik een korte
beschouwing van de aard van de discussie die gaande is omtrent Zwarte Piet.
Oorsprong van Zwarte Piet
De etnoloog Helsloot, J.I.A. (2008) verbonden aan het Meertens Instituut beschrijft in
verschillende artikelen de oorsprong van het Sinterklaasfeest. Zo schrijft hij dat er in
1883 voor het eerst in verschillende Nederlandse steden het Sinterklaasfeest voor
schoolkinderen werd gevierd. Het diende in die tijd waarschijnlijk voornamelijk als
steuntje in de rug voor het opvoedingswerk van de onderwijzers. Het feest dat zich in de
steden ontwikkelde heeft zich tijdens de eerste decennia van de twintigste eeuw
geleidelijk verspreid naar de dorpen. Het prentenboekje van de Amsterdamse
onderwijzer Jan Schenkman en de culturele bemiddelende vervulling van

dorpsonderwijzers heeft daarbij waarschijnlijk een doorslaggevende rol gespeeld
(Helsloot 2008).
De naam Zwarte Piet dat voor het eerst is genoemd in het boek van Schenkman (1850),
was ook nieuw, voor die tijd werd hij vaak ‘Jan de Knecht’ genoemd. In dit
prentenboekje werd voor het eerst Sinterklaas in woord en beeld vergezeld door een
knecht die zwart is van kleur. Het is niet duidelijk of hij slaaf is of vrij, dat hij op de
plaatjes van het prentenboek van Schenkman schoeisel draagt duidt erop dat hij vrij zou
zijn (Helsloot, 2011).
Is het ontstaan van Zwarte Piet in het prentenboek van Schenkman (1850) toevallig of
gaat het hier om een bewuste constructie De kusthistorica Eugenie Boer verwerpt de
hypothese dat het een bewuste constructie zou zijn en stelt dat de toevoeging van
Zwarte Piet aan Sinterklaas toevallig is. Zij onderbouwt dit met een traditie die er in de
zeventiende en achttiende eeuw was, om naast een aanzienlijk persoon een zwarte page
te plaatsen (Boer, 1993 in Helsloot 2008: 96). Wat de oorsprong van Zwarte Piet is blijft
ondanks deze aannemelijke toevalstrever voor veel mensen onbevredigend.
Veel mensen die kritiek hebben op Zwarte Piet vinden het een stuk aannemelijker om te
stellen dat Schenkman (1850) op het idee van Zwarte Piet kwam door de aanwezigheid
van het zwarte huispersoneel. Zoals ook de historicus Rosema (1988) verondersteld
(Rosema 1988 in Helsloot 2008: 97)
De aard van de discussie
De historicus de Koning (2011) schrijft dat de kritiek op Zwarte Piet vaak gaat over het
karakter, de rol en het uiterlijk van Zwarte Piet dat de vooroordelen over zwarte
mensen bevestigd. Er wordt met de discussie gevraagd om erkenning van gekwetste
gevoelens van Nederlanders met een donkere huidskleur. Mensen ervaren het als
kwetsend om het gevoel te hebben met een symbool uit de slavernij vergeleken te
worden (De Koning 2011).
Voornamelijk Nederlandse mensen met een donkere huidskleur dienen protest aan
tegen categorieën die in hun opinie verbonden zijn aan Zwarte Piet en mensen met een
donkere huidskleur. Zo ziet Zwarte Piet er zwart uit, is hij ondergeschikt aan een blanke,
waardoor op karikaturale en op stereotype wijze een machtsverhouding tussen de Sint
en Zwarte Piet zichtbaar wordt. De tegenstanders vinden dat er hierdoor een ongelijke

machtsverhouding wordt uitgebeeld tussen zwarte en witte mensen, dat een racistische
beeldvorming bij kinderen zou ontwikkelen (Helsloot 2011, Helsloot 2008).
De suggestie dat er een verband zou bestaan met racisme wordt door de voorstanders
als belachelijk afgedaan. Dr. G.R. Jones Algemeen cultuurwetenschapper aan de
Universiteit van Amsterdam stelt dat er alleen al door het uiten van het protest er bij
Nederlanders een ongekende emotionele reactie los komt, wat beelden over de
Nederlandse identiteit naar boven brengt (Jones 2008). Dit bleek opnieuw uit de
beelden van de televisie uitzending Debat op 2 op 3 december 2011, die de discussie in
hun programma onder de aandacht bracht.
De argumentatie van voorstanders van Zwarte Piet gaan vaak over het feest dat een
onderdeel zou zijn van de vaderlandse traditie en dat de rol van Zwarte Piet een hele
andere boodschap uit dan racisme. Zij benadrukken de vrolijke gezichten, de fraaie
kostuums en dat mensen die zich verkleden als Zwarte Piet in hun eigen beleving niet
zijn veranderd in een donker persoon, maar in een Zwarte Piet. Daarnaast is een vaak
terug komende reactie dat Zwarte Piet, zwart is door de schoorsteen. En dat het verhaal
niet is gebaseerd op een zwart ras, waardoor het in hun verwoording niks te maken zou
hebben met racisme (Helsloot 2008, Helsoot 2011).
De discussie over Zwarte Piet toegepast op de theorie van Bonilla-­‐Silva
Bonilla-­‐Silva (1996) komt in zijn artikel ‘Rethinking Racism: towards a structural
interpretation’ met een framework van Racialized social systems. Dit begrip refereert
naar de samenleving waarin actoren op economie, politiek, sociaal, en op ideologische
niveau gestructureerd en geplaatst worden in raciale categorieën of rassen. Dit, zo stelt
Bonilla-­‐Silva (1996) wordt sociaal geconstrueerd (Bonilla-­‐Silva 1996).
Racistische processen door categorisatie
Rassen, zo stelt Bonilla-­‐Silva (1996), zijn de uitkomsten van racistische processen,
doordat er categorieën aan mensen worden toebedeel. Het verzinsel van deze
categorieën houdt een dialectisch proces in van constructies, de creatie van categorieën
van andere en dus het categoriseren van hetzelfde. Zo zijn bijvoorbeeld mensen met een
donkere huidskleur in de tijd van de slavernij gecategoriseerd als slaaf. Deze vorm is het
categoriseren van mensen op uiterlijke kenmerken (Bonilla-­‐Silva 1996).

De mensen die kritiek hebben op zwarte piet, hebben het gevoel dat er overeenkomsten
bestaan tussen de categorisatie van zwarte mensen en Zwarte Piet. Zo komt het uiterlijk
van Zwarte Piet overeen met dat van mensen met een donkere huidskleur, dit vind je
terug in de huidskleur, de rode lippen en de kroeshaar pruik. Daar tegenover staat dat
de hedendaagse Zwarte Pieten die te zien is bij het programma ‘De club van Sinterklaas’
geen kroeshaar pruik meer op hoeven te hebben. Desondanks gaat het bij de critici in
het sterkste geval om de huidskleur van Zwarte Piet (Debat op 2, 3 december 2011). Dit
komt overeen met het uiterlijk van mensen met een donkere huidskleur, wat zij als
racistisch ervaren (Bonilla-­‐Silva 1996, Debat op 2, 3 december 2011).
Volwassen, vaak blanke Nederlanders vinden dat Sinterklaas een onschuldig kinderfeest
is zonder racistische kenmerken. De zwarte huidskleur van Zwarte Piet komt, zo luidt
het verhaal, door de schoorsteen waar Zwarte Piet door heen moet om cadeaus in de
schoenen van de kinderen te stoppen (Debat op 2, 3 december 2011). Daardoor zou de
zwarte huidskleur van Zwarte Piet een andere sociale constructie zijn dan van mensen
met een donkere huidskleur.
Ondanks dat Zwarte Piet geconstrueerd is uit een verzinsel zou zijn personage wel
gebaseerd kunnen zijn op een zwart persoon, waar de aannames over de oorsprong van
Zwarte Piet, zoals eerder is aangegeven, over zijn verdeeld (Rosema 1988, Boer 1993 in
Helsloot 2005).
Aan de hand van de sociale constructie van categorieën die Bonilla-­‐Silva (1996) bij de
oorsprong van rassen legt kan je niet concluderen of er bij de discussie die gaande is
over zwarte piet sprake is van racisme, door het gebrek aan kennis over de oorsprong
van Zwarte Piet. Wel kan je stellen dat er zowel bij Zwarte Piet als bij mensen met een
zwarte huidskleur dezelfde categorieën kunnen worden herkent, maar of deze
categorieën vergelijkbare sociale constructies zijn is onbekend.
Definitie racisme
Volgens Bonilla-­‐Silva (1996) kunnen we alleen spreken van racisme als er sprake is van
ongeschiktheid en superioriteit tussen rassen: “(...), we can speak of racialized orders
only when a racial discourse is accompanied by social relations of subordination an
superordination between races” (Bonilla-­‐Silva, 1996: 473).

In eerste instantie heeft Bonilla-­‐Silva (1996) het over een hiërarchische verdeling. Er is
inderdaad van oudsher een hiërarchische verdeling tussen Sinterklaas en Zwarte Piet,
waar Zwarte Piet ondergeschikt is aan Sinterklaas. Dat wordt geïllustreerd door het
Sinterklaasliedje ‘Sinterklaasje, kom maar binnen met uw knecht’ (Bonilla-­‐Silva 1996).
De mensen die kritiek hebben op Zwarte Piet vinden deze hiërarchische verdeling
racistisch, omdat ze het vergelijken met de slavernij waar zwarte Afrikanen
ondergeschikt waren aan de blanke Nederlanders. De kunsthistorisch Herman Pleij
beargumenteerd in het programma Debat op 2, dat er aan het oorspronkelijke
Sinterklaas verhaal inderdaad racistische elementen te herkennen zijn, maar dat we het
verhaal daarom moeten lezen en begrijpen uit de tijd dat het geschreven is. De term
racisme bestond bijvoorbeeld in die tijd nog niet. Daarnaast is het verhaal door de jaren
heen verandert, zo is de hedendaagse positie van Zwarte Piet heel anders. Hij is niet
meer ondergeschikt aan Sinterklaas. Deze racistische kenmerken zijn aangepast,
Sinterklaas wordt steeds meer gecategoriseerd als een suffe oude man die zonder zijn
Pieten niks waard is. De Pieten worden slimmer, populairder en kunnen steeds meer als
superieur gezien worden ten opzichte van Sinterklaas (Pleij in Debat op 2, 2011).
In tweede instantie heeft Bonilla-­‐Silva (1996), in de omschrijving van racisme het over
rassen. Zwarte Piet en Sinterklaas komen voort uit een verhaal dus de vraag is of iets dat
niet bestaat geconstrueerd kan worden als ras. Het zou kunnen dat om deze reden
voorstanders van Zwarte Piet niet de link leggen tussen het racistische karakter van
Zwarte Piet. Wel is het zo dat Zwarte Piet vanuit de ogen van kinderen wel bestaat,
waardoor zij hem misschien wel categoriseren als een ras. Want zo stelt Bonilla-­‐Silva
(1996) het indelen van mensen door middel van rassen is vast geroest in ons sociaal
systeem: “(...), race became an independent element of the operation of the social system”
(Stone, 1985 in Bonilla Silva, 1996: 473).
De strijd die kan ontstaan tegen het vastgeroest geracialiseerd sociaal systeem noemt
Bonilla-­‐Silva (1996) ‘racial contestation’. De strijd van geracialiseerde groepen voor
verandering van het systeem met betrekking tot hun positie van verschillende niveaus.
Bij de discussie die gaande is over het racistische karakter van Zwarte Piet, willen de
mensen die er kritiek op hebben een verandering te weeg brengen in een Nederlandse
traditie. De discussie heeft afgelopen jaar een hoop los gemaakt, zo is er veel aandacht
geweest in de media en wordt het niet meer geformuleerd als iets dat compleet
belachelijk is. Bonilla-­‐ Silva (1996) geeft aan dat er iets kan veranderen in het systeem

als mensen wakker geschut worden: “Altough the content of racial categories change
over time throug manifold processes and struggles, (...)“ (Bonilla-­‐Silva, 1996: 472). Gezien
de aandacht die er is geweest komt dit misschien wel steeds dichterbij (Bonilla-­‐Silva
1996).
De discussie over Zwarte Piet toegepast op de theorie van Geertz
Geertz (1973) gebruikt in zijn artikel dat gaat over ‘Cockfight’, een Balinees cultureel
fenomeen, het begrip “Focused gathering” van Goffman (1961). Het gaat bij “Focused
gathering”, om een groep personen die met elkaar betrokken zijn in termen van dezelfde
stroom.
De Sinterklaas viering kan je omschrijven als een “focused gathering”, door
bijvoorbeeld de sinterklaasintochten, de schoolfeesten, de supermarkten met het
verkoop van snoepgoed, de etalages die in het teken staan van sinterklaas en de media
die zich op het Sinterklaasfeest stort. Zo hebben we tegenwoordig ‘Het
Sinterklaasjournaal’, dat in 2010 het recordaantal kijkers behaalde van 912.000 mensen,
en het ‘Feest van Sinterklaas’, dat de afgelopen 11 jaar 400.000 kinderen met ouders
ontving. Dit alles draagt bij aan het vormen van een “Focused gathering” van het
sinterklaasfeest binnen de Nederlandse samenleving, dat gezien kan worden als een
representatie van de Nederlandse cultuur (Geertz 1973).
Mede hierdoor is de reactie op de kritiek van Zwarte Piet erg emotioneel beladen
(Helsloot 2011). Nederlanders voelen zich letterlijk aangevallen op een hun traditie. Het
bewaken van tradities is volgens antropologen een serieuze zaak, want de kritiek op
cultuur wordt de eigen identiteit geraakt (Helsloot 2011)
Opvallend aan de kritiek op Zwarte Piet is dat het kritiek van mensen komt die een
onderdeel zijn van de Nederlandse cultuur. Dus binnen de Nederlandse samenleving zijn
mensen hun eigen tradities aan het bekritiseren. Dit is opvallend, omdat Geertz (1973)
stelt: “But whatever the level at wich one operates, and however intricately, the guiding
principle is the same: societies, like lives, contains their own interpretation. One has only to
learn how to gain acces to them.” (Clifford, 1973: 453). Waar hij mee aangeeft dat je als
buitenstaander culturele interpretaties, die als gewoon worden beschouwt in een
bepaalde samenleving, pas kan begrijpen als je een onderdeel bent van de samenleving.
Waardoor de kritiek van Nederlanders anders te interpreteren is dan de kritiek uit het
buitenland. Doordat de Nederlandse groep die kritiek heeft op Zwarte Piet (Helsloot,

2011), als onderdeel van het sociale mechanisme betekenis aan een traditie kunnen
geven, in tegenstelling tot buitenlanders (Geertz 1973: 448).
Ondanks dit stelt Geertz (1973) door Levi-­‐Strauss (1985) te parafraseren dat het
bijvoorbeeld bij de vraag, is Zwarte Piet wel of niet racisme, gaat om het zoeken naar de
betekenis van Zwarte Piet in termen van de interne structuur, onafhankelijk van de
aangelegenheid, het object en de context. Waardoor je bij de vraag of Zwarte Piet wel of
niet racisme is na moet gaan wat de interne structuur is waarin hij is geconstrueerd
(Geertz 1973: 449). In dat geval zou je Zwarte Piet binnen het feest van Sinterklaas
kunnen omschrijven als een bron om mensen bij elkaar te brengen, in de vorm van een
‘focused gathering’ (Bonilla-­‐Silva 1996, Helsloot 2011).
Conclusie
In het essay heb ik een omschrijving geven over de aard van de discussie die gaande is
over Zwarte Piet. Dit heb ik gedaan door een sociale probleem met behulp van twee
theorieën te analyseren, met het doel om de discussie die gaande is over Zwarte Piet
beter te begrijpen.
Na aanleiding van de discussie toe te passen op het framework van Bonilla-­‐Silva (1996)
kan door het gebrek aan kennis over de oorsprong van Zwarte Piet niet gesteld worden
of Zwarte Piet vanuit de definitie die Bonilla-­‐Silva (1996) aan racisme geeft niet stellen
dat dit ook van toepassing is bij Zwarte Piet. Wel kan je concluderen dat er
overeenkomsten zijn tussen de sociale constructie van Zwarte Piet en mensen met een
donkere huidskleur, omdat er dezelfde categorieën kunnen worden herkent. Of het
herkennen van dezelfde categorieën als racisme omschreven kan worden is onbekend,
door het gebrek aan kennis over de sociale constructie van Zwarte Piet (Bonilla-­‐Silva
1996, Helsloot 2002).
De hedendaagse constructie van Zwarte Piet zo stelt historicus Pleij (2011) zou naar zijn
inzicht niet racistisch zijn, maar hij wil niet ontkennen dat er inderdaad bij de oorsprong
racistische elementen te herkennen zouden zijn (Pleij 2011 in Debat op 2 2011).
Bij de toepassing aan de hand van de theorie van Geertz (1973) ging het niet om de
vraag of er wel of geen sprake is van racisme, maar het ging meer over wat er gebeurt in
de discussie.

Geertz (1973) geeft met zijn artikel handvaten om de inhoud van de discussie beter te
begrijpen. Na aanleiding van zijn theorie kan geconcludeerd worden dat we te maken
hebben met een interessante discussie, omdat er twee groepen met dezelfde
nationaliteit tegenover elkaar staan. Twee groepen die allebei een onderdeel zijn van
het sociale mechanisme waar betekenis wordt gegeven aan de traditie. Met als
aanvulling dat je bij een traditie goed moet kijken naar de interne structuur waarin de
traditie geconstrueerd is, waardoor Zwarte Piet na aanleiding van zijn hedendaagse rol
een bron zou kunnen zijn in het samen brengen van mensen. Ik neem namelijk aan dat
er weinig mensen naar de intocht van Sinterklaas zouden komen als er geen Zwarte
Pieten zouden zijn, zij maken namelijk bij de intocht van Sinterklaas het feestje. Dit gaat
naar mijn inzien ook op voor de kijkcijfers van het ‘Het Sinterklaasjournaal’, waar de
Zwarte Pieten het verhaal maken.
Als laatste wil ik in gaan op de vraag die bij mij tijdens het schrijven van dit essay naar
boven kwam. Want, aan de hand van de discussie krijg ik het vermoeden dat de
verschillen tussen blanke en donkere Nederlanders toch minder geïnstitutionaliseerd
zijn in de Nederlandse cultuur dan dat ik tot dusver had aangenomen Het onderscheid
zij/wij wordt zichtbaar in de discussie die gaande is over Zwarte Piet. De blanke
Nederlander voelt zich aangevallen in een traditie en de donkere Nederlander voelt zich
niet begrepen door de blanke Nederlander. Bram van der Vlugt, TV-­‐Sinterklaas tot 2011,
zegt zelfs is 1998; ‘als je niet begrijpt dat Zwarte Piet geen racisme is dan valt er weinig
uit te leggen’ (Helsloot, 2011), waardoor hij aangeeft niet de discussie aan te willen gaan.
Dit betekend veel in een samenleving dat gestoeld is op de vrijheid van meningsuiting,
gelijkwaardigheid, openheid, respect, en het aangaan van een dialoog (Balkenhol 2010).
Daar in tegen is er het afgelopen jaar een kleine verschuiving te herkennen in de reactie
van blanke Nederlanders op de kritiek over Zwarte Piet. Zo toonde zij meer empathie
voor de gevoelens van donkere Nederlanders. Het werd niet meer zo vaak als belachelijk
omschreven en er is meer aandacht voor het onderwerp in de populaire media. Dit zou
kunnen komen door de opkomst van Wilders wat er toe leidt dat een groter deel van de
Nederlandse samenleving zich zorgen maakt om de tweedeling die is ontstaan
(Balkenhol, 2011).
Aantal woorden: 2992

Literatuur
Bonilla-­‐Silva, E. 1997, “Rethinking Racism: Toward a Structural Interpretation”,
American Sociological Review, vol. 62, pp. 465-­‐79
Geertz, C. 1973 “Deep Play: Notes on the Balinese Cockfight”, in The Interpretation of
Cultures: Selected Essays. New York: Basic, 1973
Helsloot, J. 2008 “Is Zwarte Piet uit te leggen”, in Sinterklaas verklaard. Koops, W.
Pieper, M. & Boer, E. 2009. Uitgeverij SWP: Amsterdam
Helsloot, J. 2008 “De ambivalente boodschap van de eerste ‘Zwarte Piet’ (1850)” in De
kleine Olympus. Over enkele figuren uit de alledaagse mythologie. Doelman, E. &
Helsloot, J. 2008. Uitgeverij Aksant: Amsterdam
Helsloot, J. 2000 “Feest en vermaak. Sinterklaasfeesten in de 19 e en 20 e eeuw” in
Nehalennia, afl. 129, pp. 25-­‐34
Internet
Balkenhol, M. 2011, “Policing trading”
http://www.historien.nl/de-­‐omstreden-­‐zwartepiet/
Televisie
Debat op 2. 3 december 2011 “Zwarte Piet teken van racisme”
De club van Sinterklaas 2011
Het Sinterklaasjournaal 2011