Synthese van de studie Kunstambachten, designberoepen ... - Actiris

SYNTHESE VAN DE STUDIE
KUNSTAMBACHTEN, DESIGNBEROEPEN EN RESTAURATIE-
AMBACHTEN IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST
Het onderzoeksproject m.b.t. de kunstambachten, de designberoepen en de restauratie-ambachten in
het Brussels Gewest werd uitgewerkt in het kader van een partnership tussen de BGDA, het Huis voor
Kunst- en Restauratieambacht (vzw HKRA) en het Office de Promotion du Tourisme (OPT). De
doelstelling van deze studie is een situatieschets van de beroepen in de kunst-, design- en
patrimoniumsector in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Hierbij wordt tevens aandacht besteed aan
de economische dimensie van deze beroepen, de juridische aspecten die eraan verbonden zijn en de
tewerkstellingsperspectieven en opleidings-mogelijkheden.
Dankzij de samenstelling van een begeleidingscomité voor deze studie werden de belangrijkste
betrokken instellingen 1 aan dit project verbonden.
Het theoretisch kader van deze studie beschrijft vanuit een nieuwe invalshoek de kunstwerelden van
de kunst, design en restauratie van het erfgoed. De vaststellingen en aanbevelingen van de studie
moeten bijdragen aan de huidige of toekomstige ontwikkeling in het domein van de voorwaarden voor
toelating tot het beroep, de vereiste bekwaamheden en de erkenning van het statuut van
ambachtsman, designer of restaurateur.
Deze studie bestaat uit vijf aparte delen:
1. Ten eerste laat een beknopt historisch overzicht van de kunstambachten, design en restauratieambachten
ons toe het geheel van de studie en het oorspronkelijk doel beter af te bakenen en te
plaatsen in de Brusselse context.
2. Vervolgens willen we de lezer een korte schets geven van het theoretisch kader waarbinnen onze
studie over de kunst-, restauratie-, architectuur- en designberoepen in Brussel zich situeert. Wij
ontlenen aan H.S. Becker 2 , interactionistisch socioloog van de Chicago- school, het concept
"kunstwereld", dat uitermate geschikt is om de collectiviteit van de artistieke en artisanale activiteit
in Brussel te benadrukken (indeling en sociale spreiding van het werk volgens ieders
bekwaamheden, collectieve opbouw van het kunnen, samenwerkingsketens,…).
3. Vervolgens stellen we de resultaten voor van een enquête die door middel van een vragenlijst in
Brussel werd uitgevoerd bij werknemers uit vier verschillende professionele werelden:
ambachtelijke vakmensen, vakmensen op het vlak van de restauratie van het roerend en
onroerend erfgoed, architecten en designers. Onze enquête is gebaseerd op de reacties van 126
vaklui uit 112 bedrijven. Drie grote activiteitentypes zullen worden bestudeerd: het vormgeven, het
restaureren en het ontwerpen.
4. Naast een ruime analyse van de kunst-, design- en patriumoniumberoepen, besteden we ook een
deel van deze studie aan een uitgebreide analyse van de werkgelegenheid in deze sectoren door
middel van een tabel met de volgende indicatoren: kenmerken van de werkaanbiedingen (aantal,
beschrijving van de arbeidsplaats, vereiste kwalificatie,…), kenmerken van de werkzoekenden
(aantal en indeling volgens geslacht, leeftijd, studieniveau, kwalificatieniveau, inactiviteitsduur,…),
evolutie van vraag en aanbod op het vlak van de werkgelegenheid, invullingsgraad van de
werkaanbiedingen, …
5. Het laatste deel van deze studie ten slotte bestaat uit een reeks beroepsprofielen. Op basis van
gesprekken met 126 vakmensen in Brussel werden 39 beroepsprofielen opgesteld die specifiek zijn
voor de wereld van de ambachten, restauratie, architectuur en design. Ook verscheidene andere
bronnen werden geraadpleegd om deze profielen af te bakenen, te definiëren, te documenteren en
1
2
De dienst Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Bestuur Ruimtelijke Ordening en
Huisvesting), de Stadswinkel vzw, Erfgoed Vlaanderen, het Vlaams Instituut voor Zelfstandig Ondernemen (VIZO) en de
Union professionnelle des Designers de Belgique (UDB), het Institut de Formation Permanente pour les Classes moyennes
et les Petites et Moyennes Entreprises (IFPME), het Institut supérieur de Formation Artisanale et Commerciale (INFAC), de
Confederatie Bouw van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
H.S. Becker, Les Mondes d’art, Flammarion, 1986.

te valideren 3 . De profielen die op deze manier geconstrueerd werden bestaan uit een algemene
definitie van de beroepen (met een afbakening op basis van verschillende nomenclaturen), een
samenvattende beschrijving van de activiteiten en de arbeidsomstandigheden, een inventaris van
de bekwaamheden (theoretisch, artistiek, technisch, relationeel,…) die nodig zijn voor de
uitoefening van het beroep en een inventaris van de opleidingsmogelijkheden die in Brussel
worden aangeboden. Bovendien omvatten deze profielen informatie over de juridische omkadering
van de beroepen. We geven ook bondig enkele opmerkingen en aanbevelingen weer die tijdens de
gesprekken met de mensen op het terrein naar voren werden geschoven en betrekking hebben op
de evolutie van de beroepen, de problemen waarmee deze vakmensen geconfronteerd worden, de
opleidingsbehoeften, …
Zoals de onderstaande tabel aantoont, zijn de beroepsprofielen die in deze studie aan bod komen heel
gevarieerd door de diversiteit aan gebruikte grondstoffen en materialen, de verschillende activiteiten
eigen aan de kunstwerelden (restauratie, creatie, conceptie) en de verschillende sectoren waarin deze
professionelen zich ontwikkelen.
Soort beroep
Hout
Architectuur
Papier
Textiel en leder
Design
Aarde en pleister
Metaal
Edelstenen en -metalen
Steen
Glas
Specifieke profielen
Timmerman, schrijnwerker, meubelmaker, lijstenmaker, vioolbouwer, handwerkmaker van
spelen en poppen
Architect, binnenhuisarchitect, tuinarchitect, stedenbouwkundige
Drukker, boekbinder, restaurateur oude geschriften, etser (lithograaf, serigraaf,…)
Textielontwerper-drukker, kantvlechter, passementwerker, dameshoedmaker, stoffeerder,
lederwarenmaker, zadelmaker
Product designer, interieurdesigner, grafisch designer, webdesigner
Aardewerkerfabrikant, mozaïekwerker, vormer, pleisterwerker-stukadoor, …
Kunstsmeedwerker, kunstgietwerkmaker, muntslager, ijzerwerkmaker, messenmaker,
koperslager
Goudsmid, juwelier, edelsmid, ciseleerder, uurwerkmaker
Steenhouwer, marmerslijper, schelpwerkmaker
Glasmaker, glazenier
3
De nomenclatuur en woordenboek van de ROME-beroepen, beroepenfiches van COBRA (Competentie- en Beroepenrepertorium
voor de Arbeidsmarkt) van de VDAB, kwalificatie- en opleidingsprofielen van de GCBK (Gemeenschapscommissie
van de Beroepen en de Kwalificaties), studies van de SIEP (Service d'Information sur les Etudes et les
Professions), professionele gidsen, sectorale studies, documentatie on line, …
2

De vaststellingen van deze studie leiden tot het formuleren van de volgende aanbevelingen:
1. De beroepsstatuten
Zowel ambachtslui als restaurateurs zijn het slachtoffer van een duidelijk gebrek aan reglementaire
omkadering afgestemd op hun activiteiten. Nu eens worden ze beschouwd als handelaars, dan weer
als industriële beroepscategorieën of als artiesten, … maar geen enkele van deze reglementaire
kaders is aangepast aan hun feitelijke job.
Van de 39 bestudeerde beroepsprofielen is momenteel alleen voor de beroepen van architect,
schrijnwerker, timmerman, uurwerkmaker, steenhouwer, marmerwerker, dakdekker, vloerenlegger,
plafondwerker, metselaar, stoffeerder en glazenmaker de toegang gereglementeerd.
Wat de restaurateurs van kunstwerken, erfgoed of ambachtelijke werken betreft, werken zij zonder
enige vorm van normatieve omkadering. Momenteel is er op wettelijk vlak geen enkel verschil tussen
een professioneel restaurateur en een kunstamateur die zich bezighoudt met restauratie. De
kunstwerken of de ambachtelijke werken zijn uniek en onvervangbaar en naast hun artistieke waarde
hebben zij dikwijls ook een religieuze, historische en/of wetenschappelijke waarde. Aangezien
restauratie geen beroep op zich is, moet men vooraf een opleiding volgen in een ambachtelijk beroep
om zich dan achteraf grondig en diepgaand te kunnen perfectioneren in restauratie.
Dit profiel van "expert" moet wettelijk erkend en beschermd worden, en dit moet onderscheiden
worden van het profiel van de ambachtsman. De uitwerking van een wettelijke erkenning van het
beroep gebeurt best in samenspraak met de betrokken terreinwerkers, die zich reeds groepeerden in
de vereniging BRK (Beroepsvereniging voor Conservators-Restaurateurs van Kunstvoorwerpen).
2. Opleidingen gericht op de kunst-, design- en restauratieambachten
Parallel met de problematiek van de beroepsstatuten werd bij de enquêtes op het terrein verschillende
keren melding gemaakt van het aspect opleidingen gericht op kunst-, design- en
restauratieambachten.
Eerst en vooral moet het aanbod aan opleidingstrajecten in Brussel optimaal uitgewerkt worden,
rekening houdende met de inhoud, de aard van het uitgereikte getuigschrift, het uurrooster en de
gehanteerde methodologieën (alternerend leren en werken, theorie, praktijk,…). Wij registreerden
beroepsprofielen waarvoor geen enkel opleidingstraject bestaat in Brussel; andere trajecten
daarentegen worden dan weer door verschillende operatoren uitgebreid aangeboden. Het soort
getuigschrift is eveneens van vitaal belang bij het optimaliseren van het opleidingsaanbod in Brussel.
Ook rijzen vragen over de waarde die aan deze trajecten wordt gehecht : over het algemeen kadert
het gebrek aan aantrekkelijkheid van de onderwijs- en opleidingsvoorzieningen voor ambachtelijke
beroepen in de meer globale problematiek van het ondergewaardeerde technisch en
beroepsonderwijs. In het technisch en beroepsonderwijs kent men immers een sterke concentratie
van leerlingen die afgezakt zijn naar lager gekwalificeerde studierichtingen. Een andere factor die een
rol speelt bij de waarde die gehecht wordt aan de onderwijs- en opleidingstrajecten voor
kunstberoepen is het niet op elkaar afgestemd zijn van de inhoud van de lessen en wat door de
werkgevers op prijs wordt gesteld. Hierover merken we op dat de recente ontwikkeling van een
pedagogie gericht op "alternerend leren en werken" een goede poging is om het schoolaanbod beter
af te stemmen op het economische leven.
Maken we een vergelijking tussen de perspectieven van het systeem van leercontract bij de
kunstberoepen in Brussel – in het kader van de opleidingen ‘alternerend leren en werken’ in Brussel
georganiseerd door het IFPME of de CDBO’s – en het systeem van de gezellenvereniging
(‘compagnonnage’) in Frankrijk, dan worden we geconfronteerd met een andere realiteit: enerzijds de
"lager gekwalificeerde" trajecten en anderzijds de elitaire trajecten met een uitstekende reputatie.
Voor de ondergewaardeerde trajecten zou een Europees uitwisselingssysteem voor studenten kunnen
worden uitgewerkt met financiële steun van Europa.
Hoe kunnen de onderwijs- en opleidingstrajecten m.b.t. de kunstberoepen binnen het in sterke mate
ondergewaardeerde systeem van technisch en beroepsonderwijs en meer algemeen binnen een
traditioneel humanistische samenleving, die een strenge hiërarchie aanhoudt op het vlak van
beroepen en sociale posities (onderwaardering van handenarbeid), aantrekkelijker gemaakt worden?
Men zou de leerlingen kunnen sensibiliseren door in de schoolcursussen enkele activiteiten in te
passen die gericht zijn op de ambachten en de restauratie van het patrimonium. Men zou in het
lessenpakket ook opties kunnen integreren die toegespitst zijn op de traditionele knowhow die op het
punt staat te verdwijnen. Voor vele van de geënquêteerde vaklui lijkt het ook van het grootste belang
3

de toekomstige vormgevers en ontwerpers een goede basis te bieden inzake restauratie en hen de
kans te bieden om zich in dit domein te bekwamen. Het is immers zo dat de opleidingen in de
ambachten of in de bouwsector in Brussel en ook meer algemeen in België grote faam genieten in het
buitenland, maar dat het op het vlak van de perfectionering in de restauratietechnieken is dat het
schoentje wringt. Ten slotte verwacht de sector een onvoorwaardelijke investering vanwege de
overheid in de opleiding van de lesgevers in restauratie.
3. Het promoten van de kunst-, design- en restauratieambachten
Daar waar het probleem van de beroepsstatuten en de waardering van de onderwijs- en
opleidingstrajecten voornamelijk betrekking heeft op ambachtslui en restaurateurs, heeft het
probleem van het promoten van de beroepen ook betrekking op designers en architecten die actief
zijn op het vlak van de restauratie van het architecturaal erfgoed. Het promoten van deze beroepen
moet alleszins gepaard gaan met sensibilisatieacties bij het grote publiek en met maatregelen
aangepast aan het niveau van de vaklui uit deze sectoren.
Voor het grote publiek moet men "pedagogische" acties stimuleren die de bevolking warm maken om
de bouwwerken uit zijn omgeving te begrijpen en waarderen, informatieverlening bij privé-eigenaars
van erfgoederen creëren en ondersteunen en op grote schaal documenten ter beschikking stellen
waarin de nadruk gelegd wordt op de juiste werkwijze om het roerend en onroerend patrimonium te
restaureren. Men moet het grote publiek ook informeren over de Brusselse verwezenlijkingen op het
vlak van ambachten en design, met name over de publicaties, evenementen, tentoonstellingen,
wedstrijden, … We merken op dat reeds verschillende maatregelen genomen werden voor het grote
publiek, die bevorderd of uitgebreid kunnen worden: een groen nummer "Info-Patrimonium" 4 , de
Openmonumentendagen, de publicaties en activiteiten van La Fonderie, de publicaties en activiteiten
van het HKRA, de salons van de "Ambachten", …
Voor de vaklui is het belangrijk dat ontmoetingskansen gecreëerd en ondersteund worden, waarbij
concrete thema’s als het statuut, de opleidingsmethoden, het leerwezen en het promoten van de
beroepen kunnen worden besproken. Parallel hiermee zou de oprichting van ambachtelijke
bedrijfscentra of collectieven van restaurateurs, designers, architecten, … deze activiteitensectoren
nieuw leven kunnen inblazen, doordat ze het voor vaklui uit dezelfde "wereld" mogelijk zouden maken
om op één plaats gebruik te maken van gemeenschappelijke diensten (administratieve diensten,
boekhouding, informatica en juridische diensten, …) en om hun activiteiten meer zichtbaarheid te
geven : men zou oude industriële gebouwen in Brussel kunnen restaureren om er ambachtslui,
restaurateurs en designers in onder te brengen … Ten slotte zou men in Brussel kunnen overwegen
om bepaalde materialen die gebruikt worden in de ambachten of in de restauratie en die op het punt
staan te verdwijnen, opnieuw te gaan produceren : het promoten van de beroepen gaat
onvermijdelijk gepaard met de herwaardering van de materialen die voor de uitoefening van deze
beroepen aangewend worden.
4
Eigenaars van een geklasseerd pand of van een pand dat opgenomen werd in de bewaarlijst kunnen op een gratis nummer
inlichtingen krijgen over de te volgen procedure voor de indiening van een dossier voor werkzaamheden.
4