Frankrijk en de Verenigde Staten: een gepassioneerde relatie

Frankrijk en de Verenigde Staten: En état de conflits perpétuels?
Anique van Ginneken
Frankrijk krijgt straf: vanwege het verzet tegen de Verenigde Staten in de Irak-crisis
overwegen de Amerikanen Frankrijk uit te sluiten van bepaalde transatlantische
besluitvormingsorganen. De NAVO bedacht recentelijk al de truc het Defensie
Planning Comité als onderhandelingsforum te gebruiken, waar Frankrijk sinds 1966
geen deel meer van uitmaakt. De regering-Bush wil voortaan alleen samenwerken als
dat in het belang van Amerika is. Nu zijn de meeste regeringen weinig geneigd samen
te werken als dat niet in hun belang is, maar in dit geval is het toch vooral de ‘ton qui
fait la musique’. En de betrekkingen tussen Frankrijk en de Verenigde Staten zijn op
dit moment niet echt ‘comme il faut’.
Geschiedenis
Dat is wel eens anders geweest. Frankrijk was nauw betrokken bij de geboorte van de
Amerikaanse staat. Lang vóór de Onafhankelijkheidsverklaring bestreden de Britten en
Fransen elkaar op het Amerikaanse continent en daarmee waren de Fransen voor de
Amerikanen ‘de vijand van mijn vijand’ geworden. Het enthousiasme in Frankrijk voor de
Amerikaanse vrijheidsoorlog kende geen grenzen. Franse intellectuelen deelden met hun
Amerikaanse broeders de afkeer van feodalisme en privileges. Franse vrijwilligers trokken
vanaf 1776 massaal naar Amerika om de rebellen in hun strijd tegen de Britten te
ondersteunen; Markies de Lafayette bracht het zelfs tot generaal in Washingtons leger. Maar
ook de Franse regering steunde de rebellen: Lodewijk XVI voorzag ze van wapens, stuurde
zelfs een expeditieleger van 6.000 man en de Franse vloot hinderde de Britse schepen bij
hun overtocht naar Amerika. Benjamin Franklin werd aan het Franse Hof met open armen
ontvangen.
Op zoveel steun konden de Fransen echter niet rekenen toen zij zeventien jaar later in hun
eigen revolutie verwikkeld waren en in staat van oorlog met Engeland en Spanje verkeerden.
De vertegenwoordiger van de nieuwe Franse Republiek werd in de Verenigde Staten uiterst
koel ontvangen. Officieel nog steeds bondgenoot van Frankrijk, wilde men neutraal blijven in
een Europese oorlog. Bovendien waren de Amerikanen uiterst verdeeld over de Franse
Revolutie: was dit een strijd tussen autocratie en democratie of tussen orde en anarchie,
religie en atheïsme? Naar aanleiding van dit thema ontstonden zelfs de voorlopers van de
huidige twee partijen: zij die het conflict vooral zagen als de strijd tussen autocratie en
democratie, vormden de Republikeinse partij (thans de Democraten); zij die orde en religie
gewaarborgd wilden zien verenigden zich als Federalisten (thans de Republikeinen). En toen
Napoleon het uitgestrekte Louisiana van Spanje verwierf dreigde Jefferson zelfs een
bondgenootschap met beider aartsvijand Engeland aan te gaan, een risico dat Napoleon
voorkwam door in 1803 simpelweg Louisiana aan de Verenigde Staten te verkopen. Het kon
dus verkeren.
In politiek opzicht bedachten de Verenigde Staten hun eigen variant van neutraliteit. De
Monroe-doctrine van 1823 verklaarde het westelijk halfrond, waar een groot aantal Zuid-
Amerikaanse landen zich van Spanje had losgemaakt, tot verboden koloniaal jachtterrein
voor Europese mogendheden. Omgekeerd zou Amerika zich niet mengen in oorlogen tussen
Europese mogendheden onderling. Dat gebeurde pas weer met de Eerste Wereldoorlog
toen president Woodrow Wilson met grote moeite het Congres zover had gekregen toe te
stemmen in Amerikaanse interventie. In de motivatie ervoor deed hij een beroep op de drie
in de Amerikaanse samenleving zo hecht verankerde waarden: ‘to make the world safe for
democracy’, Europa los te maken van de ouderwetse balance of power-politiek, die de
anarchie van de oorlog tot gevolg had gehad, en de wereld vreedzaam te verenigen via de
1

eligieuze connotatie van de Covenant, het Pact van de Volkenbond ‘to end all wars’. Wilson,
die persoonlijk naar Parijs was gekomen om de heilsboodschap over te brengen, vond daar
onder andere Clemenceau tegenover zich, gepokt en gemazeld in de Europese
machtspolitiek, die, net als de Britten, nogal cynisch stond tegenover al dit moois. Toen de
balance of power-tendenzen zich op de vredesconferentie toch weer manifesteerden en zijn
Volkenbond uitgekleed werd, keerde Wilson teleurgesteld terug naar huis. Het Congres
besloot zijn avonturen niet te honoreren: Amerika trad niet toe tot de Volkenbond en hield
zich opnieuw afzijdig van het Europese gekrakeel. Dat betekende voor Frankrijk vooral dat
een Amerikaanse veiligheidsgarantie kwam te vervallen. Wederzijdse achterdocht en
teleurstelling kwamen ook toen al niet uit de lucht vallen.
De Gaulle: nog meer irritatie
Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog konden de Verenigde Staten om diverse
redenen niet afzijdig blijven. Japan bedreigde immers de Amerikaanse belangen in de Pacific
en Hitlers aspiraties dreigden heel Europa aan een fascistische dictatuur te onderwerpen.
Aan Churchills smeekbeden werd door president Roosevelt in etappes gehoor gegeven tot
op 7 november 1942 daadwerkelijk Amerikaanse troepen in Frans-Noord-Afrika landden.
Nu waren de Fransen met de (late) Amerikaanse interventie in de oorlog van ’14-’18 al niet
onverdeeld gelukkig geweest – sommige Fransen meenden zelfs dat ze het zonder de
Amerikanen ook wel gered zouden hebben – maar de Tweede Wereldoorlog zou de Frans-
Amerikaanse relatie onder wel zeer zware druk zetten. De vernederingen voor Frankrijk waren
zo mogelijk nog groter dan tijdens de Eerste Wereldoorlog. De Franse legers gaven de strijd al
na negentien dagen op en Parijs werd na negen dagen zonder strijd bezet. Alleen generaal
Charles de Gaulle riep op tot voortzetting van de strijd en vormde in 1941 een provisorisch
nationaal comité der Vrije Fransen. De Gaulle was in juni 1940 onder-staatssecretaris van
Oorlog en na de overgave naar Londen vertrokken. Daar moest hij een gevecht tegen vooral de
Amerikanen leveren voor de erkenning van zijn eigen rol en die van Frankrijk na de oorlog. In
de ogen van velen had Frankrijk definitief als grote mogendheid afgedaan, maar niet voor De
Gaulle. En De Gaulle vocht voor de Franse gloire; voor buitenstaanders een vreemde houding
van de vertegenwoordiger van een land dat aan de oorlog zelf niet meer meedeed. Voor hen
was hij slechts een arrogante querulant, wiens autoriteit op een wel heel wankele juridische
basis berustte en die het bestond zich bereid te verklaren aan de zijde van de Geallieerden mee
te vechten op voorwaarde dat zij zich achter de Franse politiek zouden scharen. De
Amerikanen begrepen weinig van De Gaulle en zijn nauwe banden met het Franse verzet. De
minachting die de Amerikanen in eerste instantie voor De Gaulle aan de dag legden, krenkte
diens trots en werd bovendien in het collectieve geheugen van de Fransen opgeslagen. Met
name Roosevelt wilde De Gaulle overal buiten houden, hij had een hekel aan diens arrogante
manier van optreden en het was Churchill die als een soort go-between tussen beide heren
fungeerde. Toch werd De Gaulle niet uitgenodigd voor de conferenties van Jalta en Potsdam en
dat zijn de Fransen nooit vergeten. Om zijn positie tegenover de Amerikanen te versterken
zocht De Gaulle al in 1944 contact met Stalin. Het pact dat uit die contacten voortvloeide was,
hoe kan het ook anders, gericht tegen Duitsland; het bepaalde dat beiden alles in het werk
zouden stellen om te voorkomen dat Duitsland ooit weer een bedreiging voor Europa zou
vormen. Voor de veiligheid van Frankrijk diende een Moskou-Parijs-Londen-connectie tot stand
gebracht worden. 1 Maar toen de eerste tekenen van de Koude Oorlog zich manifesteerden,
werd dat plan in de ijskast gezet.
Het wantrouwen van de Fransen tegenover de Amerikanen werd door diverse factoren
versterkt. Kort na de oorlog bemoeide de Amerikaanse ambassade in Parijs zich, uit angst voor
de relatief grote macht van de Communisten, intensief met de Franse binnenlandse politiek en
sprong daarbij bepaald niet tactisch met Franse gevoeligheden om. 2 De Amerikanen
hanteerden een tamelijk stereotype beeld van de Fransen. In hun ogen waren die dom,
instinctief, onredelijk, deden ze veel te ingewikkeld en hadden ze weinig realiteitszin. Bovendien
2

waren het de Amerikanen die aartsvijand Duitsland er niet alleen economisch, maar ook militair
weer bovenop wilden helpen. En dat zette veel kwaad bloed in Frankrijk. Pas eind jaren veertig
accepteerden de Fransen de wederopbouw van Duitsland in ruil voor een Amerikaanse
veiligheidsgarantie. 3
Het traditionele Franse balance of power-denken had moeite met het ontstaan van de twee
grote machtsblokken en koos de Europese oplossing: Europa als tegenwicht tegen de twee
superpowers. Frankrijk wilde daarbij wel de handen vrij houden en een grote internationale rol
blijven spelen. Om Duitsland onder controle te houden, moest dat wel een Europa onder Franse
leiding worden. Een geluk bij het ongeluk van het mislukken van de Europese Defensie
Gemeenschap (1954) was dat Frankrijk zijn militaire soevereiniteit behield. Vanwege de
bemiddelende rol die het tussen Oost en West wilde spelen, was flexibiliteit ten opzichte van het
Oostblok gewenst. En de opvolger van de EDG, de West-Europese Unie, leek een Europees
veiligheidssysteem zonder de Amerikanen te verschaffen. Maar zonder de Amerikanen ging het
niet en dus werd de NAVO de veiligheidsparaplu voor Europa en de Fransen. De dominantie
van de Verenigde Staten in het bondgenootschap ergerde Frankrijk vanaf het begin. Bovendien
vertrouwde Frankrijk de Amerikanen niet: het geloofde niet dat Amerika Europa – of liever
gezegd Frankrijk – te hulp zou komen als de Russen kwaad in de zin hadden. Het werd in die
overtuiging gesterkt toen het zich bij de Suez-crisis en de Algerijnse oorlog door de Amerikanen
in de steek gelaten voelde. De strijd in Indochina kon Frankrijk nog presenteren als onderdeel
van de Koude Oorlog, maar bij Algerije lukte dat niet meer. Daar gokten de Amerikanen erop
dat steun aan de Arabische nationalisten de beste weg was om communistische expansie te
voorkomen. Dat alles maakte de Amerikanen in Franse ogen uiterst onbetrouwbare
bondgenoten, die niet van plan waren de Franse strategische belangen in het Middellandse
Zeegebied te verdedigen. Zoals gezegd ergerden de Fransen zich al lang aan de Amerikaanse
dominantie in de NAVO, waarvan de opperbevelhebber altijd een Amerikaan moest zijn en
waarvan het hoofdkwartier nota bene in Parijs gevestigd was. Samen met de Britten
controleerden de Verenigde Staten het nucleaire arsenaal en de know how die daarbij hoorde
werd niet of nauwelijks met de Fransen gedeeld. 4
De Gaulle, die in 1958 opnieuw aan de macht kwam en van de grandeur van Frankrijk zijn
levensbestemming had gemaakt, wilde van deze inferieure positie af en stelde daarom een
directoraat van Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten voor, een voorstel dat – ook
voor De Gaulle niet onverwacht – werd afgewezen. Zijn volgende stappen: het Fouchet-plan
van 1961-62 voor een Europees buitenlands en veiligheidsbeleid en het Elysée-verdrag met
Duitsland van 1963, moeten gezien worden als pogingen de Amerikanen tot een hervorming
van de NAVO te dwingen met meer gewicht voor Frankrijk dat nu samen met Duitsland aan het
hoofd stond van het Europese – derde – blok. 5 Omdat De Gaulle altijd geloofde dat de Sovjet-
Unie uiteindelijk de communistische ideologie zou verlaten en het er na de breuk met China
inderdaad naar uit zag dat de Sovjet-Unie zou streven naar een détente met het Westen,
besloot De Gaulle in 1966 het geïntegreerde militaire commando van de NAVO te verlaten en
contact te leggen met de Russen. Communistisch China had hij al in 1964 erkend. Tot grote
ergernis van de Amerikanen moedigde hij Laos en Cambodja aan hun onafhankelijkheid van de
Verenigde Staten te bewaren in een tijd dat dat land in de moeizame Vietnam-oorlog verwikkeld
was. 6
Dit beleid, Europa – en met name Duitsland – losweken van de Verenigde Staten hebben de
Fransen sindsdien gevolgd. In de jaren tachtig leidde dit tot het streven naar een Europese
veiligheidsidentiteit via de WEU, in de jaren negentig, na het fiat van Maastricht, tot de vorming
van een Europese defensiemacht. Net als Engeland, dat ook in eigen ogen wel erg ver van
Europa was losgeraakt, levert Frankrijk thans de meeste inspanningen tot de realisering van
een slagvaardig Europees defensie-apparaat. Het spreekt vanzelf dat een zelfstandige
Europese buitenlandse politiek niet altijd overeenkomt met het Amerikaanse buitenlandse
beleid. Zeker als Duitsland zich aan de kant van Frankrijk schaart, kan zo’n politiek bedreigend
zijn en de Amerikanen irriteren. Op economisch gebied zijn daar tal van voorbeelden van.
3

Kritiek op de Amerikaanse afwijzing van het Kyoto-protocol en het Internationale Strafhof
alsmede het handhaven van de doodstraf is niet alleen van Frankrijk afkomstig, maar het is wel
Frankrijk dat zich graag als woordvoerder profileert.
Het zoeken naar een tegenwicht tegen de enig overgebleven supermacht manifesteert zich ook
in de Francophonie, een voornamelijk cultureel-geïnspireerd Franstalig blok, en in de speciale
banden die Frankrijk altijd gehad heeft met de Arabische landen. Frankrijk houdt er sinds De
Gaulle een uitgebalanceerde Midden-Oostenpolitiek op na (Syrië en Libanon waren in het
interbellum Franse mandaatgebieden) die Israël zijn veiligheid gunt, maar ook ijvert voor een
Palestijnse staat. Ook de banden met de landen in de Golfregio zijn niet nieuw. Het waren niet
alleen de economische (olie)belangen die Frankrijk tot zijn verzet tegen de Irak-oorlog brachten,
maar ook de traditionele overweging het Amerikaanse machtsmonopolie in de Golfregio te
breken. Deze politiek botste ineens met een andere constante in het Franse buitenlandse
beleid: namelijk zelf, indien nodig via Europa, een rol op het wereldtoneel te spelen en daarvoor
zijn permanente zetel in de Veiligheidsraad ten volle te benutten. Het heeft er alle schijn van dat
Frankrijk had ingezet op deelname aan de Irak-oorlog om daarmee te kunnen meebeslissen
over de toekomst van de regio. In diplomatiek opzicht heeft het daarbij zijn hand overspeeld
omdat het niet gerekend had op zoveel vastberadenheid van de Verenigde Staten de klus
desnoods alleen te klaren. Veiligheidsraadmandaten zijn voordelig voor Frankrijk omdat het
daarbij vaak de Russische Federatie aan zijn zijde vindt. Het machtsspel dat in de
Veiligheidsraad gespeeld is, is op zich niet ongewoon. Nieuw is wel de positie van één
hypermogendheid die het zich kan permitteren andermans overwegingen naast zich neer te
leggen. De Verenigde Staten gebruiken hun macht zoals Frankrijk dat in de zeventiende en
achttiende eeuw deed. Na het verlies van die macht moest Frankrijk wel zijn toevlucht
zoeken tot het streven naar machtsevenwicht. En daaraan hebben de Amerikanen
regelmatig geen boodschap. Dat heeft minder met de neoconservatieve ideologie te maken
dan menigeen denkt. Ook de Amerikanen hebben de laatste twee eeuwen een zelfbeeld
ontwikkeld over hun rol in de wereld en dat zelfbeeld is voor een groot deel cultureel bepaald.
Cultuur
Beide landen hebben aan hun revoluties een zendingsdrang overgehouden, die in beide
gevallen universalistisch is. Beide landen zijn uitermate trots op hun eigen cultuur en vinden
dat hun normen en waarden over de hele wereld uitgedragen moeten worden. Maar omdat
de Verenigde Staten zich losmaakten van een koloniale overheerser en Frankrijk tegen de
absolute monarchie met zijn standenprivileges in opstand kwam, zijn er wel
nuanceverschillen in wat ze willen exporteren. Amerika verzette zich vooral tegen de
economische onderdrukking door Engeland en sindsdien staat economische vrijheid met
weinig staatsbemoeienis daar hoog in het vaandel geschreven. In Frankrijk is precies het
omgekeerde het geval. Daar was een sterke staat het resultaat van de strijd tegen de
standenmaatschappij (ook noodzakelijk om de regio’s via taal en cultuur aan zich te binden)
en die staat bemoeide zich intensief met de economie. Frankrijk exporteert daarom graag de
verworvenheden van zijn revolutie: humanitaire waarden, filosofische begrippen als rationele
argumentatie en politieke denkkaders, ofwel het model van zijn staatsinrichting. Van de
pensée unique van het pure marktdenken moeten de meeste Fransen niets hebben. Dat
betekent overigens niet dat de Verenigde Staten nooit protectionistisch zijn. Net als Frankrijk
beschermen ze graag hun eigen industrie als het zo uitkomt , en vooral de boeren, die in
beide landen op een speciale band met hun regering kunnen rekenen.
Export van democratie en individuele vrijheden is voor de Amerikanen even belangrijk als
voor de Fransen. Alleen betekent vrijheid voor Amerika toch meer vrijheid van ondernemen
dan dat bij de Fransen het geval is. Als steun aan dictaturen noodzakelijk is om hun invloed
te vergroten, hebben beide landen daar overigens weinig principiële bezwaren tegen. Het
doel heiligt vaak de middelen.
4

Al in de negentiende eeuw begonnen de wederzijdse vooroordelen post te vatten. De
Verenigde Staten zagen zichzelf als een ongerepte natie, die de onderdanen vrijheid bood,
waar iedereen zich kon ontplooien en welvaart kon verwerven; een land van religieus
geïnspireerde harde werkers. Een land dat het juiste evenwicht tussen centrale staat en
afzonderlijke staten had gevonden en wars was van de politieke complicaties in Europa.
Maar in de ogen van de Fransen waren de Amerikanen ‘boers, gewelddadig en simplistisch’;
van elke culturele verfijning verstoken, geen land om prettig te wonen. De bewondering van
Alexis de Tocqueville’s De la Démocratie en Amérique (1832) werd bepaald overdreven
geacht. Frankrijk kon bogen op een lange geschiedenis die met zijn filosofen en kunstenaars
eeuwenlang Europa had gedomineerd, terwijl Amerika bij wijze van spreken net ontdekt was.
Volgens Philippe Roger in l’Ennemi américain (2002) moesten ook in de twintigste eeuw de
Franse taal en cultuur, de religieuze en culinaire tradities beschermd worden tegen het
materialistische, conformistische, gewelddadige en calvinistische Amerika met zijn industriële
cultuurproductie van Hollywood. 7
Vanuit de mondiale, bemiddelende rol en een rijke koloniale ervaring hebben de Fransen
banden met verschillende niet-westerse culturen met name de Arabische en Afrikaanse. De
Franse way of life ziet er daar toch anders uit dan de Amerikaanse. Volgens de Fransen
begrijpen de Amerikanen Oosterlingen niet. De Francophonie is vooral gebaseerd op een
gedeelde geschiedenis, taal en cultuur en zeker niet alleen op economische netwerken.
De uniformiteit van de Amerikaanse way of life, die zich via de mondialisering verspreid
heeft, versterkt bij de Fransen de behoefte aan een eigen identiteit alleen maar. Vandaar het
streven naar een multipolaire wereld die door geen enkele mogendheid gedomineerd wordt.
De Verenigde Staten vatten dit streven op als een poging hun verworven internationale
status aan te vechten. Het Franse beleid een brug te slaan tussen Amerika en de rest van de
wereld, wordt daar niet bepaald op prijs gesteld. Net als tijdens de Tweede Wereldoorlog
vinden de Amerikanen dat Frankrijk niet de machtspositie heeft om die pretenties waar te
maken. Vandaar dat het nu voor die pretenties gestraft wordt.
Frankrijk is overigens geen land dat de Verenigde Staten permanent kunnen negeren, zeker
niet zolang het Duitsland en een deel van Europa achter zich heeft. Daarvoor zijn de
politieke, economische en militaire banden via andere kanalen dan de NAVO toch te sterk.
De schade zal op den duur dus wel blijken mee te vallen. Frankrijk komt pas in de problemen
als het Europa niet meer achter zich heeft en daar zal het wel voor waken; net als in de jaren
vijftig. Maar de cultureel-bepaalde verschillen zullen waarschijnlijk voor wrijvingen en crises
blijven zorgen.
Noten
Mevrouw dr. A.H.M. van Ginneken is als docent onderzoeker verbonden aan de vakgroep
Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen van de Universiteit Utrecht.
1. Alfred Grosser, The Western Alliance. European-American Relations since 1945 (New York
1982).
2. Irwin M. Wall, The United States and the making of post-war France, 1945-1954 (Cambridge
1999), 66.
3. Heike Bungert, ‘A New Perspective on French-American Relations during the Occupation of
Germany, 1945-1948: Behind-the-Scenes Diplomatic Bargaining and the Zonal Merger’,
Diplomatic History, 18(Summer 1994) 346.
4. Halverwege de jaren zeventig is er overigens wel een Amerikaans-Franse samenwerking op
nucleair gebied totstandgekomen, zie hiervoor: Richard H. Ullman, ‘The Covert French
Connection’, in: Foreign Policy, 75 (Summer 1989), 3-34.
5. Georges-Henri Soutou, France and the Cold War, 1944-63, Diplomacy and Statecraft
12(December 2001) 37, 45-47.
5

6. Paul-Marie de la Gorce, ‘A short history of Franco-US discord’, Le Monde Diplomatique, Mars
2003.
7. Juurd Eijsvoogel in NRC Handelsblad, 8 november 2002.
6