Het gebruik van reststoffen van de voedings- en ...

Het gebruik van reststoffen van de voedings- en
genotmiddelenindustrie in de veevoeding
Een verkennend onderzoek naar risicobeleving,
risico’s en risicobeheersing

Het gebruik van reststoffen van de voedings- en
genotmiddelenindustrie in de veevoeding
Een verkennend onderzoek naar risicobeleving,
risico’s en risicobeheersing
Opdrachtgever:
Stuurgroep Technology Assessment
Ministerie LNV
Samenstelling:
SIRNED b.v.
Tom van Oosterhout
Willem van Laarhoven

Verwijzing
T. van Oosterhout en W. van Laarhoven “Het gebruik van reststoffen van de
voedings- en genotmiddelenindustrie in de veevoeding Een verkennend
onderzoek naar risicobeleving, risico’s en risicobeheersing”. Rapport Bureau
SIRNED voor Stuurgroep Technology Assessment van LNV. Culemborg .
Besteladres rapport
Stuurgroep Technology Assessment
t.a.v. Carin Rougoor
p/a CLM
Postbus
AB Culemborg
T
I www.minlnv.nl/thema/kennis/ta
ISBN: ---

‘The bitterness of poor quality remains long after
the sweetness of low price is forgotten’ 1
Deze spreuk hangt al meer dan jaar in het kantoor van de afdeling kwaliteitszorg van een
veevoerproducent.

Dankwoord
Op de eerste plaats gaat onze dank uit naar alle personen die bereid waren tijd vrij
te maken voor de interviews en die hebben deelgenomen aan de workshop.
De namen van die personen staan vermeld in bijlage .
Een speciaal woord van dank gaat uit naar Carola van der Peet-Schwering,
Praktijkonderzoek Veehouderij, voor het helpen opsporen van relevante
literatuur, aan Kees van Gorp, directeur van Beuker Vochtrijke Diervoeders, voor
het beschikbaar stellen van gegevens over het gebruik van reststoffen van de VGI
in de veehouderij, Cor Gloudemans, manager kwaliteitszaken Cehave Landbouwbelang,
die als veteraan in kwaliteitsaangelegenheden ons de historie heeft helpen
doorgronden en Marcel Mengelers, senior beleidsmedewerker van de directie
onderzoek en risicobeoordeling van de Voedsel en Waren Autoriteit (VWA), die
bereid was onze concept rapportage (herhaaldelijk) aan een kritische
beschouwing te onderwerpen.
Tot slot danken wij de leden van de Begeleidingsgroep - Carin Rougoor, Wouter
van der Weijden en Arian Kamp, respectievelijk secretaris, voorzitter en lid van de
Stuurgroep Technology Assessment - voor hun kritisch opbouwend commentaar
en de steun en het vertrouwen die zij ons hebben gegeven gedurende het
onderzoek.
Willem van Laarhoven en Tom van Oosterhout

Inhoudsopgave
Samenvatting
. Inleiding
. Werkwijze
. Enkele opmerkingen vooraf
. Risicobeleving van reststoffen van de VGI in veevoer
. Inleiding
. Wie maakt zich zorgen? Wie beleeft welke risico’s?
. Hoe beleeft de consument het?
. Het mechanisme van risicobeleving
. Vertrouwen lijkt de sleutel
. Voorlopige conclusies
. Risico’s van het gebruik van reststoffen van de VGI als veevoer
. Inleiding
. Aard en omvang van de reststoffen van de VGI
.. Wet- en regelgeving
.. Vraag en aanbod
.. Discussiepunten
. Risicofactoren: de gevolgen
.. De volksgezondheid
.. Gezondheid en welzijn van dieren
.. Omgevingskwaliteit
.. Economische belangen
.. Discussiepunten
. Risicofactoren: de oorzaken
.. Intrinsieke eigenschappen
.. Technologie en gedrag
.. Discussiepunten
. Voorlopige conclusies
. Risicobeheersing bij het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer
. Inleiding
. Over kwaliteit en veiligheid in de veevoersector
.. De aanpak van de overheid
.. De aanpak van het bedrijfsleven
.. De aanpak van de belangengroeperingen
.. De aanpak van de wetenschap
. De huidige aanpak aanpassen?
. Risicobeheersing als maatschappelijke strategie
. Discussiepunten
. Voorlopige conclusies
. Conclusies en aanbevelingen
Literatuur
Bijlage : Lijst met namen van de geïnterviewde personen
Bijlage : Analysemodel duurzame ontwikkeling
Bijlage : Kanttekeningen SIRNED bij het rapport ‘Voer tot nadenken’
Bijlage : Taak en samenstelling Stuurgroep Technology Assessement

Samenvatting
De Stuurgroep Technology Assessment heeft SIRNED een verkennende studie
laten doen naar de risico’s van het gebruik van restproducten van de voedings- en
genotmiddelenindustrie (VGI) in het veevoer en de maatschappelijke beleving
daarvan. De kernvraag van deze verkennende studie is: Wat zijn vanuit
duurzaamheidsperspectief de economische, sociaal-maatschappelijke en
milieubelangen die samenhangen met het gebruik van reststoffen van de VGI in
veevoer?
Voor de verkennende studie hebben we de nodige literatuur verzameld en
geanalyseerd. Aan de hand van gesprekken met de diverse stakeholders in de
keten van veevoer tot voeding hebben we ons een beeld gevormd van de gang
van zaken in de praktijk en de daarbij voorkomende knelpunten en mogelijkheden
voor verbetering. De resultaten zijn in een workshop besproken met een aantal
stakeholders. Daarnaast zijn de werkwijze, de bevindingen en de resultaten
tussentijds met de begeleidingsgroep besproken. Het verslag van de verkennende
studie is opgebouwd langs de hoofdthema's: risicobeleving, risico's en
risicobeheersing. In de samenvatting is voor de leesbaarheid een iets ander lijn
gevolgd. Te beginnen met het gebruik (de aard en omvang) van de reststoffen.
Het gebruik van reststoffen van de VGI als veevoer
In het onderzoek zijn verschillende bronnen over de aard en omvang van de
reststoffen die worden gebruikt in de veevoeding, met elkaar vergeleken. Het
blijkt niet mogelijk om alle reststofstromen op basis van de bestudeerde bronnen
zonder meer te kunnen identificeren en te herleiden tot de plaats van herkomst en
de plaats waar ze worden gebruikt. De exacte omvang van de reststromen is
daardoor ook onduidelijk. Door de regelgeving in de EU en Nederland, de
dynamiek in de veevoerwereld en het voortschrijdend inzicht bij wetenschap en
overheid over bruikbaarheid en risico's, is er bovendien discussie over de juridische
status van de reststoffen. Dat leidt vervolgens opnieuw tot onduidelijkheid over
aard en hoeveelheid van de reststromen. Die dynamiek en dat voortschrijdend
inzicht hebben ook geleid tot toenemende zorgen over de betrouwbaarheid van
de reststoffen en over de structuur van de sector in relatie tot de risico's van het
gebruik van reststoffen in dervoeders.
Aard en omvang
Ongeacht hun aard of toepassing wordt de totale hoeveelheid organische
reststoffen die in de voedselketen in Nederland vrijkomt, buiten de miljoen ton
mest uit de primaire sector, geschat op miljoen ton versgewicht. Daarvan
wordt vermoedelijk , miljoen ton verwerkt tot veevoer. Van het overige wordt
aangenomen dat het wordt gecomposteerd, verbrand of gestort. Een deel gaat
voor verwerking naar het buitenland.
Een deel van de reststoffen die worden inzet in de veevoeding in Nederland is
afkomstig uit het buitenland. Door de sector worden ze vaak al vele jaren in grote
hoeveelheden gebruikt en ze worden betiteld als reguliere grondstoffen voor
mengvoeders. Een deel wordt als enkelvoudig voeder, zonder bewerking door een
veevoerbedrijf, door veehouders ingezet. In de veevoeding kunnen de reststoffen
tot % van het rantsoen uitmaken. Vooral in de varkenshouderij biedt de
voeding ruimte voor de inzet van een scala aan (droge, vochtige en vloeibare)
reststoffen zowel in droge mengvoeders als direct op het varkensbedrijf. Die
ruimte wordt nog niet volledig benut en het aantal varkensbedrijven dat
producten rechtstreeks inzet is relatief beperkt.

De totale productie aan mengvoer voor landbouwhuisdieren bedroeg in
bijna miljoen ton met een handelswaarde van ongeveer , miljard euro. Van dit
mengvoer was circa , miljoen ton bestemd voor rundvee en varkens met een
handelswaarde van circa , miljard euro. Over de exacte hoeveelheden
reststoffen in de rundvee- en varkensvoeder bestaat onduidelijkheid. Naar
schatting wordt er tot miljoen ton reststoffen als vochtige diervoeders
rechtstreeks aan de veehouders geleverd met een geschatte handelswaarde van
zo'n miljoen euro. De toepassing van reststoffen in veevoeders heeft daarmee
een aanmerkelijk economisch belang.
Juridische status
De onduidelijkheden rondom de exacte aard en omvang is deels te wijten aan de
juridische status en definiëring van reststoffen. De definities die door de
verschillende belanghebbende partijen worden gehanteerd, sluiten onvoldoende
op elkaar aan, zijn eenzijdig vanuit de positie van de actor geformuleerd
(producent, gebruiker, wetgever, controleur) en zijn gevoelig voor
beleidsaanpassingen en juridische interpretatie.
In het kader van de Wet milieubeheer worden activiteiten waarbij reststoffen in
de veevoeding worden ingezet, getoetst aan het Landelijk Afval Beheerplan
(LAP). Daarmee wordt invulling gegeven aan de Europese regelgeving
(Kaderrichtlijn afvalstoffen). Die toetsing blijkt in de praktijk problemen op te
leveren en in veel gevallen blijkt volgens die toetsing een grondstof wettelijk een
afvalstof te zijn.
Er wordt bij die toetsing met name gekeken naar de partij die de reststof
produceert en niet naar de partij die de reststof verwerkt tot bijvoorbeeld
veevoer. In zijn algemeenheid worden niet de toepassing en de risico's van de
toepassing als uitgangspunt gehanteerd. Dat kan betekenen dat een, uit een
oogpunt van duurzaamheid, wenselijke toepassing niet wordt toegestaan.
Hierdoor kunnen conflictsituaties ontstaan zoals bij de vergunningverlening en
de huidige toepassing in veevoeders zoals die in het huidige GMP + -systeem is
opgenomen.
De bestaande omschrijvingen en juridische status zeggen ook weinig over de
risico's voor de voedselveiligheid. Bovendien biedt het geen stimulans voor een
duurzame toepassing van de reststoffen aangezien bedrijven terughoudender
worden vanwege mogelijke naamsbeschadiging door de term afvalstoffen en de
vaak langdurige procedures voor het verkrijgen van de vergunningen. Het gevolg
is onder meer dat sommige waardevolle reststoffen voor verwerking (zoals
vergisting) naar het buitenland gaan.
Betrouwbaarheid
Bij de discussie over de betrouwbaarheid van de reststoffen wordt vaak
onderscheid gemaakt in 'grote reguliere' stromen en 'kleinere, niet reguliere'
stromen. De ‘grote reguliere stromen’ worden over het algemeen als veilig gezien.
Ze vertegenwoordigen % tot % van de reststoffen die in de veevoeding
worden gebruikt, zijn veelal afkomstig van grote levensmiddelenproducenten en
worden door de producenten doorgaans goed gecontroleerd. In een aantal
gevallen zijn de producenten ook de handelspartij voor de primaire sector of de
veevoerindustrie.
De ‘kleine stromen’ worden doorgaans als riskanter gezien, waarbij wel
onderscheid wordt gemaakt in kleine, regelmatig beschikbare stromen en de
kleine 'gelegenheidsstromen', ook wel 'incidentele stromen' genoemd. Deze
laatste stromen gaan doorgaans rechtstreeks naar het veehouderijbedrijf en
worden 'bij gelegenheid' aangeboden. De kleine stromen worden meestal gebruikt
als component in het brijvoer dat in de voerkeuken van het veehouderijbedrijf
wordt bereid en dat in enkele gevallen ook aan collega veehouders wordt
geleverd.

De combinatie van ‘kleine (gelegenheids)stroom’ van deels onbekende oorsprong,
niet reguliere handelaar en de ‘collegiale voerkeuken’ levert vooral in de ogen van
de producenten en leveranciers van ‘grote stromen’ de grootste risico’s op.
Afgaand op de belangrijkste incidenten van de afgelopen jaren is de veronderstelling
dat genoemde combinatie de meeste risico's met zich meebrengt onjuist.
De risico's zijn veeleer te herleiden tot de "menselijke factor" (zie verderop).
Een relatie tussen het type stroom en die risicofactor is niet gevonden.
Spaghetti-structuur
De mening heeft post gevat dat de incidenten van de afgelopen jaren voor een
belangrijk deel het gevolg zijn van de structuur van de sector. De structuur van de
veevoersector lijkt aan de incidenten met reststoffen de bijnaam ‘spaghettistructuur’
over te hebben gehouden. Daarmee wordt bedoeld dat de structuur
ondoorzichtig is, dat er veel dwarsverbanden en onderlinge relaties zijn en dat de
sector moeilijk is te controleren. Deze stereotypering is ten onrechte. Meer dan
% van het veevoer en de reststoffen wordt door enkele grote bedrijven
geleverd.
De relaties tussen de leveranciers en de afnemers zijn innig. Bovendien zijn de
incidenten van de afgelopen jaren het resultaat van onachtzaamheid, nalatigheid
en mogelijk fraude (de menselijke factor) en niet van de structuur. Ook is er geen
relatie gevonden tussen de overige % die door de kleinere bedrijven wordt
geleverd en de incidenten die zijn voorgekomen. De structuur van de sector kan
dan ook niet zonder meer als een risicofactor worden bestempeld.
De maatschappelijke beleving van het gebruik van reststoffen als veevoer
De maatschappelijke beleving strekt zich, zoals uit het onderzoek naar voren is
gekomen, uit over alle aspecten die samenhangen met het gebruik van de
reststoffen: economie, milieu, natuur, handelsrelaties etc. Voedselveiligheid is een
van die aspecten, maar zeker niet voor alle partijen de belangrijkste.
Maatschappelijke beleving is ook niet iets van de burger alleen, maar ook van de
andere stakeholders zoals overheid, bedrijfsleven en de belangenorganisaties. Het
beeld dat de verschillende partijen hebben van het gebruik van de reststoffen in
de veevoeding, wordt ook niet alleen bepaald door wat de burger ervan vindt. Bij
de beeldvorming spelen alle betrokken partijen een rol. Een belangrijke factor in
de maatschappelijke beleving van de risico’s van reststoffen blijken de incidenten
van de laatste jaren te zijn en de voortdurende zorg over de effecten van
schadelijke stoffen in veevoer op dieren, mensen en het milieu.
De verschillende belangenorganisaties, de overheid en de bedrijven zijn het er
unaniem over eens dat de consument er op moet kunnen vertrouwen dat het
voedsel, en dus ook het veevoer en daarmee de reststoffen van de VGI, veilig zijn
voor de volksgezondheid. De consument gaat ervan uit dat hij of zij daarop kan en
mag vertrouwen. Daarbij is geen sprake van een bewuste keuze maar er blijkt
sprake van 'onvoorwaardelijk vertrouwen'. Het vertrouwen bij de consument is er.
De overheid en de belangenorganisaties van burgers vinden dat meer maatregelen
(wet- en regelgeving, technisch operationele voorzieningen, onderzoek en
scherper toezicht) moeten worden getroffen om incidenten te voorkomen. De
sector zelf is sceptisch over de effecten van meer maatregelen zoals ingrepen in de
structuur van de sector en verdere detaillering van regels in het GMP + . Zij vreest
dat het alleen maar leidt tot meer regeldruk en hogere (maatschappelijke) kosten
en dat daarmee niet de kern van het probleem wordt geraakt. Slordigheid,
nalatigheid, onoplettendheid en bewuste fraude zijn in hun ogen nooit voor
honderd procent te voorkomen. Ook onderzoekers wijzen erop dat een nul-risico
niet bestaat.

Ondanks alle incidenten en zorgen over het gebruik van reststoffen in het
veevoer, lijkt het er op dat de consumenten in Nederland er vrij nuchter onder
blijven. Er is nauwelijks sprake van ongerustheid over de voedselveiligheid. Het
zijn ook niet de burgers die massaal roepen om meer maatregelen om incidenten
te voorkomen. De consument heeft veel vertrouwen in overheid en bedrijfsleven
en gaat ervan uit dat die hun verantwoordelijkheid nemen. De crisissen van de
afgelopen jaren hebben bovendien slechts geleid tot tijdelijke en geen structurele
veranderingen in de consumptiepatronen.
Risico’s van het gebruik van reststoffen in veevoeders
Geen reststof die in veevoer wordt verwerkt is geheel zonder risico. De reststoffen
zijn afkomstig van de voedselproductie en hebben deels dezelfde eigenschappen
als het voedsel zelf. Ze zijn onderhevig aan bederf, ze kunnen stoffen bevatten die
schadelijk kunnen zijn voor mens, dier en milieu. Ze zijn waardevol als veevoer
omdat ze voederwaarde en daarmee economische waarde hebben, maar ze vragen
tegelijkertijd de nodige zorg en aandacht. In de praktijk blijken die risico's over het
algemeen goed onder controle te zijn. Technologie en menselijk gedrag spelen
daarbij een cruciale rol.
De risico’s die zijn verbonden aan het gebruik van reststoffen van de VGI zijn in
twee hoofdgroepen in te delen: risico´s die zijn gerelateerd aan de reststoffen zelf
(stoffen en eigenschappen) en risico´s die zijn verbonden aan het gebruik van die
reststoffen (techniek en menselijk handelen).
Stoffen en eigenschappen
De risico´s verbonden aan de reststoffen zelf, zijn voor een belangrijk deel bekend.
Er zijn diverse mogelijkheden en technische middelen beschikbaar om ze te
beperken of te elimineren (bewerking, behandeling). Als dat niet mogelijk is, kan
het gebruik van een reststof eenvoudigweg worden vermeden. Bij veevoer zijn de
belangrijkste risicofactoren pathogene micro-organismen, mycotoxinen en
verontreinigingen met pesticiden, chemicaliën en zware metalen. Deze stoffen
kunnen bedreigingen vormen voor de gezondheid van mens en dier, het milieu en
voor de internationale handel in veevoer(grondstoffen) en dierlijke producten.
De Gezondheidsraad stelde in vast dat systematische en betrouwbare kennis
over het optreden van ziektes door voedselinfecties in Nederland zeer beperkt
beschikbaar is. Dat geldt zeker voor het gebruik van reststoffen in veevoer.
Bovendien is vaak onduidelijk welk deel van de infecties aan het voedsel kan
worden toegeschreven. Ook bestaat onvoldoende inzicht in de ‘conversie’ van
schadelijke stoffen via de reststoffen in veevoer en uiteindelijk via het dier in de
humane voeding. Duidelijk is wel dat sommige stoffen voor de mens onschadelijk
kunnen worden gemaakt door ze toe te passen in de veevoeding doordat dieren
de stoffen onschadelijk maken zonder er zelf hinder van te ondervinden. Die
mogelijkheid wordt tot op heden niet benut. Integendeel, ondanks het feit dat
bekend is dat sommige, voor de mens schadelijke stoffen in reststoffen door het
dier worden afgebroken, staan die reststoffen ter discussie.
Techniek en menselijk handelen
Menselijk handelen, uiteenlopend van preventief ingrijpen tot het toepassen van
bepaalde technologieën, speelt een cruciale rol bij de risico's die verbonden zijn
aan het gebruik van de reststoffen. Het menselijk handelen bepaalt in hoeverre
stof- en productgebonden risico's daadwerkelijk manifest worden. In principe
kunnen mensen, door preventief en corrigerend ingrijpen, praktisch altijd
voorkomen dat er zich problemen voordoen. In de huidige situatie gaat men
daarbij veelal uit van de bekende risico's. Duidelijkheid over mogelijke risico's
wordt daarbij verkregen op basis van analyses van producten en processen.

Als ze niet bekend zijn, bijvoorbeeld door het ontbreken van een analyse, kan men
besluiten de reststof niet te gebruiken. Deze aanpak ziet men terug in de GMP + -
systematiek.
Aan de andere kant kan het menselijk (niet) handelen (in bredere zin) op zichzelf
een risicofactor van belang zijn. Bijvoorbeeld wanneer de systematiek niet wordt
gevolgd, analyses onvolledig zijn, de technische mogelijkheden om risico's te
beperken of te voorkomen niet worden benut, door onkunde of gebrek aan kennis
en inzicht, tot het opzettelijk afwijken van de regels en voorschriften en
frauduleus handelen. Het lijkt erop, getuige de incidenten van de afgelopen jaren,
dat het menselijk handelen meer risico's met zich meebrengt dan de reststoffen
zelf. De risico's van de reststoffen die worden toegepast zijn redelijk goed bekend
en voor zover ze dat niet zijn is men zich daarvan wel bewust (o.a. lange-termijn
effecten van zware metalen, chemicaliën, pesticiden). Het hangt, opnieuw, van
het menselijk handelen af of die risico's ook manifest worden. Welke bijdrage de
verschillende aspecten van het menselijk handelen leveren aan de risico’s van het
gebruik van de reststoffen van de VGI in veevoer is echter onvoldoende duidelijk.
Wij hebben geen aanwijzingen gevonden voor een noemenswaardig aantal doden
door het gebruik van reststoffen in veevoer in het algemeen en door de
'menselijke factor' in het bijzonder.
De voordelen van het gebruik van reststoffen in de veevoeding
Het gebruik van reststoffen in de veevoeding heeft een aantal belangrijke
voordelen. Het ontbreekt echter aan een integrale analyse van de voordelen met
het oog op een duurzame toepassing van de reststoffen. Wij noemen hier de
belangrijkste aspecten die uit de verkennende studie naar voren zijn gekomen.
Gezondheid en welzijn van dieren.
Het is langer bekend dat er een relatie bestaat tussen enerzijds gezondheid en
welzijn van dieren en anderzijds bepaalde omgevingsfactoren. De voeding in
algemene zin, is een van de belangrijkste factoren. Minder bekend is dat er ook
mogelijkheden zijn voor beïnvloeding van gezondheid en welzijn van dieren bij
het gebruik van reststoffen in de veevoeding in het bijzonder. Het ontbreekt
weliswaar aan een algemeen inzicht in die relatie, maar wel bestaat er inzicht in
enkele specifieke stofgebonden aspecten die een positieve invloed hebben op
gezondheid en welzijn zoals zure bijproducten en ruwvoeders. In de praktijk blijkt
het echter uitermate moeilijk om gezondheid en welzijn van de dieren te herleiden
tot één of meer van de invloedsfactoren, zoals het gebruik van een bepaalde
reststof. Daardoor is niet altijd duidelijk wat de invloed van de gebruikte
reststof is. Daarmee is een gerichte beïnvloeding niet altijd mogelijk terwijl er wel
goede mogelijkheden lijken te zijn. Gericht onderzoek kan daarin verandering
brengen.
Milieubelasting
De keuze van de grondstoffen voor veevoer, waaronder de reststoffen, heeft een
belangrijke invloed op de totale milieubelasting van de veehouderij. Afhankelijk
van de plaats van herkomst, de vereiste bewerkingen en de grondstof die door de
reststof wordt vervangen, kan een reststof bijdragen aan een forse vermindering
van de milieubelasting door de veehouderij en in de keten. Vooral reststoffen uit
Nederland steken in dit opzicht gunstig af bij het gebruik van gangbare
grondstoffen voor veevoeders (mengvoeders).
Maar ook het gebruik van reststoffen in de gebruikelijke droge (meng)voeders
betekent al een aanmerkelijk lagere milieulast. Tot op heden is echter geen
integrale en diepgaande analyse gemaakt van de duurzaamheid van het gebruik
van reststoffen in veevoer. Ook mogelijke alternatieven voor het gebruik van

eststoffen zoals vergisting, compostering en energiewinning zijn nog nauwelijks
op een integrale wijze tegen de toepassing in de veevoeding afgewogen. Naar
het zich laat aanzien kan een weloverwogen toepassing veel milieuvoordelen
opleveren en tevens belangrijke nevenvoordelen opleveren voor gezondheid en
welzijn van de dieren. Daarvoor is een gedegen analyse wel noodzakelijk.
Economie
De economische belangen van productie van en handel in reststoffen zijn met
tot miljard euro per jaar relatief groot. Daarnaast is rond de toepassing een scala
aan activiteiten ontwikkeld die toegevoegde waarde leveren. Indien reststoffen
niet meer worden toegepast, bijvoorbeeld als gevolg van problemen met de
voedselveiligheid, heeft dat dus grote economische gevolgen. Vooral de
economische gevolgen van de incidenten zijn omvangrijk. Daarnaast is er ook
sprake van negatieve gevolgen voor het milieu, de werkgelegenheid, de
technologieontwikkeling, de primaire sector en de toeleverende en afnemende
industrie.
Daarentegen kosten ook de maatregelen gericht op het voorkomen van
problemen zoals schade door micro-organismen en chemische verontreinigingen
de sector veel geld, naar schatting enkele honderden miljoenen euro's per jaar.
De exacte omvang daarvan is niet bekend.
Het is niet bekend wat de balans is van het totaal aan (maatschappelijke) kosten
en baten van het gebruik van reststoffen in de veevoeding. Er kan dus geen
antwoord worden gegeven op de vraag of een verbod op het gebruik van
reststoffen in de veevoeding per saldo meer economisch en maatschappelijk
voordeel oplevert dan wat het kost. Alleen een integrale analyse kan daarin
duidelijkheid verschaffen.
Risicobeheersing
Over de risico’s verbonden aan het gebruik van de reststoffen van de VGI in
veevoer bestaat onzekerheid. Onzekerheid lijkt er niet te zijn over de aanpak van
deze risico’s. De meeste partijen zijn het erover eens dat met wet- en regelgeving,
een adequate controle en strenge sancties de risico’s moeten worden vermeden en
problemen moeten worden verholpen. Het is echter zeer de vraag of daarmee ook
daadwerkelijk de risico's in voldoende mate kunnen worden beperkt, aangezien
daarmee niet alle factoren in voldoende mate kunnen worden beïnvloed.
Wat meer op zou kunnen leveren is een ketengerichte aanpak met een grote
betrokkenheid van de ketenpartijen, waarbij meer aandacht wordt besteed aan de
menselijke factor.
De veevoersector heeft de zorg voor kwaliteit en veiligheid in de afgelopen
vijftien jaar sterk uitgebreid. De kern van deze aanpak is de GMP + -regeling. In
deze regeling zijn alle toepasselijke overheidsregels verwerkt. Voor veel
(handels)afspraken tussen bedrijven is de GMP + -erkenning onmisbaar. Ondanks
de vrijwel sectorbrede toepassing hebben bedrijven toch wel kritiek op het
systeem. GMP + is een gedetailleerd systeem. Het vraagt forse inspanningen voor
invoering en onderhoud en de kosten zijn hoog. Het is reactief van opzet en het
systeem wordt, met name voor wat betreft de risicostoffen, alleen geactualiseerd
na incidenten. Het succes van het systeem is erg afhankelijk van inzicht, kennis en
ervaring van de individuele ondernemer of medewerker. Bovendien valt nog wel
wat te verbeteren aan de afstemming van regels en voorschriften voor de
verschillende risicofactoren en de afstemming tussen de
voedingsmiddelenindustrie en de veevoerindustrie.
Naast GMP + kent de sector een aantal eigen regelingen zoals het TrusQ Feed
Safety Program, de gedragscode van de Nevedi en de Brijpools (studieclubs
van veehouders). Het TrusQ-initiatief gaat in de richting van de, in dit rapport
beschreven, systematiek van ‘ketengerichte audits met dubbele garantstelling’:

de eisen ‘vooruit’ in de keten gaan gepaard met vergelijkbare eisen ‘achteruit’ in
de keten. Deze aanpak heeft veel voordelen ten opzicht van de huidige eenzijdige
benadering waarbij alleen eisen worden gesteld aan de voorgaande (leverende)
schakel. Meer in het algemeen is er bij de veevoerbedrijven een toename te
constateren van de inspanningen om de veiligheid en kwaliteit beter te kunnen
borgen en risico's en calamiteiten te vermijden.
Conclusies en aanbevelingen
Het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer geeft zowel aanleiding voor
vertrouwen als voor ongerustheid. Vertrouwenwekkend is dat de betrokken
bedrijven en de overheid veel investeren in de veiligheid van de reststoffen.
Reden voor ongerustheid is dat het niet duidelijk is wat het effect is van al die
investeringen. Zo roept de aanpak van de BSE-crisis veel vragen op zoals de vraag
of de aanpak niet doelgerichter en kosteneffectiever had gekund. Bovendien is er
onvoldoende inzicht in:
− het risico van ophoping van toxische stoffen in de voedselketen
− het duurzame karakter van het gebruik van de reststoffen
− de samenhang tussen de factoren die gezondheid van mens en dier beïnvloeden en
− het samenspel tussen mens en techniek.
Dat inzicht is weliswaar te verbeteren, maar inzicht alleen is onvoldoende. Er
moet ook daadwerkelijk iets mee gebeuren. Op grond van de hierna volgende
conclusies geven wij aanbevelingen voor een verdere versterking.
Conclusie : Er wordt te weinig rekening gehouden met de beleving van de burger
In de discussie over het gebruik van reststoffen staan de zorgen over de risico’s
voor de volksgezondheid centraal. Maar tegen de verwachtingen in, blijkt het
voor de burger bij het gebruik van reststoffen ook om de omgevingskwaliteit,
gezondheid en welzijn van dieren en eerlijke handelsverhoudingen te gaan.
De beleving van de burger telt en overheid en bedrijfsleven moeten zich er van
bewust zijn dat ze op dit punt het vertrouwen van de burgers snel kunnen
verspelen wanneer ze daarmee onvoldoende rekening houden.
Aanbeveling : Houd rekening met de beleving van de burgers en leg daarover
verantwoording af
Overheid en bedrijven kunnen de beleving mee laten wegen in hun beslissingen:
. door het inzicht in de beleving van de burger te verbeteren;
. door de burger systematisch inzicht te geven in de voedselketen en de
maatregelen om die keten veilig te houden dan wel veiliger te maken,
bijvoorbeeld op de website van het Voedingscentrum;
. door ook systematisch aandacht te besteden aan de andere
duurzaamheidsaspecten zoals omgevingskwaliteit, gezondheid en welzijn van
dieren en eerlijke handelsverhoudingen;
. door onderling en met andere stakeholders afspraken te maken over
crisiscommunicatie, door bij de communicatie rekening te houden met alle
duurzaamheidsaspecten en door crisisbeheersing te oefenen.
Conclusie : De menselijke factor is de belangrijke risicofactor.
Het merendeel van de problemen en incidenten dat zich tot nog toe bij het
gebruik van reststoffen in veevoeders heeft voorgedaan, is gerelateerd aan wat
we de menselijke factor noemen, zoals:
- gebrekkig inzicht (kennis en ervaring) in een aantal relevante risico’s;
- onachtzaamheid, slordigheid en grove nalatigheid;
- frauduleus handelen;
- onvoldoende onderlinge afstemming (integraliteit) van maatregelen gericht op
hygiëne, voedselveiligheid en de veiligheid voor de mens van de technische
hulpmiddelen die we gebruiken;

- onvoldoende inzet van preventieve, ketengerichte maatregelen die noodzakelijk
zijn om de meeste risico’s van reststoffen, in economisch en technisch opzicht,
binnen de perken te kunnen houden.
Er is weliswaar al veel inzicht in specifieke stofgebonden risico's en hoe die risico's
kunnen worden beperkt of voorkomen, maar in enkele relevante risico's, zoals de
lange termijn effecten van toxische stoffen en nieuwe grondstoffen, schiet ons
inzicht nog tekort. Er kunnen zich, zeker op termijn, belangrijke problemen
voordoen. Er zijn ook al veel maatregelen getroffen om de risico's te beperken,
maar daarmee zijn ze nog steeds niet uit de wereld. Ook de technologie die kan
worden ingezet voor de identificatie en bestrijding van risico's is ver ontwikkeld.
Het ontbreekt echter nog aan een integratie van de menselijke factor. Hoe zetten
we kennis en ervaring in, hoe passen we de technologie toe, hoe preventief te
handelen, hoe fouten te voorkomen. Daarbij is menselijk handelen op basis van
kennis en ervaring en van goede wil de belangrijkste factor. De mens zelf is dus de
belangrijkste risicofactor bij zowel het vóórkomen, het beperken als het
voorkómen van de risico's. De menselijke factor geeft de doorslag.
Aanbeveling : Werk als overheid en bedrijfsleven aan een continue ketengerichte
resultaatverbetering
De risicofactoren die samenhangen met menselijk handelen zijn alleen te
beheersen door ketengericht en continu te werken aan verbetering van de
veiligheid:
. door op samenhangende wijze en in ketenverband meer inzicht te verwerven in
de invloed van de reststoffen op de gezondheid en het welzijn van mens en dier en
op het milieu en door meer inzicht te verwerven in een aantal stofgebonden en
productgerelateerde risico’s;
. door meer inzicht te verwerven in de mens als risicofactor in de relatie mens en
techniek. Dit inzicht moet betrekking hebben op de gehele keten van ontwerp tot
procesbeheersing en op de afstemming van de verschillende disciplines in de
productieketen;
. door het verworven inzicht in de relatie mens en techniek in de praktijk toe te
passen. Om de kans en mogelijkheden te vergroten, moeten bestaande en
verworven inzichten per reststof worden verwerkt in een ‘ketengericht
risicoprofiel’. Voor zowel de bestaande als iedere nieuw toe te passen reststof
wordt een nieuw profiel opgesteld en aan de hand daarvan wordt bepaald of en
hoe een reststof kan worden toegepast. Dit concept is vergelijkbaar met een
"positieve lijst", maar veel doelmatiger omdat het wordt ontwikkeld op basis van
een integrale ketenbenadering;
. door een landelijke toelatingscommissie in te stellen die de taak krijgt de
risicoprofielen vast te stellen en te bepalen welke reststoffen onder welke
voorwaarden worden toegelaten en
. door reststoffen die door de toelatingscommissie worden toegelaten, niet langer
als afval aan te merken maar als grondstof. Daarmee wordt veel onduidelijkheid
rond de juridische status en de toepassingsmogelijkheden voorkomen. Bedrijven
zullen dan ook beter inzicht krijgen in het perspectief van het gebruik van de
reststoffen en de te verwachten kosten en baten.
Conclusie : De huidige benadering en aanpak van de risico's zullen naar
verwachting niet leiden tot meer veiligheid en duurzaamheid
De huidige benadering van de risico's van het gebruik van reststoffen in de
veevoeding is te weinig gebaseerd op samenwerking in ketenverband en op
duurzaamheid als uitgangspunt. Er is veel geïnvesteerd in het beperken van de
risico's voor de voedselveiligheid en nog meer in het bestrijden van de gevolgen
van de crisissen. Er is ook veel goede wil getoond om de problemen op te lossen.
Maar de inzet van veel geld en goede wil biedt onvoldoende garanties voor een
veilige en duurzame toepassing van reststoffen. Met een meer integrale en
ketengerichte aanpak, met meer discipline en samenwerking, hadden crisissen

wellicht voorkomen kunnen worden of hadden de gevolgen ervan beperkt kunnen
blijven. De manier waarop de samenleving omgaat met dit soort crisissen verdient
daarom heroverweging.
Aanbeveling a: Verbeter de discipline en de samenwerking in de keten
Dit is te realiseren door middel van continue ketengerichte resultaatverbetering
(zie aanbeveling ). Dat moet worden opgebouwd met inzet, ervaring en reflectie
én aansluiten bij een duurzame ontwikkeling én de maatschappelijke beleving.
Aanbeveling b: Voer een integrale analyse uit van de risico's in ketenverband, uit
een oogpunt van een duurzame ontwikkeling.
Met een integrale analyse kan helder worden gemaakt wat de feitelijke
risicofactoren zijn van het gebruik van reststoffen in de veevoeding en hoe die
risico's zouden kunnen worden beperkt. Op basis van een dergelijke analyse kan
beter inzicht worden verkregen in alle voor- en nadelen van de toepassing van
reststoffen uit een oogpunt van duurzaamheid. Daarbij gaat het niet alleen om
de veiligheidsrisico's en de beheersing daarvan, maar ook andere risico's zoals die
voor dier en milieu en om de onderlinge afweging daarvan. Voor een
evenwichtige afweging en aanpak is inzicht in de voordelen van even groot belang
als inzicht in de risico’s. Met een meer integrale en ketengerichte analyse, vanuit
het perspectief van een duurzame ontwikkeling, moet worden bepaald wat de
maatschappelijke winst van de reststoffen kan en moet zijn. Een integrale
analyse kan de basis vormen voor een juiste (politieke) afweging van de voor- en
nadelen van het gebruik van reststoffen in de veevoeding. Daarmee kan tevens
een bijdrage worden geleverd aan een continue ketengerichte resultaatverbetering.
Conclusie : Ondanks hogere kosten en meer regels niet meer veiligheid
De huidige aanpak van de risico’s brengt hoge kosten met zich mee voor
bedrijven en overheid. De meeste crisissen hebben geleid tot hoge
maatschappelijke kosten en (nog) meer regels, maar daarmee hebben we de
daarop volgende crisissen echter niet kunnen voorkomen. Ook is niet te
verwachten dat daarmee de crisissen uit de wereld zullen zijn. Toch wordt
vanuit de samenleving aangedrongen op nog meer gelijksoortige maatregelen:
- de aansprakelijkheid van het bedrijfsleven zou moeten worden uitgebreid;
- deelname aan de GMP + -regeling zou verplicht moeten worden gesteld;
- de structuur van de sector zou moeten worden aangepast;
- zwaardere sancties zouden moeten worden ingevoerd;
- etikettering zou moeten worden afgedwongen.
Of met deze maatregelen, die sterk zijn gericht op het individuele bedrijf en
probleem- en stofgericht zijn, de veiligheid van het gebruik van de reststoffen
verbeteren is zeer de vraag. Er is ook nauwelijks aandacht voor wat wij noemen
de 'menselijke factor' en de relatie met de andere risicofactoren. Ook de
reststoffen zelf worden er niet veiliger van. Alleen de kosten en het aantal regels
nemen toe. Een meer integrale, ketengerichte aanpak kan daarentegen naar
verwachting leiden tot aanmerkelijk lagere kosten, minder regels en meer
veiligheid. Belangrijke voorwaarde daarbij is dat mens als risicofactor daarin
voldoende wordt meegenomen.
Aanbeveling a: Voer een integrale evaluatie uit van het overheidsbeleid en de
inspanningen van het bedrijfsleven
Als basis voor een aanpak gericht op continue ketengerichte resultaatverbetering
bevelen wij aan eerst een integrale evaluatie uit te voeren van het overheidsbeleid
en de inspanningen van het bedrijfsleven gericht op de toepassing van
reststoffen in de veevoeding.

Aanbeveling b: Voer ketencertificaten met dubbele garantstelling in als basis
voor een continue ketengerichte resultaatverbetering.
Alternatief voor de individuele probleem- en stofgerichte aanpak is een aanpak
waarbij sprake is van ketenintegratie, onderlinge afstemming, voortschrijdend
inzicht en meer discipline die niet door de overheid wordt afgedwongen maar
door de ketenpartijen zelf.
Vooruitlopend daarop bevelen wij de volgende vervolgstappen aan:
. Bouw het bedrijfsgerichte GMP + -systeem uit tot een ketengericht GMP + -systeem.
Voordelen daarvan zijn:
− primaire bedrijven en de levensmiddelenindustrie nemen ook deel in dat systeem;
− er vindt aansluiting plaats van de borging van veiligheid en kwaliteit van
voedingsmiddelen op die van de reststromen;
− de perspectieven voor toezicht op toezicht nemen toe en de regeldruk kan worden
verminderd, de bureaucratie wordt ingedamd en de kosten worden lager;
− de noodzakelijke ketengerichte samenwerking wordt vanzelfsprekend.
. Ontwikkel een ketengerichte dubbele garantstelling met wederzijdse audit als de
basis voor het ketengerichte GMP + -systeem. Die dubbele garantstelling biedt de
volgende voordelen:
− het is een praktische manier om de bestaande juridische mogelijkheden te
verankeren:
− het biedt de mogelijkheid om op gerichte wijze en met instemming van partijen
zwaardere sancties op te leggen;
− het versterkt de wederzijdse ketenafhankelijkheid en daarmee de mogelijkheden
voor onderlinge controle en borging binnen en tussen de schakels in de keten;
− het is een prima middel tegen ‘free-riders’.
Deze aanbevelingen kunnen ertoe bijdragen dat de verantwoordelijke partijen
ook meer verantwoordelijkheid nemen en wederzijds verantwoording afleggen
en scheppen voorwaarden voor een resultaatgerichte aanpak met lagere
maatschappelijke kosten.

1. Inleiding
‘Reststoffen uit de levensmiddelenindustrie worden grootschalig gebruikt als
veevoer. Vanuit milieuoogpunt is dit hergebruik gunstig. De laatste jaren is er door
schandalen echter veel discussie over het gebruik van reststoffen als veevoer.
Enkele voorbeelden:
- Diermeel is hoogstwaarschijnlijk de oorzaak van BSE bij runderen;
- Er is enkele malen dioxine aangetroffen in reststoffen (in citruspulp, vetten,
broodafval);
- In werd het verboden middel nitrofen in Duitse babyvoeding aangetroffen.
Dit middel bleek via vlees van kalkoenen die met nitrofen verontreinigd
diervoeder hadden gekregen in de babyvoeding te zijn terecht gekomen.’
De Stuurgroep Technology Assessment (Stuurgroep) van het ministerie van
Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) verwoordde aldus in juni van dit
jaar haar bezorgdheid. Voor de Stuurgroep voldoende argumenten om opdracht te
geven voor een verkennend onderzoek naar de risico’s die zijn verbonden aan het
gebruik van restproducten van de voedings- en genotmiddelenindustrie (VGI) in
het veevoer en de maatschappelijke beleving daarvan.
De Stuurgroep wil met het onderzoek antwoord krijgen op de volgende vragen:
. ‘Wat zijn de maatschappelijke opvattingen over hergebruik van afvalstoffen?’
. ‘Welke discrepanties zijn er tussen de huidige gang van zaken en deze
maatschappelijke opvattingen?’
. ‘Hoe kunnen deze discrepanties worden opgelost?’
De Stuurgroep heeft de uitvoering van het onderzoek opgedragen aan SIRNED
b.v. Dit rapport is het verslag van de zoektocht naar en de antwoorden op deze
drie vragen. Op juli zijn we begonnen met onze werkzaamheden.
Dit onderzoeksverslag is geen wetenschappelijke verhandeling. Wij hebben te snel,
te veel tegels opgelicht om, volgens ‘de beginselen van behoorlijk wetenschappelijk
onderzoek’, te kunnen zien wat er precies onder lag. We verlaten ons
voor een belangrijk deel op wat anderen zeggen en schrijven. We hebben ook niet
steeds gecontroleerd of wat is gezegd of geschreven klopt. Tegenspraak hebben
we opgevat als discussie. Wat we in dit rapport van anderen hebben overgenomen,
weerspiegelt onze eigen kennis en ervaring en is daarmee uiteraard geheel
onze verantwoordelijkheid.
Gaandeweg zal de lezer merken dat bij de beleving van de reststoffen uit de VGI,
vertrouwen een belangrijke rol speelt. Maar de lezer zal ook merken dat vertrouwen
broos is. De overgang naar wantrouwen en ongerustheid is snel gemaakt.
Als de lezer aan het slot van onze rapportage, net als wij, tot de conclusie komt dat
er zowel voor vertrouwen als voor wantrouwen en ongerustheid aanleiding is, dan
weerspiegelt dit het resultaat van onze bevindingen.
Het werk van de Stuurgroep Technology Assessment draagt bij aan het kennisbeleid van het
Ministerie van LNV door () verkenning van gevolgen van technologische ontwikkelingen en
afwegingen van alternatieven en/of, () het verkennen van mogelijke technologische bijdragen aan
de oplossing van maatschappelijke problemen die relevant zijn voor het LNV-beleidsterrein en/of,
() het onderkennen en expliciteren van normen en waarden die in het geding kunnen zijn bij
bepaalde ontwikkelingen alsook verschillen daarin tussen verschillende groeperingen in de
samenleving.

2. Werkwijze
Wij hebben geprobeerd een antwoord te vinden op de vragen van de Stuurgroep
door als volgt te werk gegaan.
Eerst hebben we de nodige relevante literatuur verzameld en bestudeerd. Over
maatschappelijke beleving hebben we vooral materiaal gevonden over BSE en
GMO .
Voor wat betreft de risico’s (oorzaken en gevolgen) en de risicobeheersing van
veevoer en humaan voedsel hebben we vooral in meer algemene zin het nodige
materiaal gevonden.
Aan de hand van gesprekken met deskundigen van het bedrijfsleven, de overheid,
maatschappelijke instellingen en de wetenschap hebben we op de eerste plaats
geprobeerd een beeld te krijgen van de gang van zaken in de praktijk
(‘stakeholders’; zie Bijlage ). Daarnaast hebben we verschillende malen uitvoerig
met de begeleidingsgroep van gedachten gewisseld over werkwijze, bevindingen
en resultaat. Waar mogelijk hebben die deskundigen ons ook geholpen om
aanvullende literatuur te vinden en geholpen te begrijpen wat we in de literatuur
dachten te hebben aangetroffen.
De uitkomsten van de literatuurstudie en de gesprekken hebben we vervolgens
naast elkaar gelegd en geanalyseerd.
Het resultaat van onze analyse en de conclusies die we daaraan hebben
verbonden, hebben een aantal aanbevelingen in de vorm van scenario´s
opgeleverd die we tijdens een workshop hebben besproken met een aantal
‘stakeholders’.
Het onderhavige rapport is opgebouwd rond de drie hoofdthema’s: risicobeleving,
risico’s en risicobeheersing. We hebben voor deze volgorde gekozen omdat we
eerst willen duidelijk maken wat betrokkenen zeggen dat hen bezig houdt, vooral
waarover ze zeggen zich zorgen te maken. Daarna hebben we geprobeerd te
achterhalen of die zorgen terecht zijn. Om vervolgens op zoek te gaan naar de
strategieën die de samenleving gebruikt om met die zorgen om te gaan.
Aan de hand van een evaluatie van onze bevindingen ronden we af met een
antwoord op de vragen van de Stuurgroep.
BSE (Bovine Spongiform Encephalopathy) is een ziekte die bij dieren door prionen (een bepaald
eiwit) wordt veroorzaakt en vermoedelijk bij mensen de ziekte Creutzfeldt-Jacob veroorzaakt.
GMO staat voor Genetically Modified Organisms: genetisch gemanipuleerde organismen.

3. Enkele opmerkingen vooraf
- De Stuurgroep heeft ons gevraagd het huidige maatschappelijke scenario, op basis
waarvan met de reststoffen in veevoer wordt omgegaan, te beoordelen en te
adviseren over eventuele alternatieven. Wij hebben dat verzoek opgevat als een
behoefte om inzicht te krijgen in de strategische mogelijkheden om de
veronderstelde risico´s voor zover nodig te kunnen terugdringen of toch op z´n
minst onder controle te krijgen en in te dammen. Die behoefte hebben wij ook
vertaald als een behoefte aan zicht op een meer duurzame ontwikkeling bij het
gebruik van de reststoffen van de VGI in veevoer. Die vertaalslag is aanvaard door
de Stuurgroep zodat de kernvraag van deze verkennende studie is: Wat zijn vanuit
duurzaamheidsperspectief de (economische, sociaal-maatschappelijke en milieu)
belangen die samenhangen met het gebruik van reststoffen van de VGI in
veevoer?
- Vanuit duurzaamheidsperspectief hebben wij over het onderwerp weinig
diepgravende literatuur aangetroffen. Dat geldt ook voor de vraag naar de sociaalmaatschappelijke
belangen (in het bijzonder de maatschappelijke beleving) die
samenhangen met ‘het hergebruik van afvalstoffen’. Dat betekent dat wij ons bij
onze conclusies vooral verlaten op de oordelen van de deskundigen die we hebben
gesproken en dat we in de literatuur ook naar ‘aanpalende’ onderwerpen hebben
gekeken, zoals voedselveiligheid, volksgezondheid en milieu.
- ‘Maatschappelijke beleving’, in de zin van ‘maatschappelijke opvattingen’ of
‘maatschappelijke sentimenten’, blijkt een ‘fluïde’ begrip. Opvattingen veranderen
in de loop der tijd. Dat kan snel gaan, vaker duurt het wat langer. De mens blijkt
ook in staat om tegelijkertijd in zichzelf tegenstrijdige opvattingen en gedragingen
te verenigen. Zie de door ons aangehaalde discussie over consumentisme en
burgerschap (paragraaf .). Van de achterliggende mechanismen is nog niet
zoveel bekend. Wel lijkt het aannemelijk dat de verschillende maatschappelijke
instituties elkaar beïnvloeden. Overigens vinden wij dat de invloed van de
maatschappelijke ‘sentimenten’ op concreet gedrag vaak wordt overschat.
- De Stuurgroep spreekt over ‘afvalstoffen’. Dat doen wij niet. Wij hanteren in dit
verslag alleen de term reststoffen. Als we in dit rapport over reststoffen spreken,
dan bedoelen we altijd ‘reststoffen uit de Voedings- en Genotmiddelen Industrie
(VGI) die worden gebruikt als veevoer of daarin worden verwerkt’.
Zie voor uitgebreide discussies hierover Frijda ; Van Ginneken ; Vroon en .

4. Risicobeleving van reststoffen van de VGI in veevoer
4.1 Inleiding
Om inzicht te kunnen geven in de opvattingen in de samenleving over de risico’s
die zijn verbonden aan het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer, hebben
wij geprobeerd de volgende vragen te beantwoorden:
- Wie hebben in de samenleving opvattingen over het gebruik van reststoffen in
veevoer?
- Wat zijn die opvattingen en hoe komen ze tot stand?
- Welke effecten hebben die opvattingen op beleid, productie, handel en gebruik?
Het ligt uiteraard voor de hand dat vooral maatschappelijke instituties als de
overheid en het bedrijfsleven uitgesproken opvattingen hebben. Daarnaast zijn er
maatschappelijke instellingen zoals de belangenverenigingen van het bedrijfsleven
en van burgers (consumentenorganisaties, de milieubeweging, dierenbescherming)
die zich mengen in de discussie. We hebben geprobeerd deze
opvattingen te toetsen aan die van de burgers zelf. Dat hebben we gedaan omdat
uit de gesprekken die we hebben gevoerd en de literatuur die we hebben
bestudeerd, blijkt dat overheid, bedrijfsleven en belangenorganisaties zich
beroepen op de opvattingen van burgers. Het is ons niet duidelijk welke
gezaghebbende bronnen zij daarvoor hanteren.
Het lijkt er op dat maatschappelijke opvattingen het resultaat zijn van een
complex proces van meningsvorming waarbij diverse ‘stakeholders’ elkaar
beïnvloeden. Er bestaan verschillende ideeën over de manier waarop opvattingen
tot stand komen en de invloed die ‘stakeholders’ op elkaar hebben. Opvattingen
lijken in de loop der tijd en onder verschillende condities te veranderen.
Wat ons tijdens de gesprekken die wij hebben gevoerd is gebleken, is dat
vertegenwoordigers van de betrokken maatschappelijke instituties regelmatig
contact met elkaar hebben en met elkaar over de reststoffen van de VGI in
veevoer in discussie gaan.
4.2 Wie maakt zich zorgen? Wie beleeft welke risico’s?
De zorgen van de Stuurgroep over het gebruik van reststoffen uit de VGI in
veevoer worden gedeeld door maatschappelijke instituties in binnen- en
buitenland. Een belangrijke drijfveer voor die zorgen blijken de veelvuldige
incidenten van de laatste jaren te zijn en de voortdurende zorg over de effecten
van schadelijke stoffen in veevoer op dieren, mensen en het milieu.
UN/FAO
In organiseerde de Food en Agriculture Organisation (FAO) in Rome een
deskundigenoverleg over de relatie tussen veevoer en voedselveiligheid (FAO
):
Zie bijvoorbeeld het verslag van de reacties van diverse maatschappelijke instituties op de
inspraakversie van de Kaderwet Veevoer in de Memorie van Toelichting.
Onder maatschappelijke instituties verstaan wij in dit verband alle instellingen die in de
samenleving op de een of andere wijze zich betrokken verklaren of door anderen betrokken
verklaard worden bij het gebruik van reststoffen van de VGI als of in veevoer, zoals de overheid, de
levensmiddelenindustrie, de veevoerindustrie, de betrokken belangenorganisaties van het
bedrijfsleven en de belangenorganisaties voor consumenten, voor dierenbescherming, milieu,
natuur en landschap e.d.
De FAO is een onderdeel van de Verenigde Naties (UN: United Nations).

‘Over the years problems such as salmonellae and other pathogenic microorganisms
in feed; aflatoxin contamination in feed affecting poultry and trout and
other mycotoxin problems; contamination of feeds with pesticide residues, heavy
metals, and industrial chemicals have created concern at national and
international levels. Such problems can pose risks to human health and significant
difficulties to trade in feed and in food derived from animals.’
De druk om aan dit onderwerp meer aandacht te besteden, was in de ogen van de
FAO ontstaan door: ‘(...) increased consumer interest in food safety, the WTO's
SPS and TBT Agreements, harmonization initiatives, calls for increased scientific
rigour, the need for transparency, and shrinking national regulatory resources.’
Hiermee zijn meteen enkele van de belangrijkste thema’s rond de veiligheid van
veevoer aangegeven. Pathogene micro-organismen, mycotoxinen, verontreinigingen
met pesticiden en chemicaliën en zware metalen kunnen bedreigingen
vormen voor de menselijke gezondheid en de internationale handel in veevoer
(grondstoffen) en dierlijke producten. Naast voedselveiligheid zijn handelsliberalisatie
en –harmonisatie en de behoefte aan meer transparantie in de ogen
van de FAO belangrijke argumenten om meer aandacht te besteden aan veevoer.
De FAO heeft in de rapportage over het overleg van Rome niet expliciet aandacht
besteed aan het gebruik van reststoffen van de VGI als veevoer. In komt daar
verandering in als de FAO eind maart op een congres in Berlijn en begin mei
tijdens een congres in Cairo zich bezorgd uitlaat over de BSE-problematiek (FAO
- en -). Beide keren herhaalt de FAO haar zorgen, maar spitst die toe op de
BSE-problematiek. Deze toegenomen belangstelling is ongetwijfeld mede te
herleiden tot het EU-verbod, eind , op het gebruik van diermeel in het
veevoer.
De standpunten van de FAO zijn voor een groot deel afgeleid van een studie van
D.H. Machin. Bij de reststoffen signaleert hij nog de risico´s voor de dieren en het
verlies aan publiek vertrouwen in de veehouderij (Machin ). De voordelen van
het gebruik van reststoffen (‘by-products’) zijn in de ogen van Machin overigens
groot: ‘The safe use of by-products as animal feeds is an essential means of
utilizing many materials that would otherwise be of little economic value and
could incur disposal costs or become environmental pollutants.’
EU
De EU kent al sinds een beleid gericht op (voor mensen, dieren en milieu)
veilige voeders van een goede (product)kwaliteit en op een eerlijke handel in
veevoer. Dit beleid is de afgelopen jaren herhaaldelijk gewijzigd (Oostdijk en
Schönherr ). Evenals voor de FAO zijn de incidenten van de laatste jaren voor
de Europese Commissie, het Europees Parlement en de Europese Raad reden
geweest om de bestaande Europese regelgeving weer aan te passen (EU ):
‘In verband met de BSE-crisis, de twee ernstige gevallen van dioxineverontreiniging
en andere problemen, zoals de verontreiniging van voedermiddelen
en veevoer met nitrofeen of hormonen, is gebleken dat er behoefte is
aan een juridisch instrument om:
- de veiligheid van alle soorten diervoeder te waarborgen;
- ervoor te zorgen dat alle diervoederbedrijven volgens geharmoniseerde
hygiënevoorschriften te werk gaan, en
- de traceerbaarheid te verbeteren.´
De Europese Unie streeft naar ´(...) een hoog beschermingsniveau voor de
gezondheid van mensen en dieren (...)’ en heeft het uitgangspunt ‘van boer tot
bord’ gekozen als algemene leidraad van het voedselveiligheidsbeleid (EU -).
Dr. D.H. Machin is een in de UK gevestigde, onafhankelijk adviseur voor veevoer en dierlijke
productie.

De Nederlandse overheid
Ook de Nederlandse regering maakt zich zorgen. Bij de aanbieding aan de Tweede
Kamer, op juni , van de definitieve nota ‘Grondstof voor Vertrouwen’
schrijft de Staatssecretaris van LNV, mede namens de Minister van VWS: ‘Naast
het vergroten van de veiligheid van veevoer gaat het (...) ook om het herstellen
van het vertrouwen van de consument in de kwaliteit van dierlijke producten. (...)
Belangrijke elementen (van het beleid; SIRNED) zijn het centraal stellen van het
voorzorgprincipe, het aanscherpen van de eisen voor diervoeder en grondstoffen
en het versterken van de kwaliteitsborging. (...) Naast het vergroten van de
veiligheid van diervoeder dient er meer rekening gehouden te worden met
consumer concerns die samenhangen met het diervoeder.’
In ‘Grondstof voor Vertrouwen’ wordt de Kaderwet diervoeders aangekondigd.
De Kamer deelt de zorgen van de bewindslieden en dringt aan op haast (LNV
). In de Memorie van Toelichting bij de Kaderwet diervoeders onderstrepen
de bewindslieden van LNV en VWS nog een keer hun zorg (LNV ): ‘De impact
van recente (...) incidenten met veevoer en dierlijke producten op de samenleving,
de gevolgen van deze incidenten op de gezondheid van mens en dier, de
toegenomen kritische attitude van een steeds mondiger consument hebben de
aandacht voor voedselveiligheid niet alleen vergroot, doch ook de aan
voedselveiligheid toegekende belangen en de rol die veevoer daarin spelen
aanzienlijk verzwaard.’
Hoe zwaar de Nederlandse overheid tilt aan de belangen van de ‘mondige
consument’ is nog maar de vraag. Uit de Memorie van Toelichting bij de Kaderwet
blijkt dat de in een eerdere versie van de wet opgenomen mogelijkheid om ‘(...) uit
hoofde van andere belangen dan de gezondheid van mens of dier voedermiddelen
te verbieden (...)’ (artikel , lid ), uit het definitieve voorstel is verwijderd. Vooral
de Nederlandse belangenorganisaties uit de sector hebben bezwaar gemaakt tegen
het opnemen van deze mogelijkheid.
De Nederlandse belangenorganisaties
Diverse belangenorganisaties van burgers en het bedrijfsleven hebben de
afgelopen jaren laten blijken zich zorgen te maken over de ‘voederveiligheid’ en de
risico’s die zijn verbonden aan het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer.
Vereniging Milieudefensie heeft een speciaal rapport uitgegeven over de kwaliteit
van het voer voor varkens en de structuur van de sector: ‘De menukaart van het
varken’ (Milieudefensie -). De ongerustheid bij Milieudefensie is groot:
‘We worden geplaagd door een onophoudelijke stroom schandalen rond veevoer.
Grofweg wordt er ieder half jaar wel een keer alarm geslagen, vanwege ongewenste
stoffen zoals hormonen of dioxine in veevoer. En wellicht is dat nog maar
het topje van de ijsberg. De meeste schandalen worden namelijk min of meer bij
toeval ontdekt. De handel in veevoeder en veevoedergrondstoffen is zeer
onoverzichtelijk en uitgebreid. Ook de verschillende controlesystemen zijn
ingewikkeld, waardoor er wel eens wat misgaat.’
Ook de Consumentenbond vindt dat er wat mis is in de veevoersector. Voor de
Consumentenbond staat centraal dat de consumenten er op moeten kunnen
vertrouwen dat hun voedsel veilig is. In de ogen van de bond dragen bedrijfsleven
en overheid primair de verantwoordelijkheid voor die veiligheid.

Het Productschap Diervoeder (PDV) behartigt de belangen van de betrokken
Nederlandse bedrijven en is belast met de uitvoering van de Europese
verordeningen. Vanaf is het Productschap ook verantwoordelijk voor de
invoering en bewaking van het kwaliteitssysteem Good Manufacturing Practice
(GMP): een vertaling van de Europese verordeningen en enkele aanvullende
maatregelen. Ook aan het Productschap zijn de incidenten van de laatste jaren
niet ongemerkt voorbij gegaan. In waren die incidenten voor het
productschap aanleiding het kwaliteitssysteem als GMP+ verder te versterken
(PDV e.v.). Tijdens de algemene bestuursvergadering van het Productschap
Diervoeder, in november , blijkt deze stap echter nog niet voldoende te zijn
geweest om alle zorgen weg te nemen. Naar aanleiding van de MPA-affaire
verzucht de voorzitter van het productschap:
‘Gelukkig was de volksgezondheid niet echt in het geding. Niettemin is de schade
die deze affaire in onze sectoren heeft aangericht enorm. Niet alleen in geld, maar
ook in imago. Hoe vaak hebben we niet moeten horen ‘dat het dan nooit eens
ophoudt’.’
Om daar tijdens de vergadering van februari aan toe te voegen:
‘Betreurenswaardig en pijnlijk is het (...) om op dit moment te moeten constateren
dat we opnieuw geconfronteerd worden met een affaire die nu al de
‘broodmeelaffaire genoemd wordt.’
Ook voor de Nederlandse Vereniging van Diervoederindustrie zijn het ‘woelige
tijden’ (Nevedi ). Naast de krimp van de veestapel heeft de veevoersector te
lijden onder het negatieve beeld van de incidenten van de afgelopen jaren. Om een
beter beeld te krijgen van de beleving van de risico’s en de risicobeheersing in de
veevoersector heeft het Landbouw Economisch Instituut (LEI) acht
´sleutelfiguren´ ondervraagd. De belangrijkste conclusie is (Folbert e.a. ):
‘De kijk op risico's en risicoreductie is de rechtstreekse afgeleide van het
referentiekader van de gesprekspartners. Hierin gaat het bij risico's (...) van
voedselveiligheid voornamelijk over het verkleinen van technische, microbiële en
fysische risico's. De sector is zich ervan bewust dat een technisch-rationele
invalshoek en de bijbehorende risicopercepties niet altijd stroken met de
(emotionele) percepties van consumenten (...). De technisch-rationele benadering
domineert en zorgt ervoor dat de focus is gericht op een proces- en productgeoriënteerde
conceptualisering en operationalisering van voedselveiligheidsrisico's.
(...) Een opvallend contrast tekent zich (...) af: in vergelijking met de
exactheid waaraan in de sector gehecht wordt als het de reductie van technische
risico's betreft, ligt Fingerspitzengefühl aan de basis van het zicht op risicoperceptie
(...) van consumenten.’
Volgens de voorzitter van de Nevedi, de heer prof. dr. ir. M. Tielen, is deze
conclusie niet juist getuige zijn uitspraak in de Boerderij van november :
‘(...) dat de sector zelf goed weet wat leeft in de samenleving.’
Het Nederlandse bedrijfsleven
Uit de gesprekken die wij zelf met veevoerproducenten en –leveranciers en de
levensmiddelenindustrie hebben gevoerd, blijkt dat er geen discussie is over het
uitgangspunt dat de consument er op moet kunnen vertrouwen dat het voedsel
veilig is. De ‘manager kwaliteit’ van een mengvoerbedrijf daarover: ‘Het
merendeel van onze tijd besteden we momenteel aan voedselveiligheid.
Onderwerpen als voederwaardebepaling, rantsoensamenstelling en voerkwaliteit
zijn routines geworden. Ze zijn belangrijk voor de concurrentiepositie, maar
minder bepalend voor het voortbestaan van het bedrijf dan de voedselveiligheidsaspecten’.
Het Productschap Diervoeder is een Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie (PBO).

De veevoerproducenten erkennen dat op het gebied van ‘voederveiligheid’ al veel
stappen in de goede richting zijn gezet. Op onderdelen kan het beter. Zo zitten er
nog enkele zwakke schakels in de keten en de sanctionering wordt te mild
gevonden. De veevoerproducenten zijn het echter unaniem met elkaar eens dat
bewuste fraude niet is te voorkomen en dat nalatigheid en onoplettendheid
belangrijke risico's zijn.
De bedrijven uit de levensmiddelenindustrie die we hebben gesproken, blijken
verschillende redenen te hebben om aansluiting te zoeken bij de kwaliteitseisen
die de veevoersector stelt, zoals:
- Beperking van de verwijderingskosten;
- Verhoging van de marktwaarde van de reststoffen en zeker stellen van de
marktpositie van het bedrijf;
- Voorkomen van problemen en naamsbeschadiging;
- Ontwikkelen van duurzame handelsrelaties.
Steeds vaker nemen zowel de levensmiddelenindustrie als de handelaren in
reststoffen het zekere voor het onzekere en ontwikkelen, meestal in
samenwerking met derden, alternatieve toepassingen zoals vergisting en
compostering.
Ook de veehouders zijn unaniem over het belang van voedselveiligheid. Zij vinden
dat de consument er vanuit moeten kunnen gaan dat het eten dat ze kopen
absoluut veilig is. Zelf moeten zij ook op hun leveranciers kunnen vertrouwen. Dat
vertrouwen hebben ze ook als het de mengvoerproducenten betreft. Gaat het over
de handelaren in reststoffen (bijproducten) dan is er een steeds kritischer houding.
De veehouders zeggen dat het voor hen onmogelijk is om alle producten die
worden aangeboden te beoordelen. Ze kennen niet alle stoffen en kunnen alleen
beoordelen op voederkwaliteit. Volledige analyses, los van de vraag of die mogelijk
zijn, zijn onbetaalbaar. In samenwerking met hun veevoerleveranciers ontwikkelen
ze initiatieven die moeten bijdragen aan meer kennis van de producten
en inzicht in de mogelijke risico’s.
Discussiepunten
Over het principe van voeder- en voedselveiligheid bestaat er tussen overheid,
bedrijfsleven en belangenorganisaties geen discussie: de consument moet er op
kunnen vertrouwen dat voer en voedsel veilig zijn. Ook is er grote unanimiteit
over strengere sancties.
Overheid en bedrijfsleven zien naast de risico´s ook voordelen van het gebruik van
reststoffen in veevoer. De belangenorganisaties van burgers en consumenten
laten zich nauwelijks expliciet uit over de voordelen van het gebruik van
reststoffen en vinden dat de veevoersector meer maatregelen moet treffen om
incidenten te voorkomen. De sector zelf is sceptisch over de effecten van meer
maatregelen. Bewuste fraude en nalatigheid en onoplettendheid zijn in hun ogen
niet voor honderd procent te voorkomen.
Bij het voorkomen van incidenten, verwijzen overheid en belangenorganisaties
van consumenten en burgers al snel naar het voorzorgbeginsel. Bij onbekendheid
van risico’s moet in hun ogen dit beginsel worden toegepast. Het beginsel houdt in
dat bij het streven naar bescherming, van mens, dier, plant en milieu, er gegronde
redenen kunnen zijn om maatregelen te treffen, ook als aan de beschikbare
gegevens geen sluitend wetenschappelijk bewijs kan worden ontleend (LNV
).
De zorg voor de kwaliteit van veevoer, en daarmee ook voor de reststoffen van de
VGI die daarvoor worden gebruikt, is niet nieuw. In Nederland voert het
Productschap Diervoeder al jaren de EU-verordeningen uit. De bedrijven vertalen

de regels van het Productschap vervolgens in ‘proces- en productgeoriënteerde
technisch-rationele’ maatregelen. EU-verordeningen en de inspanningen van het
Productschap en de bedrijven voor de uitvoering van die verordeningen hebben
kennelijk niet kunnen voorkomen dat de betrokken organisaties erg zijn
geschrokken van de incidenten van de laatste jaren. Vooral de belangenorganisaties
van consumenten en de milieubeweging vinden dat er meer wet- en
regelgeving moet komen, er moeten meer technisch operationele voorzieningen
worden getroffen, er moet meer onderzoek worden gedaan en scherper toezicht
worden gehouden. Het bedrijfsleven is het er in ieder geval met hen over eens dat
strengere sancties nodig zijn. Het is nog maar de vraag of meer maatregelen, ook
minder risico’s betekenen.
Tot slot is het ook nog maar de vraag of alle zorgen over het gebruik van
reststoffen van de VGI in veevoer en de oproep om meer maatregelen te treffen,
op de consumenten enige indruk maken.
4.3 Hoe beleeft de consument het?
Ondanks alle incidenten en zorgen over de veiligheid van het veevoer, lijkt het er
op dat de consumenten in Nederland er vrij nuchter onder blijven. Er is zelfs geen
sprake van grote ongerustheid over de voedselveiligheid. De consument heeft veel
vertrouwen in overheid en bedrijfsleven. Conclusies die mogen worden getrokken
op grond van wat wij hebben gevonden over het concrete consumentengedrag,
over belevingsonderzoek onder consumenten en over onderzoek naar de
bereidheid van de consument om voor veiliger voedsel meer te betalen.
Gedrag
Omdat gedrag een redelijke indicator is voor opvattingen van mensen, hebben we
nagegaan of de crisissen van de afgelopen jaren hebben geleid tot een fundamentele
verandering in de consumptie van voedsel. Wat het meest opvalt, is dat
tijdens een vleescrisis de aanschaf van vlees daalt, overigens in de landen om ons
heen drastischer dan in Nederland. Maar al na een paar maanden blijken de
verkopen weer op de oude niveaus te liggen (PVE ). Kopersstakingen zijn
meestal maar tijdelijk en, relatief gesproken, doet maar een klein deel van de
consumenten mee. Als gedrag de opvattingen van consumenten inderdaad
weerspiegelt, hebben zich in ieder geval geen structurele veranderingen
voorgedaan.
Beleving
Meer in algemene zin is risicobeleving een complex proces van afweging van
voordelen en nadelen. Leeftijd, geslacht, opvoeding en culturele achtergrond
spelen een rol. Maar ook of blootstelling vrijwillig of onvrijwillig is, of men zelf
invloed kan uitoefenen op het mogelijke gevaar, of het gaat om iets dat vertrouwd
is of juist niet, of het een gevreesd iets is of iets triviaals en of het al of niet
indruist tegen ons rechtsgevoel (IGZ ).
De vraag is wat dit betekent voor de beleving van de veiligheid van voedsel.
De onderzoekers Poortinga en Dekker () daarover: ‘Voedselveiligheid is een
interessant onderwerp, maar van individueel risicobesef lijkt nauwelijks sprake.
(...) Voor de gemiddelde Nederlander is het eerder een dringend maatschappelijk
probleem dan iets waar hij of zij persoonlijk last van heeft. (...) Daarnaast blijft het
moeilijk uit te maken in hoeverre het onderwerp werkelijk weinig zorgen baart en
in hoeverre men toch niet ook de ongerustheid ‘wegpraat’.’

Wat de consumenten volgens Poortinga en Dekker niet wegpraten, zijn de randvoorwaarden
die zij stellen aan het domein van publieke zorg voor de
voedselveiligheid. Op de eerste plaats moet de door bedrijfsleven en wetenschap
en de bevoegde instanties te gebruiken ‘technologie’ (hard en software), ‘state of
the art’ zijn. Daarnaast moeten zeer strenge sancties van toepassing zijn. In de
ogen van de consumenten ligt de verantwoordelijkheid voor de voedselveiligheid
vooral bij de (controlerende) overheid en het bedrijfsleven.
In onderzochten het Erasmus Food Management Instituut (EFMI) en het
Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) met een online enquete het belang
dat winkelend publiek hecht aan voedselveiligheid (Agri Holland ). Daaruit
blijkt dat veiligheid en transparantie een belangrijke rol spelen bij de aankoop van
voedsel in de supermarkt. Mensen die in de supermarkt boodschappen doen,
willen in eerste instantie simpelweg weten of het voedsel wel of niet is
gecontroleerd op veiligheid. Een omvangrijke groep heeft (enigszins) behoefte
aan een verdiepingsslag als het gaat om informatie over de productiewijze. Dit
geldt vooral bij kip en vlees. Bij voorkeur ontvangen zij die informatie dan zo dicht
mogelijk bij de plek van aankoop, op verpakkingen (etiketten) of in het schap.
‘Slechts’ een kleine groep mensen die in de supermarkt boodschappen doet, maakt
zich ernstig zorgen over de veiligheid van hun voedsel.
Het onderzoek van het EFMI en het CBL bevestigt de bevindingen van Poortinga
en Dekker dat, in de ogen van de consument, schakels aan het begin van de keten
(overheid, keuringsinstanties en producent) meer verantwoordelijkheid dragen
dan schakels aan het einde van de keten (supermarkt en de consument zelf).
De meerderheid van de consumenten vindt de keuringsinstanties hoofdverantwoordelijk
voor de voedselveiligheid.
Betalingsbereidheid
Een andere indicator, dan gedrag of beleving, voor de opvattingen van
consumenten over voedselveiligheid, is de bereidheid van de consument om te
betalen voor meer voedselveiligheid . Het LEI heeft gevonden dat consumenten
ƒ , ( eurocent; ongeveer %; SIRNED) per kilo pluimveevlees extra willen
betalen voor een halvering van het risico van besmetting met salmonella en
campylobacter (Bunte ). De vraag is natuurlijk of dat veel of weinig is. De
vraag is ook of de consumenten bij economische tegenwind bereid zijn om die
meerprijs te betalen. Bovendien is de prijs van producten een instrument waarmee
supermarkten, de belangrijkste leveranciers van pluimveevlees aan consumenten,
elkaar trachten te beconcurreren. De relatie tussen de opvattingen van
consumenten over de prijs van voedselveiligheid, over de volksgezondheid en over
de prijs van de dagelijkse boodschappen is niet zo eenvoudig te leggen. Laat staan
dat het duidelijk is welke relatie er is tussen consumentenbelangen en belangen
zoals dierenwelzijn, milieuvriendelijkheid, zorg voor natuur en landschap,
rechtvaardige handelsverhoudingen of kinderarbeid.
Consument en burger
Over de relatie tussen consumentisme en burgerschap wordt tussen overheid,
bedrijfsleven en de wetenschap de nodige discussie gevoerd (Dagevos en
Sterrenberg ). Voedselveiligheid en volksgezondheid zouden volgens
sommigen niet de enige belangen zijn waar consumenten zich druk over maken.
Ook persoonlijke vrijheid en ontplooiing en omgevingskwaliteit wegen zwaar
(Vlek ). Die persoonlijke vrijheid en die omgevingskwaliteit zouden wel eens
in het geding kunnen zijn, zoals bij GMO’s (LNV ): ‘Biotechnologie is
respondenten
De waardering door de consument van voedselveiligheid kan worden bepaald door de
betalingsbereidheid te meten met de contingente waarderingsmethode. Deze methode werkt met
enquêtes. Voor deze studie zijn respondenten geraadpleegd.

onomkeerbaar. Door verspreiding en vermenging van genetisch gemodificeerde
organismen met gewone organismen in de natuur kun je niet meer terug.’
Frewer () voegt daar aan toe dat ook andere waarden zoals ethiek en
dierenwelzijn van belang lijken. Anderen wijzen er op dat het domein van de
burger (waarin vooral belangen als ethiek, dierenwelzijn, omgevingskwaliteit e.d.
spelen) en het domein van de consument (waar prijs, kwaliteit en veiligheid van
belang lijken), van elkaar gescheiden zijn. Er zou sprake zijn van een tegenstelling
tussen de mens als consumenten en dezelfde mens als burger (DuVo ).
De burger zou met zijn gevoel politiek bedrijven en als consument met zijn
portemonnee stemmen.
Discussie
Spinoza zei het al, de mens wil ‘rijkdom, eer en genot’. Of in de woorden van de
hedendaagse consument: ‘goedkoop, gemakkelijk en lekker’. Als het om voedsel
gaat zou de mens inconsistent, opportunistisch, onbetrouwbaar, schizofreen,
egoïstisch en onverschillig zijn. De mens zou zijn idealen, principes en moraal te
grabbel gooien op het moment dat hij de supermarkt binnen stapt. Deskundigen
onderscheiden drie opvattingen in deze discussie (Dagevos en Sterrenberg ):
- er is geen onderscheid tussen consument en burger;
- er is sprake van een tweedeling;
- consument en burger zijn een twee-eenheid.
Aan deze discussie willen we enkele van onze eigen opvattingen toevoegen. Eén
persoon kan tegelijkertijd opvattingen en eigenschappen hebben, die aan elkaar
tegengesteld kunnen zijn, egoïsme tegenover altruïsme, inconsistentie naast
consistentie, onverschilligheid naast betrokkenheid. Mensen kunnen ongerust
en gerust zijn, angst hebben én overmoedig zijn. Bovendien in allerlei gradaties.
Wij hebben de indruk dat door de meeste deelnemers aan de discussie over de
relatie tussen consumentisme en burgerschap, iets te veel waarde wordt gehecht
aan idealen, voorkeuren, principes en moraal. De invloeden van de ‘tijdgeest’ en de
sociale omgeving worden onderschat. Daarnaast zijn in onze ogen ons zelfbeeld en
de manier waarop en de mate waarin we signalen over dat zelfbeeld ontvangen en
interpreteren nog van groter belang dan de ‘tijdgeest’ of de sociale omgeving.
Maar bovenal wordt in onze visie ons leven bepaald door ‘situationele factoren’,
aan plaats en tijd gebonden omstandigheden waar wij als individu niet of
nauwelijks invloed op kunnen uitoefenen, zoals de technische ontwikkelingen,
financiële mogelijkheden, wet- en regelgeving, de markt en onze fysieke
omgeving. In het licht van deze situationele factoren lijken onze idealen en
voorkeuren vaak nietig en onhaalbaar en schieten onze principes en moraal tekort.
De frustraties die door de onhaalbaarheid van onze idealen en voorkeuren en het
tekort schieten van onze moraal en principes worden opgeroepen, zouden met het
nodige cynisme kunnen worden opgevat als onverschilligheid, opportunisme of
egoïsme.
De onverschilligheid en het opportunisme en egoïsme dat door onze frustraties
wordt opgeroepen, is bijvoorbeeld herkenbaar aan verschijnselen als het ‘NIMBY’-
effect (‘Not In My Back Yard’) en het ‘free-riders’-principe. Het ‘NIMBY’-effect is
het verschijnsel waarbij we niet bereid zijn om ons individueel belang op te offeren
voor het collectieve belang. Het ‘free-riders’-principe is het verschijnsel waarbij
individuen ongewenst en onnodig gebruik maken van collectieve voorzieningen.

4.4 Het mechanisme van risicobeleving
Zoals we hebben laten zien, veronderstellen de maatschappelijke instituties dat de
consumenten zich zorgen maken over de veiligheid van het voedsel. Hoe komen
zij aan die veronderstelling? Niet van de consumenten zelf kennelijk. Die maken
zich daarover niet zulke grote zorgen. De consumenten vinden dat vooral de
overheid en het bedrijfsleven de verantwoordelijkheid dragen voor de voedselveiligheid.
De controlerende instanties voorop. Overheid en bedrijfsleven maken
zich dus terecht ongerust. Als het fout gaat, lijden zij groot verlies aan
vertrouwen. De veronderstelde onrust van de consument blijkt zo vooral een
institutioneel probleem.
Ontlenen de maatschappelijke instituties de zorgen van de consumenten over de
voedselveiligheid wellicht aan de media? Het betrekken van de rol van de media
bij de discussie over voedselveiligheid lijkt van belang (Vroon ; ): ‘Bij het
uitspreken van een oordeel over verschijnselen baseren we ons niet op alle
gegevens, maar op wat we over die gegevens menen te weten. (...) Er zijn
aanwijzingen dat de berichtgeving in kranten dit principe (...) kan aanscherpen.’
En ‘De subjectieve kans om van breed uitgemeten kwalen en gebeurtenissen het
slachtoffer te worden, neemt toe met het aantal woorden dat daaraan in kranten
is besteed.’
In de media is ook veel belangstelling voor het onderwerp voedselveiligheid. Zo
heeft NRC-Handelsblad op haar website al jaren een Dossier Voedingsschandalen,
waarvan er in ieder geval twee gaan over problemen met veevoer (MPA; dioxine).
De relatie tussen de veronderstelde consumentenzorgen over voedselveiligheid en
het debat in de media over voedselveiligheid is door het LEI aan een nader
onderzoek onderworpen. Het LEI heeft gekeken naar de denkbeelden over BSE die
door de overheid en de media naar buiten werden gebracht en hoe die zich tot
elkaar verhouden. De belangrijkste conclusies zijn (de Meere en Seepers, ):
- Door de Telegraaf of de Volkskrant te lezen kon men op de hoogte blijven van de
denkbeelden van de overheid;
- De media hebben meer denkbeelden naar buiten gebracht dan de overheid. Zo
werd het denkbeeld van de overheid, ‘(...) dat Nederland veilig is’, overgenomen,
maar werden de lezers ook gewaarschuwd;
- De overheid heeft in de persberichten sterk de nadruk gelegd op de zorgvuldigheid
van haar beleid;
- Het is de vraag of de overheid volledig is geweest in de persberichten. In de media
worden economische motieven voor de door de overheid getroffen maatregelen
aangehaald, die niet in de persberichten stonden;
- Publieke emoties worden in de persberichten niet en in de kranten wel
aangehaald.
De media lijken dus een rol te spelen. Enerzijds zijn ze doorgeefluik voor de
boodschap van de overheid en anderzijds vullen ze de berichtgeving van de
overheid aan. Ze boezemen het publiek de nodige vrees in en werpen zich
vervolgens op als de publieke spreekbuis van die opgeroepen vrees. De
maatschappelijke interventies van de media hebben tot nu toe echter niet geleid
tot structurele veranderingen in de opvattingen van de consumenten over de
veiligheid van hun voedsel. De media hebben doorgaans ook niet zoveel invloed
op de meningsvorming in de samenleving (Stappers e.a. ). De media hebben
vooral invloed op de versterking en bestendiging van de opvattingen zoals die bij
de verschillende andere maatschappelijke instituties leven, en minder op de
publieke opinie.
De onderzoeksperiode was maart tot en met april . Er is alleen gekeken naar
berichten uit de Volkskrant en De Telegraaf.
Een verschijnsel dat ook in andere maatschappelijke sectoren blijkt voor te komen. Zie daarvoor

4.5 Vertrouwen lijkt de sleutel
Zoals we al hebben aangegeven, maken de Nederlandse consumenten zich weinig
zorgen over de veiligheid van voedsel. Bovendien vertrouwen zij de
voedingsproducten van supermarkten en kleine winkels én de verantwoordelijke
instellingen (Poortinga en Dekker ). Poortinga en Dekker hebben een
duidelijk verband aangetroffen tussen vertrouwen, percepties van
voedselgerelateerde risico’s en het draagvlak voor beleid. De zorgen van vooral de
overheid en het bedrijfsleven over de bedreiging van hun legitimiteit lijken dus
terecht. Vertrouwen lijkt, zeker bij voedselveiligheid, inderdaad een belangrijke
factor: ‘Trust is all the more likely to be important where there is a perception that
accurate estimates of risk are not available (...).’ Een conclusie die Frewer e.a.
() trekken op basis van een onderzoek onder respondenten.
Poortinga en Dekker () hebben elders twee theorieën gevonden over de
oorzaken van verminderd consumentenvertrouwen in de veiligheid van het
voedsel. De eerste houdt in dat de voedselproductie zeer complex is geworden.
Bij de productie komt veel techniek kijken. De ketens zijn tegenwoordig lang en
internationaal en daardoor ondoorzichtiger en moeilijker te beoordelen. Een
andere theorie is dat consumenten in de loop der tijd anders naar risico´s zijn gaan
kijken. Aard en waarneming van risico’s zijn veranderd, het is onvermijdelijk
geworden ‘(...) om toch ergens op te vertrouwen. Zonder vertrouwen zou de
consument geen hap meer door de keel krijgen.’
Op grond van hun eigen onderzoek komen Poortinga en Dekker () tot een
andere conclusie. Zij hebben gevonden dat competentie de belangrijkste factor is
en dat een eventueel verlies aan vertrouwen wordt veroorzaakt door ‘een
(waargenomen) gebrek aan compassie, openheid en rechtvaardigheid.’
Vertrouwen is in hun ogen vooral gebaseerd ‘(...) op veronderstelde gedeelde
waarden (consensual values).’ Een informatiebron is in de ogen van de consument
geloofwaardiger wanneer wordt gedacht dat de bron verstand van zaken heeft
(competent is).
Tijdens een uitgebreid gesprek heeft Poortinga nog een aantal aanvullende
invalshoeken naar voren gebracht. Bij het bepalen van een standpunt over de
houding van consumenten tegenover bijvoorbeeld het gebruik van reststoffen
uit de VGI in veevoer, is het van belang uit te gaan van de heersende opvattingen
(basiswaarden; visies; consensual values). De heersende opvattingen over
voedselveiligheid zijn in Nederland dus:
. vertrouwen in de veiligheid van het voedsel én
. vertrouwen in de verantwoordelijke maatschappelijke instituties.
De heersende opvatting van de consument over de overheid is: ‘critical trust’. Er is
dus vertrouwen in de overheid, maar een kritisch vertrouwen. ‘Critical trust’ lijkt
van groot belang voor de ontwikkeling van beleid en de democratie.
Daarnaast constateert Poortinga dat mensen risico’s toewijzen aan bepaalde
attributen, zoals voedselveiligheid. Maar die toewijzingen (attributies) vinden hun
oorsprong niet alleen in de zorgen voor de gezondheid. Mensen wegen ook
politieke (macht), economische (geld), sociale en ethische risico’s tegen elkaar en
tegen de gezondheidsrisico’s af. GMO’s worden niet gezien als een gevaar voor de
‘Het imago van de jeugdhulpverlening: voorzichtig positief’, Van Oosterhout e.a. .
Lynn Frewer is hoogleraar Voedselveiligheid en Consumentengedrag aan de Leerstoelgroep
Marktkunde en Consumentengedrag van de WUR.
Bronnen van vertrouwen in voedselveiligheid zijn wetenschappers, medici en consumentenorganisaties.
Burgers verwachten dat deze bronnen kennis van zaken hebben, objectief zijn en
begaan zijn met het welzijn van de mens. Vrienden, milieu-organisaties en de industrie leveren een
meer ambigu beeld op. (Poortinga en Dekker, )

menselijke gezondheid, maar maken de productie van voedsel wel afhankelijk van
enkele (vooral Amerikaanse) multinationals. De interessante vraag is, of en in
hoeverre deze overwegingen ook in aankoopgedrag een rol spelen.
Poortinga signaleert ook grote verschillen in perceptie tussen collectieve
vraagstukken en vraagstukken die de persoonlijke zorg raken.
Hoogspanningskabels veroorzaken landelijk gezien weinig problemen, maar als je
er toevallig onder of naast woont, ervaar je dat die risico’s toch vooral bij jou op
het bord liggen. Het aantal slachtoffers van voedselinfecties mag dan gering
lijken , als je toevallig aan de beurt bent, is dat toch knap lastig. Ook in dit opzicht
is er dus sprake van perspectiefwisseling. De verschillen in opvatting over
voedselveiligheid zijn tussen experts en het publiek overigens veel kleiner, of zelfs
geheel afwezig, dan altijd is verondersteld. Zo is ‘zero-risk’ niet de opvatting van
de burger. Bij de afweging van de voordelen en de nadelen van risico’s, vinden
mensen de voordelen steevast belangrijker dan de nadelen.
Poortinga en Dekker () hebben gevonden dat de percepties over voedsel,
voedselveiligheid en de systemen, instellingen en mensen die daarvoor
verantwoordelijk zijn, op een complexe wijze worden vorm gegeven en
voortdurend in ontwikkeling zijn. Frewer e.a. () voegen daar aan toe dat
kennis op zichzelf niet tot vertrouwen leidt en dat ‘bronnen’ die verantwoording
afleggen, het betrouwbaarst lijken te worden gevonden.
Voor de overheid kleeft er aan ‘vertrouwen’ nog een ander, bijzonder gevoelig
element. Het ‘vertrouwensbeginsel’ is één van de beginselen van behoorlijk
bestuur. Voor de burger is dit beginsel van belang (Nicolaï ): ‘(...) hoe groter
het nadeel voor de burger (...) bij schending van het vertrouwen (door de
overheid; SIRNED), des te meer aanleiding er zal zijn (voor de overheid; SIRNED)
om de burger te beschermen en des te zwaarder de aan het algemeen belang (door
de overheid; SIRNED) te ontlenen overwegingen zullen moeten zijn om de
aanspraak (door de burger; SIRNED) op bescherming van het vertrouwen niet te
honoreren.’
Anders gezegd, hoe groter de claim van de overheid op haar verantwoordelijkheid
voor de voeder- of voedselveiligheid, hoe meer aanspraak de burger kennelijk op
deze verantwoordelijkheid kan maken. Het schenden van het vertrouwen van de
burger doordat de overheid haar eigen claim niet nakomt, opent de weg voor de
burger om dezelfde overheid daarop ter verantwoording te roepen. Dus, hoe méér
wet- en regelgeving, hoe groter de claim en hoe groter het risico dat de burger
honorering van die claim zal eisen, bijvoorbeeld in de vorm van uitvoering van die
wet- en regelgeving.
Samenvattend, kan worden gesteld dat als het om voedselveiligheid gaat,
vertrouwen inderdaad een sleutelrol speelt en dat er voldoende redenen zijn om
aan te nemen dat dit ook geldt voor voederveiligheid (zie de discussie over BSE):
. de consument kan alleen op zijn gevoel van vertrouwen afgaan, omdat er
onvoldoende accurate schattingen van de risico’s van voedsel en voeders bekend
zijn;
. er is een relatie tussen dat gevoel van vertrouwen en de steun voor beleid;
. er is een publiekrechtelijke relatie tussen het (kritische) vertrouwen dat de burger
in de overheid stelt en de mate waarin de overheid aan dat vertrouwen tegemoet
moet komen.
Zie paragraaf ...
Hier past de volgende kanttekening van Lynn Frewer: ‘There is substantial evidence that risk
perceptions vary between experts and lay people (...).’ Voor het overige komt zij tot dezelfde
conclusies. (Frewer )
Zie ook IGZ .

Maar vertrouwen ‘komt te voet en vertrekt te paard’. Opbouwen van vertrouwen
gaat moeizaam en bij het minste of geringste is het vertrouwen weer zoek. Dat
komt omdat:
. vertrouwen op een complexe wijze wordt vorm krijgt en voortdurend in
ontwikkeling is;
. compassie, openheid en rechtvaardigheid subjectieve gevoelens zijn;
. het niet altijd even duidelijk is waar gevoelens van compassie, openheid en
rechtvaardigheid vandaan komen;
. gevoelens die samenhangen met gezondheid en voedselveiligheid of
voederveiligheid altijd in concurrentie zijn met gevoelens voor andere attributen,
zoals de bescherming van het welzijn van dieren en een schoon milieu;
. er grote verschillen zijn in percepties tussen collectieve en individuele risico’s;
. verstrekken van (meer) informatie niet tot (meer) vertrouwen leidt.
Discussiepunten
Een discussiepunt dat Poortinga naar voren bracht, is: hoe belangrijk is het gevoel
van veiligheid voor de consument in relatie tot voedsel? Het vertrouwen van de
consument in voedselveiligheid blijkt te zijn samengesteld uit twee componenten.
De eerste is de technisch-inhoudelijke component. Het vertrouwen moet op iets
concreets betrekking hebben, zoals voedsel of veevoer of een bepaalde
organisatie. Daarnaast heeft het vertrouwen een affectieve of emotionele
component die bestaat uit allerlei gevoelens, emoties en opvattingen. Die
gevoelens, emoties en opvattingen projecteren wij op dat concrete, technischinhoudelijke,
maar hoeven hun oorsprong niet aan dat technisch-inhoudelijke te
ontlenen. Zo is ‘vertrouwen’ het bij voedselveiligheid passende gevoel, maar dat
wil nog niet zeggen dat veiligheid onze belangrijkste associatie is met voedsel.
Een ander voorbeeld. ‘Critical trust´ is kennelijk een dominant gevoel dat burgers
voor de overheid koesteren. Maar ook de gevoelens van burgers voor de overheid
zijn divers. Zo zijn burgers tevreden over de concrete dienstverlening van de
overheid, maar is hun beleving van de overheid als maatschappelijke institutie veel
minder positief (Van Oosterhout ). De overheid doet kennelijk zijn werk goed,
maar daarmee krijgt het niet automatisch een compliment. Daar is meer voor
nodig.
4.6 Voorlopige conclusies
Op grond van het bovenstaande, trekken wij voorlopig de volgende conclusies.
. De maatschappelijke instituties (overheid, bedrijfsleven en belangengroepen van
bedrijven en burgers) maken zich zorgen over de risico´s die zijn verbonden aan
het gebruik van de reststoffen van de VGI in veevoer.
. Aanleiding voor die zorgen blijken de incidenten met veevoer van de laatste jaren
en de vermeende effecten van schadelijke stoffen in veevoer op dier, mens en het
milieu.
. De zorgen van de maatschappelijke instituties spitsen zich zonder uitzondering toe
op de gevolgen voor de volksgezondheid. Het standpunt van de
Dierenbescherming in deze is ons niet bekend.
. Er blijkt tussen de betrokken maatschappelijke instituties weinig verschil van
mening over het belang van voederveiligheid. De consument moet zich daar geen
zorgen over hoeven maken.

. Naast zorgen, is er ook erkenning van de voordelen van de verwerking van
reststoffen van de VGI in veevoer. Vooral van de kant van de
levensmiddelenindustrie en de veevoersector wordt gewezen op de economische
en milieuvoordelen. Die milieuvoordelen worden overigens door de
milieubeweging erkend.
. Alle maatregelen die tot nu toe zijn getroffen, hebben niet kunnen voorkomen dat
de maatschappelijke instituties zonder uitzondering zijn geschrokken van de
incidenten van de afgelopen jaren en dat vooral consumentenorganisaties en de
milieubeweging hun zorgen vertalen in de roep om meer maatregelen.
. Op de consumenten maken die zorgen en die oproep om meer maatregelen
kennelijk weinig indruk. Zij vinden voedsel veilig en hebben vertrouwen in
overheid en bedrijfsleven. Wel gaan zij ervan uit dat overheid en bedrijfsleven hun
verantwoordelijkheid nemen.
. Burgers, en zo men wil ook de consumenten, hebben, als het gaat om voedsel,
voor meer onderwerpen belangstelling dan alleen voor voeder- en
voedselveiligheid en de persoonlijke gezondheid. Persoonlijke vrijheid,
ontplooiingsmogelijkheden, de omgevingskwaliteit (milieu en natuur en
landschap), de gezondheid en het welzijn van dieren, eerlijke
handelsverhoudingen e.d. worden ook als belangrijk naar voren gebracht.
. De vertegenwoordigers van de maatschappelijke instituties overschatten steevast
de mogelijkheden van de burger om zijn idealen, principes, voorkeuren en moraal
tot uitdrukking te brengen in zijn rol als consument.
. De vertegenwoordigers van de maatschappelijke instituties overschatten steevast
de invloed van de media op de maatschappelijke opvattingen.
. In alle opzichten lijkt vertrouwen van de burger of de consument in de overheid en
het bedrijfsleven, als het gaat om voeder- en voedselveiligheid, het sleutelbegrip.
Voor bedrijfsleven en overheid is dat niet zonder risico’s.
. Compassie, openheid en rechtvaardigheid lijken de sleutel tot vertrouwen.

5. Risico’s van het gebruik van reststoffen van de VGI
als veevoer
5.1 Inleiding
In hoofdstuk hebben we op hoofdlijnen de standpunten van de verschillende
maatschappelijke geledingen over het gebruik van de reststoffen op een rij gezet.
Daaruit is gebleken dat er grote overeenstemming is over het belang van veilig
voedsel, en dus ook over het belang van veilig veevoer en veilige reststoffen.
Om te kunnen beoordelen of die reststoffen inderdaad veilig zijn, moet worden
nagegaan wat de feitelijke risico´s zijn. Dat doen we in dit hoofdstuk. Dat er
risico’s zijn, is de afgelopen jaren duidelijk geworden uit de probleemgevallen die
ook in de media de nodige aandacht hebben gekregen, zoals BSE, MPA, de
Broodmeelaffaire, de Nitrofenaffaire en de Braziliaanse citruspulp. Ook al is het
verleidelijk in dit onderzoek hierop in te gaan, dat doen wij niet. Op de eerste
plaats wordt daar elders al het nodige over gezegd (zie bijvoorbeeld Oostdijk en
Schönherr, , maar ook de PDV heeft hier de nodige aandacht aan besteed).
Op de tweede plaats analyseren wij de risico´s van het gebruik van de reststoffen
vanuit een breder kader, namelijk vanuit dat van een duurzame ontwikkeling.
Bij die analyse gaat het niet alleen om het belang van de volksgezondheid, hoe
zwaar dat belang ook weegt, maar ook om belangen als de omgevingskwaliteit,
gezondheid en welzijn van de landbouwhuisdieren en eerlijke handelspraktijken.
Belangen waarvan we in hoofdstuk hebben gezien dat die in de maatschappelijke
beleving ook een rol spelen. Op de derde plaats willen we de risico´s
ook afwegen tegen de voordelen van het gebruik van de reststoffen, zodat naar
wij hopen een redelijk evenwichtig beeld ontstaat.
Eerst gaan we in dit hoofdstuk in op de aard en omvang van de reststoffen van de
VGI en het gebruik daarvan in veevoer, daarna schetsen wij de risicofactoren.
Daarbij onderscheiden wij enerzijds factoren die inherent zijn aan het gebruik van
reststoffen en anderzijds factoren die in beginsel niet met het gebruik van
reststoffen samenhangen, maar daar wel een grote negatieve invloed op kunnen
hebben. Overigens lijkt het er op dat ‘het menselijk tekort’ - onvoorzichtig,
onnadenkend en ondeskundig handelen - de belangrijkste risicofactor is. Positief
van het gebruik van de reststoffen zijn in ieder geval de economische voordelen.
Er zijn echter ook aanwijzingen dat het gebruik van reststoffen in veevoer goed is
voor het milieu en voordelen kan hebben voor de gezondheid van de landbouwhuisdieren.
5.2 Aard en omvang van de reststoffen van de VGI 20
Met de reststoffen van de voedings- en genotmiddelenindustrie die in of als
veevoer worden gebruikt, is het al net als met het veevoer zelf: % van de
stromen is bekend. Er is overigens geen eenduidige omschrijving van deze
reststoffen. Hoe reststoffen worden omschreven, hangt af van de betrokken partij
die op een bepaald moment, op een bepaalde plaats en met een bepaald doel de
reststof gebruikt. Achtereenvolgens schetsen wij de discussie over de omschrijving
van de reststoffen vanuit het perspectief van wet- en regelgeving om daarna
inzicht te geven in vraag en aanbod.
De bevindingen die in deze paragraaf zijn opgenomen, zijn voor een groot deel naar voren gebracht
door de mensen die wij hebben geïnterviewd en daarnaast gebaseerd op de eigen kennis en
ervaring van de schrijvers van dit rapport.

5.2.1 Wet- en regelgeving
‘Met de ontwikkeling van mengvoeder ontstond rond de noodzaak tot
regelgeving op het gebied van veevoer. Door deze gemengde veevoeders bestond
immers grond voor onduidelijkheid en wantrouwen omtrent de samenstelling van
de in de handel aanwezige voeders. De Wet, houdende bepalingen tot bestrijding
van bedrog in de handel in meststoffen, zaaizaden en veevoeder (Wet van
december , Stb. ) schreef dan ook een verplichte declaratie van de
grondstofsamenstelling voor.’ (LNV )
Al bijna honderd jaar maakt de Nederlandse overheid zich zorgen over de veevoerindustrie.
Zorgen die al even lang worden vertaald in wet- en regelgeving.
Vanaf doet de EU daar nog een schepje bovenop. Al die zorgen en maatregelen
hebben tot nu toe nog niet tot een sluitende juridische status geleid voor
de reststoffen van de VGI die in veevoer worden verwerkt. We schetsen hier de
discussie.
Wet milieubeheer
In een onderzoek naar de aard en omvang van de productie en het gebruik van
reststoffen hanteert Arcadis de indeling in hoofdproduct en afval, waarbij afval
weer uiteen valt in organische reststoffen en overig bedrijfsafval (Arcadis ).
Op grond van deze indeling zouden alle organische reststoffen onder het begrip
afval vallen. De officiële definitie van een afvalstof is (artikel . Wet
milieubeheer): ‘alle stoffen, preparaten of andere producten (..) waarvan de
houder zich ontdoet, voornemens is zich te ontdoen of zich moet ontdoen.’
Deze definitie is afgeleid van de Europese Kaderrichtlijn Afvalstoffen (/
/EEG) en is ruim interpreteerbaar door alle partijen. Strikt genomen omvat deze
definitie ook de afvalstoffen die volgens de huidige Nederlandse praktijk geen
afvalstof zijn, zoals de reststoffen die economische waarde hebben en worden
gebruikt als grondstof voor een volgend productieproces (VROM ). In de
Europese definitie wordt niet gekeken naar de toepassing van de reststof maar
naar de herkomst. Daarbij blijken de kwaliteitsprogramma’s van de producenten
en de gebruikers, zoals GMP+ en HACCP, in het geheel niet relevant. Het verschil
in interpretatie leidt tot juridische geschillen en jurisprudentie, op basis waarvan
de feitelijke uitwerking van de omschrijving weer moet worden aangepast. Het
afvalstoffenbeleid is in Nederland nader uitgewerkt in het Landelijk Afvalbeheer
Plan (LAP).
LAP
Het LAP is de uitwerking van de in de Wet milieubeheer opgenomen verplichting
van de minister van VROM om eenmaal in de vier jaar een afvalbeheerplan op te
stellen. In het LAP wordt periodiek het beleid vastgelegd voor alle afvalstoffen
waarop de Wet milieubeheer van toepassing is (VROM ). In het LAP is, mede
op grond van Nederlandse en Europese jurisprudentie, een aantal criteria opgenomen
waarmee kan worden beoordeeld of een reststof wel of geen afvalstof is
(Staatscourant , ). De benadering van de reststoffen is in het LAP vooral
gericht op de risico's voor het milieu en de (externe) veiligheid. Hier vallen ook
reststoffen onder die in het geheel niet als (grondstof voor) veevoer kunnen
worden gebruikt. Strikt genomen valt tegelijkertijd een zeer groot deel van de
veevoergrondstoffen onder deze definitie. Veevoer bestaat immers voor % tot
% uit reststoffen (Van der Kroon, ).
De Europese Kaderrichtlijn geeft de ruimte om via algemene regels afvalstoffen
uit te zonderen van een aantal administratieve verplichtingen. Maar, uit een
Een voorbeeld: de Afdeling Geschillen van Bestuur RvSt, november : de zogenaamde ‘nietvan-toepassing
criteria’.

oogpunt van controleerbaarheid kan uitzondering juist weer ongewenst zijn
(Arcadis ).
De voedings- en genotmiddelen industrie (VGI)
De voedings- en genotmiddelenindustrie (VGI) kent geen éénduidige definitie van
reststoffen en afval. Onder afval verstaat men binnen de VGI doorgaans alleen die
reststoffen die voor geen enkele toepassing meer geschikt lijken en die geen
economische waarde hebben. De term afval voor organische reststoffen die een
economische waarde hebben, ligt binnen de VGI gevoelig. Binnen de stichting
DuVo is een poging gedaan om te komen tot een gemeenschappelijk begrippenkader,
maar die heeft niet geleid tot een heldere definitie van de reststoffen
(DuVo , ).
De producenten in de VGI beschouwen diverse reststoffen als marktwaardig en
daarmee als een normaal eindproduct, zoals bij bierbostel, bietenpulp en sojaschroot
(DuVo ). Men spreekt dan van een tweede hoofdproduct, een nevenproduct,
een diervoedergrondstof of zelfs van een diervoeder. Bedrijven met
dergelijke producten hebben in de loop der jaren veel specifieke kennis en
expertise opgebouwd, gericht op het maximaal verwaarden. Daarbij is steeds veel
aandacht besteed aan de veiligheid en de kwaliteit. Bedrijven hanteren de HACCPsystematiek
of sectorspecifieke hygiënecodes voor de levensmiddelenproductie en
zijn voor de reststoffen GMP-waardig. Dit houdt onder meer in dat er een risicoanalyse
is opgesteld en dat de reststof is opgenomen in de databank van het
Productschap Diervoeders. Deze reststoffen worden doorgaans door producenten
en gebruikers als zeer veilig gezien.
Veevoerindustrie en -handel
Ook binnen de veevoerbranche (productie en handel) hanteert men vaak een
eigen systematiek voor de benaming van de organische reststoffen (Van der
Kroon, ; Oostdijk en Schönherr ). Men spreekt dan van grondstof,
bijproduct, co-product, of van de eerste, tweede en derde generatie bijproducten.
Afhankelijk van hoe men de producten in de markt wil positioneren en de
belangen die men dient, wordt een naam gekozen. De benamingen zijn niet
eenduidig en soms zelfs verwarrend. Veel producten worden onder een
handelsnaam op de markt gebracht. Mede daardoor is de herkomst niet direct
herkenbaar. Tot op zekere hoogte is van de meeste producten de benodigde
informatie over de voederwaarde en de nutriënten beschikbaar. De samenstelling
en de herkomst worden vaak om concurrentie-overwegingen niet vermeld.
Momenteel wordt gewerkt aan de wettelijke verplichting om de samenstelling
openbaar te maken (zie www.pdv.nl). Daarnaast overleggen het Productschap
Diervoeder en de overheid op dit moment over de erkenning van de gangbare
reststoffen die voor veevoer worden gebruikt en die in het GMP+ zijn opgenomen
als grondstof.
5.2.2 Vraag en aanbod
De onduidelijkheid over de omschrijving van de reststoffen, is terug te vinden in
de statistieken over vraag en aanbod van deze producten. Zo zijn de gegevens in
Tabel het resultaat van een berekening op basis van het vrijkomen van alle
organische reststoffen in de voedselketen in Nederland, ongeacht hun aard of
toepassing. Uit die tabel blijkt dat het in totaal om miljoen ton gaat.
Daarvan is naar schatting miljoen ton mest. Van de overige miljoen ton
wordt slechts een deel hergebruikt en een nog kleiner deel verwerkt in veevoer.
Stichting Duurzame Voedingsmiddelen keten waarin toonaangevende bedrijven uit de
voedings- en genotmiddelenindustrie zijn vertegenwoordigd.
Mondelinge mededeling van de secretaris van het Productschap Diervoeder, de heer J. den Hartog.

In Tabel en Tabel is de schatting weergegeven van de aard en omvang van de
reststoffen van de VGI exclusief dierlijke mest en andere reststoffen van de
primaire sector. De hoeveelheden zijn een schatting op basis van de gegevens van
de verwerkende industrie naar de aard van de bestemming en het type stroom
(Arcadis ). Uit de tabellen is af te leiden dat van de geschatte hoeveelheid van
miljoen ton minstens miljoen ton in veevoer wordt verwerkt.
Tabel . Voedingsmiddelenketen in Nederland (DuVo, ).
Productstromen*
Plantaardig
Primaire teelt
o.a. granen, suikerbieten,
aardappelen, oliehoudende
zaden: () Mton
Dierlijk
Waarde in
Miljard €
Reststromen
In Mton
o.a. kippen, varkens en
runderen: () miljoen
stuks
()
plantaardig:
mest: **
Commodity productie
o.a. suiker, tarwebloem, zetmeel
en olie: () Mton
vlees: (,) Mton
melk: , Mton
eieren: , (,) Mton
mest: **
slachtafval: ,
plantaardig:
Voedingsmiddelenproductie
o.a. aardappelproducten,
meelproducten, conserven: ,
(,) Mton
Dranken productie
o.a. bier, frisdranken,
vruchtensap: () Mton
o.a. vlees- en
zuivelproducten:
, Mton
()
reststoffen: ,
reststoffen: ,
Horeca en retailomzet*** , Mton reststoffen: ,
Daadwerkelijke consumptie , Mton reststoffen: ,
* Nederlandse productie eind jaren negentig. Tussen haakjes het Nederlands verbruik. De
reststromen hebben alleen betrekking op Nederland.
** Mest wordt in Nederland niet in veevoer verwerkt. In de VS, maar ook in allerlei andere landen,
wordt kippenmest in grote hoeveelheden aan runderen gevoerd (Fontenot en Hancock, ).
*** Het gaat hier om de omzet van de horeca en de detailhandel, evenals daadwerkelijke consumptie,
maar niet om het gebruik van dranken en soepen.
Tabel . De hoeveelheid reststoffen per jaar uit de VGI ingedeeld naar bestemming
en het aandeel (%) per bestemming, (Arcadis, ).
Bestemming Hoeveelheid (kton) Aandeel (%)
Grondverbeteraar
Veevoeder
Buiten de agr-food keten
Stort, verbranding
Totaal
.
.
.
Tabel . De typen reststoffen naar hoeveelheid en aandeel (%) in de totale droge
stof productie, (Arcadis, ).
Type reststoffen Hoeveelheid ton/jaar Aandeel d.s. (%)
Droge (d.s. -%)
Natte (d.s. -%)
Vloeibare (d.s. -%)
Uit afvalwater (d.s.

Tabel . Het gebruik van een aantal belangrijke reguliere reststoffen, de zogenaamde
vochtrijke veevoeders, in de veehouderij in de periode tot en met
en het aandeel dat daarvan wordt gebruikt in de varkenshouderij
(de meest rechtse kolom). Het overige wordt in de rundveehouderij gebruikt.
De cijfers over ontbreken. In dat jaar was er varkenspest in Nederland.
De sector gaat er van uit dat de cijfers in dat jaar overeenkomen met die van .
Product
Hoeveelheid (x . ton)
Varkens
(%)
Graanverwerkende industrie
tarwezetmeel . .
bierbostel -
verse maïsgluten
biergist
graanspoeling
Aardappelverwerkende
industrie
aardappelstoomschillen
aardappelpersvezels
div. aardappelproducten -
Suikerindustrie
perspulp
bietenpuntjes
Zuivelindustrie
wei/melkproducten
Fermentatie-industrie
mycelium/gistspoeling
gistconcentraten
Vleesverwerking
gelatineconcentraat
vetten
vis
plantvetten
Diversen
bakkerijproducten/
wafelmix
misproducties/sausen/
bonamin
sojaproducten
overig
Totaal . . . . . .(gem.)
Bron: Beuker Vochtrijke Diervoeders, Doetinchem .

Het droge stofgehalte van de reststoffen loopt sterk uiteen en bedraagt
omgerekend over de totale hoeveelheid gemiddeld maar %. Het droge stofgehalte
loopt uiteen van minder dan % tot meer dan %. Met uitzondering van
mest kan van de vrijkomende reststoffen naar schatting % als regulier veevoer
worden gezien.
Tabel geeft een beeld van het gebruik van de belangrijkste reststoffen door de
Nederlandse veehouderij in de periode tot en met . Het gaat hier om de
door de veevoersector zelf geregistreerde hoeveelheid. De opgegeven aantallen
zijn exclusief een aantal kleinere hoeveelheden en producten met een relatief lage
voederwaarde die deels rechtstreeks naar de veehouder gaan. Voorbeelden zijn
productiewater, blancheerwater, filterkoeken, snoepgoed, suikerwater, cateringresten
en slibs. Deze hoeveelheid bedraagt naar schatting , miljoen ton per jaar.
De hiermee verwante markt van de retourproducten (recall) was vooralsnog
beperkt omdat het meestal om verpakte producten gaat. De kosten voor uitpakken
vormden lang een belemmering. Eind jaren negentig hebben afvalinzamelaars
en –verwerkers zoals Recyfeed, Wattco, BFI en Sita de krachten
gebundeld in het bedrijf Sita Foodrecycling en is gestart met het grootschalig
uitpakken van retourproducten.
Uit Tabel is een aantal ontwikkelingen af te leiden. Zo is in de loop van jaar
(-) het totale gebruik van reststoffen toegenomen met %. Het is
overigens onduidelijk of deze toename een gevolg is van een groter gebruik of een
betere registratie. Het gebruik van een aantal producten is overigens afgenomen,
zoals dat van perspulp, bierbostel en producten uit de vleesverwerking. De
oorzaken zijn een kleinere veestapel en de nieuwe regels voor slachtafval.
In de rubriek ‘overig’ onder ‘Diversen’ is de hoeveelheid fors gedaald. Dat komt
omdat een bepaald aantal producten uit deze rubriek steeds meer wordt gebruikt
en daarom later afzonderlijk in het overzicht is opgenomen. Veel producten onder
deze rubriek gingen oorspronkelijk naar de (niet-geregistreerde) handel of
rechtstreeks naar de veehouders, zoals de bakkerijproducten, recall-producten en
de ‘kleine stromen’ uit de genotmiddelenindustrie. Naarmate er meer van die
producten beschikbaar kwamen, werd het voor veevoerbedrijven kennelijk
interessanter om ze nader te onderzoeken op bruikbaarheid en ze op te nemen in
het pakket.
Een niet te onderschatten ontwikkeling van de laatste jaren is de toename van het
aantal veevoerbedrijven dat GMP-waardig is. Omdat meer dan % van de
varkens- en rundveehouderijen meedoen aan ketenkwaliteitsprogramma’s
(IKB en KKM), moeten de reststoffen die ze gebruiken formeel GMP-waardig zijn.
Daardoor worden meer, én meer verschillende, reststoffen geregistreerd dan
voorheen. Ook een deel van de handel is de laatste jaren met de GMP-systematiek
gaan werken.
Tegenover de vermindering van een aantal producten staat een relatief sterke
groei van het gebruik van onder meer tarwezetmeel, maisgluten, biergist,
aardappelstoomschillen en melkproducten. De oorzaken hiervan zijn:
. Steeds meer veehouderijen (vooral varkensbedrijven) gebruiken, om economische
redenen, reststoffen;
. Een toenemend aantal varkensbedrijven gebruikt om welzijns- en
gezondheidsredenen structuurrijke reststoffen (onder andere perspulp en
bierbostel);

. Slachtbijproducten in de varkenshouderij en sommige producten in de
rundveehouderij zijn vervangen;
. Steeds meer mengvoerbedrijven leggen zich toe op het verwaarden en het
vermarkten van reststoffen, onder meer uit concurrentie-overwegingen.
Veehouderijen gebruiken tegelijkertijd en afhankelijk van het seizoen
verschillende soorten reststoffen. De kleinere bedrijven gebruiken twee tot vijf
soorten naast elkaar die tot % van het voer uitmaken. De grotere bedrijven
gebruiken tien tot vijftien soorten naast elkaar die tot % van het voer kunnen
uitmaken. Jaarlijkse schommelingen worden ook veroorzaakt door verschillen in
de opbrengst en kwaliteit van de ruwvoeders op de veehouderijbedrijven. Vallen
die tegen, dan neemt de vraag toe en stijgt de prijs. Er wordt dan gezocht naar
alternatieven of naar aanvoer vanuit het buitenland. In de rundveehouderij gaat
het voornamelijk om de gangbare ‘grote stromen’ die goed worden gecontroleerd
door de leveranciers, meestal de producenten zelf. De wijze waarop rundvee wordt
gevoerd, beperkt het type en de hoeveelheid producten die kunnen worden
gevoerd. In de varkenshouderij ligt dat anders. De voeding biedt daar veel meer
ruimte voor de inzet van een scala aan producten. Het rantsoen kan relatief
eenvoudig met aanvullende mengvoeders (kernvoeders of balansvoeders) worden
gestandaardiseerd (ook wel optimalisatie genoemd). Het aandeel ‘overig’ is daar
ook relatief groot. De potentiële ruimte in de varkenshouderij wordt slechts ten
dele benut. De bredere inzetbaarheid is niet zonder meer reden om aan te nemen
dat de risico's voor de voedselveiligheid in de varkenshouderij groter zijn dan in de
andere veehouderijsectoren.
5.2.3 Discussiepunten
Over de juridische status van de reststoffen lopen de meningen uiteen. Een
sluitende en bruikbare omschrijving ontbreekt. Door de 'dynamiek' in de
reststoffen- en de veevoerwereld veranderen die opvattingen in de loop der tijd
bovendien nog wel eens. De omschrijvingen die in de praktijk worden gehanteerd,
sluiten onvoldoende op elkaar aan, zijn eenzijdig vanuit de positie van de actor
geformuleerd (producent, gebruiker, wetgever, controleur) en zijn gevoelig voor
beleidsaanpassingen en juridische interpretatie. Ook is er geen sprake van een
onderscheid gebaseerd op criteria voor de bruikbaarheid als (grondstof voor)
veevoer. De omschrijvingen zeggen weinig over de manier waarop naar de
producten wordt gekeken met het oog op de risico's voor de voedselveiligheid of
één van de andere duurzaamheidscriteria. Het bedrijfsleven vindt dat de overheid
zich niet moet bemoeien met de definiëring van de reststoffen. De bedrijven
vinden dat zij die verantwoordelijkheid prima zelf kunnen dragen. Het werken
volgens de GMP+/HACCP-systematiek, gecombineerd met een erkende
certificering, begeleid door zware (persoonlijke) sancties bij overtredingen zou
voldoende moeten zijn.
Mede door de discussie over de juridische status, is er discussie over de
hoeveelheden en de precieze aard van de reststoffen van de VGI. Die discussie
ontstaat door de dynamiek in het aanbod van de reststoffen en de dynamiek in de
veevoersector, maar ook door het voortschrijdend inzicht bij de wetenschap en de
overheid. Zo heeft de constatering dat bepaalde stoffen in diermeel mede de
oorzaak van BSE zouden kunnen zijn, geleid tot een volledig verbod op het
gebruik van diermeel. Met de toegenomen technische mogelijkheden om
verschillende soorten diermeel te kunnen onderscheiden (varkens, kippen of
rundvee), komt hier wellicht weer verandering in.

De huidige omschrijving in de Europese richtlijn en de Nederlandse wetgeving
betekenen een belangrijke belemmering voor bepaalde ontwikkelingen. Omdat
wordt uitgegaan van de herkomst van de reststof en niet van de toepassing, wordt
onvoldoende ingespeeld op de wens om reststoffen op verantwoorde wijze te
hergebruiken als product of als grondstof voor een nieuw product. Het feit dat de
meeste reststoffen in eerste instantie wettelijk als een afvalstof worden gezien,
heeft ook tot gevolg dat gebruikers van de reststoffen, waaronder
veehouderijbedrijven, een vergunning nodig hebben voor afvalstoffenverwerking.
Door deze benadering wordt een negatief beeld gegeven van productie en gebruik
van reststoffen en wordt meer nadruk gelegd op de mogelijke risico's, dan op de
mogelijkheid van een duurzame toepassing.
In relatie tot vraag en aanbod van de reststoffen spelen nog twee andere belangrijke
discussiepunten. Op de eerste plaats is er de discussie over de betrouwbaarheid
(kwaliteit) van reststoffen. Daarnaast loopt er een discussie over de
structuur van de sector.
Betrouwbaarheid van reststoffen
Bij de discussie over de betrouwbaarheid van de reststoffen die in of als veevoer
worden verwerkt, wordt vaak onderscheid gemaakt tussen de ‘grote reguliere
stromen’ en de ‘kleine en éénmalige (gelegenheids)stromen’. De ‘grote stromen’
worden over het algemeen als veilig gezien. De ‘kleine stromen’ van wisselende,
soms onbekende, oorsprong worden over het algemeen als riskanter gezien.
De ‘grote stromen’ worden al jarenlang als grondstof of veevoer ingezet en streng
gecontroleerd door de leveranciers. Deze ´stromen´ vertegenwoordigen, vergeleken
met gangbaar veevoer, een marktconforme waarde. Voorbeelden zijn
perspulp (van suikerbieten), aardappelstoomschillen, aardappelpersvezel, tarwezetmeel,
bierbostel en maisgluten. Deze producten vormen tot % van de
reststoffen die in of als veevoer worden gebruikt (zie de tabellen , en ).
De voedings- en genotmiddelen industrie heeft doorgaans grote commerciële
belangen bij het gebruik van hun reststoffen in veevoer en hebben er belang bij
om incidenten te voorkomen. De producten worden over het algemeen via vaste
betrouwbare handelsrelaties aangeboden. De manager kwaliteit van een
veevoerbedrijf daarover: ‘Tegenwoordig gaan we steeds vaker naar de plaats waar
de grondstoffen vandaan komen. We letten niet alleen op de fysieke en klimaatomstandigheden
maar kijken ook steeds meer naar het type ondernemer. Wij
bepalen dan wie er mag transporteren en ook van welke oorsprong de vervoerder
partijen van eenzelfde grondstof gezamenlijk mag vervoeren.
Zij vervoeren in opdracht van ons en dus bepalen wij hoe het moet.’
De ‘kleine stromen’ van wisselende, soms onbekende, oorsprong worden over het
algemeen dus als riskanter gezien. Het zijn vaak éénmalige stromen zoals recall,
misproducties, ‘over-de-datum-producten’, restanten van grotere partijen of
producten die vanuit het buitenland worden aangeboden (wat overigens niet
hoeft te betekenen dat ze uit het buitenland komen of in het betreffende land
worden geproduceerd). Een ‘kleine stroom’ is uiteraard niet per definitie een
onveilige stroom. Maar het inzicht in deze ‘stromen’ is gering omdat ze niet altijd
via de bekende kanalen worden aangeboden, omdat ze vermengd kunnen zijn met
andere producten of omdat ze rechtstreeks, of via de handel, aan de veehouders
worden aangeboden. Vaak bestaan voor deze producten geen goede
behandelingsvoorschriften of die worden niet gehanteerd. De als betrouwbaar te
boek staande leveranciers van reststoffen geven te kennen dergelijke producten
niet te accepteren anders dan met extra aandacht voor veiligheid en kwaliteit.
Het komt ook steeds vaker voor dat leveranciers alternatieve afzetmogelijkheden
kiezen, zoals vergisting of compostering. Zo worden wekelijks vele tonnen
‘onbetrouwbare’ producten voornamelijk in Duitsland vergist.

Als de meest onbetrouwbare producten worden de reststoffen aangemerkt die
niet via de reguliere kanalen en veevoerleveranciers worden aangeboden.
Handelaren en transporteurs leveren deze producten vaak rechtstreeks aan de
veehouders. Voorbeelden van deze producten zijn: bakkerijproducten, cateringresten,
slibs, limonades en spoelwater. Sommige veehouders die meerdere reststoffen
gebruiken, vooral varkenshouders, hebben een zogenaamde ‘voerkeuken’
waar verschillende producten worden opgeslagen, worden bewerkt en als
component van een compleet voerrantsoen worden gebruikt. Een aantal levert op
commerciële basis een deel van de producten of rantsoenen aan collega varkenshouders.
De combinatie van ‘kleine stroom’ van deels onbekende oorsprong, niet
reguliere handelaar en de ‘collegiale voerkeuken’ levert vooral in de ogen van de
producenten en leveranciers van ‘grote stromen’ de grootste risico’s op. Afgaand
op de belangrijkste incidenten van de afgelopen jaren (BSE; MPA; dioxine in
citruspulp), vragen we ons af of dit klopt.
Spaghetti of geen spaghetti?
De structuur van de veevoersector lijkt juist aan deze meest onbetrouwbare
producten de bijnaam ‘spaghetti-structuur’ over te hebben gehouden. Daarmee
wordt bedoeld dat de structuur ondoorzichtig is, dat er veel dwarsverbanden en
onderlinge relaties zijn en dat de sector moeilijk is te controleren (Oostdijk en
Schönherr ). In De Menukaart van het varken spreekt Milieudefensie ()
ook over ´(...) de ondoorzichtige wereld van het veevoer.’
De vraag is of ‘spaghetti-structuur’, waarmee oorspronkelijk werd verwezen naar
de ondoorzichtige transportbewegingen in de varkenshouderij, een terechte
typering is van de veevoersector.
Meer dan % van het veevoer en de reststoffen worden door enkele grote
bedrijven, onder gecontroleerde omstandigheden, vaak rechtstreeks, aan de
gebruikers geleverd. Zelfs de % van de varkenshouders die niet aan IKB
meedoen, krijgt bijna allemaal alleen voer van gecertificeerde bedrijven.
In de veevoerindustrie zijn de relaties tussen de leveranciers en de afnemers altijd
innig geweest en worden de laatste jaren nog inniger (Baarda ; Rops ).
Onzekerheden worden gemeden, men wil geen onnodige risico’s lopen. Bij te grote
onzekerheden worden partijen reststoffen buiten de veevoeding gehouden
(vergisten, verbranden, composteren).
De ondoorzichtigheid is in onze ogen dus een relatieve kwalificatie. Met het aantal
dwarsverbanden en relaties valt het ook wel mee, enkele grote leveranciers
hebben rechtstreekse relaties met veel bekende afnemers. Uiteraard stelt schaalgrootte
specifieke eisen aan de controleerbaarheid. Maar grootschaligheid is iets
anders dan spaghettistructuur.
De incidenten van de afgelopen tien jaar hangen ook niet samen met de structuur
van de veevoerindustrie. Die incidenten zijn het resultaat van onachtzaamheid en
nalatigheid. Meer in algemene zin heeft de betrouwbaarheid van de reststoffen
ook weinig te maken met de incidenten. Het ging zowel om ‘kleine’, minder
bekende, als om ‘grote stromen’ (Oostdijk en Schönherr ; zie ook bij
‘Evaluatie veevoerincidenten’ op de website van het Productschap Diervoeder).
Incidenten kunnen grootschalige effecten hebben als een verontreinigde reststof
via de tussenhandel over meerdere veevoerbedrijven en/of veehouderijen wordt
verspreid. De MPA-affaire en de dioxine-affaire zijn daar duidelijke voorbeelden
van (Oostdijk en Schönherr ; www.PDV.nl). Maar het gaat in beide gevallen
om nalatigheid aan het begin van de keten met ernstige complicaties in de
volgende schakels. Die oorzaken en gevolgen zijn niet zonder meer toe te
schrijven aan de structuur van de veevoersector. Met of zonder spaghetti.

5.3 Risicofactoren: de gevolgen
Er is nagenoeg geen, gemakkelijk toegankelijk en verantwoord, openbaar
materiaal te vinden dat de consument of de onderzoeker een helder beeld geeft
van de risico’s van het gebruik van de reststoffen van de VGI in veevoer.
Dat komt, denken wij, deels omdat er maar weinig wetenschappelijk verantwoord
onderzoek naar is gedaan en deels omdat het onderzoek dat is gedaan moeilijk
toegankelijk is (zie bijvoorbeeld EU -; Kuiper e.a. en ; Kleter ;
Traag - en -).
Het onderzoek dat we hebben kunnen vinden en dat we hier aanhalen, is nogal
versnipperd en relatief beperkt. Het gaat vooral om onderzoek naar de mogelijke
risico's van specifieke stoffen die zich in de reststoffen kunnen bevinden. Een en
ander is ongetwijfeld een gevolg van het dominante belang van de volksgezondheid.
5.3.1 De volksgezondheid
In haar advies ‘Voedselinfecties’ aan de Ministers van VWS en LNV stelt de
Gezondheidsraad (): ‘Systematische en betrouwbare informatie over het
optreden van ziekte door voedselinfecties in Nederland is slechts fragmentarisch
beschikbaar. Bovendien is vaak onduidelijk welk deel van de infecties aan voedsel
kan worden toegeschreven. (...) Tevens wordt jaarlijks een klein aantal aan
voedselinfecties gerelateerde sterfgevallen geregistreerd.’
Alles bij elkaar opgeteld, schat de Gezondheidsraad dat per jaar tussen . en
.. mensen last hebben van voedselinfecties. Enkele tienduizenden moeten
zich laten behandelen door de huisarts en daarvan belanden er enkele honderden
in het ziekenhuis.
De Gezondheidsraad () vermoedt dat het merendeel van de voedselinfecties
is toe te schrijven aan voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Daarmee is nog
niet duidelijk waarom die voedselinfecties zich hebben voorgedaan: was het
aangekochte voedsel verontreinigd of besmet of was tijdens of na de bereiding
verontreiniging of besmetting opgetreden?
Op grond van cijfers van de Keuringsdienst van Waren (KvW) en de Inspecties
voor de Gezondheidszorg (IGZ) moet de schatting van de Gezondheidsraad
behoorlijk naar beneden worden bijgesteld. Het aantal in bij de vijf
Keuringsdiensten van Waren gemelde, bij voedselinfecties en –vergiftigingen
betrokken, ziektegevallen bedroeg .. Bij de Inspecties voor de Gezondheidszorg
zijn . ziektegevallen gemeld in (Van Duynhoven e.a. ). Het is
onduidelijk of hier dubbeltellingen in zitten. Als dit niet het geval is, waren er in
in Nederland . gemelde ziektegevallen.
Als we ervan uitgaan dat tien keer zoveel mensen vergelijkbare problemen hebben
gehad, als die van de door de KvW en IGZ gemelde ziektegevallen, dan komen we
op de ‘enkele tienduizenden’ die zich – volgens de Gezondheidsraad – hebben
moeten laten behandelen door de huisarts. Als nog eens tien keer zoveel mensen
problemen hebben, maar zich nergens melden, komen we aardig in de buurt van
de . gevallen. Een snelle rekensom leert dat, bij deze aanname, de kans dat
we een voedselinfectie oplopen één keer in de jaar voorkomt. Dat is een
‘De resultaten zijn gebaseerd op meldingen door consumenten aan de Keuringsdienst van Waren
en op wettelijk verplichte meldingen van ziektegevallen bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg.’
(Van Duynhoven e.a. )
De berekening is als volgt: maaltijden per dag x dagen x .. inwoners =

gemiddelde. Voor sommige mensen is die kans juist veel groter, immers
(Gezondheidsraad ):
‘Mensen met een relatief lage weerstand tegen infecties, vooral jonge kinderen,
ouderen met een verzwakt lichamelijke conditie, immuno-incompetente personen
en mensen met een onderliggende ernstige ziekte, kunnen worden aangemerkt als
personen met een verhoogd risico van ziekte door voedselinfectie.’
Allergenen
Allergenen mogen zich verheugen op een toenemende belangstelling. Het aantal
mensen dat aan voedselallergie lijdt, lijkt toe te nemen. In de USA en Canada
worden de meeste recalls uitgevoerd vanwege de ongedeclareerde aanwezigheid
van allergenen. Allergie is, naast voedselintolerantie, een vorm van
overgevoeligheid voor bepaalde stoffen in de voeding. Bij allergie speelt het
menselijke afweersysteem een rol. Bij overgevoeligheid gaat het om andere
mechanismen. Allergie is een complex fenomeen en de reacties lopen uiteen van
jeuk tot ernstige reacties zoals een, soms dodelijke, anafylactische shock (Van
Ravenhorst ). In de zogeheten ALBA-databank, waarin informatie over
stoffen die voedselallergie en voedselintolerantie veroorzaken, wordt verzameld,
zijn op dit moment stoffen opgenomen die in circa . producten voorkomen.
Op grond van de Europese etiketteringrichtlijn //EG wordt het
vermelden van een aantal stoffen op het etiket verplicht. Van die stoffen zijn er
momenteel voorgesteld als ‘te vermelden stoffen’. De Europese Commissie
moet over de definitieve vermelding nog beslissen.
Allergene stoffen kunnen in zeer kleine concentraties al reacties oproepen bij
daarvoor gevoelige personen. Dit betekent dat deze problematiek onderdeel moet
uitmaken van het risicomanagement (GMP/HACCP e.d.). Een geringe
verontreiniging, bijvoorbeeld door kruisbesmetting, kan al ernstige gevolgen
hebben.
In dit verband is de vraag interessant of allergene stoffen die in reststoffen
aanwezig zijn, kunnen worden overgedragen op consumentenproducten.
Tot nu toe worden in het etiketteringsvoorstel van de Europese Commissie de
grondstoffen vernoemd die voor de consumentenproducten worden gebruikt zoals
granen, eieren, vis, melk, soja en aardnoten (Donkelaar en Dusseldorp ). Dit
zijn allemaal producten die in veevoer (kunnen) worden verwerkt. Het is niet
duidelijk of de stoffen in de dierlijke producten door de laatste schakel in de keten,
in casu de dieren, worden gevormd of dat de dieren de stoffen overdragen.
Het gaat hier te ver om te achterhalen of het allergene karakter van de te
declareren stoffen wordt beïnvloed door de samenstelling van het veevoer, of dat
via de samenstelling van het voer op het allergene karakter van stoffen invloed
kan worden uitgeoefend en of bepaalde reststoffen in positieve of negatieve zin
invloed hebben. Voor zover wij hebben kunnen nagaan is daar geen onderzoek
naar gedaan. In het licht van de toenemende belangstelling voor de allergene
stoffen is dat wellicht toch te overwegen.
Gewasbeschermingsmiddelen
Daarnaast wordt vermoed dat de residuen van gewasbeschermingsmiddelen (pcb’s
en dioxinen) en chemische vervuilingen die vanuit de lucht, de bodem of het water
via de gewassen in de voeding terecht komen, kanker kunnen veroorzaken (Stoop
... kansen op een voedselinfectie. Uitgaande van . geschatte infectiegevallen
per jaar is de kans dat we dus een voedselinfectie oplopen op . maaltijden. Met gemiddeld
. maaltijden per persoon per jaar, hebben we dus gemiddeld een redelijke kans om x in de
jaar een voedselinfectie op te lopen.
Zie ook het RIVM-rapport : ‘Risk assessment of chemicals: What about Children?’
(Wolterink ).

en Rennen ). Of dergelijke schadelijke stoffen via de reststoffen in veevoer en
uiteindelijk via het dier in de humane voeding terecht komen, is niet voor alle
stoffen even duidelijk. Dat geldt ook voor eventuele metabolieten.
Wij veronderstellen dat verontreiniging van de oorspronkelijke voedingsmiddelen
ook leidt tot verontreiniging van de reststoffen van die voedingsmiddelen.
Aangezien bepaalde stoffen zich vooral ophopen in bepaalde delen van planten
(blad, wortel, knol) of dieren (vet, lever, darmen) bestaat de kans dat de risico's
zich juist wel of juist niet in verhoogde mate voordoen bij het gebruik van
reststoffen. Vooral bij de plantaardige reststoffen bestaat daarover onzekerheid.
Conversie: invloed van de ene schakel op de andere
De FAO (; - en -) gaat ervan uit dat onveilig veevoer bij kan dragen aan
onveilige humane voeding. Voor die ‘conversie’ bestaan nog nauwelijks
wetenschappelijke bewijzen. Omdat sommige ziekteverwekkers zo algemeen in de
natuur voorkomen (salmonella en campylobacter) gaan wij er wel van uit dat ook
de reststoffen uit de VGI kunnen zijn geïnfecteerd. De veevoerdeskundigen die wij
hebben gesproken, vermoeden dat de meeste van deze infecties op natuurlijke
wijze (in het maag-darmkanaal van de dieren) of door de productie (bijvoorbeeld
bacterievrij maken van melk) teniet worden gedaan. Overigens is niet altijd
duidelijk of een stof, waarvan wordt verondersteld dat die voor de mens geen
enkel risico vormt, geen negatieve gevolgen heeft voor de gezondheid en het
welzijn van de dieren. Dierveilige voeders hoeven niet per definitie voor de mens
veilig te zijn en omgekeerd.
5.3.2 Gezondheid en welzijn van dieren
Notermans () onderscheidt twee groepen met veevoer samenhangende
ziekten:
. ‘feedborne diseases’ zoals
- infectieziekten als mond- en klauwzeer, BSE, trichinellose (een parasitaire
nematode) en botulisme;
- vergiftiging door mycotoxinen;
- vergiftiging met PCB’s, Dioxinen, DDT en andere gewasbeschermingsmiddelen en
geneesmiddelen.
. ‘zoönotic feedborne diseases’: bacteriën (zoals campylobacter, salmonella en
clostridium), virussen en parasieten.
Uit een analyse van de artikelen van het wetenschappelijke tijdschrift Applied
Animal Behaviour Science, blijkt dat vooral veel onderzoek is gedaan naar het
welzijn van landbouwhuisdieren in relatie tot de voeding en andere veehouderijaspecten.
Uit dat onderzoek blijkt onder meer dat gezondheid en welzijn van
varkens nauw met elkaar zijn verweven. Bovendien is in sommige gevallen
samenhang aangetoond tussen de voeding en de voedselveiligheid als het gaat om
het beheersen van bepaalde microbiële verontreinigingen (zie ook Brooks en
; Scholten ). Ook het gebruik van reststoffen is in relatie tot de
gezondheid en het welzijn van de dieren expliciet onderwerp van onderzoek
geweest. Daarbij is soms ook een relatie gelegd met voedselveiligheid. Uit onze
analyse van de artikelen is ook gebleken dat het gebruik van reststoffen in
algemene zin nog nauwelijks onderwerp van onderzoek is geweest. Het meeste
onderzoek richt zich op het gebruik van specifieke reststoffen en de
eigenschappen daarvan (zie Van der Peet-Schwering ; Scholten en
).
Metabolieten zijn chemische stoffen die tijdens de stofwisseling worden gevormd.

In het verleden is de beoordeling van gezondheid en welzijn vooral gekoppeld aan
een beoordeling van de productiviteit van de dieren. Met andere woorden, een
hoge productiviteit (lees: goede technische resultaten) is niet mogelijk zonder een
goede gezondheid en een goed welzijn van de dieren. Omgekeerd zouden volgens
die redenering een goed welzijn en een goede gezondheid leiden tot betere
technische resultaten. Deze koppeling lijkt niet helemaal terecht en is in ieder
geval onvoldoende wetenschappelijk onderbouwd. In een aantal gevallen is er
zelfs sprake van het tegendeel (Heleski ; Bokkers ; Lawrence ).
Het is al langer bekend dat er een nauw verband is tussen gezondheid en welzijn
enerzijds en omgevingsfactoren zoals stalklimaat, huisvesting, verzorging en de
voeding anderzijds en dat deze factoren elkaar kunnen beïnvloeden (McBride
). Het is daarom ook niet eenvoudig om gezondheid en welzijn en hun relatie
met de omgevingsfactoren eenduidig vast te stellen.
Indicatoren van welzijn en gezondheid
Uit onderzoek blijkt dat de belangrijkste indicator voor het welzijn ‘behavioural
activity’ is, waaronder stereotype gedrag. Op grond van deze indicator is een
methode ontworpen waarmee steeds nauwkeuriger kan worden blootgelegd wat
de relatie is tussen dierenwelzijn en de verschillende factoren en actoren (Müller
en Schrader ). In veevoedkundig onderzoek wordt stereotype gedrag ook
gebruikt als indicator (zie Van der Peet-Schwering ). Belangrijke indicatoren
voor varkens zijn ‘darmgezondheid’ en ‘maagaandoeningen’. In sommige gevallen
ontbreekt het volgens Bruininx () aan een duidelijke specificatie van de
indicatoren. Het uiteindelijke oordeel over gezondheid en welzijn blijkt ook
afhankelijk van de onderzoeksmethode en de daarbij gebruikte indicatoren en
criteria (Broom ).
In het rapport ‘Toekomst voor de veehouderij’ (Wijffels ) zijn ‘vijf vrijheden’
als ‘richtsnoer voor de waarborging van dierenwelzijn’ genoemd:
. dieren zijn gevrijwaard van honger, dorst of onjuiste voeding;
. dieren zijn gevrijwaard van thermaal en fysiek ongerief;
. dieren zijn gevrijwaard van pijn, verwondingen of ziekte;
. dieren zijn gevrijwaard van angst en chronische stress;
. dieren zijn vrij om een normaal gedragspatroon te kunnen hebben (het wordt ze
niet onmogelijk gemaakt).
Het vertalen van deze ´vrijheden´ naar de dagelijkse praktijk is nog onderwerp van
onderzoek. In opdracht van de NZO (Nederlandse Zuivel Organisatie) is een
protocol opgesteld om het welzijn bij melkvee aan de hand van concrete
kenmerken te kunnen meten (Hogenkamp ). In de praktijk van de veehouder
blijkt het uitermate moeilijk om verschijnselen op het vlak van gezondheid en
welzijn eenduidig te herleiden tot één of meer factoren. Bovendien beïnvloeden de
verschillende factoren elkaar onderling. De productieresultaten en waarneembaar
afwijkend gedrag zijn vaak de enige concrete aangrijpingspunten voor de
veehouder. Slechte ´technische´ resultaten komen echter voor, zonder dat direct
de oorzaken zijn te achterhalen.
Resultaten van gedragsonderzoek bij dieren worden doorgaans wel doorvertaald
naar de economische activiteiten binnen de veehouderijsectoren, zoals de
productie van farmaceutica, stalinrichting en voersystemen, maar veel minder
naar zaken als diervriendelijke methoden voor de omgang met en de behandeling
van de dieren. De sector ziet het economisch nut daarvan niet in (Grandin ;
Onderzoeksthema welzijn Animal Sciences Group WUR ). De resultaten van
wetenschappelijk onderzoek leiden daarom ook vaak tot extra regelgeving en
verplichtingen voor de veehouder en niet tot het internaliseren van de resultaten
in de bedrijfsvoering. De resultaten die wijzen op economisch nut (betere

technische resultaten) worden vaak wel in de bedrijfsvoering geïmplementeerd en
zijn ook vaak onderwerp van aanvullend onderzoek (Bruininx ; Scholten
; Brooks e.a. ). Dat zou er op kunnen wijzen dat een aantal aspecten van
het gebruik van reststoffen in veevoeders onderbelicht blijft omdat daar geen
direct economisch voordeel van wordt vermoed of niet wordt gevonden vanwege
het ontbreken van de juiste indicatoren. Het ontwikkelen van bruikbare
indicatoren die zijn gericht op de genoemde ´vrijheden´ zou daarin verandering
kunnen brengen. Dit geldt ook voor indicatoren en criteria om de invloed van
reststoffen op deze ´vrijheden´ eenduidig en integraal vast te kunnen stellen.
Stof- en probleemgerichte benadering
Problemen met de gezondheid worden meestal veroorzaakt door specifieke
stoffen of door bepaalde eigenschappen en kenmerken van de afzonderlijke
reststoffen of het rantsoen, zoals smaak (een bekend probleem bij rundvee;
Zahorik ) of een verkeerde samenstelling van het rantsoen (onbalans in
energiewaarde, structuur, nutriënten, gifstoffen; Du Toit ). Naar de direct
herleidbare, gangbare veevoedingsaspecten in relatie tot gezondheid en
productieresultaten is veel onderzoek gedaan.
Begin jaren negentig is in de varkenshouderij door mengvoerbedrijven en
onderzoeksinstellingen de relatie tussen voeding en bepaalde welzijnskenmerken
van dieren diepgaand onderzocht. Daaruit is onder meer naar voren gekomen dat
er een nauwe relatie is tussen de kwaliteit van het voer en het tegengaan van
‘maagaandoeningen’. In is voor varkensvoer de verplichting opgenomen om
voldoende structuurhoudend materiaal in het voer op te nemen om het aantal
maagaandoeningen (‘maagzweren’) en het hongergevoel bij varkens te beperken
(Voorlopig Ruwvoerbesluit PDV). Verondersteld wordt dat die maatregelen ook
het welzijn van de dieren ten goede komt. Daarover bestaat tussen onderzoekers
steeds meer overeenstemming (Bergeron e.a. ; Lindström ; Ramonet
e.a. ; Whittaker e.a. -; -). Structuurhoudende voeders of
rantsoenen voor varkens bevatten daarvoor specifiek geselecteerde reststoffen.
Voordelen van reststoffen
Voedselveiligheid is bij de gangbare mengvoeding veelvuldig onderwerp van
onderzoek. Met de introductie van vloeibaar veevoer (liquid feeding, liquid byproducts)
en de toepassing van reststoffen daarbij in de varkenshouderij, is de
belangstelling voor onderzoek naar de effecten van reststoffen toegenomen
(Scholten en Rijnen ).
Uit een analyse van Brooks e.a. () komt naar voren dat er potentiële
mogelijkheden zijn voor de beïnvloeding van de voedselveiligheid via de voeding
en vooral door het gebruik van reststoffen uit de VGI. Zo zou vloeibare voeding
van varkens de incidenties van Salmonella kunnen verminderen. Dit zou in het
bijzonder in verband kunnen worden gebracht met het gebruik van zure
reststoffen uit de VGI. Gecontroleerde fermentatie van vloeibaar voer, mede op
basis van reststoffen, zou snel en effectief enteropathogenen kunnen tegengaan.
Dit verschijnsel is al langer bekend bij het conserveren van ruwvoeders (gras, mais,
CCM). In hun analyse wijzen Brooks e.a. ook op de effecten van het gebruik van
bepaalde reststoffen op de waterbehoefte van varkens dat van invloed kan zijn op
het dierenwelzijn. Varkens krijgen vaak minder water met het oog op de
mestproductie en de mestkwaliteit. Brooks e.a. wijzen er op dat nog niet alle vooren
nadelen van het gebruik van reststoffen bekend zijn en dat oplettendheid is
geboden: ‘It is important that while solving an environmental problem for the
human food industry the livestock industry does not transfer the problem to the
farm.’
Enteropathogenen zijn ziektes die van buitenaf het dier belagen.

Een ander voordeel van gecontroleerde fermentatie van vloeibaar voer is dat het
de risico's van re-contaminatie sterk kan reduceren. Omdat spontane, natuurlijke
fermentatie onder praktijkomstandigheden niet altijd het gewenste resultaat
oplevert, is ook onderzoek gedaan naar de beheersbaarheid van het
fermenattieproces (Standard Operating Procedures; Brooks e.a. ). Een
belangrijke conclusie is dat niet alle vormen van fermentatie het gewenste
resultaat opleveren en dat er zelfs sprake kan zijn van negatieve effecten. Dit
betekent dat het gebruik van reststoffen niet onder alle omstandigheden een
positieve uitwerking hoeft te hebben. Een bijkomend voordeel van het gebruik
van vloeibaar voer is de lagere stofconcentratie in de stallen.
Scholten () onderzocht het effect van de fermentatie van enkele reststoffen
op de productieresultaten en de gezondheid van varkens. Hij concludeert dat
brijvoer, met gefermenteerde koolhydraatrijke grondstoffen, bijvoorbeeld uit
reststoffen, een positief effect op de productieresultaten en de gezondheid kan
hebben en mogelijk een alternatief kan zijn voor anti-microbiële
groeibevorderaars. Door de wisselende samenstelling en kwaliteit van de
reststoffen en de noodzaak van optimalisatie van het rantsoen, is het
achterliggende mechanisme niet altijd duidelijk. Wat naar voren komt, is dat het
vooral gaat om reststoffen met een relatief hoog koolhydraatgehalte dat
noodzakelijk is voor een snelle fermentatie (lagere pH).Voorbeelden zijn
tarwezetmeel, aardappelstoomschillen en suikerhoudende reststoffen.
Gefermenteerde reststoffen in vloeibaar voer kunnen bijdragen aan
voederveiligheid, maar er is een probleem (Brooks e.a. ): ‘Unfortunately,
current EU legislation, which classifies bacterial innoculants as zootechnical
additives, is preventing the development and adoption of this technology. It is to
be hoped that proposals (voor onderzoek;SIRNED) will open the way for this
exciting and potentially beneficial technology (..).’
Onderzoek van Bruininx e.a. () naar het gebruik van perspulp bij
vleesvarkens wees uit dat dit gebruik leidt tot aanmerkelijk minder, min of meer
ernstige, maagslijmvliesaandoeningen. Alhoewel er sprake is van een hoger
stofgehalte in de stal is er tegelijkertijd wel een lagere concentratie endotoxinen in
het stof.
Samengevat, kan worden gesteld dat er veel mogelijkheden lijken te zijn om
gezondheid en welzijn van het vee te beïnvloeden met de reststoffen van de VGI.
Met uitzondering van enkele specifieke stofgebonden aspecten, ontbreekt het aan
een algemeen inzicht in de relatie tussen het gebruik van reststoffen in veevoer en
welzijn en gezondheid van dieren. Meer inzicht is zeer wenselijk, gezien de
potenties.
5.3.3 Omgevingskwaliteit
Het onderzoek naar de effecten van het gebruik van reststoffen in veevoer op de
omgevingskwaliteit is tot nog toe versnipperd en onvolledig. Het meeste
onderzoek gaat in op de voedselveiligheid, de bruikbaarheid als
veevoercomponent, de technische en economische resultaten bij het gebruik ervan
en, in samenhang daarmee, enkele ‘bijeffecten’ op het milieu. Doorgaans wordt
ervan uit gegaan dat toepassing van organische reststoffen in veevoer meerdere
milieuvoordelen heeft. Een integrale milieu-afweging is echter nog nooit
uitgevoerd. Wel is op onderdelen en voor specifieke producten onderzoek verricht.
Brooks e.a. () halen enkele aspecten aan die het de moeite waard maken de
Re-contaminatie is de besmetting van veevoer op de veehouderij zelf.

toepassing van reststoffen breder aan de orde te stellen. Mede op basis daarvan
noemen we de belangrijkste effecten:
- Effect op de ammoniakemissie;
- Effect op het waterverbruik door de dieren;
- De mogelijk lagere inputs en emissies van stikstof en fosfaat;
- De lagere aanvoer van buitenlandse bronnen van mineralen;
- De lagere emissies van stof bij vloeibare toepassingen;
- Een lager gebruik en emissies via de mest van anti-microbiële tevoegmiddelen
("anti-biotica") en curatief toegepaste geneesmiddelen;
- Effect op het energieverbruik in de keten;
- Effect van de transportbelasting in de keten.
Deze opsomming is de afgeleide van aan veevoer gerelateerde mogelijke effecten.
Met andere woorden, vanuit het perspectief van het gebruik in veevoer zijn dit
mogelijke argumenten die de voordelen van de toepassing voor de dieren kunnen
versterken. In de publieke discussie over het gebruik van reststoffen in veevoer,
worden door de betrokkenen uit de veehouderijsector vaak alleen de milieuargumenten
als legitimatie aangevoerd. Hiervoor hebben we laten zien dat er
vanuit voedselveiligheid, diergezondheid en dierenwelzijn, ook voldoende
argumenten zijn om de toepassingen aan een breder onderzoek te onderwerpen.
Meer in algemene zin wordt verondersteld dat het gebruik van reststoffen in
diervoeders uit een oogpunt van duurzaamheid gunstig is. Daarbij wordt vooral de
nadruk gelegd op het ‘wegwerken van reststoffen en het verminderen van het
nationale afvalprobleem’. Voor een meer kwantitatieve benadering, vanuit het
perspectief van een duurzame ontwikkeling, ontbreekt het echter nog aan een
wetenschappelijk onderbouwde en breed geaccepteerde set van indicatoren en
criteria (DuVo en ). De complexiteit van de milieuaspecten leidt ertoe
dat onderzoek zich meestal beperkt tot één of enkele milieuaspecten of
toepassingen (Dutilh en Kramer ; Rougoor en Hin ; Van der Bijl en
Biewinga ).
Het onderzoek dat tot nog toe in de veevoersector is uitgevoerd, is beperkt. Zo
onderzochten Scholten en Rijnen (; zie ook Scholten e.a. ) bij
vleesvarkens het effect van het gebruik van tarwezetmeel, voerwei en
aardappelstoomschillen op de mineralenbalans, de mestproductie en de
ammoniakemissie. De conclusie was dat het gebruik ervan leidde tot een beter
technisch en economisch resultaat, een vergelijkbare ammoniakemissie, een iets
hogere mestproductie met een wat slechtere mestkwaliteit. Onderzoek van
Bruininx e.a. () naar het gebruik van perspulp bij vleesvarkens wees uit dat
het gebruik, afhankelijk van het voerschema, kan leiden tot slechtere of betere
technische resultaten. Daarnaast was er sprake van een vergelijkbare
ammoniakemissie met die bij een rantsoen zonder perspulp, en een wat lagere
mestproductie en een lagere mestkwaliteit. De input aan mineralen was
vergelijkbaar.
De waterconsumptie van de dieren wordt tot op zekere hoogte bepaald door het
soort voer. Bij melkkoeien wordt de wateropname vooral bepaald door de
melkproductie. Het ruwvoer bevat relatief veel vocht. Vleesvarkens hebben per kg
mengvoer gemiddeld , liter water nodig. Bij het gebruik van natte en vloeibare
reststoffen zou men verwachten dat het directe waterverbruik evenredig
vermindert, maar dat is dus niet altijd het geval. We hebben al eerder aangegeven
dat bepaalde producten bij varkens kunnen leiden tot een grotere waterbehoefte
(Brooks e.a. ). Veel reststoffen die in de veevoeding worden gebruikt hebben
een relatief hoog gehalte aan mineralen. Het is daarom van belang dat de dieren

de mogelijkheid hebben om door extra wateropname hun homeostatische balans
te kunnen handhaven. Blijkbaar is de extra aanvoer van vocht via de reststoffen
(vochtige of vloeibare voeders) niet voldoende om de homeostase te handhaven
en is er extra behoefte aan water.
Dat kan er de oorzaak van zijn dat bij sommige reststoffen de mestproductie
toeneemt en de mestkwaliteit (% droge stof) vermindert. In hoeverre een hoger
of lager waterverbruik tot meer of minder milieudruk leidt, kan alleen worden
beoordeeld tegen de achtergrond van het daaraan gerelateerde energieverbruik.
Natte en vloeibare producten en een groter mestvolume vragen immers meer
transport en dus energie. Daarentegen vraagt bewerking zoals drogen relatief veel
energie. Een juiste beoordeling van de milieulast vraagt dus een integrale (LCA)
benadering.
In een LCA studie voor het Milieukeur voor Varkens worden de meest relevante
milieuaspecten genoemd die samenhangen met de productie van varkensvlees. In
volgorde van belangrijkheid zijn de zogeheten milieuzwaartepunten (Blonk e.a.
): landgebruik, mest, pesticiden, ecotoxiciteit (excl. pesticiden), verzuring,
uitputting van fossiele brandstoffen, broeikaseffect, zomer smog, humane
toxiciteit (excl. pesticiden), aantasting van de ozonlaag en uitputting van minerale
grondstoffen. Vooral de teelt van de veevoedergrondstoffen heeft, volgens de
auteurs, bij de productie van varkensvoer een groot aandeel op het totale
milieueffect. Dat effect is dan opgebouwd uit de milieuthema's landgebruik,
bodemerosie, pesticidengebruik, toevoer van zware metalen in de bodem en de
bijdrage aan het broeikaseffect (CO, methaan, NOx). De bijdrage aan het
landgebruik ligt voor % buiten Nederland, waarvan % buiten de EU.
Uit de studie blijkt dat de bijdrage van het energieverbruik bij transport aan het
broeikaseffect relatief gering is. Met de nodige voorzichtigheid mag worden
geconcludeerd dat teelt en verwerking meer energie kosten dan transport.
Gemiddeld genomen vraagt de bewerking, afhankelijk van de intensiteit van het
proces en de locatie, tot twee keer zoveel energie dan het transport. De afstand,
de belading en het transportmiddel hebben daarop een grote invloed (factor ).
Vooral de restproducten uit de Nederlandse VGI die geen energie intensieve
bewerking vragen, scoren in dit opzicht gunstig.
De import van nutriënten bedraagt globaal % van het totaal aan nutriënten en
komt voor ongeveer % via de reststoffen van de VGI. Van de geïmporteerde
nutriënten blijft uiteindelijk % achter in Nederland.
Blonk e.a. concluderen dat de hoogste bijdrage aan de milieulast van de productie
van varkensvlees wordt geleverd door het traject van de productie van de
gangbare droge veevoeders (mengvoer): productie en bewerking van
grondstoffen, transport, en de productie van het veevoer. Voor het gebruik van
reststoffen ligt dat duidelijk anders. Vooral op de aspecten landgebruik,
pesticidengebruik en de import van mineralen scoort de milieulast van het gebruik
van de natte diervoeders (reststoffen) aanmerkelijk lager dan het gebruik van
gangbare veevoeders.
Van Zeijts e.a. () bevestigen voor een deel de uitkomsten van het onderzoek
van Blonk e.a. voor de varkenshouderij maar kennen het directe energieverbruik
en het indirecte energieverbruik een grotere rol toe. De hoeveelheid indirecte
energie is vijfmaal hoger dan het directe energieverbruik op het varkensbedrijf.
Homeostase is zelfregulering.
Direct energievebruik: energie direct gerelateerd aan het houden van varkens zoals energie voor
licht en verwarming.
Indirect energieverbruik: energie die niet rechtstreeks gerelateerd is aan het houden van varkens,
vooral de energie voor de productie van veevoer.

Van de hoeveelheid indirecte energie die nodig is voor de productie van veevoer
wordt ongeveer % gebruikt voor het transport van de grondstoffen. De rest is
nodig voor de productie zelf en het transport naar de veehouderijbedrijven. Het
energiegebruik bij de productie van de veevoeders zoals voor het malen, mengen
en persen bedraagt maar enkele procenten van het totaal (Brand en Melman
).
Als de verschillende vormen van milieubelasting gerelateerd worden aan de
milieudoelstelling van de overheid en de omvang van de veestapel afhankelijk zou
worden gesteld van het bereiken van die doelstellingen, dan zou energie een van
de meest beperkende factoren zijn. Het energieverbruik zou in sterke mate
positief kunnen worden beïnvloed door het gebruik van organische reststoffen uit
de VGI. De onderzoekers bevelen aan om na te gaan in hoeverre het energieverbruik
kan worden beperkt door de grondstoffen uitsluitend uit Europa te
betrekken. De mogelijkheden voor beperking van het transport vormen daarvoor
de belangrijkste reden. Grootscheeps transport over water heeft overigens grote
voordelen boven transport over de weg.
Schadelijke stoffen
Voor een aantal stoffen, dat mogelijk risico's met zich meebrengt, bestaat in dit
kader nog weinig aandacht. Het betreft de mogelijk schadelijke stoffen die via
diervoeders en vervolgens via de mest weer in het milieu terecht komen. Het gaat
daarbij om zware metalen, residuen van diergeneesmiddelen, reinigingsmiddelen
etc. In hoeverre vervanging van reststoffen door andere grondstoffen de milieubelasting
op dit punt kan verminderen is nog maar de vraag. Brooks en Niven
() benoemen dit punt maar er is nog geen asprake van een kwantitatieve
onderbouwing. Van een aantal stoffen zijn de milieurisico's nog niet precies aan te
geven zodat een beoordeling moeilijk is. Op basis van uitgebreide analyses van de
producten zou een vergelijking mogelijk zijn, maar die analyses zijn slechts zeer
beperkt voorhanden. Het meest voor de hand ligt een beoordeling op basis van de
gegevens die beschikbaar komen bij kwaliteitscontrole en borging. In dat kader
worden normen gesteld en worden producten op residuen onderzocht en
beoordeeld. Op grond daarvan zou een milieubeoordeling kunnen plaats vinden
die aansluit bij de HACCP-systematiek. Tot op heden staan de beoordeling van de
milieubelangen en beoordeling van de belangen van voedselveiligheid en kwaliteit
los van elkaar.
Energieverbruik
Omdat energie als een van de belangrijkste milieucomponenten naar voren komt,
besteden we daaraan wat meer aandacht. In een studie over de energieconsumptie
in de voedingsmiddelenketen van Dutilh en Kramer () wordt geconcludeerd
dat het energieverbruik in verschillende fasen van de productieketen een aardige
indicatie geeft voor de invloed van de voedselproductie op het milieu. Er lijkt ook
een relatie tussen het totale energieverbruik in de productieketen en de
marktwaarde van voedingsmiddelen. Producten met een hoge marktwaarde
hebben een grotere (negatieve) invloed op het milieu. Glimmerveen en
Langenkamp () hebben een methode ontworpen om de milieubelasting van
verschillende verwerkingsroutes van reststoffen te kunnen vergelijken. De aanpak
sluit aan bij het uitgangspunt dat het energieverbruik de belangrijkste indicator is
voor de invloed van reststoffen op het milieu (Dutilh en Kramer ).
De voorgaande redenering gaat ook op voor het gebruik van reststoffen veevoer
(Rougoor en Hin ). Reststoffen als veevoercomponent zijn uit een oogpunt
van energieverbruik minder belastend voor het milieu dan de gangbare, daarvoor
geteelde grondstoffen. Het energieverbruik betreft de energie die nodig is voor de
bewerking van de reststof en voor het transport. De totale hoeveelheid energie is
de som van de energiewaarde van het product en het energieverbruik. Voor de
veevoerindustrie is de energiewaarde een belangrijke optimalisatiefactor voor

voeders. Energie is nodig voor transport, bewerking, droging, opslag, verwerking
in voeders en vervoederen. Bovendien bepaalt de energiewaarde in grote mate de
prijs van zowel de grondstoffen als het voer zelf. De samenhang tussen
energieconsumptie (energiewaarde plus energietoevoer) en marktwaarde is met
andere woorden hoog.
Aangezien transport een belangrijk deel van de energie vraagt, is het dus ook van
belang hoe de transportroutes lopen bij vervanging en welke transportmiddelen
worden ingezet. Wat betekent het bijvoorbeeld voor het energieverbruik als
grootschalig transport van citruspulp uit Florida vervangen wordt door
kleinschaliger transport van granen binnen Europa. Uit het onderzoek van
Rougoor en Hin () blijkt dat transport per zeeschip globaal maal minder
energie per ton/km vraagt dan transport over de weg. Voor de aanvoer van
grondstoffen per zeeschip vanuit de USA over een afstand van . km kunnen
we binnen Europa per vrachtwagen met eenzelfde hoeveelheid grondstof over een
afstand van km overbruggen met dezelfde hoeveelheid energie. Per
binnenschip kan bij eenzelfde energieverbruik een afstand worden overbrugd die
veel groter is dan de straal van Europa.
Bewerking van producten
Sommige producten worden gedroogd om ze gemakkelijker te kunnen vervoeren.
Bewerking kost relatief veel energie (Blonk e.a. ). Drogen is een zeer kostbare
stap in het productieproces. Drogen van bietenpulp en transporteren per
vrachtwagen over km vraagt globaal evenveel energie als transport van verse
bietenpulp over . km (Rougoor en Hin ). Bij transport per binnenschip
kan bij een gelijk energieverbruik verse bietenpulp zelfs over een afstand
van ruim . km worden vervoerd, vergeleken met droge bietenpulp. Drogen
van producten om te besparen op transportkosten, lijkt dus uit oogpunt van milieu
ongewenst. Het gebruik van niet-bewerkte reststoffen lijkt te leiden tot een
aanmerkelijk lagere milieubelasting. Met het oog op de kwaliteit en veiligheid kan
bewerking echter een zeer belangrijke stap zijn. De soort bewerking is hierbij van
doorslaggevende betekenis. Sommige bewerkingen, zoals fermenteren, vragen
nauwelijks energie.
Op grond van het voorgaande zou men kunnen concluderen dat minder energie
nodig is als de reststoffen direct en zonder voorbewerking op het
veehouderijbedrijf worden ingezet. Deze conclusie is voorbarig, omdat vervanging
van reststoffen door andere grondstoffen voor de energiebalans zowel positieve
als negatieve gevolgen kan hebben. Positief zijn dan minder energie voor transport
van de reststoffen vanuit het buitenland en voor transport van in Nederland
geproduceerde reststoffen naar veevoerbedrijven en veehouderijbedrijven.
Negatief zijn meer energie voor vervoer naar alternatieve verwerkingslocaties
en de verwerking zelf en meer energie voor de productie en verwerking van
alternatieve grondstoffen. Alternatieve verwerking (zoals vergisting), kan in
sommige gevallen ook energie opleveren. Een juiste afweging vraagt om meer
dan een rekensom op basis van energieverbruikcijfers.
Diermeel
Diermeel is altijd een belangrijke grondstof voor veevoer geweest. Het is een bron
voor energie en eiwit. Naar aanleiding van het verbod op het gebruik van dierlijke
eiwitten in veevoer, is door EPEA een inschatting gemaakt van een aantal
milieueffecten en de sociaal-economische gevolgen van het verbod op het gebruik
EPEA staat voor Environmental Protection Encouragement Agency.

als veevoergrondstof (EPEA ). Het onderzoek leidde tot de volgende
conclusies:
- Indien dierlijke eiwitten in het voer worden vervangen door soja, dan zou daar een
oppervlakte voor nodig zijn van . km . Voor de belangrijke producenten
Brazilië en Bolivia betekent dat een sterke druk op de ontbossing voor het creëren
van het benodigde landbouwareaal;
- Ontbossing heeft vergaande negatieve gevolgen voor de biodiversiteit en de CO
vastlegging. Het gebruik als landbouwareaal als zodanig heeft negatieve gevolgen
voor het milieu;
- De fosfaatbehoefte uit andere bronnen neemt toe. Alternatieve fosfaatbronnen
zijn in milieutechnisch opzicht schadelijker (zware metalen);
- Nutriënten in diervoeders zullen moeten worden vervangen door nieuwe
producten;
- De kans dat genetisch gemodificeerde soja wordt ingezet vanwege de toegenomen
import, neemt sterk toe.
De resultaten ondersteunen deels die van Blonk (), vooral het beslag op het
landgebruik. Voor energie heeft EPEA echter geen LCA kunnen uitwerken omdat
de bestudeerde bronnen verschillende uitgangspunten en systeemgrenzen voor de
LCA's hanteerden. EPEA constateert verder dat: ‘(...) the reason for the consumer
risks which have occurred lies in the lack of quality standard for feed.’
Dat die kwaliteitstandaard er voor veevoer nog niet is, zou verschillende oorzaken
hebben. Op de eerste plaats zou onvoldoende sprake zijn van scheiding van de
stofstromen per diersoort bij de verwerking van slachtafvallen. Een tweede reden
zou zijn dat de dieren bij het transport van de veehouderijbedrijven en slachterijen
naar de verwerkingslocatie ook niet altijd voldoende van elkaar worden
gescheiden. Het ontwerpen, volgens hoge veiligheidsstandaards, van een ‘scenario
of an intelligent and understandable material flow separation for animal protein
meal’ is noodzakelijk volgens de EPEA. In Nederland is begonnen met de
ontwikkeling van methoden om dierlijk eiwit van verschillende diersoorten op
basis van genetische kenmerken te onderscheiden (Agrarisch Dagblad november
).
Alternatieve toepassingen
Als gevolg van de beperkingen in het gebruik van diermeel is veel onderzoek
gedaan naar alternatieve toepassingen zoals vergisting en compostering (Lettinga
; Biskupek ; Riddington en Wise ; Arcadis ; Bolck e.a. ).
Ook hier ontbreekt het doorgaans aan een gedegen integrale beoordeling op basis
van een duurzame afweging.
Zo ontleent de Nederlandse veehouderij zijn bestaansrecht onder andere aan de
economische relaties met landen in de Derde Wereld die belangrijke leveranciers
zijn van grondstoffen, die voor een groot deel bestaan uit reststoffen van de VGI.
Wijzigingen in die relaties heeft consequenties voor die landen. Die consequenties
moeten op de juiste manier worden gewogen en beoordeeld (Tschirley ).
De laatste jaren is er in onderzoek en praktijk een toenemende belangstelling voor
de ontwikkeling van alternatieve verwerkingsmogelijkheden van dierlijke
reststoffen (e.a. ). Maar ook daar gaat het vooralsnog om een eerste aanzet
en is van een meer integrale beoordeling nog geen sprake.
Discussiepunten
Naar indicatoren voor de milieueffecten van de landbouw is in algemene zin al
veel onderzoek gedaan. Tot op heden is er echter nauwelijks onderzoek gedaan
naar een integrale, diepgaande beoordeling van het gebruik van reststoffen in
Zie onder meer OECD .

veevoer. De Stichting Agro keten Kennis (AKK) hanteert een kwalitatieve checklist
ter beoordeling van de effecten van door haar gesubsidieerde pilotprojecten, maar
die leent zich niet voor een goede integrale afweging AKK ). In de discussie
over de beoordeling voert voedselveiligheid de boventoon. Ook mogelijke alternatieven
voor het gebruik van reststoffen zijn nog nauwelijks op een integrale
wijze afgewogen.
Op grond van Brooks en Niven (), de LCA-studie van Blonk e.a. () en
Zeijts e.a. () concluderen wij dat de keuze van de grondstoffen voor veevoer
een belangrijke invloed heeft op de totale milieulast van de veehouderij. Vooral
het gebruik van reststoffen uit de VGI kan bijdragen aan een vermindering van de
milieubelasting door de veehouderij. Een vergelijking laat zien dat het
landgebruik, de nutriëntenimport, het energieverbruik en het pesticidengebruik
aanmerkelijk lager liggen bij het gebruik van reststoffen uit, vooral de
Nederlandse, VGI dan bij het gebruik van gangbare droge veevoeders. Ook het
gebruik van reststoffen in de gangbare droge voeders betekent al een aanmerkelijk
lagere milieulast.
Voeder- en voedselveiligheid en kwaliteit krijgen meer dan evenredige aandacht
boven een aspect als de omgevingskwaliteit: milieu en natuur en landschap. In een
toespraak tijdens een dialoogbijeenkomst van de stichting DuVo over het
(toenemend) hergebruik van reststoffen in diervoeders, liet de toenmalige
minister van LNV, L.J. Brinkhorst, weten dat hij bij deze vorm van hergebruik
vraagtekens zet en het een ongewenste ontwikkeling vindt (DuVo ): ‘Het
verwerken van afvalproducten (...) verhoudt zich naar mijn mening niet tot het
streven naar een kwalitatief hoogwaardige landbouwproductie, dat vereist dat de
gebruikte grondstoffen buiten elke discussie staan. (...) Deze belangen moeten
zwaarder wegen dan het milieutechnische argument.’
De vertegenwoordiger van Albert Heijn (AH) liet tijdens dezelfde bijeenkomst
weten dat ook voor AH voedselveiligheid en kwaliteit op de eerste plaats komen
en vervolgens de andere thema's duurzaamheid en ethiek.
Wij vinden dat er voldoende redenen zijn om de samenhang tussen het gebruik
van reststoffen als veevoer en de omgevingskwaliteit eens wat uitgebreider te
verkennen. De mogelijke invloed lijkt te worden onderschat tegen de achtergrond
van de voedselveiligheidsrisico's. En dit terwijl een meer integrale benadering ook
voor de voedselveiligheid interessante voordelen met zich mee kan brengen (zie
..).
5.3.4 Economische belangen
Economische belangen spelen voor het bedrijfsleven en de overheid bij de
beoordeling van de feitelijke risico’s van het gebruik van reststoffen in veevoer een
belangrijke rol. De gezamenlijke omzet van de sector, inclusief voeders voor huisdieren,
bedroeg in circa miljard euro. De totale productie aan mengvoer
bedroeg in bijna miljoen ton met een handelswaarde van circa , miljard
euro. Daarvan was circa , miljoen ton voor rundvee en varkens met een
handelswaarde van circa , miljard euro. Rundvee- en varkensvoeders bestaan
voor een belangrijk deel uit reststoffen. Daarnaast wordt er naar schatting
miljoen ton vochtige diervoeders rechtstreeks aan de veehouders geleverd met en
geschatte handelswaarde van miljoen euro (berekening naar gegevens van het
PDV, www.PDV.nl). De economische belangen van de productie en handel in
reststoffen voor veevoer zijn relatief groot.

De negatieve economische gevolgen worden vooral veroorzaakt door de
incidenten. De Europese vereniging voor dierlijke productie (EAAP) heeft becijferd
dat de BSE-crisis in de EU, inclusief de toekomstige lasten, miljard euro kost
(EAAP ). Maar ook hardnekkige verontreinigingen met bacteriën, schimmels,
virussen en parasieten kunnen negatieve economische gevolgen hebben omdat ze
de bedrijven dwingen tot kostbare preventieve en curatieve maatregelen. Zo
wordt de omvang van de economische schade van campylobacterinfecties in
Nederland geschat op meer dan honderd miljoen euro per jaar (Havelaar ).
Daarbij komen nog de verontreinigingen met PCB's, dioxines, diergeneesmiddelen,
gewasbeschermingsmiddelen en dergelijke die kunnen leiden tot economische
schade (uit de handel nemen en vernietigen of inzetten voor laagwaardiger
toepassingen) (Notermans ).
Het gebruik van reststoffen in veevoer heeft ook grote positieve economische
gevolgen, niet alleen direct maar ook indirect. We noemen de belangrijkste:
- Voor de VGI vermindering van de verwijderingkosten voor alternatieve
toepassingen (storten en verbranden). Indien bedrijven een goed alternatief
vinden in de veevoeding waardoor de reststof een positieve marktwaarde krijgt,
kan het economisch voordeel aanzienlijk zijn;
- Een tweede belangrijk voordeel geldt voor de veevoerindustrie en de veehouderijsector.
Met de be- en verwerking voor opwaarderen en toepassen in
veevoer zijn grote economische belangen gemoeid. Onder meer door
vermindering van de kosten voor productie, transport en toepassing van de
vervangen ‘gangbare grondstoffen’;
- Aanpalend aan de productie en toepassing van de reststoffen worden diverse
activiteiten ontplooid die een economische toegevoegde waarde leveren. Bij de
productie van voedings- en genotsmiddelen wordt veel geïnvesteerd in het
verantwoord winnen en beheren van de reststoffen. In de veehouderijsector wordt
geïnvesteerd in de optimalisatie en toepassing van veevoerkundige expertise en
daarmee verbonden adviesactiviteiten. In de veehouderij wordt gewerkt aan de
ontwikkeling en bouw van installaties voor de toepassing van reststoffen. Tot slot
vormen handel en transport belangrijke economische activiteiten;
- Bij een verantwoorde toepassing is er sprake van vermindering van de
milieukosten.
Rond de toepassing van reststoffen is een scala aan economische activiteiten
ontwikkeld die toegevoegde waarde leveren. Veel van die activiteiten zijn in eerste
instantie in meer of mindere mate onafhankelijk van elkaar op gang gekomen.
Vooral het ontstaan van vele, kleinere handelsondernemingen die zeer uiteenlopende
producten op de markt probeerden te brengen. Later is daarin meer
structuur gekomen en zijn economische belangen gebundeld. Het aantal bedrijven
dat actief was is verminderd en de schaal van de bedrijven is toegenomen.
De schaalvergroting hing samen met de toenemende eisen op het gebied van
kwaliteit en veiligheid.
5.3.5 Discussiepunten
Het opmaken van de balans tussen de belangen van ´people, planet en profit´
blijkt bij het gebruik van de reststoffen van de VGI in veevoer nog niet zo eenvoudig.
Ook hier wreekt zich weer het gebrek aan een duidelijk overzicht van de
tot nu toe opgebouwde kennis en kennishiaten. Toch kan een aantal discussiepunten
worden aangestipt.

De invloed op gezondheid en welzijn van mens en dier
Op de eerste plaats blijkt dat er discussie is over de invloed van voedsel en voer op
de gezondheid en het welzijn van mens en dier. Officiële cijfers schetsen een
genuanceerd beeld. Het lijkt er op dat er wel enig inzicht is in korte
termijneffecten als voedselinfecties en technische resultaten, maar in effecten op
de lange termijn komen inzichten maar langzaam tot stand (BSE-Creutzfeldt-
Jakob; kanker). De reststoffen van de VGI die in veevoer worden verwerkt, kunnen
zowel een positieve als een negatieve invloed hebben op de gezondheid en het
welzijn van dieren. Dat is afhankelijk van de aard en samenstelling van de reststof.
Vaak wordt verondersteld dat, wanneer het gebruik van een bepaald soort voer
een positieve invloed heeft op gezondheid en welzijn van het dier, dat ook geldt
voor de mens. Maar of deze redenering juist is, is nog maar de vraag. Er zijn
stoffen bekend die voor dieren geen probleem vormen en voor de mens wel en
omgekeerd. En zolang niet alle risico's bekend zijn, is deze veronderstelling niet
zonder risico's. Elke risicoanalyse voor de voedselveiligheid zou gepaard moeten
gaan met een risicoanalyse voor voederveiligheid en omgevingskwaliteit.
Kansberekening
Een kans om éénmaal in jaar een voedselinfectie op te lopen, hoeft nog niet te
betekenen dat we na een voorval, weer jaar moeten wachten. Er kunnen zich in
korte tijd meer voorvallen voordoen. Bovendien kunnen we op basis van de cijfers
alleen maar terugkijken. Onder invloed van veranderende omstandigheden, zoals
de economische situatie, wet- en regelgeving, sociale omstandigheden en technologische
ontwikkelingen kunnen de kansen wijzigen of kunnen zich in korte tijd
meer of minder incidenten voordoen. Daarnaast is niet op voorhand van alle ziekten
duidelijk onder welke omstandigheden en wanneer ze zich voordoen. Een
voorbeeld is de ziekte van Creutzfeldt-Jakob die zich pas na vele jaren openbaarde
en waarvan niemand kan aangeven wat de oorzaak precies is geweest en waarvan
de gevolgen op de lange termijn moeilijk zijn aan te geven.
Mogelijk is de relatief kleine kans dat zich een probleem voordoet het resultaat
van de inspanningen van het bedrijfsleven op het gebied van kwaliteit en veiligheid.
Of de kleine kans is het resultaat van wet- en regelgeving. Het is lastig helder
inzicht te krijgen en dus te geven in de effecten van maatregelen van bedrijfsleven
of overheid die het gebruik van reststoffen in veevoer reguleren. De kernvraag
waar we voor staan - Wat zijn vanuit duurzaamheidsperspectief de
(economische, sociaal-maatschappelijke en milieu) belangen die samenhangen
met het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer? –, blijkt dus bijna
onmogelijk te beantwoorden en zal bij beantwoording een forse interdisciplinaire
onderzoeksinspanning vragen.
Duurzaamheid en vertrouwen
Het belangrijkste maatschappelijke belang dat bij de risicobeleving van de
toepassing van reststoffen in veevoer speelt, is de volksgezondheid. Economie,
milieu, natuur en landschap, gezondheid en welzijn van dieren en rechtvaardige
handelspraktijken e.d. krijgen veel minder aandacht. Daarin schuilt een groot
risico. Veronachtzamen van die ‘andere’ belangen, kan ernstige gevolgen hebben
voor het vertrouwen van burgers in overheid en bedrijfsleven. Bij gebrek aan
vertrouwen kan de effectiviteit van overheidsbeleid danig onder druk komen te
staan en de economie en het milieu kunnen ernstige schaden oplopen. In die zin
kan een eenzijdige maatschappelijke beleving van het gebruik van reststoffen, die
niet is gebaseerd op een duurzame afweging, vervelende gevolgen hebben.
Overheid en bedrijfsleven zouden maatregelen moeten treffen om een eventuele
eenzijdige maatschappelijke beleving in de juiste, veelzijdige, banen te leiden. Dit

in aansluiting op het beleidsthema Transitie Duurzame Veehouderij en het coinnovatieprogramma
´Duurzame Agro Food Ketens´ (AKK-programma ; zie
www.akk.nl).
Technische resultaten als indicator voor gezondheid en welzijn
In de praktijk van de veehouderij gaat men ervan uit dat gezondheid en het
welzijn van de dieren gebaat kunnen zijn bij het gebruik van bepaalde reststoffen.
Dat wordt in de veehouderijpraktijk afgeleid van de technische en economische
resultaten en van de visuele beoordeling van de dieren. Die positieve effecten op
gezondheid en welzijn zijn de belangrijkste redenen voor veehouders om reststoffen
van de VGI te gebruiken. De vraag is echter of het ‘technische’ resultaat
altijd de juiste indicator is. Kijken we naar de relatie tussen de technische
resultaten en het welzijn van vleeskuikens dan is het zeer de vraag of er sprake is
van een positieve samenhang. Het tegendeel lijkt het geval. Dit duidt op de
noodzaak voor indicatoren die een relatie leggen tussen voeders, dieren en
voedselveiligheid.
5.4 Risicofactoren: de oorzaken
De incidenten met veevoer van de afgelopen jaren hebben verschillende oorzaken.
De oorzaken kunnen worden ingedeeld in :
− giftige stoffen die in het voer zitten, zoals mycotoxinen;
− zoönosen: bacteriën, virussen en parasieten die in het voer kunnen voorkomen;
− chemicaliën en zware metalen.
De FAO (; - en -) signaleert dat mycotoxinen en chemicaliën ook na
verwerking nog voorkomen in veevoer. Vooral de stoffen die zich kunnen ophopen
in dierlijke en plantaardige organen en in melk of eieren worden gezien als
de meest riskante.
Reststoffen van de VGI bevatten stoffen en hebben eigenschappen die bij het
gebruik als veevoer om een zorgvuldige aanpak vragen. Zoals alle voedsel kunnen
ook reststoffen bederven. Bovendien moeten de reststoffen vaak een bewerking
ondergaan om geschikt te kunnen zijn voor consumptie. Overigens is dat niet
voorbehouden aan reststoffen of reststoffen van een specifieke aard. Ook
‘gangbare grondstoffen’ vragen de nodige aandacht. Het hoeft dan ook niemand
te verbazen dat onvoorzichtig, onnadenkend en ondeskundig omgaan met
veevoer, ‘het menselijk tekort’, de belangrijkste risicofactor is. Onvoorzichtig,
onnadenkend en ondeskundig omgaan met veevoer blijkt al even riskant als
onvoorzichtig, onnadenkend en ondeskundig omgaan met humane voeding.
5.4.1 Intrinsieke eigenschappen
Menselijk handelen speelt hoe dan ook een sleutelrol bij het gebruik van de
reststoffen uit de VGI. Voor een belangrijk deel is dat handelen gericht op het
zodanig manipuleren van de eigenschappen van de reststoffen dat zich geen
negatieve effecten voordoen. We beschrijven hier een tweetal stofgebonden
voorbeelden omdat ze risico’s blijken te hebben voor mens en dier. Voor alle
duidelijkheid, aan opslag, transport en bewerking van de reststoffen worden, door
de natuurlijke, intrinsieke eigenschappen van de reststoffen, ook de nodige eisen
gesteld vanuit het belang van voeder- en voedselveiligheid.
Naar: Notermans ; FAO ; - en -.

Mycotoxinen
Op de eerste plaats vormen toxische stoffen een probleem. De bekendste daarvan
zijn de mycotoxinen (Pronk ): ‘Mycotoxinen zijn door schimmels geproduceerde,
van nature voorkomende toxische stoffen. Indien deze mycotoxinen
terecht komen in veevoer of in voor mensen bestemd voedsel, dan kunnen ze
toxische verschijnselen induceren en aldus een bedreiging vormen voor de gezondheid
van dier en mens.’
Mycotoxinen komen voor in bijproducten van zaden, in noten, kokos, rijst,
maissillage, sojaschroot, sojahullen, bietenpulp, corn cob mix, hooi en graan
(PDV -) :
‘In Europa zijn momenteel de mycotoxinen DON en ZEN de meest voorkomende
mycotoxinen die de technische resultaten van landbouwhuisdieren negatief
beïnvloeden en (...) economische schade veroorzaken. (...) Mycotoxinen in
dierlijke producten vormen geen serieus risico voor de volksgezondheid.’ (PDV
-).
Deze opsomming maakt duidelijk dat de risico’s van mycotoxinen niet alleen
voorkomen bij de reststoffen.
De schimmels die mycotoxinen veroorzaken, zijn te verdelen in twee categorieën.
Veldschimmels (Fusarium, Claviceps) groeien en produceren mycotoxinen op
gewassen op het veld. Opslagschimmels (Penicillium, Aspergillus) groeien en
produceren mycotoxinen voornamelijk tijdens de opslag van het gewas.
De productie van mycotoxinen door schimmels is onvoorspelbaar. Belangrijke
risicofactoren bij de vorming van mycotoxinen zijn, voor veldschimmels:
weersomstandigheden, bodembewerking, vruchtwisseling, rassenkeuze en
oogststadium en oogstomstandigheden en opslag. De vorming van mycotoxinen
op het veld kan door teeltmaatregelen maar beperkt worden beheerst. Voor
opslagschimmels zijn de belangrijkste factoren van mycotoxinenvorming het
vochtgehalte (wateractiviteit) en de temperatuur (broei) (PDV -).
Mechanisch bewerken van grondstoffen zoals pelletiseren, kan de schimmels wel
doden, maar leidt niet tot het elimineren van de gevormde toxines. Sommige
toevoegingen zoals het kleimineraal Bentonite en calcium aluminium silicaat
kunnen toxines tot op zekere hoogte binden en onschadelijk maken voor dieren,
maar de gevolgen voor de dierlijke producten is niet duidelijk. Omdat er
nauwelijks praktische toepassingen zijn van methoden voor decontaminatie van
met mycotoxinen verontreinigd veevoer, dienen in de ogen van het Productschap
Diervoeder de inspanningen te zijn gericht op preventie (PDV -). Ter
voorkoming van mycotoxinenvorming zijn: ‘Goed drogen van granen voor opslag,
snel koelen na drogen en voorkómen van broei door goede beluchting (...)
essentiële beheersmaatregelen.’
Mengvoercoöperatie Cehave Landbouwbelang merkt in haar ledenblad (nr. ,
) op, dat mycotoxines bij haar klanten nauwelijks een probleem vormt.
De oorzaak zou liggen in ‘(...) een systematische beoordeling van de kritische
grondstoffen (...)’. Met een ketengerichte preventieve aanpak kunnen mengvoerfabrikanten
de mycotoxineproblematiek inderdaad fors verminderen. Het
gaat dan om het controleren van de omstandigheden van de productie in de
primaire fase tot en met de uiteindelijke toepassing in veevoer (Van Laarhoven
). Dit vraagt een grote betrokkenheid van de veevoerproducent bij de
schakels aan het begin van de keten. Overigens blijken zich ook daarna op het
veehouderijbedrijf mycotoxinen te kunnen vormen ( PDV -).
Zie ook: Machin .

Notermans () merkt in zijn beschrijving van de risico's van mycotoxines nog
op dat ‘So far little information is available on the occurrence of mycotoxin
residues in animal prodcuts intended for human consumption.’ en dat aanmerkelijke
hoeveelheden aflatoxine in veevoer kunnen voorkomen ‘without
passing harmfull amounts of aflatoxin or aflatoxin metabolites to human beings
(...).’
Salmonella en campylobacter
Bacteriën als salmonella en campylobacter zijn bekende ziekteverwekkers. In
heeft de VWA onderzoek gedaan naar de aanwezigheid van salmonella en
campylobacter in monsters van kipproducten uit de detailhandel. Vooral in de
zomermaanden bleek ‘(...) de besmetting (met Campylobacter) onrustbarend hoog
(...)’ en bedroeg meer dan %. Bovendien lag de gemiddelde besmetting in dat
jaar op hetzelfde niveau als in . De gemiddelde besmetting met Salmonella is
vanaf wel gedaald (Van der Zee en Wit ). Het RIVM heeft
zoönosenverwekkers aangetroffen in landbouwhuisdieren. Salmonella komt
vooral voor bij pluimvee en vleesvarkens. Campylobacter komt bij alle landbouwhuisdieren
voor en vleeskalveren en melkvee zijn de belangrijkste reservoirs
voor E. coli (Bouwknegt ). De vraag is natuurlijk in hoeverre
zoönosenverwekkers ook in reststoffen, die als veevoer worden gebruikt,
aanwezig zijn. Bouwknegt () heeft op grond van een risicofactor-analyse
onder andere bietenpulp geïdentificeerd als een ‘significante associatie’. Zowel in
als in is door het PDV (-) in nagenoeg alle grondstoffen voor
pluimveevoeders salmonella aangetroffen, maar vooral in vismeel (; ) en in
raapschroot (; ) . Van alle aanvoerroutes blijkt veevoer de belangrijkste.
5.4.2 Technologie en gedrag
Veel van ons menselijk handelen is er op gericht de natuurlijke eigenschappen van
onze omgeving onder controle te krijgen. De mechanisering van de landbouw
heeft in belangrijke mate de basis gelegd voor de economische ontwikkeling die de
wereld de laatste paar eeuwen heeft doorgemaakt. We gebruiken chemicaliën om
plantenziektes te bestrijden. Schoonmaak- en ontsmettingsmiddelen moeten er
voor zorgen dat ziektekiemen geen kans krijgen. Biociden (groeibevorderaars)
dragen ertoe bij dat dieren zich ontwikkelen zoals de producenten dat willen .
Grootschalige hygiënische maatregelen (riolering; waterzuivering) hebben
geholpen vervelende volksziekten terug te dringen.
Technologie speelt een rol bij de teelt (GMO’s; Fresco ; PDV - ), bij de
ontwikkeling en toepassing van gewasbeschermingsmiddelen, bij de verwerking,
de opslag en het transport, bij het gebruik van de reststoffen, bij het bewaken van
al deze systemen (GMP+; Tracking & Tracing; PDV - en -; Van Wagenberg
e.a. ) en bij het voorkomen en beperken van de nadelige gevolgen.
Het onderzoek heeft betrekking op de jaren -. Gemeten is de aanwezigheid van
zoönosenverwekkers in mest en monsters van de dieren.
Raapschroot is een bijproduct van de verwerking van raapzaad, waarvan onder andere slaolie
wordt gemaakt.
In en werden bij % van de door het RIVM gecontroleerde (Nederlandse)
landbouwhuisdieren residuen van één of meerdere illegale groeibevorderende stoffen gevonden
(Stolker e.a. ). Uit een onderzoek van de WHO in Denemarken blijkt dat het ook zonder kan
(WHO ).
Uit dit rapport van het productschap blijkt dat er in de EU zes, voor veevoer relevante,
zogenaamde ´events´ zijn toegelaten, vier voor mais, één voor raapzaad/canola en één voor
sojabonen. Zonder specifieke (vrijwillige) garanties is de invoer van producten die niet in de EU
toegelaten GMO’s bevatten, niet mogelijk.

Maar de inzet van al dat menselijk vernuft gaat ook met de nodige mankementen
gepaard en is niet altijd even duurzaam. Het gebruik van machines kost veel
fossiele brandstof. Machines zijn niet perfect, ze gaan stuk en zijn niet ontworpen
en geïnstalleerd om met alle aspecten rekening te houden. De chemicaliën die we
gebruiken hopen op in het voedsel en hebben nadelige gevolgen voor milieu en
natuur. De schoonmaak- en ontsmettingsmiddelen die we gebruiken, komen
terecht in reststoffen die anders nog een nuttige functie zouden kunnen hebben.
Gewasbeschermingsmiddelen
In vond het RIVM (Zeilmaker e.a. ) gewasbeschermingsmiddelen in
moedermelk. Gelukkig is er sprake van een dalende trend ten opzichte van
metingen in de voorgaande jaren ( en ). In consumptiemelk dalen de
laatste jaren de gehalten dioxinen en PCB’s gelukkig ook (Baumann ). Van
Brazilliaanse citruspulp die bestemd was voor verwerking in veevoer, is uit de
periode oktober tot en met maart bekend dat er veel te hoge gehalten
dioxinen in zaten (Baumann ). Van de totale inname van PCB’s komt %
voor rekening van dierlijke producten. PCB’s worden opgeslagen in dierlijk vet en
worden ook bij de dieren hoogstwaarschijnlijk via de voeding ingenomen (Bakker
e.a. ). Vooral vismeel wordt gezien als een belangrijke bron van dioxines en
PCB's (Notermans ).
Technische systemen
Uit onderzoek in de voedingsmiddelenindustrie (Cocker ) is gebleken dat het
vaak mankeert aan een afgewogen integratie van de verschillende toegepaste
technische systemen. Het gaat daarbij om de integratie van machines,
meetsystemen, managementsystemen en automatisering bij besluitvorming over
en ontwerp, bouw en installatie van hygiënische of aseptische systemen voor
dierverzorging, slachthuizen, voedselproductieapparatuur, productielijnen,
fabrieken en de daarmee geassocieerde systemen. Zo kunnen invriezen, inblikken,
pasteuriseren en sterilisatie, de veiligheid, variatie en het assortiment van voedsel
vergroten, maar deze toepassingen gaan ten koste van de kwaliteit. Om
behandeling en kwaliteitsbehoud te kunnen combineren, worden voortdurend
nieuwe technologieën ontwikkeld. Relatief nieuw zijn: vacuüm trekken,
beschermende atmosfeerverpakking, koken-afkoelen, microfiltratie en hittebehandeling
van melk, magnetronverwarming en sterilisatie door gepulseerde hoge
spanningen, weerstandsverhitting, hoge druk, intense lichtpulsen, ioniserende
straling en fermentatie.
Cocker () gaat ervan uit dat: ´(...) hygiënisch ontwerp een specifieke combinatie
van technische, microbiologische en risicomanagementkennis vereist, die
niet in het hoger onderwijs wordt onderwezen. (...) Integratie van hygiënische
systemen blijft een gebied waar (...) expertise schaars is’.
De integratiefouten die Cocker signaleert, zijn allemaal fouten die zijn te herleiden
tot te kort schietend menselijk handelen. Zo is er bij het management of de ontwerpers,
bouwers of installateurs regelmatig onvoldoende besef van de waarde
van hygiënisch ontwerpen en de noodzaak tot een integrale benadering.
Ontwerpers hanteren regelmatig de verkeerde standaarden of houden
onvoldoende rekening met de interactie tussen mens en machine. Door ondeskundig,
onzorgvuldig en onnadenkend gedrag worden bij wijzigingen en
vervangingen tijdens de bouw of de installatie regelmatig grote fouten gemaakt.
Een bevestiging van het bovenstaande is gekregen tijdens de gesprekken met
enkele ketenpartijen. Een dilemma waar de ontwerpers en bouwers mee te maken
hebben, is de regelmatig voorkomende tegenstelling tussen de eisen voor de
veiligheid van de gebruikers en de eisen voor de hygiëne. Een producent van
machines voor de vleesverwerkende industrie daarover: ‘Voor de veiligheid van de

gebruiker moeten veel extra voorzieningen worden getroffen. Zo moeten
draaiende delen van machines worden afgeschermd met hekwerken en schotten.
Als machines schoon moeten worden gemaakt, zouden bepaalde delen tijdelijk
moeten worden verwijderd. Maar de veiligheid vereist dat de machine dan niet
kan draaien. Sommige delen kunnen alleen maar schoon worden gemaakt als ze
draaien, maar dan kun je er weer niet bij.’
Al jaren wordt er binnen de machine- en apparatenbouw gediscussieerd over de
verschillende normen en voorschriften. Voor de kwaliteit en veiligheid moet men
zich in de machinebouw houden aan een aantal Europese veiligheidsnormen, de
CE standaard (machinerichtlijn), de normen van de EHEDG (European Hygienic
Equipment Design Group) en HACCP. Maar die normen zijn niet of slecht op elkaar
afgestemd en er is in de industrie discussie over hoe daarmee om te gaan (Van de
Meerendonk ). Voor de eisen die aan de hygiëne worden gesteld bestaan geen
standaards, zodat de bedrijven maar afgaan op de eigen ervaringen. Het komt
daarbij neer op het aanpassen aan de eisen die op grond van ervaringen in de
praktijk worden opgesteld. Het blijkt zeer moeilijk om daar in het ontwerp al op in
te spelen. Bovendien merkt Senior Voedingstechnoloog H. Lelieveld van Unilever
op: ‘People who believe that equipment cleanability and hygienic design are
equivalent make a big and dangerous mistake.’ Vooral de kleinere bedrijven
hebben het daar moeilijk mee omdat ze zich geen afdeling ‘ontwikkeling’ kunnen
permitteren. Er is ook zeer weinig samenwerking in de verschillende branches op
dit terrein. Bedrijven moeten het zelf maar uitzoeken. In de bakkerswereld is dit
een bekend fenomeen.
In dit verband merkt Van de Meerendonk () op: ‘Er is geen afname in het
aantal bedrijfsongevallen en er is eerder een toename dan een afname te
constateren met betrekking tot het aantal claims op het gebied van productaansprakelijkheid.’
Wat de oorzaak is van de discrepantie tussen het toegenomen
aantal voorschriften en regels en de toename in problemen is niet duidelijk.
Van de Meerendonk noemt enkele aandachtspunten:
- gebrek aan kennis en praktijkervaring bij inspecteurs en auditoren;
- het teruggrijpen op bestaande technologieën en werkwijzen dat alleen maar leidt
tot verbeteringen in de marge en
- het verschil in perspectief waarmee naar de bouw en het ontwerp wordt gekeken
tussen de machinebouwers en de producenten van de voedingsmiddelen.
De aandacht bij het ontwikkelen en produceren van machines is daarnaast vooral
gericht op de hoofdstroom en de hoofdproducten en niet op de reststoffen. De
veronderstelling dat, als het hoofdproduct aan de strengste eisen voldoet, de
reststoffen ook wel aan die eisen zullen voldoen en die dus per definitie geschikt
zijn voor verwerking in veevoer, wordt als riskant beoordeeld. Bovendien worden
reststromen vaak vanuit een geheel ander perspectief beoordeeld.
Unilever heeft met haar zeer divers aanbod van consumentenproducten voortdurend
met bovengenoemd probleem te maken en wil en kan zich geen enkel
risico permitteren. Er is een aanpak ontwikkeld om problemen te voorkomen: men
hanteert een Rapid Alert System (RAS) en in aanvulling daarop een Pré-RAS. Dat
houdt in dat een aantal specialisten voortdurend inventariseert wat er mis kan
gaan en hoe daarop kan worden ingespeeld. Het Pré-RAS-beleid strekt zich uit tot
aan de ontwikkeling van machines. Men hanteert daarbij het Japanse EEMsysteem
(Early Equipment Management). Het EEM houdt in dat bij het ontwerpen
van de machines alle mogelijke problemen in beeld worden gebracht die
zich maar voor kunnen doen. Mora laat haar machines zelf bouwen en past daarbij
EEM toe. Daarvoor wordt een multidisciplinair team samengesteld bestaande uit
ontwerpers, bouwers, gebruikers/operators en onderhouds- en servicepersoneel.
Mondelinge mededeling van een vertegenwoordiger van de Nederlandse Bakkerij Centrale.

Dit team begeleidt de fabrikant van de machine bij ontwerp, ontwikkeling, bouw
en installatie van de machine. Onderdeel van de EEM-systematiek is het TPM,
Total Production Management. Daarbij is ‘zero-tolerance’ het uitgangspunt: geen
storingen, geen uitval, geen problemen met schoonmaken etc. Bovendien hanteert
Mora ‘Clearance’, een methode om verontreinigen, kruisbesmettingen en dergelijke
in een vroeg stadium te onderkennen en daarmee te voorkomen. Deze
aanpak, waarbij technische, procestechnische, beheers- en operationele aspecten
worden geïntegreerd, blijkt een belangrijk effect te hebben op de onderhoudskosten
(-%) en het aantal storingen (-%). Daarmee blijkt deze aanpak
economisch zeer aantrekkelijk.
5.4.3 Discussiepunten
De oorzaken van de risico's zijn in twee hoofdgroepen in te delen: oorzaken die
gerelateerd zijn aan de reststoffen zelf (stoffen en eigenschappen) en oorzaken
die verbonden zijn aan het omgaan ermee (techniek en menselijk handelen). De
oorzaken die verbonden zijn aan de reststoffen zelf, zijn voor een belangrijk deel
bekend. Ze kunnen worden geëlimineerd met technische middelen (bewerking,
behandeling) en als dat niet mogelijk is, kan het gebruik van een reststof worden
vermeden. Dit alles draait feitelijk om een cruciale factor: het menselijk handelen.
Om van de voordelen van het gebruik van de reststoffen te kunnen profiteren en
de mogelijke nadelen te beperken, is zorgvuldig handelen essentieel. Zelfs bij de
best mogelijke risicoanalyse en het ruim voorhanden zijn van de mogelijkheden
om de risico's te beperken, kan het misgaan op het menselijk handelen. Dat loopt
uiteen van het niet benutten van de mogelijkheden door onkunde, gebrek aan
kennis en inzicht, tot het opzettelijk afwijken van de regels en voorschriften en
frauduleus handelen.
Welke bijdrage ‘het menselijk tekort’ levert aan de risico’s van het gebruik van de
reststoffen van de VGI in veevoer is niet zo helder. De technische systemen die
worden gebruikt, zouden in ieder geval vanuit een meer integraal perspectief
moeten worden ontworpen. ‘Meer integraal’ betekent dan onder andere dat
aspecten als gebruiksveiligheid en voederveiligheid beter op elkaar worden
afgestemd.
Een ketenintegrale aanpak waarin preventie en tijdig ingrijpen in geval van
problemen centraal staan, is ook gebaseerd op menselijk handelen, deels
ondersteund door de gebruikte technologie. ‘Het menselijk tekort’ zit hem dan in
het niet of niet juist toepassen van de beschikbare kennis en technologie.
Aanvullende technologie kan het menselijk handelen deels overnemen, maar nooit
helemaal. Daarbij geldt de vraag in hoeverre en waarom betrokkenen in de keten,
en op alle niveaus, gemotiveerd zijn om kennis en technologie toe te passen. Het
voorhanden hebben van kennis en technologie, is niet altijd voldoende om kennis
en technologie ook daadwerkelijk en op de juiste manier toe te passen. De
bereidheid om het gedrag aan te passen aan een nieuwe situatie en nieuwe eisen,
wordt door meerdere factoren beïnvloed (Rops ; zie ook bijlage ). Van der
Kroon e.a. () constateren bijvoorbeeld voor de primaire bedrijven dat bij de
maatregelen gericht op de risicobeheersing te weinig met deze factoren rekening
wordt gehouden.
Het is van belang te constateren dat de consument zelf ook in meerdere opzichten
een belangrijke risicofactor is. Koeien eten probleemloos rauwe aardappelen, de
consument wordt er ziek van. Wat ons bij het laatste onderdeel van deze discussie
brengt, namelijk de risico’s die door de consument zelf worden veroorzaakt. Het is
Mondelinge mededeling medewerker Iglo-Mora.

nog maar de vraag in welke schakel de oorzaken van bijvoorbeeld voedselinfecties
moeten worden gezocht. Voedsel en ook veevoer zijn aan bederf onderhevig.
Onzorgvuldige, ondeskundige en onnadenkende opslag of bereiding van voedsel
en voeders leiden al snel tot grote problemen.
Als we oorzaken en gevolgen op een rij zetten, ontstaat een onduidelijk beeld.
Er is een redelijk inzicht in de risico’s die samenhangen met de intrinsieke
eigenschappen van de reststoffen. De invloed van technologie en gedrag op die
risico’s is allerminst duidelijk. Het gebruik van de reststoffen heeft verschillende
effecten. Zo zouden ze een positief effect hebben op de omgevingskwaliteit en
welzijn en gezondheid van de landbouwhuisdieren. Reststoffen hebben ook
positieve economische effecten. Deze effecten worden echter teniet gedaan bij
grote calamiteiten als de kosten daarvan op de overheid en de markt worden
afgewenteld. De effecten van het gebruik van de reststoffen op de gezondheid van
de mensen zijn nauwelijks bekend. Alleen bij de ziekte van Creutzfeldt-Jakob
wordt verondersteld dat er een relatie is met de consumptie van bepaalde dierlijke
eiwitten. Bovendien bestaan er vermoedens over de negatieve invloed van de
ophoping van toxische stoffen en zware metalen in de voedselketen. Op grond van
de relatie tussen oorzaken en gevolgen kunnen de risico’s verschillend worden
getypeerd. Er zijn risico’s die een structureel karakter hebben, zoals BSE en de
ophoping van toxische stoffen en zware metalen, en er zijn incidentele risico’s,
zoals MPA. Incidentele risico’s ontstaan vooral door falende machines of falende
mensen. Beide types vragen waarschijnlijk om een te onderscheiden aanpak.
5.5 Voorlopige conclusies
Op grond van het bovenstaande, trekken wij voorlopig de volgende conclusies.
. Er is discussie over de juridische status van de reststoffen van de VGI die in
veevoer worden verwerkt. De bureaucratische benadering van reststoffen als
afvalstoffen gaat uit van de vermeende nadelen en niet van de voordelen. Die
discussie leidt tot verwarring, houdt onvoldoende rekening met het duurzame
karakter van het gebruik van de reststoffen in het veevoer en kost extra geld.
. Grote hoeveelheden van de reststoffen van de VGI worden in veevoer gebruikt. In
economisch opzicht vormen ze een belangrijke grondstof en er zijn grote
milieubelangen mee gemoeid.
. Van naar schatting - miljoen ton van de reststoffen van de VGI die in
Nederland jaarlijks vrijkomen, hebben wij niet kunnen achterhalen hoe die worden
verwerkt. Of die reststoffen op een duurzame manier worden verwerkt is ons
onvoldoende duidelijk.
. De grootste onzekere factor bij het beheersen van de risico’s van het gebruik van
de reststoffen van de VGI in veevoer is, naar de mening van de grotere bedrijven in
de veevoersector en de veehouderijen zelf, de combinatie van ‘kleine stroom’ van
onbekende oorsprong, niet reguliere handelaar en de ‘collegiale voerkeuken’. De
incidenten van de afgelopen jaren maken echter duidelijk dat deze stelling
onhoudbaar is.
. De oorzaak van de incidenten van de afgelopen jaren wordt door sommigen
gezocht in de structuur van de sector. Tussen die structuur en de incidenten van
de afgelopen jaren hebben wij echter geen relatie gevonden.
. Voor overheid en bedrijfsleven staat de gezondheid van mens en dier voorop bij de
beoordeling van de risico’s van het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer.

. Er is weinig systematische en betrouwbare informatie over de invloed op de
gezondheid en het welzijn van mens en dier van de reststoffen van de VGI in het
veevoer.
. Het gebruik van structuurrijke en gefermenteerde reststoffen van de VGI in
veevoer blijken een positieve invloed te hebben op gezondheid en welzijn van
dieren en bieden de mogelijkheid om de voedselveiligheid positief te beïnvloeden.
. Het lijkt er op dat bij het gebruik van de reststoffen van de VGI in veevoer vooral
de lange termijn invloed van chemicaliën en zware metalen extra aandacht vraagt.
. Het lijkt bijna onmogelijk de risico´s van het gebruik van de reststoffen in veevoer
op gezondheid en welzijn van mens en dier met een integrale kansberekening te
bepalen.
. Veel risicofactoren blijken alleen met preventieve maatregelen in ketenverband
binnen de perken te houden.
. Technologie en menselijk handelen helpen reststoffen van de VGI tot nut te
maken en zijn doorslaggevend bij de beheersing van de risico’s van het gebruik van
die reststoffen. Maar op zichzelf zijn ze ook een risicofactor.
. Bij techniek zijn vooral de integratiefouten (afstemming tussen ontwerp en
uitvoering, installatie en productie, mens en machine, veiligheid en hygiëne) de
grootste risicofactor.
. ‘Het menselijk tekort’ lijkt de belangrijkste risicofactor bij het gebruik van de
reststoffen van de VGI in veevoer. Er is weinig systematische en betrouwbare
informatie over de aard van dit tekort.
. Ook over de duurzaamheid van het gebruik van de reststoffen van de VGI in
veevoer is er weinig systematische en betrouwbare informatie voorhanden.
. Als het gebruik van de reststoffen van de VGI in veevoer inderdaad duurzaam is,
komt dat onvoldoende tot uitdrukking in de maatschappelijke beleving van dat
gebruik. Dit vormt vanuit het perspectief van een duurzame ontwikkeling ook een
risico.
. De kernvraag - Wat zijn vanuit duurzaamheidsperspectief de (economische,
sociaal-maatschappelijke en milieu) belangen die samenhangen met het gebruik
van reststoffen van de VGI in veevoer? – is met deze verkennende studie
onvoldoende te beantwoorden.
. De risico’s van de reststoffen kunnen op twee manieren worden gekarakteriseerd,
enerzijds zijn er structurele risico’s, dit zijn risico’s waar weinig inzicht in bestaat
en waar oplossingen niet direct voor de hand liggen, en incidentele risico’s.
Incidentele risico’s lijken vooral samen te hangen met falende techniek of falend
gedrag. Waarschijnlijk is voor beide gevallen een verschillende aanpak nodig.

6. Risicobeheersing bij het gebruik van reststoffen van
de VGI in veevoer
6.1 Inleiding
In hoofdstuk hebben we in grote lijnen de standpunten van de verschillende
maatschappelijke geledingen over het gebruik van de reststoffen op een rij gezet.
Daaruit is gebleken dat er grote overeenstemming is over het belang van veilig
voedsel, en dus ook over het belang van veilig veevoer en veilige reststoffen.
Hoe groot dat belang is, is gebleken uit de beschrijving van de risico’s van het
gebruik van de reststoffen in hoofdstuk . Bijna de helft van het veevoer dat in
Nederland wordt geconsumeerd, bestaat uit reststoffen van de VGI. De problemen
van de afgelopen jaren hebben duidelijk gemaakt dat er concrete risico’s zijn
verbonden aan dat gebruik. Die problemen zijn enerzijds van structurele en
anderzijds van incidentele aard. BSE en de ophoping van zware metalen zijn
voorbeelden van structurele problemen. MPA, de Broodmeelaffaire en de
Braziliaanse citruspulp zijn problemen van incidentele aard. Structurele problemen
worden gekenmerkt door onvoldoende inzicht of een gebrek aan middelen om het
probleem te bestrijden. Incidentele problemen zijn in alle gevallen te wijten aan
onzorgvuldige omgang met de reststoffen of regelrechte fraude. Als de controle
dan ook nog te wensen over laat kan een aanvankelijk beperkt incident zich in
korte tijd snel uitbreiden. Als er onvoldoende snel wordt gereageerd en er
onvoldoende middelen zijn om het probleem te bestrijden, is er sprake van een
crisis. Bij de betrokken ondernemers in de agrofoodsector laten deze crisissen
diepe emotionele sporen na.
We hebben in hoofdstuk ook geschetst dat het gebruik van reststoffen de nodige
economische voordelen heeft en dat er indicaties zijn dat reststoffen ook voordelen
hebben voor het milieu. Bovendien zijn er aanwijzingen dat bepaalde
reststoffen een positieve uitwerking hebben op gezondheid en welzijn van
landbouwhuisdieren. Een belangrijke en logische vervolgvraag is uiteraard hoe het
bedrijfsleven en de overheid de voordelen en de risico’s van het gebruik van de
reststoffen in evenwicht proberen te houden, hoe overheid en bedrijfsleven die
risico´s proberen te beheersen, zonder afbreuk te doen aan de voordelen. Het
antwoord op deze vraag gaat rechtstreeks in op de behoefte van de Stuurgroep
om inzicht te hebben in de strategie die de samenleving hanteert bij de beheersing
van de risico’s van de reststoffen.
Bij die beheersing speelt het GMP + -systeem een hoofdrol. Dat systeem is de kern
van de vertaling van de Europese regelgeving naar de praktijk van het bedrijfsleven.
Meer dan % van de bedrijven zijn, overigens op vrijwillige basis, onderhevig
aan de werking van GMP + . De Kaderwet Diervoeders sluit nauw aan bij de
GMP + systematiek. Het belang van de Kaderwet is vooral van formeel juridische
aard. Aan de verwerking van de Europese regelgeving in de GMP + regels ontbrak
tot nu toe de nationale juridische basis. De Kaderwet herstelt deze ‘omissie’ en kan
tegelijkertijd worden opgevat als een erkenning van de bestaande werkwijze met
de GMP + -systematiek.
Bij de beantwoording van de vraag naar de risicobeheersing zijn wij op de nodige
problemen gestuit. Was er al niet veel samenhangende informatie voorhanden
over beleving en risico´s van het gebruik van reststoffen, over de risicobeheersing
daarvan hebben wij in evaluatieve zin hoegenaamd niets aangetroffen. Zo hebben
wij geen studie gevonden waarin op overzichtelijke wijze inzicht wordt gegeven in
maatregelen die overheid en bedrijven hebben getroffen en de effectiviteit van die
maatregelen. Niemand van de mensen die wij hebben gesproken heeft antwoord

kunnen geven op de vraag of de bestaande risicobeheersing in de afgelopen jaren
erger heeft weten te voorkomen.
Al eerder signaleerden wij ook al een gebrek aan informatie om een voldoende
bevredigend antwoord te kunnen geven op de vraag of het gebruik van de
reststoffen van de VGI als veevoer duurzaam is. Nu ons ook is gebleken dat de
toepasselijke wet- en regelgeving, de GMP+-systematiek en de voorzieningen die
door de bedrijven zijn getroffen, nog nooit op een samenhangende wijze zijn
beoordeeld op hun nut en noodzaak, vinden wij dat er alle aanleiding is om een
pleidooi te houden voor die samenhangende evaluatie. Aan het slot van dit
hoofdstuk gaan we in op de uitgangspunten voor die evaluatie.
6.2 Over kwaliteit en veiligheid in de veevoersector
In de afgelopen dertig jaar is de zorg voor de kwaliteit van het veevoer geleidelijk
overschaduwd door de zorg voor de veiligheid. De aanpak van het bedrijfsleven,
het overheidsbeleid en de incidenten van de afgelopen jaren hebben elkaar
beïnvloed. In Nederland heeft het Productschap Diervoeder (PDV) een grote rol
gespeeld bij de vertaling van (vooral Europese) wet- en regelgeving naar de
alledaagse praktijk in de bedrijven en gecontroleerd of die vertaling consequent en
consistent was. De GMP-erkenning is daarbij voor het PDV en de bedrijven het
belangrijkste instrument geworden voor de beheersing van de risico’s van het
gebruik van de reststoffen.
6.2.1 De aanpak van de overheid
Veel uitgangspunten voor het huidige beleid van de Europese Unie en de
Nederlandse overheid zijn terug te vinden in de Codex Alimentarius (Codex).
De Codex is een gezamenlijk initiatief van de FAO en de WHO. In zijn de
VN-lidstaten opgeroepen de standaarden uit de Codex in te voeren. Met de Codex
wordt een integrale en alomvattende risicoanalyse nagestreefd. Alle risico
componenten moeten volledig, systematisch en transparant worden
gedocumenteerd. Maar de met de Codex voorgestelde aanpak is omvattend en
veeleisend en de Codex ziet risicoanalyse eerst en vooral als ‘omgaan met gevaren’
(Roest e.a., ).
Risicoanalyse volgens de Codex bestaat uit vier stappen: gevarenidentificatie,
gevarenkarakterisering, blootstellingsbeoordeling en risicokarakterisering.
De risicoanalyse moet zijn gebaseerd op wetenschappelijke gegevens. Onder
risicobeheersing worden gerekend: onderzoek, de ontwikkeling van alternatieven
en de bewaking van de voortgang en evaluatie van de besluitvorming.
Risicobeheersing moet een transparant, eenduidig en continu proces zijn.
Risicocommunicatie moet er voor zorgen dat alle noodzakelijke informatie wordt
betrokken bij het besluitvormingsproces, dat de interactie tussen alle betrokken
partijen een integraal onderdeel is van het proces van risicoanalyse en dat de
risicoanalyse transparant is.
Dat de Europese Unie (EU) de Codex Alimentarius (Codex) van de Verenigde
Naties (VN) als uitgangspunt voor haar beleid hanteert, blijkt uit de criteria voor
voedselveiligheid zoals die door de EU zijn neergelegd in het Witboek
Voedselveiligheid:
– er moet een alomvattende, geïntegreerde en systematische aanpak voor alle
sectoren van de voedselketen worden gehanteerd, inclusief de primaire productie;
– de primaire verantwoordelijkheid voor de voeder- en voedselveiligheid ligt bij de
veevoerproducenten en de veehouders;

– de verantwoordelijkheid voor controles en handhaving ligt bij de overheid;
– er moeten regels komen voor de traceerbaarheid van (de ingrediënten van)
veevoer;
– een risicoanalyse is de basis van het veiligheidsbeleid.
In april lanceerde de Europese Unie een voorstel voor een nieuwe verordening
ter vervanging van Richtlijn //EG (erkenning- en registratie
diervoederbedrijven). Aanleiding vormen de BSE-crisis, twee gevallen van
dioxineverontreiniging en de verontreinigingen met nitrofeen en hormonen.
De nieuwe verordening is ook een direct gevolg van het actieplan dat de Europese
Commissie had opgesteld naar aanleiding van het Witboek Voedselveiligheid.
Doel van de nieuwe verordening is:
– de veiligheid van alle soorten diervoeders te waarborgen;
– de hygiëne-voorschriften voor alle soorten diervoeders te harmoniseren;
– verbeteren van de traceerbaarheid.
De verordening schrijft voor dat bijna alle bedrijfstypen in de diervoedersector
moeten worden geregistreerd. Die registratie moet leiden tot een efficiëntere
uitvoering van de controles op naleving van de voorschriften. Registratie moet het
ook gemakkelijker maken om veevoer terug te kunnen vinden. De belangrijkste
wijzigingen ten opzichte van de huidige verordening zijn:
- in alle stadia van productie en distributie moeten alle bedrijven (inclusief
veehouderijen en akkerbouwbedrijven) voldoen aan specifieke hygiënevoorschriften
en goede sectorpraktijken;
- alle bedrijven – de primaire bedrijven pas in – moeten voldoen aan HACCP;
- alle bedrijven moeten hun bedrijfsrisico financieel afdekken, bijvoorbeeld met een
verzekering;
- diervoederadditieven, voormengsels en mengvoeders mogen alleen uit landen van
buiten de EU worden geïmporteerd als deze landen en bedrijven communautaire
instemming hebben en voldoen aan de EU-normen.
Voor bedrijven die geen GMP+-erkenning hebben, betekent de nieuwe verordening
een verzwaring van organisatorische inspanningen en administratieve lasten.
In Nederland gaat het naar schatting om minder dan % van de bedrijven. Maar
vooral voor de primaire bedrijven (veehouderijen en akkerbouwbedrijven) zal
sprake zijn van een scala aan aanvullende organisatorische inspanningen en
administratieve lasten. De verplichte verzekering brengt uiteraard voor alle
bedrijven extra kosten met zich mee. De Kaderwet diervoeders is de Nederlandse
juridische verankering van de nieuwe EU-verordening. Voor Nederland is de
nieuwe EU-verordening in feite een erkenning van de werkwijze die we hier al een
aantal jaren kennen. Bovendien doet de verordening recht aan het internationale
karakter van de handel in diervoerders.
Zoals gezegd, sluit de Kaderwet diervoeders aan bij de Europese richtlijnen. Artikel
van de Kaderwet luidt: ‘Diervoeders, mengvoeders en voedermiddelen dienen
gezond, deugdelijk en van gebruikelijke handelskwaliteit te zijn en mogen geen
gevaar opleveren voor de gezondheid van mens of dier.’ Essentiële onderdelen van
de Kaderwet moeten door nadere regelgeving nog worden vastgelegd. Evenals in
de EU-verordening ligt in de Kaderwet het accent op stoffen en maatregelen. Ook
de Nederlandse overheid gaat er van uit dat het tot nu toe gevoerde beleid moet
worden gecontinueerd en op onderdelen moet worden aangescherpt.

6.2.2 De aanpak van het bedrijfsleven
Naar aanleiding van de incidenten van de afgelopen jaren bestaat bij velen de
indruk dat er in de veevoersector maar wat wordt aangerommeld (zie de discussie
over de ‘spaghettistructuur’ in paragraaf ..). Die stereotypering is in de ogen
van de veevoersector en de levensmiddelenindustrie niet terecht.
Ook de ontwikkelingen van de afgelopen vijftien jaar in de veevoersector geven
aanleiding voor een totaal andere conclusie.
Van voederkwaliteit naar maatschappelijke zorg
Vanaf begin jaren vijftig was er sprake van een georganiseerde kwaliteitscontrole
door de coöperatieve veevoerproducenten, de CLO-controle. In is er voor die
controlesystematiek een keurmerk ingevoerd: het CLO-keurmerk. In is het
CLO-keurmerk verdwenen omdat het teveel overlapte met de GMP-systematiek.
Tot aan het eind van de jaren tachtig was het credo in de mengvoerindustrie:
maak voer van goede kwaliteit, waar de dieren goed op presteren en dat voor de
veehouder gemakkelijk bruikbaar is. De nadruk lag op de gebruikseigenschappen
en de fysieke kwaliteit. De nutritionele kwaliteit stond centraal en bepaalde de
prijs-waarde-verhouding. Voor de boer stonden de technische en economische
resultaten centraal.
De ontwikkelingen in de procestechnologie waren stormachtig en leidden
uiteindelijk tot, in veevoedkundig opzicht, zeer hoogwaardige producten en de
inzet van allerlei nieuwe grondstoffen, waaronder een belangrijk aandeel reststoffen
dat tot waarde en te gelde werd gemaakt.
Handelaren kochten bruikbare grondstoffen over de hele wereld en organiseerden
de logistiek. Sommige handelaren zagen zelf de producten nooit maar zorgden
ervoor dat er contacten ontstonden en de aangekochte partijen weer een schakel
verder kwamen tegen een goede prijs. De inkopers van de veevoerbedrijven
hadden vaak geen idee hoe de partij tot stand kwam en waar de grondstoffen
precies vandaan kwam.
In werd onder politiek-maatschappelijke druk de Interimwet Intensieve
Veehouderij ingevoerd, die het begin markeerde van een nieuwe ontwikkeling.
De milieu- en welzijnsproblemen namen te grote vormen aan en ingrijpen werd
noodzakelijk geacht. Feitelijk was er in die periode sprake van een versterkte
voortzetting van een ‘trend van maatschappelijke bezorgdheid' rond de intensieve
veehouderij (Hees en Van Laarhoven ). Het was de periode waarin vooral
milieu- en welzijnsaspecten naast de nutritionele waarde een bepalende rol gingen
spelen bij de productie en samenstelling van het voer. De implementatie kreeg pas
begin jaren ’ vorm.
Van ISO naar GMP+
Begin jaren negentig werd ISO-certificering bij de meeste mengvoederbedrijven
ingevoerd. Een belangrijke stap naar meer transparantie, maar niet gericht op
verbetering van de borging van de veiligheid. Dat was nog steeds een zaak van de
bedrijven zelf. Sommige slachterijen en veevoerproducenten ontwikkelden in
samenwerking met de detailhandel speciale programma's voor bijvoorbeeld
varkensvlees en kalfsvlees om zich te kunnen onderscheiden van de concurrenten.
ISO was daarbij een hulpmiddel.
Een van de eerste kwaliteitsborgingssystemen in de voedingsmiddelensector was
het GMP (Good Manufacturing Practice). GMP was bedoeld om de tot dan toe
gebruikelijke testen op de eindproducten te versterken. De bemonstering en
analyse bleken statistisch niet voldoende waarborgen te geven. Hoogleraar
Levensmiddelen Microbiologie Zwietering daarover: ‘(...) Clostridium maakt een

zeer giftige stof. Daarom is afgesproken dat het aantal bacteriën in het product
met twaalf log moet worden gereduceerd. Dat is niet te meten’ (Daman, ).
Overigens merkt Zwietering op dat dit geen reden mag zijn om de normen bij te
stellen, maar wel om te zoeken naar een optimale procesbeheersing zodat aan de
norm wordt voldaan. ‘Ik ben er voor om naar Food Safety Objectives (FSO) te
gaan. (...) een door de overheid gestelde maximale concentratie of hoeveelheid per
consumptie die een bepaald, maar tolerabel aantal ziekte- en sterftegevallen geeft.
Een nulrisico bestaat niet.’
Het GMP is lange tijd gebruikt als voorwaarde voor een veilige voedselproductie
en om de microbiologische en chemische kwaliteit te kunnen garanderen. Nadeel
was dat het GMP-concept sterk subjectief en kwalitatief was en geen directe
relatie had met de veiligheid van het product (Notermans, ).
In werd het GMP in de veevoersector ingevoerd conform NEN ISO .
GMP was de feitelijke uitwerking van de op EU-regels (gericht op de veiligheid van
mens, dier en milieu) gebaseerde wetgeving in de diervoedersector. In was de
GMP-regeling breed in de praktijk ingevoerd. De Nederlandse veevoersector liep
met deze invoering ver voor op andere landen. In is de maatregel door de
FAO aanbevolen voor de wereldwijde toepassing in de veevoersector.
In eerste instantie hield de regeling niet meer in dan een aantal algemene
richtlijnen over hoe te handelen. Later werden daaraan normen, specificaties en
concrete maatregelen toegevoegd. Naar aanleiding van enkele veevoerincidenten
bleek echter dat het systeem, met vrijwillige deelname, onvoldoende was om
bepaalde problemen te voorkomen en werd het uitgebreid. Het borgen van de
voedselveiligheid werd het speerpunt. Die borging kwam in in een stroomversnelling
met het ´Plan van Aanpak Versterking Kwaliteitsborging Diervoeders´
(PDV, ). De HACCP-systematiek (Hazard Analyses Critical Control Points)
werd in het GMP geïntegreerd. GMP heette voortaan GMP+. Met GMP+ werd de
borging uitgebreid naar de gehele grondstoffenketen door certificatie van de
grondstofleveranciers. ‘Tracking & tracing’ (T&T) en een ‘Early Warningsysteem’
(EWS) werden een integraal onderdeel van de systematiek. De HACCPsystematiek
staat voor een systematische identificatie, beoordeling en controle
van mogelijke risico's in de productieketen. Het in de jaren zestig in de VS ontwikkelde
systeem is gericht op preventie door middel van en proactieve controle
op mogelijke risico's. Een zeer belangrijk onderdeel is het identificeren van
mogelijke risico's en het vaststellen van criteria. Daarop worden vervolgens de
maatregelen afgestemd.
Naar aanleiding van de MPA-affaire is in de regeling sterk verfijnd en zijn
steeds meer schakels in de keten betrokken bij de uitvoering ervan. De preventieve
en repressieve controle en het toezicht daarop zijn versterkt met strengere criteria
voor beoordeling en certificatie. De regeling geldt voor alle producten die in
veevoer worden verwerkt en voor alle schakels in de productieketen van veevoer.
De deelname van de primaire bedrijven is voorzien in .
Een GMP+-gecertificeerd bedrijf moet voor elk product dat wordt aangevoerd een
risicobeoordeling hebben. Alle toegelaten en GMP-erkende producten staan in de
´Databank risicobeoordeling Voedermiddelen, toevoegmiddelen en bijzondere
N-houdende producten´ (DRV). Deze databank wordt regelmatig bijgewerkt.
De DRV is het referentiekader voor de risicobeoordeling door de bedrijven aan de
hand van de HACCP-regels (GMP ).

De GMP+-regeling is vrijwillig, maar door de brede deelname en het feit dat
bepaalde programma’s van de zuivel- en vleesindustrie, zoals IKB en KKM, GMP+waardigheid
als voorwaarde stellen, is er feitelijk sprake van ‘verplichting’.
Binnen GMP+ zijn vanaf praktisch alle kwaliteitsregelingen van het PDV
samengebracht. Elk afzonderlijke onderneming (juridische eenheid) moet een
GMP+-certificaat hebben, ook al doen die ondernemingen hetzelfde op dezelfde
locatie. Na schorsing kan een rechtspersoon pas na één jaar een nieuwe erkenning
aanvragen. Deze sanctie is in uitgebreid naar de betrokken natuurlijke
personen.
De PDV-verordeningen worden hoofdzakelijk tuchtrechtelijk gehandhaafd
(Wet op de bedrijfsorganisatie). Het strafrecht is alleen van toepassing als
beschermde belangen in het geding zijn, zoals de volksgezondheid. Het
onrechtmatig gebruik van GMP-aanduidingen en -beeldmerken valt onder
een nieuwe wettelijke regeling (PBO-tuchtrecht).
Kanttekeningen bij GMP+
Het GMP+ systeem kent nog wel enkele tekortkomingen. De maatregelen zijn
gebaseerd op bestaande kennis van mogelijke risico's. Er gaat geen preventieve
werking vanuit. Er kunnen zich dus nieuwe risico's voordoen waarvoor nog geen
maatregelen zijn ontwikkeld. Weliswaar hebben bedrijven deskundigen (HACCPteam)
die op basis van onderzoek en praktijkervaringen op voorhand proberen
nieuwe risico's in te schatten (EWS), maar dat geeft geen volledige zekerheid.
Voortschrijdende wetenschappelijke en praktijkinzichten en nieuwe ziekten of
varianten van ziekten die zich plotseling kunnen voordoen, leiden tot aanpassing
van het systeem. Ook de in de GMP+ en HACCP opgenomen recall-procedure
(correctieve actie door het terughalen van producten) wordt als een zeer
essentieel onderdeel gezien. Een snelle, goed georganiseerde recall is de laatste
mogelijkheid om te voorkomen dat onveilige producten de dieren of de consumenten
bereiken. In feite is hiermee sprake van een preventieve actie gericht op
de laatste schakel in de keten. Voegtijdige signalering van mogelijke risico's
(Early Warning; tracking en tracing) kan de mogelijkheid voor een effectieve
recall-procedure vergroten. De vaak gehoorde opmerking dat incidenten gevolgd
door een recall het bewijs zijn van de zwakte van het GMP+ systeem is daarom
niet juist. Ze vormen juist een wezenlijk onderdeel van de risicobeheersing en de
basis voor verdere optimalisering van het systeem.
De mensen die wij hebben gesproken en die dagelijks werken met het GMP+systeem,
beoordelen het als gedetailleerd. Het vraagt forse inspanningen voor
invoering en onderhoud. Bovendien geeft men aan dat het reactief van opzet is.
Het systeem wordt tot op heden alleen geactualiseerd na incidenten. Wat de
feitelijke preventie op de werkplek betreft, vindt men dat het systeem onvoldoende
is uitgewerkt. Het succes van het systeem is erg afhankelijk van inzicht,
kennis en ervaring van de individuele ondernemer of medewerker. Overigens is
er geen behoefte aan verdere uitbreiding van het systeem. Goede preventie is
alleen mogelijk met een ketengerichte aanpak, vooral daar waar het gaat om de
oorsprong van de grondstoffen. Daarin voorziet het systeem alleen door inkoop
verplicht te stellen bij GMP+-gecertificeerde bedrijven. De risico’s van de primaire
bedrijven zijn onvoldoende in de systematiek meegenomen. Dat geldt voor
zowel de veehouderijbedrijven die de voeders gebruiken als voor de bedrijven die
(ruw) voeders produceren. Voor de primaire sector vindt men overigens, door de
complexiteit en administratieve last die met het systeem gepaard gaan, een aparte
aanpak gewenst.

In de levensmiddelenindustrie wordt verschillend gekeken naar het GMP+.
Sommige bedrijven vinden dat de veevoerproducent de verantwoordelijkheid
heeft om de producten GMP+-waardig te maken. Dit standpunt blijkt echter niet
houdbaar omdat de reststoffen van de VGI dan niet meer door de veevoerbedrijven
zouden worden afgenomen. Sommige levensmiddelenbedrijven
hanteren voor hun reststoffen uit eigen belang het GMP+. Een aantal bedrijven
heeft aanvullende maatregelen getroffen omdat ze vinden dat het GMP+ op
onderdelen nog te weinig zekerheid biedt. In de brood- en banketsector, waar
grote waarde wordt gehecht aan veiligheid en hygiëne (NBC ), wordt
nagegaan hoe de ‘Hygiënecode voor de Brood- en banketbakkerij’ aansluiting kan
vinden bij het GMP+.
Uit een analyse van artikelen in het vakblad voor de voedingsmiddelentechnologie,
VMT (jaargang ), blijkt dat er zeer veel aandacht is voor de
voedselveiligheid. Ook blijkt er sprake van een gestage ontwikkeling van
controlemethoden voor kwaliteit en veiligheid van vooral consumentenproducten.
In diverse artikelen wordt gewezen op de noodzaak om tot afstemming te komen
met de primaire producenten van grondstoffen voor de VGI. Aan de afstemming
van de VGI met de primaire veehouderij wordt nauwelijks aandacht besteed, met
uitzondering van enkele speciale programma's ( bijvoorbeeld in de aardappel- en
bietenverwerkende industrie) .
Met de recente aanpassingen van het GMP+, gericht op ketenafstemming, T&T,
EWS en sanctionering, is een aantal tekortkomingen van het systeem ondervangen.
Maar niet alle zwakten van het systeem zijn daarmee weggewerkt.
In de aard blijft het een reactief systeem, maar met een goede implementatie en
uitvoering van T&T en EWS is het maximaal haalbare wel bereikt. Zoals we al
eerder hebben aangegeven ‘zero risk’ bestaat nu eenmaal niet en preventie kan
dus ook niet verder gaan dan op basis van inschattingen van ongekende, maar
mogelijke risico's denkbaar is.
Het menselijk tekort
De uitwerking van GMP+ is sterk gericht op voorschriften en maatregelen. Het
nadeel daarvan is dat het systeem gepaard gaat met relatief hoge kosten voor
controle en handhaving. Een zwakte in het systeem is ook dat onvoldoende
aandacht wordt besteed aan ‘de menselijke factor’. Volgens kwaliteitsdeskundigen
uit de diervoederindustrie komt slechts % van de problemen voor bij de
mengvoerproductie zelf en % in het traject ervoor, dus bij de grondstofproducenten,
de handel, de leveranciers en de transporteurs. Betrokkenheid en
motivatie van de ketenpartijen worden belangrijk gevonden. Eén van die
kwaliteitsdeskundigen: ‘Statistische eisen voor bemonstering en analyses kun je
niet altijd vertalen naar de praktijk van de productie en handel in grondstoffen. Je
kunt daar de betrouwbaarheid vaak niet mee vergroten omdat op die schaal en bij
de gebruikelijke werkwijze van de leveranciers de kans dat je iets mist relatief
groot is. Je moet eerst de betrouwbaarheid van de leverancier inschatten en kennis
nemen van zijn werkwijze. Deze sterk subjectieve beoordeling is essentieel maar
tegelijkertijd niet te vatten in een GMP+-systematiek. Het is te hopen dat ze dat
ook niet gaan proberen. Betrokkenheid en motivatie in de keten kun je niet in
regels vatten.’
In de veevoerbranche was het gebruikelijk dat de inkopers op bezoek gingen bij de
producenten en leveranciers, overal ter wereld. Ze bouwden een relatie op met de
handelaren en leveranciers en kregen een beeld van hoe het er aan toe ging. De
aandacht was gericht op de nutritionele kwaliteit van de producten. Geleidelijk
aan ontstond er meer aandacht voor andere kwaliteitsaspecten. Zo werd duidelijk

dat het risico op aflatoxines in graan sterk werd bepaald door de oogstomstandigheden
en de condities bij opslag en transport. Verminderen van de risico's werd
bereikt door daar ter plaatse inzicht in te verwerven en maatregelen voor te
treffen. Onder druk van de economische omstandigheden (krimp van de veestapel,
teruglopende omzetten en reorganisaties) werd ook op die buitenlandse
‘uitstapjes’ bezuinigd. Maar onder druk van de incidenten van de laatste jaren
verleggen de veevoerproducenten de aandacht echter opnieuw naar de
toeleverende schakels.
Om de risico’s beter onder controle te krijgen, ontwikkelen de laatste jaren de
veevoerproducenten steeds meer op de keten gerichte kwaliteitsprogramma’s.
Eén voorbeeld daarvan is ‘ketenomkering’. Daarbij bepaalt de afnemer de
voorwaarden in plaats van de aanbieder. ‘Ketenomkering’ is voor de handelaren
geheel nieuw en vooralsnog moeilijk te accepteren, omdat zij altijd gewend waren
te bepalen wat en hoe werd geleverd. Een voorbeeld is de handel in granen.
Graanhandelaren zijn gewend om enkele maanden van te voren partijen vast te
leggen voor de verkoop. Op het moment dat een veevoerproducent graan wil
inkopen, bepaalt de handelaar welke partijen daarvoor bijeen worden gehaald.
Deze werkwijze betekent dat de koper niet weet waar het graan vandaan komt,
wat de mogelijke risico's zijn, wie de producent is en of die betrouwbaar is. Dat is
onacceptabel.
Een ander voorbeeld is ‘ketenverkorting’. Tussenliggende schakels die feitelijk
niets toevoegen aan de kwaliteit en die, in de ogen van de veevoerproducenten,
alleen maar extra kosten- en risicofactoren zijn, worden uit de keten geweerd.
De veevoerproducenten bepalen ook steeds meer zelf welke producenten
grondstoffen mogen leveren en welke grondstoffen bij elkaar mogen worden
gevoegd voor transport. De rol van de handelaar is daarmee teruggebracht naar
die van transporteur in opdracht van de veevoerproducent. Voor veevoerproducenten
is het van belang om voldoende ‘marktmacht’ te ontwikkelen om de
eisen van ‘ketenomkering’ en ‘ketenverkorting’ af te kunnen dwingen. Dat gebeurt
niet alleen door fusies maar ook door de ontwikkeling van samenwerkingsverbanden.
TrusQ Feed Safety Program
In een reactie op de Begroting voor het jaar van het ministerie van LNV
hebben zes veevoerproducenten het initiatief genomen intensiever samen te
werken bij de controle en de borging van de voederveiligheid. De minister geeft in
zijn begroting aan dat die veiligheid en de daarbij passende ketengarantiesystemen,
primair een verantwoordelijkheid zijn van het bedrijfsleven (De
Molenaar nr. , , p. -).
Het programma waaronder de bedrijven samenwerken heet TrusQ. Doel van de
samenwerking is het nog beter borgen van de voedselveiligheid. Het programma
concentreert zich op de grondstofstromen en screening van de leveranciers.
Daarnaast stelt het hoge eisen aan logistiek en de productieprocessen van de
leveranciers (Persbericht TrusQ, november ). De samenwerkende bedrijven
willen deze aanpak verbreden naar alle producten die via veevoer in de voedselketen
terecht komen, dus ook de reststoffen. De samenwerkende bedrijven
vertegenwoordigen ruim % van de totale inkoop van grondstoffen in de
veevoersector en vormen daarmee een belangrijke economische macht die
dwingend kan optreden naar de leveranciers van de grondstoffen. De deelnemers
overleggen intensief over de veiligheidsaspecten en streven onderling naar een
maximale transparantie. Stappen die worden gezet om de veiligheid nog meer te
kunnen garanderen, worden in onderling overleg uitgewerkt en de resultaten
daarvan worden uitgewisseld. Wanneer één van de deelnemers ergens een risico
TrusQ staat voor Trust (vertrouwen) en Quality (kwaliteit).

signaleert, wordt dat doorgegeven aan de andere deelnemers. De deelnemende
bedrijven kunnen snel op nieuwe ontwikkelingen inspelen omdat niet alles eerst in
formele overeenkomsten moet worden vastgelegd. Voor het overige blijven ze
concurrenten.
Gedragscode Nevedi
In heeft de Nevedi (Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie) een
gedragscode opgesteld voor haar leden. Maatschappelijk verantwoord ondernemen
staat daarin centraal. Deze gedragscode nodigt uit om via een vertrouwenspersoon
mogelijke, voor de voedselveiligheid, diervoederveiligheid en
reputatie van de sector, risicovolle activiteiten van branchegenoten te melden.
Nevedi reageerde verheugd op het TrusQ-initiatief en hoopt dat dit initiatief kan
worden verbreed naar de gehele branche.
Brijpools
Ook aan de zijde van de veehouderijbedrijven worden, meestal in samenwerking
met de veevoerleveranciers, initiatieven ontwikkeld. Een van die initiatieven is de
zogeheten ‘Brijpool’. Dat is een studieclub van veehouders, die deels van
verschillende leveranciers voeders betrekken, die reststoffen in het brijvoer voor
varkens gebruiken (De Molenaar nr , , p.) . De veehouders wisselen
informatie en ervaringen uit over de reststoffen die ze hebben gebruikt.
De veevoerleverancier analyseert de monsters die de veehouders inbrengen en de
gegevens daarvan worden aan alle deelnemers, via Internet, ter beschikking
gesteld.
Het initiatief voor de brijpools leidt tot meer inzicht in de (vaak wisselende)
samenstelling van de reststoffen en tot een betere optimalisatie van de
rantsoenen met aanvullende balans- of kernvoeders. Het leert de veehouders
kritischer te kijken naar wat ze geleverd krijgen en door wie. Leveranciers
blijken daarop te reageren door meer openheid en duidelijkheid over hun
producten.
Wederzijdse garantie
Het TrusQ-initiatief gaat in de richting van de systematiek van ‘ketengerichte
audits met dubbele garantstelling’. Volgens Van Laarhoven () en Van der
Kroon e.a. () gaat het daarbij om de betrouwbaarheid van de afnemer van de
reststoffen (technische aspecten, management, controle en handhaving van
kwaliteit en veiligheid). Alleen als de potentiële afnemer of gebruiker aan de door
de leverancier gestelde eisen voldoet, kan hij de producten daadwerkelijk
afnemen. Deze aanpak wordt toegepast bij Unilever (Unox/Van den Berg) voor de
afzet van de reststoffen.
Maar er is pas echt sprake van ‘dubbele garantstelling’ als de eisen ‘vooruit’ in de
keten gepaard gaan met dezelfde eisen ‘achteruit’ in de keten: de leverancier geeft
dezelfde garanties als de afnemer. Zie Figuur .
De ketengerichte, ´dubbele garantstelling´ kan zeer effectief zijn. Deze benadering
dwingt zowel de leverancier als de afnemer tot dezelfde uitgangspunten over
controle en borging, over een ketengerichte benadering en over de gevolgde
methodiek. Er is sprake van betrokkenheid en gedeelde belangen. De ´dubbele
garantstelling´ legt de basis voor langdurige zakelijke relaties. Belangrijk
aandachtspunt daarbij is de voorwaarden voor levering en voor ontvangst op
elkaar zijn afgestemd.

Producent van grondstoffen
De producent biedt
garanties over kwaliteit,
herkomst etc.
Wederzijdse
audit
De producent stelt eisen aan
het gebruik van de
grondstoffen
(betrouwbaarheid afnemer)
Afnemer stelt eisen aan,
de kwaliteit productieproces,
de herkomst etc.
Afnemer biedt garanties
voor toepassing en gebruik
Afnemer/gebruiker
reststoffen/grondstoffen
Figuur : Schematische weergave ketengerichte, dubbele garantstelling.
Tot slot
Op basis van de geschetste ontwikkelingen kunnen we stellen dat de zorg voor
kwaliteit en veiligheid zich de afgelopen vijftien jaar sterk heeft uitgebreid. Het
grootste deel van de betrokken bedrijven heeft goed begrepen dat het maatschappelijke
belang van voederveiligheid ook het eigen belang is. De aanpak die
deze bedrijven nastreven, gaat verder dan de GMP+-regeling. Die aanpak is
langzaam verbreed van louter op techniek en bureaucratie gericht, naar de meer
subjectieve aspecten van voederveiligheid: de menselijke relaties, de subjectieve
beoordeling op basis van objectieve uitgangspunten en de ketenbenadering.
Aan de afstemming van regels en voorschriften gericht op de verschillende
risicofactoren en de afstemming tussen de voedingsmiddelenindustrie en de
veevoerindustrie (afstemming in ketenverband) valt nog wel wat te verbeteren.
Er is nog te vaak sprake van elkaar tegenwerkende of zelfs strijdige voorschriften
en regels gericht op het voorkomen of aanpakken van problemen.
Een verdere versterking van de systematiek is uitermate moeilijk in algemeen
hanteerbare en betaalbare regels en voorschriften te vatten. Daarom dienen we
ons meer te richten op de systematiek waarbij de indicatoren en criteria voor de
voedselveiligheid transparant worden vastgesteld en gecommuniceerd (Food
Safety Objectives; FSO’s). In de praktijk blijkt een dergelijke aanpak tot gerichte en
doelmatige samenwerking in de keten te leiden.
6.2.3 De aanpak van de belangengroeperingen
De problematiek rond de beheersing van de risico´s die samenhangen met
veevoer, heeft recent geleid tot een opmerkelijke nieuwe maatschappelijke
coalitie. Naar aanleiding van het verschijnen van het rapport ´Voer tot nadenken´
(Oostdijk en Schönherr ) is de Nevedi in gesprek geraakt met Milieudefensie.
Zij namen samen het initiatief om een brief te sturen aan de Tweede Kamer met

daarin aanbevelingen voor (Milieudefensie -):
− het verminderen van het aantal schakels;
− een verbod op onbevoegd mengen;
− de verplichting van GMP en
− inzicht in de gegevens van de grondstoffen.
Over het algemeen blijken vooral de belangorganisaties van consumenten, natuur
en milieu en dierenwelzijn een groot voorstander van verplichte certificering,
scherpere normen, meer toezicht en strengere sancties en toepassing van het
voorzorgbeginsel bij onzekerheid over bepaalde stoffen. Een principe dat ook in de
Codex Alimentarius is opgenomen. We komen daar op terug.
6.2.4 De aanpak van de wetenschap
De beleidsstrategische keuzes van de wetenschap weerspiegelen over het
algemeen de strategische keuzes van de maatschappelijke instituties als de
overheid, belangenorganisaties en bedrijfsleven, die vaak als hun opdrachtgevers
optreden. Het onderzoek richt zich daarmee op de specifieke vragen van de
opdrachtgevers en daarmee dus vooral op ‘gevaarlijke’ stoffen (dioxinen, pcb’s,
biociden, pesticiden, zoönosen, gmo - zie bijvoorbeeld www.rikilt.wageningen.nl).
We hebben geen wetenschappelijk onderzoek aangetroffen naar de effectiviteit
van het EU-beleid of het GMP- of HACCP-systeem of naar de relatie tussen ‘het
menselijk tekort’ en voeder- en voedselveiligheid. Onderwerpen die in dit kader
niet van minder belang zijn dan de 'gevaarlijke stoffen'. Gebrek aan inzicht in de
effectiviteit van beleid, maatregelen en voorzieningen baart zorgen omdat dit kan
leiden tot nieuw beleid, nieuwe maatregelen en nieuwe voorzieningen die bij een
beter inzicht in de effectiviteit wellicht overbodig zijn of juist effectiever zouden
kunnen worden ingezet.
6.3 De huidige aanpak aanpassen?
In de discussies over veevoer en voedselveiligheid wordt vaak aangedrongen op
aanpassing van de huidige aanpak door extra maatregelen te treffen.
Verondersteld wordt dat extra maatregelen de risico's kunnen verminderen.
Om welke maatregelen zou het dan moeten gaan? En wat is hun effect op de
mogelijke risico's en de maatschappelijke beleving van het gebruik van reststoffen
in veevoer?
Deze vragen volledig beantwoorden, gaat ons hier te ver gezien het verkennende
karakter van ons onderzoek. We laten hier wel enkele mogelijkheden die in de
loop van ons onderzoek zijn genoemd de revue passeren. Bij deze
beschouwing grijpen we terug op twee belangrijke uitgangspunten voor de
beoordeling van risico’s rond voedselveiligheid, de Codex Alimentarius en de
General Food Law.
De voorgestelde aanpassingen zijn:
. Uitbreiden van de aansprakelijkheid van de bedrijven;
. Verbeteren van de ketenverantwoordelijkheid;
. Versterken van de GMP+;
. Uitbreiden van de etikettering;
. Ketenverkorting;
. Hanteren van een positieve lijst.

. Uitbreiden van de aansprakelijkheid?
Een eerste aanpassing is de verruiming van de aansprakelijkheid van de bedrijven.
De gedachte achter deze aanpassing is dat bij uitbreiding van de aansprakelijkheid,
bedrijven op voorhand zullen nagaan wat de gevolgen voor hen zijn als ze de
risico's onvoldoende beheersen en er schade optreedt. Het is voor de bedrijven dus
van belang om een risico-analyse te maken en op basis daarvan passende
maatregelen te treffen. Deze systematiek, waaraan de Codex Alimentarius ten
grondslag ligt, kent drie thema's (Van der Roest e.a., ):
. De risicobeoordeling. Risicobeoordeling is gericht op het identificeren en
analyseren van potentiële gevaren, op de vraag wanneer ze zich kunnen voordoen
(plaats, tijd en omstandigheden), de wijze waarop ze zich voor kunnen doen en
wat de gevolgen (aard en omvang) daarvan zijn;
. De risicobeheersing. Risicobeheersing is gericht op het beheersen van de mogelijke
risico's zodat ze zich niet of binnen de gestelde grenzen voordoen. Daarbij wordt
ook gekeken naar de mogelijkheden voor verbetering van de risicobeheersing door
middel van monitoring en review;
. De risicocommunicatie. De risicocommunicatie is gericht op de onderlinge
uitwisseling van informatie over de risico's, de aanpak en de mogelijkheden voor
verbetering tussen de betrokken stakeholders (ketenpartijen en andere
betrokkenen).
De systematiek van de risicoanalyse van de Codex is overgenomen in de GMP+.
Deze systematiek is ook terug te vinden in de General Food Law (GFL), de Engelse
naam van de per februari in werking getreden ‘Verordening van het
Europese Parlement en de Raad van januari tot vaststelling van de
algemene beginselen en voorschriften van de levensmiddelenwetgeving, tot
oprichting van een Europese Autoriteit voor voedselveiligheid en tot vaststelling
van procedures voor voedselveiligheidsaangelegenheden.’
De GFL is ketengericht en van belang omdat ook diervoeders voor dieren voor
menselijke consumptie eronder vallen: ‘Exploitanten van levensmiddelenbedrijven
en diervoederbedrijven zorgen ervoor dat de levensmiddelen en de diervoeders in
alle stadia van de productie, verwerking en distributie in de bedrijven onder hun
beheer voldoen aan de voorschriften van de levensmiddelenwetgeving die van
toepassing is op hun bedrijvigheid en controleren of deze voorschriften
metterdaad worden nageleefd.’
In de Codex en de GFL, en dus ook in GMP+, draait het in belangrijke mate dus om
de verantwoordelijkheid van de ketenpartijen om alles in het werk te stellen om
schade te voorkomen. De aansprakelijkheid voor schade wordt geregeld in
nationale wetgeving. Van der Meulen: ‘Aansprakelijkheid is een juridisch leerstuk
in de context van de maatschappelijke reacties op schade. Als hoofdregel geldt dat
iedereen zijn eigen schade draagt tenzij er een specifieke rechtvaardiging bestaat
om schade op een ander af te wentelen.’
Tegen schade kan een bedrijf zich verzekeren. Bedrijven regelen hun onderlinge
relaties in overeenkomsten. Maar het is wettelijk niet mogelijk om de
productaansprakelijkheid onderling uit te sluiten. Aansprakelijkheid kan worden
geregeld via garanties voor de kwaliteit. Als het product niet deugt dan zegt de
verkoper toe de schade te zullen dragen. Schade kan vervolgens wel op een andere
schakel worden afgewenteld als deze wettelijk verantwoordelijk kan worden
gesteld. Zoals bij het onrechtmatig veroorzaken van schade.
Dit onderdeel is samengesteld aan de hand van een paper van B.M.J. van de Meulen, Hoogleraar
Recht en Bestuur aan de Wageningen Universiteit en Researchcentrum en voorzitter van de
Nederlandse Vereniging voor Levensmiddelenrecht (NVL).

Bij risicoaansprakelijkheid, aansprakelijkheid bij het optreden van schade, kunnen
ook economische overwegingen een rol spelen. Als een bedrijf een bepaald risico
heeft en schade kan veroorzaken op grond van dat risico en daardoor vervolgens
aansprakelijk kan worden gesteld, dan zal dat bedrijf er alles aan doen om dat
risico te vermijden. Hoe groter het potentiële risico is hoe meer maatregelen door
het bedrijf zullen worden getroffen om aansprakelijkheid bij schade te voorkomen.
Die maatregelen zijn bijvoorbeeld het veiliger maken van producten, het geven
van voorlichting over het gebruik, het bieden van mogelijkheden om met de
producent of leverancier te overleggen in geval er iets mis mocht gaan etc. De
verwachting is dat een relatief onveilig product door al deze extra maatregelen
duurder zal zijn en de consument het minder snel zal kopen. De minister van
Justitie (Kamerstukken II /, , nr. , p. ): ‘Deze preventieve werking
van het aansprakelijkheidsrecht komt door een sterkere claimbereidheid op
zichzelf genomen beter tot haar recht. Dit leidt tot grotere productveiligheid en
bijvoorbeeld ook een beter risicomanagement bij beroepsbeoefenaren. Het gaat
hierbij om een marktconform instrument in tegenstelling tot andere
instrumenten, zoals regulering (productnormen, veiligheidseisen) en tuchtrecht
(...). (...) risicovolle producten worden duurder en daardoor minder of eventueel
niet gekocht en geproduceerd.’ Het is nog maar de vraag of het in de praktijk ook
zo zal gaan. De EAAP () heeft daar zo haar bedenkingen bij. En zeker als het
gaat om grensoverschrijdende, wereldhandel.
In het Burgerlijk Wetboek (BW), waarin de productaansprakelijkheid is geregeld,
wordt de producent aansprakelijk gesteld die een gebrekkig product in de handel
of op de markt (in het handelsverkeer) brengt. De achtergrond daarvan is dat de
producent de meeste mogelijkheden heeft om maatregelen te treffen om de kans
op schade door een gebrekkig product zo klein mogelijk te maken. Er moet wel
een causaal verband zijn tussen het product en de schade. Is de producent niet te
achterhalen, dan kan de leverancier worden aangesproken. Die moet, op enkele
uitzonderingen na, de schade vergoeden.
Uit de paper van Van der Meulen zouden we kunnen afleiden dat van het
aansprakelijkheidsrecht voldoende preventieve werking uitgaat om bedrijven in
het gareel te houden. Bovendien geeft het bedrijven, of consumenten die schade
lijden, voldoende juridische bescherming. Wij zien echter twee aanzienlijke
hobbels bij de verzilvering van dit recht: de claimbereidheid en de bewijsvoering.
De bewijsvoering, zeker bij een vraagstuk als voedselveiligheid, is zo
gecompliceerd en de kosten van procesvoering zijn zo hoog dat de feitelijke
claimbereidheid de preventieve werking van het aansprakelijkheidsrecht zou
kunnen ondergraven. In dat geval spreken we van een papieren tijger.
Uit het voorgaande zouden we kunnen afleiden dat aanvullende wet- en
regelgeving om de risico's te beperken nodig is omdat de praktijk van de
aansprakelijkheid weerbarstig is, zeker als het gaat om grensoverschrijdende
handel. Daar komt bij dat niet alle aansprakelijkheid die met de voedselveiligheid
samenhangt goed is geregeld. Zo is het de vraag in hoeverre deelname aan
kwaliteitssystemen, zoals de GMP+, de ondernemer vrijwaart van zijn
aansprakelijkheid? En: in hoeverre is een bedrijf aansprakelijk bij tegenstrijdige
regels, zoals die voorkomen tussen ARBO-regels en regels voor hygiëne? Naar
verwachting zal de EU de komende jaren op dit punt de hiaten in de regelgeving
aanpassen en concrete voorwaarden stellen voor de bescherming van dier en
milieu (Cooke, ).
. Ketenverantwoordelijkheid verbeteren?
De tweede optie is het verbeteren van de ketenverantwoordelijkheid met als doel
dat partijen ook daadwerkelijk door andere ketenpartijen kunnen worden
aangesproken op hun verantwoordelijkheid. Doelbewust, van buitenaf

ingrijpen door de overheid in de handelsrelaties tussen ketenpartijen door
uitbreiding van wet- en regelgeving met het oog op een mogelijke vermindering
van de risico’s, is niet mogelijk en weinig effectief. Liberalisatie en
internationalisering verzetten zich tegen die ingreep. Bovendien leidt die ingreep
doorgaans niet tot een grotere betrokkenheid van de ketenpartijen en zullen de
kosten voor controle en handhaving sterk toenemen. Uitbreiden van wet- en
regelgeving lijkt op dit punt dus niet de meest voor de hand liggende aanpak.
Maar het alternatief voor direct overheidsingrijpen, ‘Toezicht op Toezicht’,
functioneert alleen als de betrokken ketenpartijen de eigen verantwoordelijkheid
ook daadwerkelijk oppakken. Het beter organiseren van de verantwoordelijkheid
tussen de ketenpartijen lijkt meer voor de hand te liggen. De vraag is echter of
daar voldoende kracht vanuit kan gaan en of de partijen voldoende mogelijkheden
hebben om afspraken af te dwingen.
Elke schakel in de veevoerketen is verantwoordelijk voor alles wat hij doet of laat
in relatie tot het te produceren of te verhandelen product. Bedrijven hebben de
mogelijkheid om elkaar aansprakelijk te stellen, maar dat kan nooit tot gevolg
hebben dat degene die de schade ondervindt daarvoor niet wordt vergoed. De
afnemer kan als eerste zijn leverancier ter verantwoording roepen en die
leverancier kan dan weer, als hij dat zinvol acht, een volgende stap zetten door
zijn leverancier aansprakelijk te stellen.
De voorlopige conclusie moet hier zijn dat extra maatregelen van overheidswege
om de ketenverantwoordelijkheid te verbeteren en daarmee de voedselveiligheid
beter te kunnen garanderen weinig perspectief bieden. De aansprakelijkheid van
bedrijven is in principe goed geregeld. Het is echter nog maar de vraag of iedereen
daarvan voldoende is doordrongen. De indruk is van niet. Bovendien hebben we
hiervoor al laten zien dat bewijs- en procesvoering bij schade lastige zaken zijn en
dat het partijen ervan weerhoudt om er werk van te maken. In het wegverkeer is
dit dilemma opgelost met ‘gedragsregels’. Dat zou er bij de aansprakelijkheid rond
voedselveiligheid voor pleiten om het niet nakomen van ‘gedragsregels’ als
hygiënecodes en GMP+/HACCP, bij geconstateerde aansprakelijkheid zwaar te
bestraffen. Verbetering op dit punt is denkbaar en wordt door bijna alle betrokken
maatschappelijke instituties die wij hebben gesproken, bepleit.
. Verdere versterking van GMP+?
Het GMP+-systeem is door het bedrijfsleven in het leven geroepen om invulling te
geven aan de Europese richtlijnen. GMP+ is tot op heden een vrijwillige regeling,
maar men heeft er voor gekozen om bepaalde kwaliteitsprogramma's zoals IKB en
KKM daaraan te koppelen. Veehouders die mee willen doen aan de kwaliteitsprogramma's
moeten ook meedoen aan GMP+. Veehouders die niet meedoen aan
een kwaliteitsprogramma mogen hun veevoer gewoon betrekken bij niet-GMPgecertificeerde
bedrijven. Aangezien de gangbare veevoerproducenten en
–leveranciers allemaal GMP-waardig zijn, zullen die veehouderijen GMP-waardig
voer ontvangen. Wat overblijft, zijn dan de voeders die niet rechtstreeks
afkomstig zijn van GMP-erkende veevoerproducenten of –leveranciers. Dit zijn
doorgaans de kleinere, onbekendere stromen die soms ‘GMP-waardig’ worden
gemaakt door GMP-erkende bedrijven door ze als grondstof in een rantsoen op te
nemen. Hier schuilt het eerder gesignaleerde risico van de combinatie van
kleinere, minder gekende stromen en de ‘collegiale voerkeuken’. Alles overziend
kent GMP+ een zeer brede toepassing onder zowel de veevoerproducenten en
handelaren als onder de veehouderijbedrijven. Extra stimuleren van deelname aan
GMP+ lijkt niet aan de orde. Alle partijen zijn doordrongen van het belang en
kunnen er zonder problemen aan deelnemen. Verbeteringen moeten dan ook
vooral worden gezocht in de systematiek zelf en het verantwoord toepassen van
de GMP+.

−
−
Wat zou er aan GMP+ nog kunnen worden verbeterd? We stippen enkele
mogelijkheden aan.
Verbreden van de communicatie. Risicocommunicatie dient zich niet te beperken
tot een bepaalde groep bedrijven zoals de GMP-erkende bedrijven of tot bedrijven
in een bepaalde schakel van de keten. Door gebrek aan inzicht, onoordeelkundig
handelen, technische gebreken of frauduleus handelen, kunnen zich immers
calamiteiten voordoen die zowel GMP-erkende als niet GMP-erkende bedrijven
raken. Of die calamiteiten ontstaan bij erkende of niet-erkende bedrijven, maakt
daarbij niets uit. Er moet daarover altijd naar alle betrokkenen worden
gecommuniceerd. Bovendien dient de communicatie zich niet te beperken tot de
veevoersector. De angst voor ‘free-riding’ waarbij niet-erkende bedrijven voordeel
halen uit de inspanningen van de erkende bedrijven, is hier van ondergeschikt
belang. Adequaat communiceren, valt in onze ogen binnen de categorie
‘gedragsregels’ die bij niet nakoming zwaar dienen te worden bestraft. De
voorschriften worden momenteel aangescherpt, mede naar aanleiding van een
discussie van het PDV met de vaste Kamercommissie voor de Landbouw.
Verplichten van het GMP+. Naast de recente uitbreiding en versterking van het
GMP+ zou een verplichting tot GMP-erkenning voor alle bedrijven kunnen gelden.
Wettelijke voorschriften worden ingevoerd wanneer de overheid het vermoeden
heeft dat bepaald gedrag wenselijk maar niet vanzelfsprekend is. Met andere
woorden, zien bedrijven voldoende belang in het vrijwillig deelnemen aan het
GMP+ zodat daarvoor geen wettelijke regeling nodig is? Van der Meulen (zie
hiervoor onder 'Uitbreiden verantwoordelijkheid') wijst er op dat, naarmate
verantwoordelijkheden en aansprakelijkheden beter wettelijk zijn geregeld,
ketenpartijen vaker zelf het initiatief nemen tot invoering van systemen als GMP+
en HACCP. Vanaf januari geldt, op grond van de GFL, voor de gehele
agrofoodsector, de verplichting van traceerbaarheid. De vorm waarin, staat in de
GFL niet strikt omschreven maar het maakt wel een einde aan de vrijblijvendheid
(Beumer e.a. ; Weterings en Goosen ).
Onze conclusie is dat deelname aan GMP+ niet verplicht hoeft te worden gesteld.
Er is voldoende wet- en regelgeving om bedrijven in het gareel te houden. Wij
vinden wel dat ‘meer openheid‘ een ´natuurlijke gedragsregel´ zou moeten worden
bij het bedrijfsleven als het gaat om voedselveiligheid.
. Uitbreiding van de etikettering?
Bij etikettering kan de producent zijn aansprakelijkheid beïnvloeden door meer
informatie te verstrekken over de veiligheid en de risico's van het product (zoals
bij rookwaren). De verwachting is dat door etikettering de veiligheid voor de
consument en ook de marktwerking in de sector toenemen. Bij etikettering gaat
het meestal om informatie over de samenstelling van het product. Soms gaat die
informatie gepaard met een waarschuwing aan de gebruiker voor aansprakelijkheid
bij onoordeelkundig gebruik.
De relevante vraag in dit verband is of het mogelijk is om met etikettering een
relatie te leggen tussen de informatieverstrekking over het gebruik van de
reststoffen in het veevoer en de daaraan verbonden mogelijke risico's. Tot op
heden is het verband lang niet altijd duidelijk en in ieder geval ook zeer lastig
wetenschappelijk te onderbouwen. Dat betekent dus dat moeilijk is aan te geven
wat de gebruiker moet doen om eventuele schade te beperken. Het is dan ook zeer
de vraag of de gebruiker van het veevoer weet wat de relatie is tussen de gegevens
op het etiket en de mogelijke risico's.
Als onderdeel van de risicocommunicatie en ter voorkoming van aansprakelijkheid
voor eventuele schade, lijkt een gebruiksvoorschrift meer voor de hand te liggen.
In dat geval is bij onoordeelkundig gebruik de gebruiker zelf verantwoordelijk
voor de geleden schade. Onoordeelkundig gebruik kan dan ook beter worden

voorkomen. Bovendien kan dan bij schade onoordeelkundig gebruik achteraf
gemakkelijker worden aangetoond. Gebruiksvoorschriften zijn uiteraard alleen
zinvol als er sprake is van een goed onderbouwde risicoanalyse. Het is onduidelijk
of het GMP+/HACCP-systeem voor die analyse voldoende houvast biedt.
De etiketteringsregelgeving verplicht leveranciers om een naam en adres te
vermelden waar iemand die schade lijdt terecht kan. Dat maakt het gemakkelijker
om de producent aansprakelijk te stellen. De wet bepaalt dat, indien meerdere
partijen aansprakelijk zijn voor dezelfde schade, ze allemaal daarvoor aansprakelijk
zijn. Iemand die schade lijdt, kan dus altijd ergens terecht en hoeft zich geen
zorgen te maken over de relaties tussen de betrokken partijen. Ook voor
veevoeders bestaat een plicht tot etikettering. De invulling daarvan staat
momenteel ter discussie omdat de betrokken bedrijven geen
concurrentiegevoelige informatie openbaar willen maken.
Is een verplichting tot etikettering nu eigenlijk wel zo zinvol? Indien de
etikettering niet gepaard gaat met duidelijke informatie over de relatie tussen de
gegevens op het etiket en de mogelijke risico's, lijkt het weinig zinvol. Etiketten
met wasvoorschriften in kleding zijn voor de gebruikers helder. Iedereen weet wat
de risico's zijn indien ze niet worden opgevolgd. Dat geldt ook voor rookwaren,
alcoholhoudende drank en bestrijdingsmiddelen. Maar bij reststoffen in diervoeders
ligt dat anders. Er is nog de nodige onzekerheid over de relatie tussen de
grondstoffen en de mogelijke risico's en het is zeer de vraag of de gebruiker zich
op basis daarvan een juist oordeel kan vormen. Bovendien is de vraag of de
etikettering de gebruiker een betere basis biedt voor een verantwoord gebruik dan
GMP+.
Beter lijkt het dat de bedrijven inzien dat het in hun eigen belang is om voor
adequate informatievoorziening te zorgen, willen ze niet geconfronteerd worden
met schadeclaims. Cruciaal is daarbij ook dat bedrijven leren om niet alleen de
verantwoordelijkheid te nemen maar ook om verantwoording af te leggen.
Wij denken dat van meer openheid van de zijde van de bedrijven een grote
preventieve werking uitgaat. Bovendien draagt, zoals we in het hoofdstuk over de
beleving hebben gezien, meer openheid positief bij aan het broodnodige
vertrouwen. De logische vraag hoe dat is te bereiken, is niet eenvoudig te
beantwoorden. Het moet bedrijven duidelijk zijn wat het effect van transparantie
en het nemen van verantwoordelijkheid is op het vertrouwen van de afnemers.
En tegelijkertijd dient er sprake te zijn van het afleggen van verantwoording onder
druk van publieke sancties.
. Ketenverkorting?
Bij ketenverkorting wordt het aantal schakels in de keten verminderd. Het gaat
dan om minder schakels bij aan- en verkoop, verlading, transport, opslag en
bewerking van de grondstoffen, reststoffen en eindproducten. De bedoeling is dat
producten in hun oorspronkelijke vorm, dus niet vermengd met andere producten,
zich verspreiden over zo min mogelijk kanalen. Als zich dan een probleem
voordoet, verspreidt zich dat niet over een zeer groot aantal schakels.
Om te kunnen bepalen of die redenering klopt, moeten we eerst analyseren hoe de
productstromen verlopen. We kunnen bij productstromen twee vormen
onderscheiden:
. Convergente stromen: partijen van verschillende leveranciers komen samen bij
één afnemer, een handelaar of veevoerproducent, of, bij rechtstreekse levering, bij
een veehouderijbedrijf met een ‘voerkeuken’. Convergentie komt veel voor bij
producten die uit het buitenland komen zoals graan van meerdere akkerbouwers
dat in dezelfde opslag terecht komt. Bij convergentie kan één verontreinigde partij
de gehele samengestelde partij verontreinigen (zie figuur). Convergentie is in de
praktijk uiterst moeilijk tegen te gaan omdat we te maken hebben met verschillen

in schaalniveau tussen de grote hoeveelheid leveranciers en de relatief beperkte
hoeveelheid afnemers. Ketenverkorting is hier alleen haalbaar als het schaalniveau
van de leverancier vergelijkbaar is met dat van de afnemer. Is dat niet het geval
dan leidt dat tot een suboptimale ketenlogistiek die tot zeer hoge extra kosten kan
leiden.
. Divergente stromen: partijen van dezelfde leverancier worden aan verschillende
afnemers verkocht en verspreiden zich (zie figuur ). Voorbeeld is opnieuw de
handel in graan. Handelaren die grote partijen graan importeren, leveren die uit
aan meerdere veevoerproducenten. Hetzelfde geldt voor grote productstromen
reststoffen zoals citruspulp, perspulp, bierbostel en dergelijke. Ook hier geldt dat
‘één-op-één’-relaties kunnen leiden tot suboptimalisatie en kostenverhoging.
Bovendien is het praktisch onmogelijk om bepaalde producten aan slechts één
veehouderijbedrijf te leveren.
De combinatie van convergentie en divergentie van stromen kan bij
verontreiniging leiden tot een brede verspreiding van die verontreiniging. Maar
tegengaan van dit risico door de keten te verkorten, is in de praktijk nauwelijks
haalbaar. Daar komt bij dat bij een goed functionerende lange keten, de kans
groter is dat verontreinigingen die vooraan in de keten ontstaan al ver voor ze in
consumentenproducten terecht komen uit de keten worden verwijderd. Dat geldt
uiteraard in veel mindere mate voor verontreinigingen die achteraan in de keten
ontstaan.
Divergentie heeft als voordeel dat de kans dat een verontreiniging wordt ontdekt
groter is omdat meerdere bedrijven hun controles uitvoeren. Dit voordeel doet
zich overigens alleen maar voor bij een goed functionerend GMP+-systeem met
een goed ‘tracking and tracing’-systeem, een ‘early warning’-systeem en een goede
recallprocedure. Nadeel van divergentie is de brede verspreiding als er wel iets mis
gaat. Voorbeeld is de MPA-affaire. Bij een goed functionerende keten maakt het
niets uit en vormen convergentie en divergentie geen extra risico's. Voorwaarde is
wel dat het "goed functioneren" zich uitstrekt tot alle schakels in de keten. In
theorie zou bij een sluitende controle in de laatste schakel zich ook geen probleem
voor hoeven te doen. Maar zoals eerder betoogt, is de praktijk nog niet zo ver en
vraagt dat veel extra inspanningen en brengt dat erg hoge kosten met zich mee.
Primaire producenten:
Convergentie van stromen
Tussenhandel en transport:
Veevoerproducenten:
Divergentie van stromen
Veehouderijbedrijven:
Figuur :Schematische weergave van convergentie en divergentie in grondstofstromen.

Ketenverkorting zou dus het aantal potentiële risicofactoren kunnen beperken
maar een zeer korte keten met een sterke convergentie en/of sterke divergentie
kan toch nog voor een grote verspreiding van een probleem zorgen. Ook in dit
geval blijft risicobeheersing van het grootste belang. De conclusie moet zijn dat
alleen bij een slecht functionerend controlesysteem en zwakke schakels in de
keten ketenverkorting en –versmalling (tegengaan convergentie en divergentie)
enige zin heeft. Concentreren van de controle op het "smalste" punt van de ketens
heeft slechts een beperkte toegevoegde waarde omdat tot op boerderijniveau nog
problemen kunnen ontstaan en controle dus ook daar noodzakelijk blijft.
Wel kan ketenverkorting voor afnemers een belangrijk economisch voordeel
opleveren. Er zijn ook nadelen. Afnemers moeten voortaan zelf met een of
meerdere leveranciers onderhandelen. Afnemers kunnen, vanwege de kleinere
hoeveelheden die worden aangekocht, minder scherp onderhandelen, over
bijvoorbeeld de prijs, en worden zo minder flexibel bij de inkoop. Op het
"smalste"punt van de keten is sprake van concentratie en volumevergroting en
daarmee van concentratie van marktmacht. Verwijderen van schakels betekent
tegelijkertijd vermindering van onderlinge concurrentie tussen gelijksoortige
schakels. Daarnaast neemt de concurrentie tussen afnemers om een kleiner aantal
aanbieders toe en dat kan de prijs opdrijven. Winst kan zo weer snel omslaan in
verlies.
Regelmatig valt te beluisteren dat ‘de handel er tussenuit moet´ omdat die niets
zou toevoegen. Daarbij wordt gemakshalve voorbijgegaan aan het feit dat veel
handelaren zeer deskundig zijn, ze weten vaak veel van de producten die ze aanen
verkopen, maar ze weten ook veel van de markt en de marktontwikkelingen,
van de toepasselijke wet- en regelgeving en de bureaucratische handelingen die
nodig zijn om de producten op de bestemde plaats te krijgen. Handelaren hebben
vaak de functie van bemiddelaar tussen de leveranciers van reststoffen en de
mengvoerproducent of veehouder. Sommige handelaren leveren alleen aan andere
handelaren. Zij zijn, en niet eens in alle gevallen, slechts uitgerust om grootschalig
transport te organiseren voor een andere handelaar die vervolgens uitlevert aan
een groter aantal afnemers. Uiteraard kunnen de veevoersector en de
levensmiddelensector al die functies van de handelaar ook zelf uitvoeren. Of dat
efficiënt en effectief is, kunnen alleen de betrokken bedrijven zelf beoordelen.
Een nadeel van de tussenhandel is dat ze potentiële risico's met zich meebrengen
als ze meer doen dan alleen de verkopende en de kopende partijen aan elkaar
koppelen. Elke vorm van verwerking, opslag, transport etc. brengt risico's met zich
mee, maar die tussenstappen zijn niet zonder meer altijd uit te sluiten. Maar ook
hier maakt het bij een goed functionerend controlesysteem niets uit.
De praktijk leert dat onnodige schakels die niets toevoegen of extra risico's met
zich meebrengen door de overige partijen al snel uit de keten worden verwijderd
of worden uitgekocht. Dat is in lijn met het streven naar kostenverlaging en meer
zekerheid.
Is er bij convergentie en divergentie verschil tussen de kleine en grote stromen? In
feite niet. Incidenten als de broodmeelaffaire en MPA-affaire hebben zich niet
voorgedaan omdat het om relatief kleine stromen ging, maar omdat personen in
de keten niet juist hebben gehandeld. De oorzaak kan zich overal voordoen zolang
niet iedere betrokkene in de keten zich aan alle afspraken en regels houdt. Maar
zelfs als iedereen zich aan de afspraken houdt, dan nog kunnen zich incidenten
voordoen.
Samengevat heeft ketenverkorting en het tegengaan van convergentie en
divergentie van grondstofstromen vooral zin bij een minder goed functionerend
controlesysteem. Beperken van de risico's is dan zinvol. Fraude is nooit helemaal

tegen te gaan en kan zich overal voordoen en ook daar kunnen de gevolgen alleen
worden beperkt door een goed functionerend controlesysteem. In de huidige
situatie mogen we verwachten dat bedrijven in toenemende mate de risicovolle
schakels en schakels die niets toevoegen uit de keten zullen verwijderen.
. Positieve lijst?
Om de bescherming van de consument beter te kunnen garanderen, is binnen de
EU het zogeheten Witboek Voedselveiligheid opgesteld (EU ). Dit Witboek
voorziet in een nieuw wettelijk kader voor veevoer. In het Witboek wordt er
onder meer voor gepleit een lijst op te stellen van stoffen die wel of niet mogen
worden gebruikt in veevoer. Over de invulling hiervan bestaat verschil van inzicht.
De opzet van een zogenaamde ‘witte´ of ´positieve´ lijst, waarin alleen stoffen
staan die wel mogen worden gebruikt, is daarbij onderwerp van discussie geweest.
In de ´positieve´ lijst zouden alleen die stoffen worden opgenomen die verklaard
veilig te gebruiken zouden zijn. De basis voor de lijst zou een integrale
ketengerichte risicoanalyse moeten zijn. Het zou het alternatief moeten zijn van
de zogenaamde ´zwarte´ lijst waarbij de stoffen zijn opgenomen die niet mogen
worden toegepast.
Als nadeel van de ´witte´ of ´positieve´ lijst wordt gesignaleerd dat om die lijst te
kunnen opstellen, naar een zeer groot aantal stoffen (naar schatting .)
onderzoek zou moeten worden gedaan. Deze benadering gaat uit van een
stofspecifieke risicoanalyse. Alle stoffen die in de voedermiddelen kunnen
voorkomen moeten veilig verklaard worden, willen ze worden toegelaten. Bij de
zwarte lijst gaat het juist om de stoffen die als onveilig te boek staan. De rest is
toegelaten.
In de praktijk van de GMP+ gaat het echter om een productspecifieke risicoanalyse
voor alle producten die in veevoer worden verwerkt moet een integrale
risicoanalyse worden opgesteld. Een product moet bovendien in de Databank
Risicobeoordeling Voedermiddelen, toevoegmiddelen en bijzondere N-houdende
producten (DRV) zijn opgenomen, willen die producten als component in veevoer
worden toegelaten. Hier is voor GMP-erkende bedrijven sprake van een verbod op
het gebruik van bepaalde reststoffen, namelijk die reststoffen die niet in de DRV
zijn opgenomen. De basis voor de opname, een integrale risicoanalyse, hoeft
overigens niet te betekenen dat er niets meer misgaat. Ook hier geldt dat de
risicoanalyse alleen kan worden opgemaakt op basis van gekende risico's en dat
onzorgvuldig, onoordeelkundig en onnadenkend handelen niet zijn uitgesloten.
Bij zeer grote onzekerheden kan men het voorzorgbeginsel hanteren. In feite is
hier al sprake van een ´witboek´, waarmee dus aan een belangrijke voorwaarde uit
het Witboek Voedselveiligheid van de EU is voldaan.
Samenvattende conclusie
Het aanpassen van de bestaande aanpak heeft naar onze mening maar een zeer
beperkte waarde. De ‘positieve lijst’, GMP+, het aansprakelijkheidsrecht,
etiketteren, het zijn allemaal ‘papieren tijgers’ als de principes die daaraan ten
grondslag liggen niet worden geaccepteerd en die acceptatie niet in
concrete gedragsregels en in concreet gedrag worden omgezet (zie bijvoorbeeld
Van de Meerendonk ; paragraaf ..). Voor zover wij dat kunnen beoordelen
zijn deze principes overigens gemeengoed in de levensmiddelenindustrie en de
veevoersector. Waarmee meteen duidelijk is dat de ketenverantwoordelijkheid
door de bedrijven in deze sectoren serieus wordt genomen. Afdwingen van
ketenverkorting zal om deze reden geen enkel effect hebben. Bovendien is
afdwingen van ketenverkorting om redenen van internationale afspraken en
handel onmogelijk.

Tot slot merken we op dat nieuwe risico's die zich nog niet hebben voorgedaan,
maar pas worden ontdekt op het moment dat ze manifest worden, ook niet met
GMP+ en de besproken aanpassingen kunnen worden vermeden.
6.4 Risicobeheersing als maatschappelijke strategie
Uit het voorgaande kan worden afgeleid dat bedrijfsleven en overheid zich er voor
inspannen al het mogelijke te doen om de diervoederveiligheid te garanderen.
Overheid en bedrijfsleven laten zich daarbij leiden door inzichten die ze opdoen op
grond van eigen kennis en ervaringen en op grond van wetenschappelijke
inzichten. Maar zij worden bij het treffen van maatregelen, zoals we in
hoofdstuk hebben laten zien, ook beïnvloed door zorgen voor de
voedselveiligheid die in de samenleving leven. Het is echter onduidelijk of de door
overheid en bedrijfsleven getroffen maatregelen inderdaad tegemoet komen aan
de zorgen die in de samenleving leven. Het is zeer wel mogelijk dat dit gebrek aan
inzicht in de effectiviteit van het beleid bijdraagt aan de bestaande onrust.
Er blijken dus verschillende redenen om nadrukkelijk te overwegen om de
bestaande aanpak, de bestaande maatschappelijke strategie, voor de
voederveiligheid door te lichten op haar effectiviteit:
- Er is onvoldoende zicht op de relatie tussen voederveiligheid en het duurzame
karakter van de reststoffen;
- Er is onvoldoende inzicht in de mate waarin de getroffen maatregelen inderdaad
bijdragen aan een veiliger veevoer of veiliger reststoffen;
- Het is niet duidelijk of de getroffen en voorgenomen maatregelen bijdragen aan
een vermindering van de bestaande maatschappelijke onrust.
Een evaluatie van de maatschappelijke strategie voor de voedselveiligheid heeft
vooral zin als die bijdraagt aan een verbetering van de bestaande aanpak.
Daar mag ook een verbetering van de kwaliteit tegen lagere kosten onder worden
gerekend. De vraag is waarin met de door ons voorgestelde evaluatie inzicht
zou moeten worden gegeven. Welke indicatoren kunnen inzicht geven in de
effectiviteit van de inspanningen van overheid en bedrijfsleven als het gaat
om voederveiligheid? Omdat een integrale evaluatie dus nog nooit is uitgevoerd,
ontlenen we die indicatoren aan drie studies:
- ‘After BSE. - A future for the European livestock sector’ van de European
Association for Animal Production (EAAP, ();
- ‘The changing Nature of Business’ het verslag van een onderzoek naar tien jaar
milieubeleid in Nederland (Boons e.a., );
- ‘Risicostrategieën voor de voedselveiligheid’ van De Meere en Boogaardt ().
Voor de studie naar het milieubeleid is gekozen omdat wij ervan uitgaan dat er
sprake is van een zekere mate van overlap, zowel inhoudelijk (reststoffen hebben
effecten op het milieu) als procedureel (wet- en regelgeving en technische
maatregelen vormen de kern van de risicobeheersing).
After BSE
In ‘After BSE – A future for the European livestock sector’ () stelt de
European Association for Animal Production (EAAP) een aantal principiële
overwegingen aan de orde. Zo vraagt ze zich af in hoeverre de voedselproductie in
Europa zich verhoudt tot de beginselen van een vrije markt. Handel en productie
zullen op basis van internationale afspraken verder liberaliseren. Die liberalisering
zal naar verwachting leiden tot lagere voedselprijzen waardoor de marges van de
producenten en verwerkers (de keten) nog verder onder druk zullen komen. De
centrale vraag is nu hoe, bij een vrijere marktwerking, voldoende rekening kan
worden gehouden met de belangen van voedselveiligheid, ecologie, gezondheid en

welzijn van dieren en ethiek. De EAAP verwacht dat voor bedrijven economische
motieven, zoals winstmaximalisatie, steeds vaker de doorslag zullen geven en dat
andere belangen alleen nog zullen worden gediend op basis van regelgeving.
We zouden hier uit af kunnen leiden dat aandacht voor voedselveiligheid,
gezondheid voor mens en dier en het milieu, en dus ook de aandacht voor de
risico's van het gebruik van de reststoffen, onder zware druk zullen komen te
staan, tenzij passende maatregelen worden getroffen op basis van heldere,
afdwingbare uitgangspunten.
The Changing Nature of Business
Boons e.a. () concluderen over tien jaar milieubeleid in Nederland dat de
werkwijzen, modellen, netwerken en waarden nog steeds en voornamelijk zijn
gebaseerd op de aloude praktijken en ideeën uit de zeventiger jaren en dat
vernieuwende ideëen in de praktijk geen ingang hebben gevonden. De meeste
(technische en regelgevende) innovaties zijn verbeteringen van bestaande
ontwerpen. Boons e.a. hebben gevonden dat voor de ontwikkeling van het
milieubeleid verschillende factoren van belang lijken. Zij hebben met hun
onderzoek de volgende relevante factoren bloot gelegd:
- De zienswijze op het probleem en op het beleid (visie);
- De normen en waarden die met het probleem en het beleid samenhangen;
- De machtspositie van de ondervraagde;
- De mate van competitie in de economische sector waar het beleid betrekking op
heeft;
- De operationele karakteristieken van de desbetreffende economische sector.
Op grond van literatuuronderzoek onderscheiden Boons e.a. zeven strategieën die
kunnen bijdragen aan veranderingen in het milieubeleid. De belangrijkste zijn:
- Coercive isomorphism. In de praktijk betekent dit: regulering met behulp van
vergunningen. Vergunningen geven aan de ene kant de overheid het idee de zaak
in de hand te hebben en geven aan de andere kant het bedrijfsleven als het ware
legitimiteit. De effectiviteit van deze aanpak blijkt sterk afhankelijk van het niveau
van controle. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR, )
signaleert dat ondanks een trend tot meer flexibilisering bij de EU, in ieder geval in
het milieubeleid deze strategie nog steeds dominant is. Ondanks de flexibilisering
worden ‘de vele bestaande richtlijnen niet vervangen of ontmanteld.’ Bovendien
merkt de WRR op dat deze aanpak zware administratieve lasten (naleving en
controle) met zich meebrengt;
- Private Interest Government. Bedrijven gaan over tot zelfregulering op basis van
onderhandelingen met de overheid;
- Mimetic isomorphism. Dit is de ontwikkeling waarbij bedrijven in een sterk
geïnstitutionaliseerde omgeving elkaar na-apen;
- Natuurlijke selectie. Bedrijven treffen uit concurrentieoverwegingen milieumaatregelen.
Door prestatiedwang en onderlinge competitie zouden bedrijven
zich in de gewenste richting ontwikkelen. De markt geldt als selectieomgeving (zie
ook SCP ). Het zal duidelijk zijn dat bedrijven zich onder druk van ‘natuurlijke
selectie’ ook in een maatschappelijk ongewenste richting kunnen ontwikkelen.
Risicostrategieën voor de voedselveiligheid
De Meere en Boogaardt () merken op dat voor de voedselveiligheid de
dominante strategie is (zie ook de Codex Alimentarius):
- risico’s normeren;
- risico’s monitoren en
Zie voor een uitgebreid alternatief en analoog bewijs voor deze bevinding ‘Darwin among the
Machines’ van George Dyson (Dyson ). Zie ook SCP .
Coercive betekent dwang. Isomorphism slaat op het feit dat deze dwang in gelijke mate geldt voor
alle actoren waar de dwang zich op richt.

- risico’s controleren.
Deze drie activiteiten zijn alle drie gericht op interacties en afhankelijkheden in
risicoproducerende processen. Alternatieve strategieën moeten het vooral hebben
van overtuigingskracht. Zij zijn dus communicatief van aard, waarbij door een
appèl te doen op economische, ethische en emotionele argumenten de
betrokkenen op hun verantwoordelijkheid worden aangesproken in de hoop dat
dit leidt tot het gewenste gedrag. De Meere en Boogaardt geven ook in
overweging risico’s en risicovolle activiteiten vaker door veel verschillende
personen te laten beoordelen. Tot slot geven zij aan dat risicoveroorzakende
activiteiten ook kunnen worden vermeden. Een goed voorbeeld van deze aanpak
is hantering van het voorzorgprincipe.
Conclusie
Voor de evaluatie van de risicostrategie die voor de voederveiligheid wordt
gehanteerd, lijken dus de volgende indicatoren van belang:
- de voor de sector relevante internationale economische en politieke context;
- de voor de sector relevante (nationale en internationale) wet- en regelgeving;
- de in de samenleving heersende visies op voederveiligheid (hiertoe rekenen wij
ook de heersende normen en waarden);
- de relaties tussen de betrokken bedrijven onderling en tussen die bedrijven en
andere economische sectoren en met de overheid;
- de economische dynamiek in de sector;
- de operationele karakteristieken van de sector (risico’s, risicobeheersing,
risicocommunicatie).
6.5 Discussiepunten
Tijdens de gesprekken die wij hebben gevoerd, is de vraag aan de orde gesteld of
bij de risicobeheersing een onderscheid is te maken tussen de coöperatieve en de
particuliere veevoerbedrijven. Aangezien de coöperaties geacht worden direct het
belang van de leden te behartigen, zou er mogelijk sprake kunnen zijn van een
verschil in aanpak in de zorg voor kwaliteit en veiligheid. Dat blijkt niet het geval.
De coöperatieve ondernemingen zijn al in een vroeg stadium overgegaan op het
gebruik van reststoffen in veevoer. Het betrof de goed gekende grotere stromen.
Dat de coöperatieve ondernemingen de kwaliteit hoog in het vaandel hadden en
dat naar de leden hebben overgebracht, valt af te leiden uit het feit dat ze al een
gezamenlijk keurmerk hadden: het CLO-keurmerk. Dat keurmerk is door de
bedrijven en de leden ook algemeen erkend. Bij de handel in reststoffen, die vooral
door de varkenshouderij werden gebruikt, waren ze in eerste instantie wat
terughoudender. De laatste jaren is daarin echter geen onderscheid meer. Het
TrusQ-initiatief (zie ..) maakt duidelijk dat de coöperatieve en de particuliere
ondernemingen eensgezind zijn in hun aanpak.
De onzekerheid over de gevolgen van het gebruik van reststoffen als veevoer
geeft onder meer aanleiding tot de roep om toepassing van het voorzorgbeginsel.
Dit beginsel houdt in dat bij veel onzekerheid en een vermoeden van veel risico
bepaalde stoffen of activiteiten niet zouden moeten worden toegelaten. De
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid heeft over het voorzorgbeginsel
een duidelijk standpunt ingenomen, dat we hier willen aanhalen ():
‘Risicoanalyse kan uitwijzen dat ten opzichte van belangrijke relaties en effecten,
en gegeven de gewenste mate van risicomijding, de kennis ontoereikend is om
(voldoende) zekerheid te verschaffen. (...) Daar, aan de ‘rand van de kennis’, kan
de politiek voor voorzichtigheid opteren. Het voorzorgbeginsel is derhalve eerder
een normatief concept dat wordt ingegeven door risicomijding bij grote

onzekerheid, dan een wetenschappelijke benadering. (...) Het voorzorgbeginsel
(...) is een punt aan het einde van het spectrum, waar een grote onzekerheid
gepaard gaat met een hoge risicoaversie.’
6.6 Voorlopige conclusies
Op grond van het bovenstaande, trekken wij voorlopig de volgende conclusies.
. Overheid en bedrijfsleven kennen een lange traditie als het gaat om de zorg voor
kwaliteit en veiligheid van de reststoffen van de VGI die als veevoer worden
gebruikt.
. De laatste jaren is het accent bij de verwerking van reststoffen nagenoeg geheel
verschoven naar voederveiligheid.
. Voor overheid en bedrijfsleven in Nederland draait de beheersing van de
voederveiligheid om het GMP+-systeem.
. Het GMP+-systeem heeft in de ogen van het bedrijfsleven een aantal
tekortkomingen:
- het is onvoldoende preventief;
- het is te gedetailleerd van opzet;
- het brengt voor de bedrijven hoge administratieve lasten met zich mee;
- controle en handhaving zijn relatief kostbaar.
. Aanscherpen van het GMP+-systeem heeft maar een beperkte waarde. Een meer
ketengerichte benadering heeft in de sector de voorkeur boven aanpassing van het
bedrijfsgerichte GMP+-systeem.
. De veevoersector kent zelf een aantal middelen om de voederveiligheid te
beheersen:
- ketenomkering en –verkorting;
- de gedragscode van de Nevedi;
- kwaliteitsprogramma’s als TrusQ en de Brijpools.
. Ketengerichte dubbele garantstelling is een extra middel om bedrijven te
motiveren in ketenverband samen te werken.
. De voedsel- en voederveiligheidsregels en -voorschriften voor de
levensmiddelenindustrie en voor de veevoerindustrie moeten beter op elkaar
worden afgestemd.
. Een belangrijk instrument voor de verbetering van ketengerichte samenwerking
bij voederveiligheid is de invoering van Food Safety Objectives op basis van
ketengerichte risicoprofielen.
. Er zijn goede redenen om een integrale evaluatie uit te voeren naar de effectiviteit
van voederveiligheidsmaatregelen van overheid en bedrijfsleven.

Hoofdstuk 7. Conclusies en aanbevelingen
Er is brede maatschappelijke overeenstemming over de noodzaak van veilig
voedsel, en dus ook over de noodzaak van veilig veevoer en veilige reststoffen.
Aan het gebruik van reststoffen zijn concrete risico’s verbonden. Die risico´s zijn
enerzijds van structurele en anderzijds van incidentele aard. BSE en de ophoping
van zware metalen zijn voorbeelden van structurele problemen. MPA, de
Broodmeelaffaire en de Braziliaanse citruspulp zijn problemen van incidentele
aard. Als de controle op de risico’s van het gebruik van de reststoffen te wensen
over laat, kan een aanvankelijk beperkt incident zich in korte tijd snel uitbreiden.
Als er bovendien onvoldoende snel wordt gereageerd en er onvoldoende middelen
zijn om het probleem te bestrijden, is er sprake van een crisis. Voor de veevoeding
is het belang van de reststoffen groot. Globaal de helft van het veevoer dat in
Nederland wordt gebruikt, bestaat uit reststoffen van de VGI. Het gebruik van
reststoffen in veevoer heeft economische voordelen en, naar het zich laat aanzien,
ook grote voordelen voor het milieu. Bovendien zijn er sterke aanwijzingen dat
bepaalde reststoffen een positieve uitwerking hebben op gezondheid en welzijn
van landbouwhuisdieren.
Het GMP + -systeem speelt bij de beheersing van de risico´s van de reststoffen de
hoofdrol. Het is echter onduidelijk of dit systeem voldoende effectief is. GMP +
heeft de in de afgelopen jaren gerezen problemen niet weten te voorkomen.
Of met GMP + erger is vermeden, is al evenmin duidelijk en ook over de kosteneffectiviteit
bestaat onduidelijkheid . Mede om deze reden vinden wij dat het
voederveiligheidsbeleid van overheid en bedrijven integraal moeten worden
geëvalueerd.
Het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer geeft zo bezien aanleiding voor
vertrouwen en enig wantrouwen. Vertrouwenwekkend is dat het gebruik van
reststoffen in toenemende mate onderhevig is aan strenge regels en dat de
toepassing intensief wordt gecontroleerd. De betrokken bedrijven blijken zich
terdege bewust van hun verantwoordelijkheid. Zij investeren veel in de veiligheid
van de reststoffen. De overheid ziet er al jaren op toe dat dit naar behoren
gebeurt.
Tegelijkertijd is er aanleiding voor enig wantrouwen en ongerustheid. Het is
onvoldoende duidelijk wat het effect is van al die inspanningen van bedrijfsleven
en overheid. Die inspanningen hebben de incidenten van de afgelopen jaren niet
kunnen voorkomen. De problemen bij het gebruik van reststoffen zijn zowel van
structurele als incidentele aard. Op grond van de bevindingen veronderstellen wij
dat beide type problemen waarschijnlijk vragen om een verschillende aanpak. Voor
de oplossing van de structurele problemen is veel kennis en inzicht vereist.
Bovendien kost de oplossing vaak veel tijd en geld. Zo heeft het jaren geduurd
voordat werd ontdekt dat het zonder meer verwerken van diermeel in veevoer
niet zonder gevaren is. Daarop heeft het nog eens jaren geduurd voor werd
ingegrepen. Een ingreep die achteraf weer de nodige vragen oproept. Er is ook
aanleiding voor zorg over de ophoping van vooral chemicaliën en zware metalen
in de opeenvolgende schakels in de voedselketen. Op dit moment is er onvoldoende
samenhangend inzicht in dit probleem.
Incidentele problemen daarentegen hangen meestal samen met falende
technologie of falende mensen. Oplossingen zullen daar naar verwachting veel
meer liggen op het vlak van procesvoering, procesbewaking en het adequaat
reageren op incidenten. Daarin kan een ketengerichte GMP + een belangrijke rol
vervullen.

In de bijdrage van het gebruik van reststoffen in de veevoeding aan een duurzame
ontwikkeling bestaat onvoldoende inzicht. Dat geldt ook voor de samenhang
tussen de factoren die gezondheid van mens en dier beïnvloeden. En in het
samenspel van mens en techniek. Het ‘systeem’ van voederveiligheid kent dus nog
de nodige onvolkomenheden. In onze ogen is het zeker mogelijk enkele van die
onvolkomenheden te corrigeren. Aan de hand van de nu volgende conclusies
geven wij daarvoor enkele aanbevelingen.
Conclusie 1: Er wordt te weinig rekening gehouden met de beleving van de
burger
Zoals we in hoofdstuk hebben laten zien, speelt de beleving bij de waardering
van kwaliteit en veiligheid van de reststoffen van de VGI die in veevoer worden
gebruikt, een belangrijke rol. Overheid, bedrijfsleven en belangengroepen van
bedrijven en burgers maken zich zorgen over de risico’s die zijn verbonden aan het
gebruik van de reststoffen. Die zorgen spitsen zich zonder uitzondering toe op de
mogelijke gevolgen voor de volksgezondheid. Tegelijkertijd bestaat er erkenning
van de voordelen van de verwerking van reststoffen van de VGI in veevoer.
De incidenten van de afgelopen jaren hebben vooral de consumentenorganisaties
en de milieubeweging ertoe aangezet om meer garanties voor voederveiligheid te
eisen. Die incidenten en eisen maken op de burgers weinig indruk; zij vinden
voedsel veilig en hebben vertrouwen in overheid en bedrijfsleven. Voor consumenten
gaat het bij voedselveiligheid bovendien om meer dan volksgezondheid.
Ook de omgevingskwaliteit (milieu en natuur en landschap), de
gezondheid en het welzijn van dieren en eerlijke handelsverhoudingen worden
door hen ook als belangrijk ervaren.
Verwacht mag worden dat de druk vanuit de samenleving op overheid en
bedrijfsleven om op een evenwichtige manier een balans te vinden tussen al deze
belangen steeds groter wordt. Dat meer aandacht zal worden gevraagd voor een
benadering vanuit een oogpunt van integrale duurzaamheid. En de burger verwacht
dat overheid en bedrijfsleven daar rekening mee houden en heeft daarin
ook vertrouwen. Kortom, de beleving van de burgers telt en overheid en
bedrijfsleven kunnen niet om de mening van de burgers heen. Maar overheid en
bedrijfsleven kunnen dit vertrouwen snel verspelen.
Aanbeveling 1: Houdt rekening met de beleving van de burger en leg
daarover verantwoordelijkheid af
Hoe die beleving mee te wegen in ontwikkeling en uitvoering van maatregelen is
een heel andere kwestie. Dat begint in ieder geval met een helder inzicht in die
beleving. Overheid en bedrijfsleven zijn niet gewend om daar systematisch
onderzoek naar te doen. Het blijkt echter wel relevant. Hierin zouden zij ook goed
samen kunnen optrekken.
Op de tweede plaats is het natuurlijk van belang na te gaan hoe een met
onderzoek verworven inzicht in de beleving kan helpen om het bestaande
vertrouwen te behouden en eventueel te herstellen.
Competentie blijkt daarbij een belangrijke rol te spelen. Competent is degene die
verstand van zaken heeft. Maar die competentie moet wel herkenbaar zijn. Dit
sluit aan bij het principe zoals dat in de Codex Alimentarius en de Kaderwet
Diervoeders wordt voorgeschreven waarin transparantie een sleutelwoord is.

In de Nederlandse situatie zou daarom moeten worden overwogen meer
systematisch inzicht te geven in de voedselketen en de maatregelen om die keten
veilig te houden. Overheid en bedrijfsleven vervullen daarbij een sleutelrol. De
bijpassende kennis zou dan beschikbaar moeten zijn op een voor een breed publiek
gemakkelijk toegankelijke plaats, bijvoorbeeld de website van het
Voedingscentrum. Daarbij moet dan tevens en ook meer aandacht worden besteed
aan duurzaamheidsaspecten als de omgevingskwaliteit (milieu, natuur en
landschap), de gezondheid en het welzijn van dieren en eerlijke
handelsverhoudingen.
De competentie wordt vooral zichtbaar en mede daarom op de proef gesteld als
het mis gaat. Dan draait het om het ‘gouden’ drietal: compassie (met de
slachtoffers, ook als dat dieren zijn), openheid (in termen van eerlijk en volledig)
en rechtvaardigheid. In weerwil van wat wel eens wordt gedacht, zijn over deze
drie waarden vooraf goede afspraken te maken en ze zijn goed te oefenen.
Oefening vooraf, baart ook bij een crisis kunst.
Verantwoordelijkheid nemen, ook voor de belevingsaspecten van de risico´s die
zijn verbonden aan de reststoffen is belangrijk. Zonder verantwoording af te
leggen, is dat echter een loos gebaar. Meer transparantie, door de gehele keten
heen, draagt bij aan meer vertrouwen en heeft een preventieve werking. Gebrek
aan transparantie brengt grote risico's met zich mee voor de herkenbaarheid van
de competentie en daarmee voor het vertrouwen in overheid en bedrijfsleven.
Conclusie 2: De menselijke factor is de belangrijkste risicofactor
Het grootste risico bij het gebruik van reststoffen in de veevoeding is de mens zelf.
Volgens de grotere bedrijven in de veevoersector en de veehouderijen zelf is de
grootste risicofactor, de combinatie van ‘kleine stroom’ van onbekende oorsprong,
niet reguliere handelaar en de ‘collegiale voerkeuken’. Maar alleen al de
vergelijking tussen BSE en MPA maakt duidelijk dat deze stelling onhoudbaar is.
Dat geldt ook voor de stelling dat de oorzaak van de incidenten van de afgelopen
jaren moet worden gezocht in de structuur van de sector. Het blijkt dat met name
de factoren die te maken hebben met het menselijk handelen van
doorslaggevende betekenis zijn. Het gaat daarbij om zaken zoals verwerven en
toepassen van kennis en ervaring, ontwerpen en beheersen van technologie,
procesbeheersing, ketenafstemming en (keten)communicatie.
Op de eerste plaats schiet ons inzicht (kennis en ervaring) in een aantal voor de
veiligheid van de reststoffen relevante risico’s tekort. Een aantal risico's is (nog)
niet bekend of onvoldoende onderzocht en zijn in sommige gevallen de maatregelen
onvoldoende toegesneden op de risico's. Belangrijk zijn onder meer de
lange termijn effecten van de ophoping van chemicaliën en zware metalen in de
voedselketen. Door het gesloten of cyclische karakter van voedselketens kan de
voortdurende ophoping van die stoffen in de voedselketen uiteindelijk nadelig zijn
voor de gezondheid van mens, dier en milieu. Bovendien worden steeds nieuwe
grondstoffen en toevoegingen ontwikkeld, zoals genetisch gemodificeerde
gewassen. Zeker van de lange termijneffecten van deze stoffen is vaak weinig
bekend.
Op de tweede plaats zijn de technische hulpmiddelen die we gebruiken niet altijd
op de juiste manier ontworpen of ze worden niet op de juiste manier gebruikt. Zo
zijn zowel de ontwerp- als de gebruiksvoorschriften, de maatregelen voor hygiëne,
voedselveiligheid en de veiligheid voor de gebruiker onvoldoende op elkaar
afgestemd. Door dit gebrek aan afstemming worden bepaalde voorschriften uit
praktische overwegingen niet in acht genomen. Uit de praktijk van enkele
ondernemingen blijkt overigens dat er wel degelijk goede mogelijkheden zijn

om tot een optimale afstemming in de keten te komen. Het benutten daarvan
vraagt wel een zeer goede samenwerking in de keten en daar blijkt het in de
praktijk nog vaak aan te ontbreken, met name als het gaat om schakels die
zelfstandig opereren.
Een derde risico dat nauw samenhangt met de menselijke factor is natuurlijk
slordig of frauduleus handelen. Een hardnekkig verschijnsel waar maar weinig
kruid tegen is gewassen. De veronderstelling dat het aansprakelijk stellen van de
betrokken bedrijven voldoende effect sorteert, is niet altijd juist gebleken.
Aanbeveling 2: Werk als overheid en bedrijfsleven naar een Continue
ketengerichte resultaatverbetering
Voor overheid en bedrijfsleven staat de gezondheid van mens en dier voorop bij de
beoordeling van de risico’s van het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer.
Er is echter weinig systematische en betrouwbare informatie over de invloed op de
gezondheid en het welzijn van mens en dier van de reststoffen van de VGI in het
veevoer. Ook op dit punt is meer inzicht dringend gewenst. Bovendien is het
gewenst om ook in de andere aspecten van de menselijke risicofactor, het
menselijk tekort, meer inzicht te krijgen.
We hebben hiervoor al aangegeven dat meer inzicht in een aantal stofgebonden
en productiegerelateerde risico’s dringend gewenst is. Wij maken daarbij onderscheid
tussen bekende risico’s die zich toch incidenteel voor doen (MPA;
Broodmeelaffaire; Braziliaanse citruspulp) en, deels onbekende risico's van meer
structurele aard (prionen; zoönosen; chemicaliën; zware metalen). Het eerste type
risico valt in de categorie falend menselijk handelen. De tweede in de categorie
tekortschietend inzicht (kennis en ervaring). Verbeteringen in beide categorieën
kosten echter tijd en geld.
Er is veel dynamiek in de markt van de reststoffen. Door voortschrijdend inzicht in
de praktijk over toepassingen verschijnen voortdurend nieuwe reststoffen op de
markt. Ook bij de wetenschap is sprake van voortschrijdend inzicht in
mogelijkheden en risico's van toepassingen. Er dient echter daarin meer samenhang
te komen. Ook de kwaliteit van wet- en regelgeving en controle en handhaving
moet daarbij aansluiten. Bovendien zou het bedrijfsleven mede voor die
kwaliteit verantwoordelijk kunnen worden gemaakt. In onze ogen is de enig juiste
strategie om met beide categorieën problemen, de incidentele en de structurele,
om te gaan én te profiteren van het voortschrijdend inzicht bij wetenschap en
praktijk én om tot een optimale afstemming te komen met wet- en regelgeving,
de strategie van de continue ketengerichte resultaatverbetering.
Daartoe moeten twee stappen worden gezet. De eerste is de ontwikkeling van
‘ketengerichte risicoprofielen’ en de tweede de oprichting van een toelatingcommissie
voor het vaststellen van deze profielen. De overwegingen daarbij zijn
de volgende.
Om bestaande inzichten te kunnen koppelen aan nieuw te verwerven inzichten en
om de risico’s integraler te kunnen afwegen en beheersen is het van belang om per
reststof ‘risicoprofielen’ op te stellen voor de verschillende risicofactoren zoals het
voer en de mens. En dat gericht op de risico's voor mens, dier en milieu. Bij die
afweging moet ook aandacht zijn voor de samenhang tussen deze factoren.
Omdat in de voedingsmiddelenindustrie de opeenvolgende stappen zo nauw met
elkaar samenhangen – wat zeker geldt voor de reststoffen – is het van groot
belang die risicoprofielen ketengericht op te stellen. Wordt een nieuwe reststof of
worden nieuwe ingrediënten aan het menu toegevoegd dan moet een nieuw

isicoprofiel worden opgesteld. Die risicoprofielen kunnen worden gekoppeld aan
de databank van het productschap. Door de risicoprofielen regelmatig te
actualiseren (toetsen aan voortschrijdend wetenschappelijk inzicht en de praktijk),
worden ze onderdeel van het proces van continue ketengerichte resultaatverbetering.
Omdat er veel dynamiek is in de markt van de reststoffen en omdat de belangen
van de overheid, de levensmiddelenindustrie, de veevoerindustrie en de
veehouders niet altijd dezelfde zijn, bevelen wij aan om een landelijke
toelatingscommissie op te richten. Die commissie heeft tot taak de risicoprofielen
vast te stellen en mede op basis daarvan te bepalen welke grondstoffen en
middelen in de veevoeding mogen worden toegepast en welke niet en. Alle
betrokken belangen zijn in de commissie vertegenwoordigd. Basis voor de
besluiten van de commissie is de 'databank risicovolle voedermiddelen' van het
productschap. In feite kan de door de commissie goedgekeurde databank als de
positieve lijst worden opgevat, waarvan het toch al de vraag was wie nu precies
ging bepalen wat er in die lijst zou komen te staan. Belangrijke criteria voor
toelating van grondstoffen en toevoegingen moeten worden ontleend aan de
Codex Alimentarius. De arbitragecommissie wordt als het ware de hoeder van het
proces van de continue ketengerichte resultaatverbetering.
De systematiek van de risicoprofielen en de oprichting van een toelatingscommissie
komen tevens tegemoet aan de wens van het bedrijfsleven om een eind
te maken aan de discussie over de definitie van de reststoffen. Reststoffen die door
de commissie worden toegelaten, worden niet langer als afval aangemerkt maar
als grondstof voor veevoeders! Daarmee wordt duidelijk wat de juridische status
van de reststof is, of en welke vergunningen nodig zijn, wat de voorwaarden voor
toepassing zijn en hoe de risico's zijn te beheersen. Kortom, het schept veel
duidelijkheid naar alle partijen bij zowel de productie, de handel als de toepassing
van de reststoffen.
Conclusie 3: De huidige benadering en de aanpak van de risico's zullen naar
verwachting niet leiden tot meer veiligheid en meer duurzaamheid
Het duurzame karakter van het gebruik van de reststoffen van de VGI in veevoer
komt onvoldoende tot uitdrukking in de maatschappelijke beleving van dat
gebruik. Dit vormt vanuit het perspectief van een duurzame ontwikkeling een
groot risico. Bij een duurzaam gebruik van de reststoffen gaat het om meer dan
geld en goede wil.
De les van de BSE-crisis moet zijn dat we beter op moeten letten wat we doen met
ons veevoer en ons voedsel. Een uit (korte termijn-) economische en ecologische
overwegingen gunstig hergebruik, kan om andere redenen, in dit geval de
gezondheid van mens en dier, grote schade berokkenen. De BSE-crisis heeft ook
duidelijk gemaakt dat een tijdige en meer weloverwogen aanpak kosten zou
hebben bespaard en alternatieve toepassingen van het diermeel, met aanmerkelijk
minder risico's voor mens, dier en milieu, al veel eerder dichterbij zouden hebben
gebracht. De rigoureuze maatregelen hebben daarvoor teveel belemmeringen
opgeworpen.
Rigoureuze maatregelen leiden bovendien vaak tot schoksgewijze veranderingen
in de betrokken sectoren, inadequate reacties en economische suboptimalisatie en
leiden bovendien nooit tot herstel van de reeds geleden schade. Dat kan op zijn
beurt weer economische en ecologische schade veroorzaken. Ook daarin is de
BSE-crisis exemplarisch. De conclusie moet zijn dat de manier waarop door de

samenleving een crisis als de BSE wordt bestreden, op zijn minst toe is aan
heroverweging teneinde bij gelijksoortige problemen de negatieve gevolgen van
ingrijpen te beperken en nieuwe kansen voor hergebruik te creëren. Een pleidooi
voor heroverweging moet wat ons betreft dus altijd vergezeld gaan van een
suggestie voor een betere aanpak.
Aanbeveling 3a: Verbeter de discipline en de samenwerking in de keten
Een goede beheersing van de risico's van de toepassing van reststoffen in de
veevoeding vereist in meerdere opzichten een ketengerichte aanpak en goede
samenwerking tussen ketenpartijen. Er dient meer afstemming te komen tussen
ketenpartijen als het gaat om zaken als risico-beoordeling, preventie, technologieontwikkeling
en –toepassing, tracking & tracing en risicocommunicatie.
Bovendien dient daarbij de nodige discipline te worden afgedwongen.
Een effectievere samenwerking en meer discipline zijn te realiseren volgens de
systematiek van een continue ketengerichte resultaatverbetering. Een ketengerichte
GMP + kan daarvan onderdeel uitmaken (zie aanbeveling ). Maar dat
gaat niet vanzelf. Dat moet worden opgebouwd met inzet, ervaring en reflectie én
aansluiten bij een duurzame ontwikkeling én een positieve maatschappelijke
beleving. Hier ligt een bijzondere taak voor de Nevedi. Samen met andere
betrokken belangenorganisaties zou de Nevedi nadrukkelijker moeten streven
naar een effectievere samenwerking in de voedselketen, in het perspectief van een
duurzame ontwikkeling.
Aanbeveling 3b: Voer een integrale analyse uit van de risico's in ketenverband,
uit een oogpunt van een duurzame ontwikkeling.
De toepassing van reststoffen van de VGI in de veevoeding kan veel risico's met
zich meebrengen, maar met dit hergebruik is tegelijkertijd veel meer maatschappelijke
winst te behalen dan toe nu toe wordt aangenomen. De economische
en milieuvoordelen zijn groot. Het inzicht in de samenhang tussen de factoren die
bijdragen aan een duurzame ontwikkeling bij het gebruik van de reststoffen is
echter klein. Het beoordelen van de risico's en alle aspecten van de risicobeheersing
dienen vanuit integraal ketenperspectief vorm te krijgen willen we de
risico's daadwerkelijk en effectief kunnen beheersen. Aan de basis daarvan ligt een
integrale ketenanalyse.
Met een integrale ketenanalyse kan helder worden gemaakt wat de feitelijke
risicofactoren uit een oogpunt van duurzaamheid zijn van het gebruik van reststoffen
in de veevoeding, wat de samenhang is met de verschillende ketenfactoren
en hoe de risico's zouden kunnen worden beperkt. Met een meer ketengerichte
aanpak kan tevens een essentiële bijdrage worden geleverd aan een continue
ketengerichte resultaatverbetering. Daarbij gaat het niet alleen om de veiligheidsrisico's
en de beheersing daarvan, maar ook andere risico's zoals die voor dier
en milieu en om de onderlinge afweging daarvan. Voor een evenwichtige
afweging en aanpak is inzicht in de voordelen van even groot belang als inzicht in
de risico’s. Met een meer integrale en ketengerichte analyse, vanuit het perspectief
van een duurzame ontwikkeling, moet worden bepaald wat de maatschappelijke
winst van de verschillende vormen van de toepassing van de reststoffen uit de VGI
kan en moet zijn. Dat is in het belang van de levensmiddelenindustrie, in het
belang van de veevoersector, in het belang van de veehouderijen en in het belang
van economie en milieu en daarmee in het belang van de samenleving. Voor een
evenwichtige afweging en aanpak is zicht op de voordelen van even groot belang

als inzicht in de risico’s.Een integrale analyse kan tevens de basis vormen voor een
juiste (politieke) afweging van de voor- en nadelen van het gebruik van reststoffen
in de veevoeding.
Conclusie 4: Ondanks hogere kosten en meer regels niet meer veiligheid
De huidige aanpak van de voederveiligheid brengt zware administratieve lasten
(naleving en controle) met zich mee. Bovendien moeten bedrijven hoge kosten
maken voor maatregelen waarvan niet altijd even duidelijk is wat die opleveren in
relatie tot de veronderstelde risico’s. De effectiviteit van al die maatregelen is nog
nooit aan een samenhangende analyse onderworpen. Dat geldt én voor de
Europese wetgeving én voor het GMP + -systeem.
Toch wordt in discussies over voeder- en voedselveiligheid aangedrongen op extra
maatregelen. Verondersteld wordt dat extra maatregelen de risico's kunnen
verminderen. Zo zou ook de aansprakelijkheid van het bedrijfsleven moeten
worden uitgebreid. Maar in de bestaande systemen draait het al in belangrijke
mate om de verantwoordelijkheid van de ketenpartijen.
Wel is verbetering van de bestaande wetgeving denkbaar door het niet nakomen
van de GMP + -gedragsregels zwaar te bestraffen en de transparantie te bevorderen.
Een verplichting tot etikettering lijkt echter weinig zinvol. Bedrijven moeten
inzien dat het in hun eigen belang is om voor adequate informatievoorziening te
zorgen. Wij denken dat van meer openheid van de zijde van de bedrijven, zoals we
hebben bepleit bij aanbeveling , een grotere preventieve werking uitgaat. Bovendien
draagt meer openheid positief bij aan het noodzakelijke maatschappelijke
vertrouwen. Nagegaan zou moeten worden of etikettering daarbij een rol kan
spelen en in welke vorm.
Voor de betrokken bedrijven, de overheid, de controlerende instanties en de
wetenschap wordt het de komende jaren de uitdaging om tegelijkertijd én voor
minder regels, én voor lagere kosten, én voor een grotere veiligheid te zorgen.
Uiteraard zijn lagere kosten en minder regels geen doel op zich. Het doel is: méér
veiligheid. Maar méér maatregelen kennen zo hun grenzen. Grenzen die worden
gesteld door economie, milieu en beleving. Waar en hoe die grenzen moeten
worden getrokken, en door wie, blijft vaag als niet duidelijk is wat de effecten zijn
geweest van de maatregelen die tot nu toe zijn getroffen.
Aanbeveling 4a: Voer een integrale evaluatie uit van het overheidsbeleid en
de inspanningen van het bedrijfsleven
Dat na jaren overheidsbeleid en talloze inspanningen van het bedrijfsleven er toch
nog zoveel onrust is over het gebruik van reststoffen van de VGI in veevoer, en
relatief zo weinig aandacht voor de voordelen, is voor een belangrijk deel terug te
voeren tot het ontbreken van een integrale evaluatie van al die maatregelen. Veel
van de hier gegeven aanbevelingen krijgen extra perspectief als de resultaten van
die evaluatie bekend zijn. Wij pleiten daarom ook voor het uitvoeren van een
integrale evaluatie van het overheidsbeleid maar ook, en in samenhang daarmee,
een analyse van de inspanningen van het bedrijfsleven.

Aanbeveling 4b: Voer ketencertificaten met dubbele garantstelling in als
basis voor een continue ketengerichte resultaatverbetering
Maar er is meer mogelijk. Al verschillende keren hebben we gewezen op het
belang van een ketengerichte benadering. Reststoffen maken onderdeel uit van
voedselketens. Iedere keten heeft zijn eigen karakteristieken. Op dit moment
worden die ‘gevangen’ in het generieke GMP + -systeem dat certificaten afgeeft aan
bedrijven die voldoen aan de voorschriften. GMP + is een systeem voor de
veevoersector. Levensmiddelenbedrijven hebben geen GMP + systeem. Ze hebben
wel een HACCP-systeem dat ook de basis vormt voor het GMP + in de veevoersector.
Bedrijven in de VGI die hun reststoffen in de veevoeding willen afzetten moeten
GMP + -waardig zijn. GMP + -erkende bedrijven mogen immers alleen maar GMP + -
waardige grondstoffen betrekken. De bedrijven in de VGI bepalen in belangrijke
mate de kwaliteit en de veiligheid van de reststoffen. Bovendien willen zij niet dat
daar iets mee misgaat. Het ligt daarom voor de hand om GMP + -certificaten
voortaan niet meer af te geven aan individuele bedrijven, maar aan ketens van
samenwerkende bedrijven. Naar verwachting zal daardoor ook de structuur van de
sector transparanter worden.
Weliswaar is het GMP + uitgebreid naar de toeleverende schakels in binnen- en
buitenland, inclusief transport en opslag, maar van afstemming in ketenverband is
nog geen sprake. Een ketengerichte aanpak maakt het ook gemakkelijker om
primaire bedrijven in deze systematiek op te nemen (verplicht per ) en de
toeleverende levensmiddelenindustrie te laten aansluiten bij de aanpak. Bovendien
leidt het tot een aanzienlijke beperking van de bureaucratie en de kosten. Met
Ketengerichte GMP +
worden de ‘critical control points’ (CCPs) in de gehele keten
onderzocht. Als blijkt dat CCP's zich vooral voordoen in bepaalde schakels van de
keten en veel minder in andere schakels, kan daar het accent op worden gelegd.
Door een ketengerichte GMP + met Dubbele Garantstelling verplicht te stellen, zijn
alle deelnemers ervan verzekerd dat er geen ‘free-riders’ meer zijn.
Ook zorgt de ketengerichte GMP + met Dubbele Garantstelling ervoor dat de zo
noodzakelijke, en hiervoor in aanbeveling bepleitte samenwerking vanzelf tot
stand komt.
Slotopmerking
De incidenten van de afgelopen jaren hebben veel (maatschappelijk) stof doen
opwaaien. En het heeft, zo het lijkt, de standpunten van partijen op onderdelen
verhard. Onnodig, lijkt ons, want ze hebben geleid tot een verdere bewustwording
bij het bedrijfsleven als belangrijke speler, en tot het besef dat ze in deze haar
verantwoordelijkheid moet nemen. Het heeft tevens de aanzet gegeven tot een
verdere versterking van de aanpak van de risico's ter voorkoming van dergelijke
incidenten. Voor een belangrijk deel op eigen initiatief. De overheid zou de
verantwoordelijkheid voor de aanpak van de risico's ook nadrukkelijk bij het
bedrijfsleven moeten leggen en haar eigen rol daarop af moeten stemmen.
Partijen doen er goed aan, elk vanuit de eigen positie, een integrale visie op een
duurzame toepassing van reststoffen in de veevoeding te ontwikkelen.
Onderkenning van het maatschappelijke belang van een duurzame toepassing
door alle partijen is daarvoor een belangrijk uitgangspunt. Daar moet echter wel
werk van gemaakt worden aangezien de visies van betrokken partijen op de
problematiek en de aanpak nogal uiteen lopen. Het initiatief ligt daarbij naar onze
mening opnieuw bij het bedrijfsleven waarbij de burger als belangrijke partij, waar

het gaat om de maatschappelijke beleving, een cruciale rol zou moeten spelen. Het
Productschap Diervoeders zou er goed aan doen daarop zo snel mogelijk in te
spelen met aanpassing van het GMP + .
Hoewel de onderlinge afstemming in de keten nog gebrekkig is, bieden de huidige
initiatieven een basis voor verdere samenwerking in de keten gericht op een
ketenintegrale en duurzame aanpak. Het bedrijfsleven is, naar onze mening, met
de huidige initiatieven de goede weg ingeslagen. Het neerdwarrelende
(maatschappelijk) stof kan zorgen voor een vruchtbare bodem en een duurzaam
breed gedragen resultaat.

Literatuur
Agri Holland, . Consument wil informatie over veilig voedsel. Persbericht website.
AKK, . Duurzaamheid Checklist voor de beoordeling van projectvoorstellen in het
kader van het co-innovatieprogramma ‘Duurzame Agro Food Ketens’. ’sHertogenbosch
.
Arcadis, . Hergebruik van reststromen uit de voedings- en genotmiddelenindustrie.
LNV, Den Haag.
Baarda, C. . Politieke besluiten en boerenbeslissingen. Het draagvlak van het
mestbeleid tot . Den Haag.
Bakker, M., B.-J. Baars, B. Baumann, P. Boon en R. Hoogerbrugge, . Indicator PCB's in
foodstuffs: occurrence and dietary intake in The Netherlands at the end of the th
century. RIVM/ WUR, Bilthoven/ Wageningen.
Baumann, R.A. . Dioxinen en dioxineachtige PCBs in Nederlandse consumptiemelk:
trendonderzoek -. RIVM, Bilthoven.
Bergeron, R., J. Bolduc, Y. Ramonet, M.C. Meunier-Salaün en S. Robert, . Feeding
motivation and stereotypies in pregnant sows fed increasing levels of fibre and/or food. In
Applied Animal Behaviour Science. Vol. Issue , , p. -.
Beumer, H., H.J. Cnossen en F. Verdenius, . Traceerbaarheid: einde aan vrijblijvendheid.
VMT jaargang , nr. , . p. -.
Biskupek, B., . Kofermentation. KTBL-arbeitspapier . Darmstadt.
Blonk, T.J. A.W Jongbloed, M. van den Eijnden, . Milieukeureisen voor varkensvoer als
aanvulling op Milieukeureisen voor varkens. Blonk Milieuadvies, Gouda.
Bokkers, E.A.M. en P. Koene, . Behaviour of fast- and slow growing broilers to
weeks of age and the physical consequences. In Applied Animal Behaviour Science. Vol.
Issue , , p. -.
Bolck, Obdam, Schennink,Stegeman, . Verwaarding nevenstromen uit de
pluimveeslachterijsector. ATO, Wageningen/ Wezep.
Boons, F., L. Baas, J.J. Bouma, A. de Groene en K. Le Blansch, . The changing nature of
business. Utrecht.
Bouwknegt, M., W.D.C. Dam Deisz, . Surveillance of zoonotic bacteria in farm animals in
The Netherlands. Results from January until December . RIVM, Bilthoven.
Brand, R.A. en A.G. Melman, . Energie inhoudsnormen voor de veehouderij. TNO, Delft.
Brooks, P.H., J.D. Beal en S. Niven, . Liquid feeding of pigs: potential for reducing
environmental impact and for improving productivity and food safety. In Recent advances
in Animal Nutrition in Australia, Volume . Plymouth, Engeland.
Brooks, P.H., J.D. Beal, S. Niven en V. Demecková, . Liquid feeding of pigs. II. Potential
for improving pig health and food safety. In Animal Science Papers and Reports vol.
() Supplement , -. Institute for Genetics and Animal Breeding. Jastrzebiec, Polen.

Broom, . The scientific assessment of animal welfare. In Applied Animal Behaviour
Science. Vol. Issue -, , p. -.
Bruininx, E.M.A.M., R.H.J. Scholten, G.P. Binnendijk, P.F.M.M. Roelofs, N. Verdoes en J.
Haaksma, . Het toevoegen van perspulp aan droogvoer voor vleesvarkens. PV,
Rosmalen.
Bruininx, E.M.A.M., . Individually measured feed intake characteristics in grouphoused
weaning pigs. Utrecht.
Bunte, F., M. Wolbrink, J.-P. van Rie en S. Burgers, . Kiplekker. Een kostenbatenanalyse
van een reductie in de besmetting van pluimveevlees met salmonella en
campylobacter. Den Haag:.
Bijl, G. van der en E.E. Biewinga, . Environmental Impact of Biomass For Energy.
Proceedings of a conference. CLM, Utrecht.
Cocker, R., . Betrouwbaarheid in de voedingsmiddelenindustrie. In: M.R. de Graef (red).
‘Betrouwbaarheid van technische systemen. Anticiperen op trends’. STT-reeks, nr. , p.
-, Den Haag.
Cooke, B.C., . Feed in Relation to Animal Health & Environmental Protection.
Proceedings of the International Conference "Ensuring the safety of animal feed, a
blueprint for the future. Foundation Food Micro & Innovation, Edegum, België.
Dagevos, H. en L. Sterrenberg (red.), . Burgers en consumenten. Tussen tweedeling en
twee-eenheid.). Wageningen.
Damman, H. . Onze activiteiten en die van de keten meer integreren. VMT, jaargang
, november , nr. .
Donkelaar, H. van en M. van Dusseldorp, . Wijziging in declaratie van allergenen. VMT
jaargang nr. /, september .
Dutilh, C.E. en K.J. Kramer, . Energy Consumption in the Foodchain. Comparing
alternative options in food production and consumption., Ambio Vol. No. , Royal
Swedish Academy of Sciences .
DuVo, . Duurzaamheid in de voedingsmiddelenketen. Rotterdam.
DuVo, . Duurzaamheid in de voedingsmiddelenketen. Begin van een dialoog.
Rotterdam.
DuVo, . Duurzaamheid in perspectief. Rotterdam.
DuVo, . Duurzaamheid vraagt om openheid. Amsterdam.
Duynhoven, Y.T.H.P. van, L.J.M. van der Eerden en M.J.M. van den Broek, . Registratie
van voedselinfecties en –vergiftigingen bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg en
Keuringsdiensten van Waren, . RIVM, Bilthoven.
Dyson, G. . Darwin among the Machines. London.
EAAP, . After BSE – A future for the European livestock sector. EAAP publication No.
.

EPEA, . Environmental and Social Consequences of the Ban on Feeding Animal Protein.
Hamburg.
EU, -. COM () def. Zie EU-website.
EU, -. Scientific Report on The risks of non conventional transmissible agents,
conventional infectious agents or other hazards such as toxic substances entering the
human food of animal feed chains via raw material from fallen stock and dead animals
(including also: ruminants, pigs, poultry, fish, wild/exotic/zoo animals, fur animals, cats,
laboratory animals and fish) or via condemned materials. Scientific Steering Committee,
Brussels.
EU, . Witboek Voedselveiligheid. Brussel.
EU, . Voorstel voor een Verordening van het Europees Parlement en de Raad
tot vaststelling van voorschriften voor diervoederhygiëne. COM() definitief.
Europese Commissie, Brussel.
FAO, . Animal feeding and food safety. FAO Food and nutrition paper – . FAO,
Rome.
FAO, -. FAO and pre-harvest food safety in the livestock and animal feed industry.
A.W. Speedy, Rome.
FAO, -. FAO Action on Animal Feed Safety. Press Briefing, Cairo.
Folbert, J.P., J.C. Dagevos en M.J. Bogaardt, . De veevoersector over risicopercepties in
een vraaggestuurde omgeving. LEI, Den Haag.
Fontenot, J.P. en J.W. Hancock, . Utilization of poultry litter as feed for beef cattle.
Blacksburg USA.
Fresco, L.O., . Genetically Modified Organisms in Food and Agriculture: Where are we?
Where are we going? Rome.
Frewer, L.J., C. Howard, D. Hedderley, and R. Shepherd, . What Determines Trust in
Information About Food-Related Risks? Underlying Psychological Constructs. Risk Analysis,
Vol. , No. , , p. -.
Frewer, L.J., . How does the consumer look at foodsafety? Frewer, L.J., Wageningen.
Frijda, N.H., A.S.R. Manstead, S. Bem, . The influence of emotions on beliefs. In:
Emotions and beliefs. How feelings influence thoughts. Cambridge.
Gezondheidsraad, . Voedselinfecties. Gezondheidsraad, Den Haag.
Ginneken, J. van, . De uitvinding van het publiek. Amsterdam.
Glimmerveen, M. en G. Langenkamp, . Praktische vergelijkoing van de milieubealsting
bij verwerking van reststromen uit de voedingsmiddelenindustrie. Delft.
Grandin, T., . Transferring results of behavioural research to industry to improve
animal welfare on the farm, ranch and the slaughter plant. In Applied Animal Behaviour
Science. Vol. Issue , , p. -.
Hanekamp, J.C., . Risico's van preventie. Het voorzorgsprincipe nader bekeken.

Havelaar, A.H. (red.), . Campylobacteriose in Nederland. Risico’s en interventiemogelijkheden.
Bilthoven.
Heleski, C.R., A.J. Zanella en E.A. Pajor, . Animal; welfare judging teams-a way to
interface welfare science with traditional animal science curricula. In Applied Animal
Behaviour Science. Vol. Issue , p. -.
Hees, E.M. en W. van Laarhoven, . Gaat de koers om? De koers van de intensieve
veehouderij in Nederland - een verkenning. Utrecht/Aarle-Rixtel.
Hogenkamp, W., . Welzijn meten op bedrijf nu dichtbij. In Boerderij/veehouderij –
no. ( november ) p. -. Doetinchem.
IGZ, . Uit: Infectieziekten Bulletin, Jaargang , nr. , , van de Inspectie voor de
Gezondheidszorg van het Staatstoezicht op de volksgezondheid.
Kleter, G.A., . Genetisch gemodificeerd voedsel en voedselveiligheid. In Manajournaal ,
-.
Kroon, S. van der, A. van Gaasbeek, W. van Laarhoven, J. van der Roest en J. van der Schans,
. Risicobeheersing op bedrijfsniveau. Een casus in de varkensvoerketen. Den Haag: LEI.
Kuiper, H.A., G.A. Kleter, H.P.J.M. Noteborn en E.J. Kok, . Assessment of the food
safety issues related to genetically modified foods. In The Plant Journal () (), -
.
Kuiper, H.A., H.P.J.M. Noteborn, E.J. Kok, G. A. Kleter, . Safety aspects of novel foods.
in Food Research International , -.
Laarhoven, W. van, . Garantie door transparantie. Verantwoorde toepassing van
organische restproducten in de diervoeding. Verslag van een boegbeeldproject. Veghel.
Laarhoven, W. van, B. van Sleeuwen en T. van Oosterhout, . (Bio)logisch geketend.
Inzicht in de mogelijkheden voor uitbreiding en versterking van de biologische zuivelketen
in Noord-Holland. Aarle-Rixtel: SIRNED.
Lawrence, A.B., en W.W. Illius, . Methodology for measuring hunger and food needs
using operant conditioning in the pigs. In Applied Animal Behaviour Science. Vol. Issue ,
p. -.
Lettinga, G., . Ontbinding, lucht voor leven. Wageningen.
Lindström, T en I. Redbo, . Effect of feedibng duration and rumen fill on behaviour in
dairy cows. In Applied Animal Behaviour Science. Vol. Issue , p. -.
LNV, . Aanbiedingsbrief TRCDL// en Grondstof voor vertrouwen.
Beleidsbesluit Diervoeder. Den Haag: Ministerie van LNV.
LNV, . Consumentenplatform. Website. Den Haag: Ministerie van LNV.
LNV, . Kaderwet Veevoer en de Memorie van Toelichting bij de Kaderwet Veevoer.
Den Haag: Ministerie van LNV.
Machin, D.H., . Safe use of plant and animal by-products. Rome.
McBride, G. en J.V. Craig, . Environmental design and its evaluation for intensively
housed animals. In Applied Animal Behaviour Science. Vol. Issue , p. -.

Meere, F.B.J. de, en C. Sepers, . Een verwrongen beeld? Kranten- en persberichten
tijdens de BSE-crisis. Den Haag: LEI.
Meere, F.B.J. de, en M.J. Boogaardt, . Risicostrategieën voor de voedselveiligheid. Den
Haag: LEI.
Meerendonk, R. van de, . Industrie doet weinig met normen, richtlijnen en regelgeving.
Meerendonk, R. van, in Voedingsmiddelentechnologie jaargang , nr. .
Milieudefensie, -. De menukaart van het varken. Amsterdam.
Milieudefensie, -. Gezamenlijke brief van Milieudefensie en de Nevedi aan de Tweede
Kamer naar aanleiding van het verschijnen van het rapport ‘Voer tot nadenken’ (Oostdijk en
Schönherr ). Amsterdam.
Müller, R. en L. Schrader, . A new method to measure behavioural activity levels in
dairy cows. In Applied Animal Behaviour Science, Volume , Issue , p. -. Elsevier.
NBC . Hygiënecode voor Brood- en Banketbakkerij. Wageningen.
Nevedi, . Jaarverslag . Den Haag: Nevedi.
Nicolaï, P., . Beginselen van behoorlijk bestuur. Deventer.
Noordam, M.Y., P.E. Boon, L.W.D. van Raamsdonk, M.J.B. Mengelers and J.D. van Klaveren,
. A probabilistic model to calculate the effect of policy measurements in animal feed
on human exposure to dioxins. Wageningen: LEI.
Notermans, S., . Food authenticity and traceability. Ensuring the safety of animal feed.
Zeist: TNO.
Oostdijk, A. en I. Schönherr, . ´Voer tot nadenken´ Veiligheidsrisico’s diervoederketens.
Leiden.
Oosterhout, T. van, . Voorlichting, smeermiddel voor vastgelopen democratie? In
Gemeentelijk Magazine Ng, februari .
Peet-Schwering, C.M.C. van der, H.A.M. Spoolder, B. Kewmp, G.P. Binnedijk, L.A. den
Hartog en M.W.A. Verstegen, . Development of stereotypic behaviour in sows fed a
starch diet or a non-starch polysaccharide diet during gestation and lactation over two
parities. In Applied Animal Behaviour Science. Vol. Issue , , p. -.
PDV, . Kwaliteitsgarantie voor veevoer, GMP+. Productschap Diervoeder, Rijswijk.
PDV, -. Kwaliteitsborging van het voederen van varkens op de boerderij. Een studie
naar de microbiologische en biochemische risico's. Productschap Diervoeder, Rijswijk.
PDV/PZ, -. Goed voeren, duurzaam boeren. Gezamenlijk onderzoeksprogramma
melkveevoeding van de productschappen Zuivel en Diervoeder -. Productschap
Diervoeder (PDV) en Productschap Zuivel (PZ), Rijswijk.
PDV, . Veiligheid van hulpstoffen in veevoer. Productschap Diervoeder, Rijswijk.
PDV, -. Evaluatie salmonella in diervoeder en . Productschap Diervoeder,
Rijswijk.

PDV, -. GGO-diervoedergrondstoffen. Situatie najaar . Productschap
Diervoeder, Rijswijk.
PDV, -. Mengvoederenquete . Productschap Diervoeder, Rijswijk.
PDV, -. Tracking en tracing. Mengvoeder. Productschap Diervoeder, Rijswijk.
PDV, -. Tracking en tracing. Voedermiddelen. Productschap Diervoeder, Rijswijk.
PDV, -. Evaluatie van het broodmeel incident . Productschap Diervoeder,
Rijswijk.
PDV, -. Mycotoxine. Deskstudie naar de aanwezigheid en detectie van mycotoxinen
in diervoedergrondstoffen. Productschap Diervoeder, Rijswijk.
PDV, -. Mycotoxine. Deskstudie naar de belasting van éénmagige landbouw- en
huisdieren en de overdracht naar het dierlijk product. Productschap Diervoeder, Rijswijk.
Poortinga, W. en P. Dekker, . In A.E. Bronner e.a. (red.), Voedselveiligheid: een kwestie
van vertrouwen? Ontwikkelingen in het marktonderzoek (MOA Jaarboek ). Haarlem,
p. -.
Pronk, M.E.J., R.C. Schothorst en H.P. van Egmond, . Toxicology and occurence of
nivalenol, fusarenin X, diacetoxyscirpenol, neosolaniol and - and -acetyldeoxynivalenol:
a review of six trichothecenes. RIVM, Bilthoven.
PVE, . Vlees, cijfers en trends . Productschap Vee, Vlees en eieren, Den Haag.
Ramonet, Y. J. Bolduc, R. Bergeron, S. Robert en M.C. Meunier-Salaün, . Feeding
motivation in pregnant sows: effects of fibrous diets in an operant conditioning procedure.
In Applied Animal Behaviour Science. Vol. Issue -, p. -.
Ravenhorst, M. van, . Allergenenmanagement, een praktische aanpak. VMT jaargang
, nr. , oktober .
Riddington, A. en S. Wise, . A state of the art review into composting commercial and
the non-green waste fraction of municipal solid waste. Peterborough, Canada.
Roest, J. van der, J.C. Dagevos, C.J.W. Wolswinkel, . Risicobeheersing en
voedselveiligheid in retrospectief. Programma tussen en . Wageningen:
LEI/RIKILT.
Rops, F., . Houden van varkens?! De reactie van agrarisch ondernemers op de
herstructurering in de varkenssector. Universiteit van Tilburg.
Rougoor, C. en K.J. Hin, . Energietoevoer en marktwaarde van producten in de
veevoedingsmiddelenketen. CLM, Utrecht.
SCP, . Sociaal en Cultureel Rapport . jaar sociale verandering. Den Haag.
SER, . De winst van waarden. Advies over maatschappelijk ondernemen. SER
publicatie nr. , Den Haag.
Scholten, R.H.J., A.I.J. Hoofs en N. Verdoes, . Bijproducten in relatie tot technische
resultaten en milieukenmerken bij vleesvarkens. PV, Rosmalen.

Scholten, R.H.J. en M.M.J.A. Rijnen, . The use of liquid by-products. A review., PV,
Rosmalen.
Scholten, R.H.J., C.M.C. van der Peet- Schwering, M.W.A. Verstegen, L.A. den Hartog, J.W.
Schrama en P.C. Vesseur, . Fermented co-products and fermented diets for pigs:
review. In Animal Feed Science and Technology () -.
Scholten,R.H.J., . Fermentation of liquid diets for pigs. Ph.D. thesis. WUR,
Wageningen.
Stappers, J.G., A.D. Reijnders en W.A.J. Möller, . De werking van massamedia. Een
overzicht van inzichten. Amsterdam.
Stolker, A.A.M., H.J. van Rossum, P.W. Zoontjes, P.L.W.J. Schwillens, K.L. Wubs, H.
Herbold, S.S. Sterk, R.W. Stephany en L.A. van Gimkel, . Bewakingsonderzoek -
naar het voorkomen van risiduen van anabole steroïden, beta-agonisten, sedativa en
thyreostatica in slachtdieren. RIVM, Bilthoven.
Stoop, J.M. en A.J.M. Rennen, . Algemeen deel van de reeks Schadelijke stoffen voor
land- en tuinbouw. CLM, Utrecht.
Toit, J.T. du, F.D. Provenza en A. Nastis, . Conditioned taste aversion: how sick must a
ruminant get before it learns about toxicity in foods? n Applied Animal Behaviour Science.
Vol. Issue -, , p. -.
Traag, W., -. Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in animal feeds, animal fats,
vegetable oils/fats, fatty acids. Part limits. Part analytical methods. RIKILT, Wageningen.
Traag, W. -. Dioxin and PCB levels in fat of pigs and broilers fed with feed from the
Belgian crisis. In Organohalogen compounds , -.
Tschirley, J. . Use of Indicators in Sustainable Agriculture and Rural Development.
Rome.
Vlek, C.A.J., . Risicologica en risicopsychologie. Allebei nodig voor begrijpen,
beoordelen en beheersen van riskante situaties. Bedrijfskunde, jrg , p -.
VROM, . Landelijk afvalbeheerplan (LAP). Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke
Ordening en Milieu, Den Haag.
Vroon, P., . Psychologie in het dagelijks leven. Signalement van vragen, verschijnselen
en praktische informatie. Baarn.
Vroon, P., . Allemaal psychisch. Baarn.
Vroon, P., . Tranen van de krokodil. Over de te snelle evolutie van onze hersenen.
Baarn.
Vroon, P., . Wolfsklem. De evolutie van het menselijk gedrag. Baarn.
Wagenberg, C. van, K. Lokhorst, L. Wijnands, L. Pluister- Jansen en M. van Krimpen e.a.,
. Tracking en tracing in de mengvoerketen. Een kritische beschouwing. LEI, Den Haag.
Weterings, P en P.C. Goosen, . Eisen voor een op HACCP gebaseerd
voedselveiligheidssysteem. in VMT jaargang , nr , juni . p. -.

Whittaker, X., S.A. Edwards, H.A.M. Spoolder, A.B. Lawrence en S. Corning, -. Effects
of straw bedding and high fibre diets on the behaviour of floor fed group-housed sows. In
Applied Animal Behaviour Science. Vol. Issue , p. -.
Whittaker, X., H.A.M. Spoolder, S.A. Edwards, A.B. Lawrence en S. Corning, -. The
influence of dietary fibre and the provision of straw on the development of stereotypic
behaviour in food restricted pregnant sows. In Applied Animal Behaviour Science. Vol.
Issue , p. -.
WHO, . Impacts of antimicrobial growth promoter termination in Denmark.
Wolterink, A.H. Piersma en J.G.M. van Engelen, . Risk Assessment of Chemicals: What
About Children? Bilthoven.
WRR, . Naar nieuwe wegen in het milieubeleid. Wetenschappelijke Raad voor het
Regeringsbeleid, Den Haag.
Wijffels, H., . Toekomst voor de veehouderij. Agenda voor een herontwerp van de
sector. Den Haag: LNV.
Van der Zee, H. en B. Wit, . Monitoring Pathogenen in Kip en Kipproducten, Jaar .
Zutphen.
Zeilmaker, M.J., . Verontreiniging van moedermelk met gechloreerde koolwaterstoffen
in Nederland: niveaus in en tijd-trends. RIVM, Bilthoven.
Zeijts, H. van, H. Bernts, E.E. Biewinga en J.A.M. van Bergen, . Ruimte voor duurzame
varkensvleesproductie in Nederland. CLM, Utrecht.
Zhoric, D.M., K.A. Houpt en J. Swartzman-Andert, . Taste-aversion learning in three
species of ruminants. in Applied Animal Behaviour Science. Vol. , Issue -, p. -.

Bijlage 1: Lijst met namen van geïnterviewde personen
Aarsen, W.
Beerendonk, S.
Berghout, L.
Coppens, T. en E.
Dutilh, Ch.
Ende, M. van den
Fliert, W.G. van de
Gorp, C. van
Gloudemans, C.
Hartog, J. den
Hessing, M.
Jansen, M.J.B.
Kon, A.
Laan, A.M. van der
Mengelers, M.
Oirschot, B. van
Oostenrijk, J.
Poortinga, W.
Roest, J. van der
Starren, M.
Tielens, C.
Vuure, C. van
Welvaarts, J.
Wiegeraadt, W.
Dumeco
Rendac
Iglo/Mora
(varkenshouders; vader en dochter)
Unilever
Suikerunie
Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie (Nevedi)
Beuker Vochtrijke Diervoeders
Manager Kwaliteitszaken Cehave Landbouwbelang
Productschap Diervoeder
Agri-feed Benelux (Nutreco)
Centraal Bureau Levensmiddelenhandel
(varkenshouder; bestuurslid NVV)
Consumentenbond
VWA
Van Oirschot b.v. (machinebouw)
Hedimix (Nutreco)
University of East Anglia, Centre for Environmental Risk
RIKILT
Nederlands Bakkerij Centrum (NBC)
Milieudefensie
Sonac
(varkenshouder)
Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie (Nevedi)

Bijlage 2: Analysemodel duurzame ontwikkeling
Duurzaamheid wordt in uiteenlopende situaties en onder invloed van verschillende
belangen, zeer verschillend geïnterpreteerd. Uit eerder onderzoek (Van Laarhoven, )
blijkt dat het belang dat door betrokkenen aan een bepaald duurzaamheidsthema wordt
gehecht sterk afhangt van de plaats die de betrokkene inneemt in het maatschappelijk
speelveld. Die eisen worden bijgesteld onder invloed van voortschrijdend inzicht in
technologie, economie, milieu en samenleving. Er is sprake van een dynamiek die typerend
is voor een duurzame ontwikkeling (SER ).
De discussie over een duurzame ontwikkeling gaat terecht over de te bereiken einddoelen.
Als onderzoekers, adviseurs en ondernemers zijn wij echter ook sterk geïnteresseerd in de
manier waarop een duurzame ontwikkeling kan worden gerealiseerd. Welke factoren
bepalen die ontwikkeling? Op grond van onderzoek en onze adviespraktijk, hebben wij een
analysemodel ontwikkeld waarmee de potentie van beslissers, zoals ondernemers, voor een
omschakeling naar, bijvoorbeeld, een duurzame ontwikkeling kan worden gemeten. De
meetresultaten geven handzame aanknopingspunten voor concrete verbeteringen.
Wij hebben ons analysemodel ontwikkeld omdat in de praktijk van alle dag blijkt dat
regelmatig van goed bedoelde plannen van de overheid, maar zeker ook van de
ondernemers zelf, onvoldoende terecht komt. Dat levert bij betrokkenen de nodige
frustraties op. Die op hun beurt natuurlijk niet helpen de zaak vlot te trekken. Bovendien
blijkt uit onderzoek (Rops ; Baarda ) dat voor ondernemers meerdere factoren een
rol spelen bij veranderingen en dat die factoren elkaar op een specifieke wijze beïnvloeden.
Welke zijn die factoren en waar liggen voor de ondernemers de kansen daar op in te
spelen?
. Een gedeelde visie
De leef- en denkwereld van een ondernemer zijn totaal anders dan die van een politicus,
bestuurder, ambtenaar, natuurliefhebber of behartiger van milieubelangen. Maar succes bij
de realisatie van noodzakelijke structuurveranderingen binnen de onderneming of zelfs
binnen de gehele sector, hangt voor een belangrijk deel af van de goede samenwerking
tussen de verschillende leef- en denkwerelden in onze samenleving. Investeren in de
afstemming van de verschillende denkwerelden levert een belangrijke positieve bijdrage
aan een betere afstemming van de leefwerelden. Een gedeelde visie draagt positief bij aan
verandering. Ook als we die verandering een aanpassing noemen.
. De 'situationele factoren'
Het gaat hier in het bijzonder om die factoren waar de individuele ondernemer niet of
nauwelijks invloed op kan uitoefenen, zoals wet- en regelgeving, de financieringmogelijkheden,
de ruimtelijk/fysieke grenzen, de technische ontwikkelingen en de
marktontwikkelingen. Deze situationele factoren bepalen in belangrijke mate de grenzen
van het ondernemerschap. Succesvol ondernemerschap valt af te leiden uit de mate waarin
een ondernemer in staat is zich aan deze factoren aan te passen.
. Harde en zichtbare gegevens over de resultaten op bedrijfsniveau
Op dit moment zijn de belangrijkste manieren om zicht te hebben op de resultaten van de
inspanningen van een ondernemer: de boekhouding en de technische resultaten. De
bedrijfseconomische resultaten wegen het zwaarst. Maar wet- en regelgeving, de markt en
zelfs de techniek stellen vaak ook andere dan economische doelen. Zo vat het begrip
duurzaamheid een aantal van deze niet-economische doelen samen. De gevolgen van een
duurzame aanpak op het niveau van de bedrijfsvoering worden vaak pas vele jaren later
inzichtelijk. Een ondernemer die in beginsel positief staat tegenover een duurzame
ontwikkeling, wil wel graag vooraf weten welke van zijn inspanningen concreet aan die
ontwikkeling bijdragen en wil er vervolgens van zijn verzekerd dat gaandeweg de

uitvoering hij regelmatig krijgt aangegeven op de goede weg te zijn. Op dit moment zijn er
geen instrumenten die de ondernemer én zicht geven op een rendabele werkwijze én die
zicht geven op de bijdrage aan een duurzame ontwikkeling.
. De invloed van de sociale omgeving
Relevant voor de besluitvorming van de individuele ondernemer is de invloed die anderen
daarop uitoefenen. Logischerwijs hebben mensen die emotioneel nabij staan en waar
frequent contact mee is de meeste invloed. Maar naast het gezin en de familie moeten
onder die sociale omgeving ook zeer relevante beïnvloeders als leveranciers en de bank en
de accountant worden gerekend. Het belang van de beïnvloeders kan weliswaar met de tijd
wijzigen, maar de invloed van de sociale omgeving op de agrarisch ondernemer is
‘conserverend’. Dat wil zeggen dat over het algemeen de sociale omgeving de ondernemer
steunt in zijn opvattingen, keuzes en gedrag.
. De opvattingen van de betrokken agrarisch ondernemers over hun eigen rol
In feite gaat het hier om inzicht in de inschatting die een individuele ondernemer maakt
van de kansen die hij heeft om bij te dragen aan de, ook door hem zelf gewenste,
veranderingen. Over het algemeen hebben de ondernemers een grote affiniteit met de
operationele kanten van hun vak. In de fabriek, achter zijn bureau, achter de
onderhandelingstafel, in de stal voelt de ondernemer zich opperbest. Vraag hem naar de
toekomst van de onderneming en de onzekerheid is zijn deel. Bij de discussie over de
toekomst wordt er gemakshalve vanuit gegaan dat een ondernemer feilloos kan meepraten
over planningsgrenzen die tien tot vijftien jaar verder liggen. Helaas kunnen maar weinig
ondernemers dat. Niet omdat ze niet zouden willen, maar omdat ze teveel onzekere
factoren op hun weg zien. Samenwerking tussen ondernemers zien wij als een middel om
dit ‘strategisch’ gat op te vullen.
Toepassing
De beschreven factoren geven inzicht in de mogelijkheden van een ondernemer om het,
ook door hem of haar zelf gewenste, gedrag te vertonen. Het aldus verkregen inzicht kan
alle betrokkenen helpen dat gewenste gedrag beter te begrijpen. Bovendien kunnen zij zo
met elkaar betere afspraken maken over het beoogde resultaat en over de weg waarlangs
dat resultaat moet worden bereikt, zoals een ketengerichte aanpak.
De beschrijving van het inzicht in deze vijf factoren blijft hier op onderdelen nog abstract.
Dat komt omdat sommige relaties tussen de factoren uiterst gecompliceerd zijn en inzicht
in die relaties deels ontbreekt.
We hebben het model in de praktijk toegepast bij verschillende onderzoeken die wij in
opdracht hebben uitgevoerd. In grote lijnen wordt het model bevestigd (Hees en Van
Laarhoven ; Van Laarhoven e.a. ).

Bijlage 3: Kanttekeningen SIRNED bij het rapport
'Voer tot nadenken'
Inleiding
In deze notitie worden, op verzoek van de stuurgroep Technology Assessment van het
ministerie van LNV, enkele kanttekeningen geplaatst bij het rapport ´Voer tot nadenken´,
Veiligheidsrisico’s diervoederketens (A. Oostdijk en I. Schönherr, Leiden ). Het rapport
is in opdracht van de Tweede Kamer opgesteld door Research voor Beleid en Q-Point B.V.
Het betreft een inventariserend onderzoek naar de complexiteit van de diervoederketen en
de risico’s die de verschillende grondstoffen voor diervoeders met zich mee brengen.
Het doel van de 'confrontatie' van de bevindingen van Oostdijk en Schönherr en die van
Sirned is erop gericht om de Stuurgroep Technology Assessment in staat te stellen zich een
beter beeld te vormen van de problematiek en de mogelijke oplossingsrichtingen. De
kanttekeningen moeten worden gezien in het licht van het verkennende onderzoek naar de
risicobeleving, de risico's en de risicobeheersing van het gebruik van reststoffen van de
voedings- en genotmiddelenindustrie in de veevoeding, dat wij hebben uitgevoerd in
opdracht van de Stuurgroep Technology Assessment van het ministerie van LNV in
/.
In het verslag van ons verkennende onderzoek hebben we het drieluik structuur, inhoud,
proces als leidraad genomen. In het rapport 'voer tot nadenken' is een andere lijn gevolgd.
Een 'een-op-een' vergelijking van beide rapporten is niet mogelijk zonder uitvoerige
analyse, maar ook niet persé noodzakelijk. We hebben de werkwijze gevolgd waarbij we de
conclusies en aanbevelingen in 'voer tot nadenken' met onze bevindingen hebben
vergeleken. We hebben gezocht naar tegenstrijdigheden, onvolkomenheden en punten van
overeenkomst. En dat voor zover dat in dit kader relevant is en voor zover de onderzoeken
elkaar overlappen. We geven geen oordeel indien we dat niet op basis van ons eigen
onderzoek kunnen onderbouwen. We beginnen met enkele algemene opmerkingen,
gevolgd door enkele inhoudelijke reacties op de conclusies en aanbevelingen uit het
rapport. Uiteraard voor zover die relevant zijn in het licht van ons onderzoek.
Kanttekeningen bij de bevindingen
Het rapport 'voer tot nadenken' gaat met name in op de samenstelling, herkomst en
gebruik van diervoeders, de structuur van de diervoederketen en de wet- en regelgeving en
de kwaliteitssystemen (controle en borging). Veel problemen worden dan ook daaraan
toegedicht. Tegelijkertijd merkt het rapport ons inziens terecht op dat, wat wij in ons
verslag de "menselijke factor" noemen, wellicht het meest belangrijk is. Echter die
veronderstelling is in het rapport matig onderbouwd.
De rol van bedrijfsleven en overheid is jammer genoeg eveneens slechts beperkt uitgewerkt.
Naar onze mening als gevolg van het feit dat die 'menselijke factor' te weinig aandacht
krijgt en er geen relatie is gelegd met de maatschappelijke beleving van de mogelijke risico's
en de aanpak daarvan.

Dat was, in tegenstelling tot ons onderzoek, ook geen onderwerp van het onderzoek, dus
in dat opzicht kunnen de onderzoeken elkaar aanvullen en versterken. Door de beperkte
scope van het onderzoek worden sommige conclusies met nogal wat "bandbreedte"
weergegeven. Op zichzelf begrijpelijk maar dat brengt het risico met zich mee dat ze toch
als vaststaand kunnen worden beschouwd. Temeer omdat de aanbevelingen daarbij
aanhaken.
De analyse van de relatie tussen de meer technische aspecten van de keten zelf en de risico's
is niet altijd even helder. Er is wat weinig aandacht voor het ontstaan en de achtergronden
van de risico's en de feitelijke problemen die daaruit kunnen voortkomen. Er worden ook
conclusies getrokken op basis van aannames. Weliswaar signaleert het rapport een aantal
risico's en verwijst het naar mogelijke achtergronden, maar geeft geen heldere analyse van
de relatie tussen die twee en hoe de risico's feitelijk manifest worden. De gebruikte bronnen
gaan ook vooral over de regelgeving en de controle, handhaving en borging van de risico's.
Het risico is groot dat daarmee opnieuw de beperkte aanpak de basis vormt voor de
voorstellen voor een verdere verbetering. Naar onze mening vraagt een duurzame aanpak
meer vernieuwing in de keten, in te vullen door alle betrokken partijen. Controle,
handhaving en sanctionering vormen daarvoor onvoldoende basis.
In het rapport wordt enkele keren nadrukkelijk verwezen naar de 'complexe samenstelling
van diervoeders'. Los van de vraag wat dan feitelijk verstaan moet worden onder 'complex',
is er geen directe relatie met de risico's en daarom ook niet echt relevant. Mengvoeders
bestaan uit soms wel verschillende grondstoffen, variërende van grotere (basis)
hoeveelheden tot zeer kleine componenten. Die worden beoordeeld op basis van
toegevoegde nutritionele waarde (energie, mineralen, eiwitten etc.), eisen ten aanzien van
veiligheid en gezondheid, verteerbaarheid, procestechnologische eisen, bijdrage aan de
mineralenuitscheiding en prijs. Dit feit op zich zegt niets over de risico's. Wat wel iets zegt
is de wijze waarop men de grondstoffen selecteert en hoe men met de grondstoffen en het
voer (ook op de veehouderijbedrijven) omgaat. Duidelijkheid daarover vraagt een andere
benadering.
De risico's die kunnen samenhangen met de 'complexe samenstelling van de mengvoeders'
hebben een relatie met 'de menselijke factor'. Er vanuit gaande dat die risicofactor op alle
niveaus in de keten een rol speelt, neemt de kans dat er zich problemen voordoen toe, met
het aantal ketenpartijen dat erbij is betrokken. En dat is doorgaans het geval naarmate er
meer verschillende grondstoffen worden gebruikt. Daarmee is vervolgens niet gezegd dat
door aanpassingen van de structuur zich minder problemen zullen voordoen. Daarvoor
moet eerst helder zijn waar in de keten de 'menselijke factor' de meeste risico's met zich
meebrengt. Dat hoeft ook niet persé samen te hangen met de aard en de hoeveelheid van
de gebruikte grondstoffen.
De relevantie van het onderscheid tussen de reguliere stromen en de incidentele stromen en
de relatie met de zelfmengende veehouderijbedrijven is ook in dat licht onvoldoende
onderbouwd. De belangrijkste incidenten met mogelijke gevolgen voor de
voedselveiligheid, vonden hun oorsprong in grotere, reguliere en gekende stromen.
De zelfmengende veehouderijbedrijven worden in het rapport als een belangrijke
risicofactor gezien. In onze ogen betekent dat, dat de betrokken veehouder en zijn
leveranciers als onbetrouwbaar worden bestempeld. Immers niet het mengen op zich is een
risicofactor maar de levering en acceptatie van mogelijk risicovolle grondstoffen.

Daarbij komt dat het verspreidingsrisico relatief klein is als een incidentele stroom naar
slechts één veehouderij gaat. Uitleveren aan collega-veehouders is alleen een extra risico als
er inderdaad sprake is van het gebruik van risicovolle voedermiddelen. Dat risico is niet te
verkleinen door zelf mengen zonder meer te verbieden. De stromen komen dan mogelijk
langs andere (ongewenste) wegen op de markt. Indien ze in het mengvoer terechtkomen
kan de verspreiding (divergentie) aanmerkelijk groter zijn. De aanpak moet zich dan ook
met name richten op de toelating van de grondstoffen: eenduidige definiëring, registratie,
volgen en traceren, erkenning, controle en handhaving inclusief sanctionering. De huidige
'databank risicobeoordeling voedermiddelen' van het PDV vormt daarvoor een goede basis.
Het is overigens nog de vraag wat het meest kosten-effectief is: een verbod op het
uitvoeren van bepaalde handelingen zoals mengen, een restrictief toelatingsbeleid hanteren
zoals een verbod op het gebruik van bepaalde reststoffen of grondstoffen, of een
combinatie van beide. Nader onderzoek kan dat uitwijzen.
Terecht wordt in het rapport opgemerkt dat het voor de kleinere diervoederproducenten
een hele opgave is om GMP + te realiseren. Er zou volgens het rapport binnen de bedrijven
een te beperkte capaciteit en professionaliteit aanwezig zijn. Volgens het rapport wordt dit
probleem deels ondervangen "doordat de ondernemers vaak wel op een jarenlange ervaring
kunnen bouwen en hierdoor inzicht hebben in de potentiële gevaren". Dit is echter een
riskante veronderstelling. Door voortschrijdende kennis en inzichten kan men zich niet
alleen meer verlaten op ervaringen. Integendeel, dat kan juist leiden tot het niet of niet
tijdig signaleren van problemen. Er kunnen zich diverse problemen voordoen op het bedrijf
zonder dat de diervoederproducent daarvan ook maar enige notie heeft, laat staan invloed
op kan uitoefenen. Er doen zich ook steeds nieuwe problemen voor (voortschrijdend inzicht
en nieuwe ervaringen).
Naar onze mening is het een terechte veronderstelling dat de belangrijkste risicofactor de
'menselijke factor' is ("wij zijn van mening dat de professionaliteit en de mentaliteit van de
diervoederketen de meest zwaarwegende factoren zijn"). Echter, het is niet aangetoond
dat, zoals wordt verondersteld, de ervaring van de diervoederproducenten het risico van de
'menselijke factor' vermindert. De incidenten hebben zich ook voorgedaan bij bedrijven met
veel ervaring. Kortom, ervaring is niet voldoende.
Incidenten kwamen ook voor bij GMP + gecertificeerde bedrijven die met de nodige
onachtzaamheid grondstoffen afnamen van niet-gecertificeerde bedrijven. Certificering op
zich zegt dus niet alles over de risico's en de gevolgen daarvan. Versterking van het GMP +
alleen heeft niet zoveel nut als daarbij ook niet expliciet wordt gewerkt aan de
vermindering van de risico's van de 'menselijke factor'. Dit is echter niet uitsluitend in regels
te vatten, maar vraagt een aanpak waarbij sprake is van een interactief proces in de keten,
gericht op een continue resultaatverbetering.
Als belangrijkste aangrijpingspunt voor verhoging van de professionaliteit (beperken van
het risico van de menselijke factor) wordt in 'voer tot nadenken' een strikte handhaving
genoemd. Deze veronderstelling is onvoldoende onderbouwd. Weliswaar kan onder de
dreiging van een strikte handhaving het gedrag veranderen, maar van een verhoogde
professionaliteit hoeft helemaal geen sprake te zijn. Er kan zelfs sprake zijn van een
versterkt ontwijkgedrag. Strikte handhaving leidt naar onze mening bij de betrokken
partijen niet tot de realisatie van de door de overheid geformuleerde doelstellingen zolang
die niet aansluiten bij die van de ondernemers zelf. Een intrinsieke verbetering in de keten

dient vanuit de keten zelf en op basis van de eigen strategische doelstellingen te worden
gerealiseerd. Meer handhaving heeft ook alleen maar zin wanneer dat gebeurt op basis van
een door de stakeholders ontwikkelde visie op de problematiek en op de
oplossingsrichtingen. Naar onze mening is dit een van de belangrijkste problemen: het
ontbreekt aan een gemeenschappelijke, breed gedragen visie waarvoor betrokken partijen
de verantwoordelijkheid wensen te nemen.
In de aanbevelingen in het rapport wordt de problematiek van de 'menselijke factor' te
weinig uitgewerkt. Er wordt bovendien te weinig aandacht besteed aan de
verantwoordelijkheid van de ketenpartijen zelf, de samenwerking daarbij en de factoren die
daarop van invloed zijn. Het kan alleen maar gerealiseerd worden in samenspraak met alle
stakeholders. Dit kan nooit een 'opdracht' van de overheid zijn, maar een opdracht die de
ketenpartijen zichzelf moeten geven.
De stelling dat het ontbreekt aan voldoende transparantie in de voorschakels van de keten
(aanvoer/leveranciers) is juist, hoewel daar nu verbetering in gaat komen. Dit geeft ook aan
dat een ketenaanpak absolute noodzaak is, zeker als het gaat om preventie. Meer
transparantie is niet zozeer wenselijk uit een oogpunt van voedselveiligheid (het verandert
niets aan de producten zelf), maar meer uit een oogpunt van verantwoordelijkheid nemen
en verantwoording afleggen (aandacht voor de omgang met onbekende en/of risicovolle
producten). In het rapport van Sirned worden daarvoor aanbevelingen geformuleerd.
Ten aanzien van de aanbeveling gericht op versterking van de ketenregie moet worden
opgemerkt dat een keten zich niet zonder meer laat regisseren. De ketenregie krijgt vorm
door de onderlinge commerciële relaties van betrokken ketenpartijen, al of niet geflankeerd
door wet- en regelgeving. Dat laat zich niet van buitenaf sturen. De regisseur moet
geaccepteerd worden en de spelers moeten bereid zijn te luisteren en naar de instructies te
handelen. Dat vereist meer dan het door bepaalde partijen aan zichzelf toebedelen van het
regisseurschap. Dat vraagt ketensamenwerking, gelijke belangen, gedeelde visie etc.
Kortom, een intensief proces waar alle stakeholders bij zijn betrokken en waar wordt
afgerekend op resultaat.
In het rapport wordt een relatie gelegd tussen de economische situatie en het voorkomen
van risico's en incidenten. Zoals ook het geval is in andere economische sectoren is er altijd
een streven naar de laagste kosten binnen de gegeven randvoorwaarden. En wellicht is dat
streven wat explicieter in de economisch minder goede tijden. Maar er is in het rapport een
relatie gelegd met de risico's en de incidenten die niet uit het onderzoek is gebleken.
De aanbeveling om de borging van het GMP + te versterken, impliceert dat de borging van
een hoger niveau moet zijn om problemen te voorkomen. De vraag is dan welke problemen
zich met name voordoen vanwege dat te lage niveau. Het ontbreekt aan een heldere
analyse van die problemen waarop de versterking zich dan zou moeten richten. Het is zaak
die analyse eerst uit te voeren alvorens het systeem tegen onnodig hoge kosten op te
tuigen zonder vooraf enig zicht op verbetering te hebben.
Zoals het rapport aangeeft had een meer ketengerichte benadering van de problematiek
rond de voedselveiligheid de problemen mogelijk deels kunnen voorkomen. Maar
onbekende problemen zijn daarmee niet te voorkomen. Wat totnogtoe is gebeurd, is met

enkele uitzonderingen zoals BSE, gebaseerd op zaken die als bekend mogen worden
verondersteld. Een goede risicoanalyse van de voorgaande schakels was in sommige
gevallen inderdaad afdoende geweest om problemen te voorkomen. Soms echter was er
sprake van bewust frauduleus handelen waar geen 'ketenkruid' tegen gewassen is. Zoals
eerder aangegeven vraagt het een benadering waarbij alle mogelijke ketenaspecten
(bestuurlijk, organisatorisch, procestechnologisch, economisch) in de beschouwing worden
meegenomen.
De opmerking in het rapport 'voer tot nadenken' dat bedrijven "continu zoeken naar
alternatieve voedermiddelen met een hoge voedingswaarde" doet vermoeden dat er
voortdurend nieuwe soorten voedermiddelen worden gebruikt. Dat is niet zo. Het gaat om
het zoeken in de markt naar de partijen met de gunstigste prijs-waarde verhouding. Dat zijn
vaak de gangbare grondstoffen. Het is absoluut niet zo dat nieuwe producten het beeld van
de markt bepalen. Een analyse van de grondstofaanbod voor mengvoeders zal leren dat die
door de jaren heen tamelijk constant is qua soorten grondstof. Het gaat er bij de
diervoeder-producenten vooral om de grondstoffen op de juiste manier te waarderen en in
te rekenen in het rantsoen. Daar wordt de meeste winst mee behaald. Niet met het
"afstruinen" van de markt.
Het rapport veronderstelt ons inziens terecht dat het ontbreken van een financieel vangnet
de drempel kan verhogen om onregelmatigheden te melden. Hoewel de product- en
ketenaansprakelijkheid in principe wettelijk zijn geregeld, wil dat niet zeggen dat de schade
ook binnen afzienbare tijd is te verhalen. Een langdurige en kostbare juridische strijd is vaak
het gevolg van de aansprakelijk stelling. Het lijkt ons inderdaad zinvol om daar aandacht
aan te besteden evenals aan de mogelijkheid om dergelijke risico's te verzekeren. Bij
betrokken partijen blijkt overigens een gebrek aan inzicht in de mogelijkheden die wet- en
regelgeving op dit moment in dit kader bieden.
Het rapport vindt een grotere overheidsbemoeienis bij handhaving en controle van de
kwaliteitssystemen wenselijk. Dit vanwege de risico's in de keten en de grote gevolgen
daarvan. Daarmee wordt verondersteld dat de overheid beter in staat zou zijn om de risico's
te beperken. De impliciete veronderstelling dat meer overheidsbemoeienis automatisch
leidt tot meer veiligheid is voorbarig en lang niet altijd juist gebleken. Temeer daar de
'menselijke factor' als de belangrijkste risicofactor mag worden bestempeld. De
verantwoordelijkheid dient meer bij het bedrijfsleven te liggen en bij de keten. Tegelijkertijd
dienen partijen regelmatig verantwoording af te leggen bij de overheid. De overheid moet
op haar beurt verantwoording afleggen aan de kamer. Alvorens de overheidsbemoeienissen
te vergroten dient duidelijk te zijn op welke punten dat effect zou kunnen sorteren.
Tot slot concludeert het rapport, in onze ogen terecht, dat de voedselveiligheid in
behoorlijke mate is geborgd en niet vaak in het geding is. Er is zeker sprake van een aantal
risicofactoren in de keten. Die factoren bieden, ook volgens ons, aangrijpingspunten voor
een (nog) betere borging van de voedselveiligheid.

Kanttekeningen bij de aanbevelingen
Het rapport beveelt aan om de handhaving door de overheid te intensiveren.
Afgaande op de belangrijkste conclusies dat met name de mens een belangrijke risicofactor
is, is de vraag hoe die kan worden beïnvloed. Het is niet te verwachten dat dat het geval is
met alleen een intensievere handhaving. Afgaande op de incidenten van de afgelopen jaren
gaat het om andere zaken dan die eenvoudigweg met meer handhavingsinzet te
voorkomen zijn. De impliciete veronderstelling dat daarmee de professionaliteit en de
mentaliteit in positieve zin worden beïnvloed is volgens ons ook niet juist. Het gaat om
meerdere factoren die een rol spelen, die met name aan de orde komen bij een integrale
ketenbenadering waarbij alle stakeholders betrokken zijn. Sanctionering kan daarvan een
onderdeel uitmaken. Ook 'toezicht op toezicht' kan daarvan een integraal onderdeel
uitmaken. In tegenstelling tot wat het rapport daarover zegt, moet juist daarin veel
vertrouwen worden gesteld. Bovendien kost intensivering van de handhaving erg veel geld,
veel extra regels en is het resultaat naar onze verwachting niet in verhouding. Een grotere
betrokkenheid en meer verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven, onder meer
vormgegeven in een uitgekiende strategie van 'toezicht op toezicht' kan aanmerkelijk
kosten-effectiever zijn.
Wij kunnen ons zonder meer vinden in de aanbeveling om de gevolgen van de incidenten te
beperken. Dat is weliswaar mogelijk door eerder problemen in de keten te signaleren en te
melden (Early Warning, Tracking & Tracing, recall), maar daarvoor is een goede
samenwerking en gemotiveerde inzet noodzaak. Alleen het verplichten daartoe is
onvoldoende. Een wezenlijk onderdeel daarvan is oefening daarvan en oefening van de
risicocommunicatie. Ook is het van belang dat recall van producten, het laatste redmiddel
om een incident te voorkomen en daarmee een zeer belangrijk onderdeel van het systeem,
op een positieve manier wordt gecommuniceerd als een wezenlijk onderdeel van de
risicobeheersing. En niet als een 'mislukking of stomme fout' van een leverancier of
producent. In het buitenland worden recalls vaker uitdrukkelijk als geslaagde actie
publiekelijk gemeld.
Het rapport beveelt aan een ander regime voor incidentele reststromen in overweging te
nemen. Aangezien er geen aantoonbaar verschil bestaat tussen de risico's van de reguliere
en die van de incidentele stromen, vragen wij ons af of dat werkelijk zin heeft. Temeer
omdat het in beide gevallen vooral gaat om de menselijke factor. De sector is meer gebaat
bij een versterking van de structuur waarin alle grondstoffen/reststoffen, ongeacht hun
aard en omvang, een plaats hebben en intergaal worden beoordeeld op hun
duurzaamheidsgehalte, waaronder de voedselveiligheid. Een positieve lijst op basis van de
'databank risicobeoordeling voedermiddelen' (DRV) van het PDV kan hieraan tegemoet
komen. Riskante stromen, groot en klein, kunnen daarmee worden uitgesloten.
Dit sluit aan bij de aanbeveling in het rapport over de invoering van een 'positieve lijst'.
Daarmee zou wellicht ook de grondstof-afval discussie kunnen worden opgelost.
Door deze aanpak te integreren in een ketenaanpak met overeenstemming tussen
betrokken partijen over een continue ketengerichte resultaatverbetering, wordt voorkomen
dat het in het rapport genoemde risico van luiheid werkelijkheid wordt.

Bijlage 4: Taak en samenstelling Stuurgroep Technology
Assessment
Het werk van de Stuurgroep Technology Assessment draagt bij aan het
kennisbeleid van het Ministerie van LNV door:
. verkenning van gevolgen van technologische ontwikkelingen en afwegingen
van alternatieven en/of;
. het verkennen van mogelijke technologische bijdragen aan de oplossing van
maatschappelijke problemen relevant voor het LNV-beleidsterrein en/of;
. Het onderkennen en expliciteren van normen en waarden die in het geding
kunnen zijn bij bepaalde ontwikkelingen alsook verschillen daarin tussen
verschillende groeperingen in de samenleving.
De volgende personen maken op persoonlijke titel deel uit van de stuurgroep:
• Dhr. drs. W.J. van der Weijden, voorzitter (Stichting Centrum voor Landbouw
en Milieu)
• Dhr. prof.dr. M.J.J.A.A. Korthals (Toegepaste Filosofie, Wageningen
Universiteit)
• Mw. dr.ir. L. Sterrenberg (Rathenau Instituut)
• Mw. G. Roebeling (WEMOS)
• Dhr. prof.dr.ir. J.L.A. Jansen (Emeritus hoogleraar Milieutechniek TU Delft)
• Dhr. P. Blom, penningmeester (Triodos Bank)
• Dhr. dr.ir. J.C.P. Broekhoff (voormalig hoofd R&D bij Unilever)
• Dhr. E.J. Aalpoel (melkveehouder)
Adresgegevens
Stuurgroep Technology Assessment
t.a.v. Carin Rougoor
p/a CLM
Postbus
AB Culemborg
T:
E: crougoor@clm.nl
I: www.minlnv.nl/thema/kennis/ta