Duurzaamheid: troef of handicap voor de melkveehouderij?

Duurzaamheid: troef of handicap
voor de melkveehouderij?
Verslag van een studiemiddag op 13 oktober 2006
Mei 2007
Stuurgroep Technology Assessment
Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit

Verslaglegging
Verslaglegging studiedag: Carin Rougoor, Natasja Oerlemans, Frits van der Schans
Eindredactie rapport: Carin Rougoor, Wouter van der Weijden
Besteladres rapport
Stuurgroep Technology Assessment
t.a.v. Carin Rougoor
p/a CLM
Postbus 62
4100 AB Culemborg
T 0345 47 07 69
I www.stuurgroepta.nl
ISBN: 978-90-5634-201-2

Inhoud
Introductie 1
Drs. Wouter van der Weijden, voorzitter Stuurgroep TA
Duurzaamheid en de internationale concurrentiepositie van de Nederlandse
melkveehouderij 3
Drs. Krijn Poppe, LEI
Campina en duurzame melkveehouderij 7
Ing. Jaap Petraeus MSc, Campina
Reactie Drs. Werner Buck, Friesland Foods 10
Beelden bij twee strategieën: kostprijs versus meerwaarde 13
Ing. Carel de Vries, Stichting Courage
Discussies in workshops 15
Workshop 1 15
Workshop 2 17
Workshop 3 22
Plenaire afsluiting 27
Bijlage 1 Deelnemers studiemiddag 13 oktober 2006 29
Bijlage 2 Taak en samenstelling Stuurgroep Technology Assessment 31

Introductie
Drs. Wouter van der Weijden
Voorzitter Stuurgroep Technology Assessment
De melkveehouderij geniet een hoge waardering in de samenleving in termen van landschap,
dierenwelzijn en productkwaliteit. Toch maken steeds meer mensen zich zorgen over de
toekomst van de sector. Kan de sector overleven en zo ja, kan dat op een manier waarbij de
meerwaarde in stand blijft? Het denken en debatteren hierover is in volle gang.
De Stuurgroep Technology Assessment deelt de waardering voor, en de zorgen over de
melkveehouderij. Wij hebben besloten een advies over de toekomst van de sector uit te
brengen aan de minister van LNV. Ter voorbereiding hebben wij twee onderzoeken laten
doen:
1. Het LEI heeft onderzoek gedaan naar de concurrentiepositie van de Nederlandse
melkveehouderij in termen van duurzaamheid en naar de vraag of duurzaamheid een
aspect is dat van belang is op belangrijke buitenlandse afzetmarkten.
2. Motivaction heeft gekeken hoe de Nederlandse burger c.q. consument denkt over de
melkveehouderij en zuivelproducten. 1
De resultaten van deze onderzoeken zullen worden gepresenteerd, waarna discussie volgt.
Het doel van deze middag is niet om consensus te bereiken. De Stuurgroep wil vooral
argumenten horen. Deze argumenten kunnen bouwstenen zijn voor ons advies aan de
minister.
1 De presentatie van de resultaten van de studie van Motivaction is niet in dit verslag opgenomen,
maar als aparte rapportage verschenen: P.P. Verheggen, H. Boerboom & C. Gomes (2007), Welke
perceptie heeft de Nederlandse consument van de melkveehouderij? Motivaction, Amsterdam.
1

Duurzaamheid en de internationale
concurrentiepositie van de Nederlandse
melkveehouderij
Drs. Krijn Poppe
Landbouw Economisch Instituut DLO
Krijn Poppe schetst enkele kenmerken en ontwikkelingen van de Nederlandse melkveehouderij
de afgelopen 20 jaar. Het gemiddelde melkveebedrijf in Nederland is tussen 1990
en 2005 gegroeid van 46 naar 65 melkkoeien. De Nederlandse melkveehouderij kent een
hoge specialisatiegraad. Al in 1983 bevond 90% van de melkkoeien in Nederland zich op
gespecialiseerde melkveebedrijven. In andere landen was dit lager, maar in de afgelopen
jaren zijn de verschillen tussen landen op dit vlak kleiner geworden. Ruim de helft van de
Nederlandse melkveebedrijven heeft 50 tot 99 koeien. In het Verenigd Koninkrijk, Duitsland
en Italië zijn de bedrijven veelal groter, terwijl in Ierland, België, Frankrijk en Luxemburg
de meeste bedrijven kleiner zijn.
De opbrengst minus betaalde kosten per 100 kg melk is tussen 1992 en 2003 in
Nederland onder de 10 euro gedaald doordat de opbrengsten teruglopen. Opvallend is dat
met name Italië op dit vlak goed presteert. Daar is de opbrengst minus betaalde kosten per
100 kg melk in deze periode juist gestegen tot boven de 20 euro. Italië ziet kans de
geproduceerde melk goed te vermarkten.
Door veranderingen in het Gemeenschappelijk Landbouw Beleid zal het gemiddelde gezinsinkomen
op een melkveebedrijf in Nederland naar verwachting 5000 euro dalen. Dit is een
daling met 16%. Maar naar verwachting zal de zuivel wel blijven in Nederland, LNV verwacht
dat in de toekomst sprake zal zijn van voortgaande schaalvergroting, productdifferentiatie
op de zuivelmarkt en verbreding (productie van groen-blauwe diensten).
Concurrentiekracht kan op twee manieren worden bekeken:
• Extern: is sprake van profijtelijke vergroting van het marktaandeel?
• Intern: wat is de rentabiliteit op de productiefactoren?
De laatste jaren heeft de Nederlandse en EU-zuivel haar aandeel op de wereldmarkt zien
krimpen als gevolg van de melkquotering en het verlagen van de exportsubsidies. De EU
kent een stabiele bevolking en een relatief weinig innovatieve economie in vergelijking met
belangrijke niet-EU landen. Toch doet Nederland internationaal goed mee. We hebben twee
grote zuivelconcerns en het food-cluster neemt een belangrijke plaats in binnen de economie.
In de praktijk zijn het overigens niet de landen die concurreren, maar de bedrijven. Uit
onderzoek van het LEI op basis van interviews blijkt dat Campina en Friesland Foods
redelijk goed scoren wat betreft hun internationale concurrentiepositie. Toppers op de
zuivelmarkt zijn Nestlé en Unilever. Deze bedrijven weten, o.a. met de productie van ijsjes,
veel toegevoegde waarde te creëren.
3

De zuivelindustrie kan twee wegen inslaan:
• Economies of scale met aandacht voor schaalvergroting en kostenreductie
• Toegevoegde waarde produceren voor rijkere kopers. Een steeds groter deel van de
consumptie vindt buitens huis plaats. Dit biedt kansen. Andere kansen liggen op het vlak
van gezonde voeding, specialiteiten en verwennerij, productie van fair trade en regionale
en traditionele producten. Ook duurzaamheidsaspecten kunnen hier meespelen.
Het LEI heeft in opdracht van de Stuurgroep TA een onderzoek gedaan naar de
duurzaamheidaspecten van de Nederlandse melkveehouderij. Hierbij is gekeken naar
maatschappelijke duurzaamheid en ecologische duurzaamheid aan de hand van velerlei
indicatoren. Voor elk van deze indicatoren is bepaald hoe Nederland hierop scoort in
vergelijking met de melkveehouderij in Duitsland, Wisconsin, Texas en Nieuw Zeeland.
Dataverzameling was moeilijk. Het blijkt dat Nederland in ieder geval voorop loopt op het
gebied van duurzaamheidsverslaglegging.
Opvallende uitkomsten zijn dat dierenwelzijn en diergezondheid troeven vormen
voor de Nederlandse melkveehouderij. Op dat gebied scoort Nederland boven gemiddeld en
de consument vindt dit belangrijk. Hier staan echter ook achilleshielen tegenover. De kap
van het Braziliaanse regenwoud en de eutrofiering vormen de zwakke punten van de
Nederlandse melkveehouderij.
In Brazilië is de productie van soja (o.a. voor veevoer) tussen 1990 en 2005 sterk
gestegen. Dit gaat ten koste van het regenwoud. Deels door directe verdringing, deels door
indirecte verdringing, doordat veehouderij wordt vervangen door sojateelt en de veehouderij
hierdoor wordt gedwongen zich te verplaatsen naar de Amazone. Figuur 1 geeft hiervan een
overzicht.
1990 – Regions responsible for 80%
of Brazil total planted area
AC
Area in (ha) ha
AM
RO
41700 31,001 – 523000 – 547,867
18800 17,055 – 40119 – 31,000
10500 11,000 – 18562 – 17,054
RR AP
MT
PA
TO
MA
Legal Amazon division line “Cerrado” division line
Figuur 1. Groei areaal sojabonen in Brazilië tussen 1990 en 2005.
(Bron: Braziliaanse Ministerie van Landbouw)
4
2005 – Regions responsible for 84%
of Brazil total planted area
AC
AM
RO
RR AP
MT
PA
TO
MA
Source: IBGE.

We concluderen:
1. Dat de zuivelindustrie de concurrentiepositie en de van boeren gewenste melkkwaliteit
bepaalt.
2. Dat de concurrentiepositie van het zuivelcomplex altijd beter kan, maar zeker niet slecht
is.
3. Dat de markt kansen biedt voor producten met toegevoegde waarde, inclusief ‘beleving’.
4. Dat de melkproductie in Nederland niet duurzamer is dan elders.
5. Dat dieraspecten troeven zijn van de Nederlandse melkveehouderij (waaronder de koeien
in de wei) en milieuaspecten (waterkwaliteit en sojaproductie) achilleshielen.
Discussie
Jan van Weperen (melkveehouder): Verdienen grote concerns hun geld vooral in het
buitenland?
Krijn Poppe: dat hebben we niet onderzocht.
Slotopmerking Arie van den Brand (middagvoorzitter): schaalvergroting staat niet tegenover
duurzaamheid. De vraag is: hoe kan het samengaan?
5

Campina en duurzame melkveehouderij
Ing. Jaap Petraeus MSc
Campina
Uitgangspunten duurzaamheidsbeleid
Een uitgangspunt van het duurzaamheidsbeleid van Campina is dat duurzaamheid een
onderdeel vormt van commercieel gezond ondernemen. Campina heeft aandacht voor vermindering
van de milieubelasting van de productieprocessen. Dit vermindert de kosten en de
risico’s. Campina heeft het beleid ontwikkeld in dialoog met stakeholders. Het streven is een
verduurzaming van de grondstofketens. Transparantie en communicatie zijn belangrijk.
Campina werkt vanuit een pro-actieve aanpak aan duurzaamheid via convenanten en eigen
verantwoordelijkheid. Ketenanalyses (LCA’s) geven inzicht in de keten. Ook stakeholderanalyses
en dialoog met maatschappelijke organisaties vormen onderdeel van de
duurzaamheidsaanpak. Campina wil helderheid verschaffen mede via het MVO-verslag en
via lidmaatschap van relevante organisaties.
Uit de ketenanalyse die Campina heeft uitgevoerd blijkt dat bijna vijftig procent van het
energieverbruik in de zuivelketen wordt veroorzaakt veevoederproductie. Hierin heeft
krachtvoer het grootste aandeel: ruim 23% van het totale energieverbruik in de keten.
Figuur 2 geeft een overzicht van het energieverbruik in de zuivelketen.
Figuur 2. Energieverbruik in de zuivelketen (in procenten).
7

Aanpak duurzaamheid als onderdeel van Campina bedrijfsstrategie
In dialoog met de Stichting Natuur en Milieu (SNM) is het E-light programma ontworpen.
De onderwerpen van het E-light programma zijn verduurzaming van de melkveehouderij,
energiegebruik en vermesting, dierenwelzijn en gezondheid en milieu (vet, zout, suiker).
Met het Wereldnatuurfonds, Solidaridad en SNM is een intentieverklaring ondertekend over
duurzame soja. De presentatie van die verklaring heeft plaatsgevonden op 12 juli 2006.
De vier pijlers van duurzame dagmelk
De Campina strategie die voor dagmelk in 2007 wordt geïntroduceerd heeft vier pijlers:
1. De melk komt van dichtbij, van melkveehouders in de regio;
2. Gezondheidsaspecten van de melk. Door aanpassingen in de veevoersamenstelling kan
het aandeel gezonde vetzuren in de melk worden verhoogd;
3. Natuurlijkheid; de koeien staan in de wei;
4. Duurzaamheid: het veevoer mag alleen soja bevatten dat afkomstig is van verantwoorde
plantages.
Initiatieven Campina in verduurzamen veevoer
De initiatieven van Campina op het gebied van veevoer bevatten drie niveaus. De basis is
kwaliteit en veiligheid, waaronder tracking & tracing en verzekerbaarheid. Daarnaast is er
aandacht voor duurzaamheid, in de vorm van groene soja. Het derde niveau richt zich op de
samenstelling van de melk. Door aanpassingen in het veevoer zal de vetzuursamenstelling
van de melk worden verbeterd.
Duurzame soja
Campina kiest voor verantwoorde (duurzame) soja. Als eerste moest hiervoor het begrip
‘verantwoorde soja’ concreet worden ingevuld. Hiervoor is Campina de dialoog aangegaan
met NGO’s: het Wereldnatuurfonds, Solidaridad en de Stichting Natuur en Milieu. Besloten
is voorlopig te kiezen voor de zogenaamde ‘Basel criteria’. RTRS (Global Round Table on
Responsibie Soy) is een platform voor ontwikkeling criteria voor verantwoorde soja. RTRS
werkt in het belang van alle partijen aan main-stream oplossingen. De NGO’s hebben een
ook een inspanningsverplichting t.a.v. RTRS. De partijen verschillen van mening over
GMO’s, maar niemand wil excessen op het vlak van GMO’s.
Voor het overstappen op het gebruik van duurzame soja werkt Campina volgens een
stappenplan. De eerste stap is om in eerste instantie te werken volgens het groene stroom
model. Campina start nu met gegarandeerd 10.000 ton duurzame soja voor haar
melkveehouders, maar binnen 2 jaar (eind 2007) zal dit zijn verhoogd naar 40.000 ton. Zo
hoopt Campina de vraag naar duurzame soja te stimuleren. Voorlopig zal de duurzame soja
worden ingezet als reguliere soja.
De volgende stap is dat Campina met de veevoerleveranciers zorgt dat de
verantwoorde, groene soja in het krachtvoer van Campina koeien komt. Dit zal eind 2007 het
geval zijn.
Tenslotte zal in de derde stap, vóór eind 2011, alle boerderijmelk op basis van verantwoorde
soja zijn geproduceerd. De main stream van de melk wordt dan geproduceerd met soja die
voldoet aan de RTRS-eisen.
Campina heet gekozen voor het gebruik van groene soja om zo Campina te
versterken als onderneming en merk. Daarnaast kan op deze wijze de dialoog met NGO’s
over maat-schappelijke verantwoordelijkheid worden bevestigd. Door een grotere stroom
verantwoorde soja op gang te brengen zullen de meerkosten dalen.
8

Campinamelk met evenwichtiger vetsamenstelling
De doelstellingen van Campina voor een evenwichtiger vetsamenstelling in de melk zijn te
komen tot 10% minder verzadigde vetten, 20% meer onverzadigd vet en een verdubbeling
van het gehalte gehalte aan Omega 3 vetzuren. Om deze doelstellingen te bereiken zal
Campina een aangepast voerregime voor de koeien, in combinatie met weidegang
stimuleren. Zeshonderd van de 6.000 Campina-boeren in Nederland gaan aan de slag met dit
aangepaste voerregime voor 200 miljoen consumentenliters. Dit wordt de grootste
gedifferentieerde melkstroom in Nederland. De verwerking van de gedifferentieerde
melksstromen vindt plaats in Rotterdam en Eindhoven. In het voorjaar van 2007 worden de
producten geïntroduceerd op de markt.
Gezondheid, economie en duurzaamheid
Campina werkt volgens coöperatieve uitgangspunten. Dat houdt in dat de melkprijs het
resultaat is van de activiteiten Campina. Campina zal een vergoeding geven voor de meerkosten
(de gestegen voerkosten) aan de melkveehouders die produceren voor het Campina
merkmelk. De verbeterde vetzuursamenstelling vormt de basis voor deze kostenvergoeding.
Weidegang als voermethode past zeer goed. Dit geeft van nature een evenwichtiger vetzuursamenstelling.
Met dit concept beloont Campina dus weidegang. Als de melkvetgehalten
goed zijn, hoeft de melkveehouderij minder bij te voeren. Dat is een kostenvoordeel voor de
veehouder.
Discussie
Willem van Middendorp (Platform Aarde Boer Consument): Waarom draait u de consument
een rad voor ogen? Het gaat alleen om consumptiemelk en dat is maar een klein percentage
van de hele melkverwerking.
Jaap Petraeus: We beginnen in 2007 met het gebruik van verantwoorde soja voor
consumptiemelk, maar hebben als doel dat in 2011 alle melk geproduceerd wordt met
verantwoord geteelde soja.
Arian Kamp (melkveehouder): Welke aanwijzingen heeft u dat de veevoerindustrie en de
grondstoffenhandel de intentie hebben om verantwoorde soja aan te bieden?
Jaap Petraeus: duurzame soja is al volop verkrijgbaar en wordt al via Rotterdam
geïmporteerd. Door ons initiatief zie je al dat andere partijen nu ook gaan kijken of ze
duurzame soja kunnen verkrijgen.
Slotopmerking Arie van der Brand: verduurzaming heeft effecten in de keten; het geeft
nieuwe impulsen aan ketenintegratie. Ondernemers worden met zachte hand bewogen mee te
gaan.
9

Reactie vanuit Friesland Foods
Drs. Werner Buck
Friesland Foods
Ik kan mijn reactie op de Campina-strategie in drie zinnen samenvatten:
(1) mijn complimenten; dit is een prima initiatief voor de marktleider
(2) gedurfd, omdat in de markt nog bewezen moet worden dat het gaat werken, en
(3) verrassend.
Ook Friesland Foods denkt na over weidgang. Friesland Foods is een voorstander van
weidegang, maar we hebben en houden ook respect voor het ondernemerschap. Tijdens de
conferentie over weidegang in najaar 2005 hebben we als Friesland Foods ook aangegeven
dat we de mogelijkheden zullen onderzoeken. Essentieel daarbij is dat de consument het
verschil moet kunnen zien. We zijn er echter nog niet van overtuigd dat hier inderdaad een
aparte markt voor is, maar we overwegen het wel. Tot nu toe zijn er nog geen afnemers in
Nederland geweest die hier vragen of eisen over hebben gesteld.
Ten aanzien van de vetzuursamenstelling van melk geldt eigenlijk hetzelfde. We zijn
er (nog) niet van overtuigd dat de consument dit apprecieert als ‘nog gezondere melk’. Een
groot deel van de consumenten zegt: ‘Hoezo weidegang en CLA? Melk is toch al gezond?’.
De haalbaarheid van dit alles is nog in onderzoek.
Tenslotte nog de soja. Friesland Foods ondersteunt de internationale afspraken die
hierover worden gemaakt. Naar onze mening is het weinig effectief hier bilateraal afspraken
over te maken. Daar komt bij dat sojaschroot slechts een klein onderdeel is van het voer van
melkvee en dat het tevens een restproduct is van de sojaproductie. Wij geven er de voorkeur
aan het voer mainstream te verbeteren.
We praten veel over weidegang. Maar we moeten niet uit het oog verliezen wat de
oorzaken zijn van het feit dat steeds meer koeien worden opgestald. Het is een economische
afweging van de melkveehouder. De WTO en de schaalvergroting vormen een realiteit die
we niet uit het oog moeten verliezen. Dit alles vormt een uitdaging voor ons: wat is
duurzaamheid in deze economische realiteit? Hierin moet de veehouder/ondernemer keuzes
maken. Een minder starre houding t.a.v. weidegang is hiervoor gewenst. De keuze is breder
dan beweiding of geen beweiding. Het is ook mogelijk om koeien bijvoorbeeld
uitloopmogelijkheden te geven; we moeten op dit vlak meer differentiëren.
Discussie
Rosemarie Oude Luttikhuis (melkveehouder / LTO-Noord): Welke partijen moeten zich met
dit onderwerp bezighouden?
Werner Buck: Alle partijen, ook de retail.
Michiel Korthals (WUR) leerstoelgroep Toegepaste Filosofie): Uit de presentatie van
Motivaction blijkt dat 1/3 van de consumenten een ethisch meer bewuste consument is die
meer informatie wil, maar deze niet krijgt.
10

Werner Buck: Dit heb ik ook gezien. Dit is mogelijk interessant voor ons. Daarnaast wil ik
nog reageren op het resultaat uit het Motivaction-onderzoek dat verpakking niet van belang
zou zijn. Dit is niet waar: verpakkingen zijn uitermate van belang.
Slotopmerking Arie van den Brand: Willen, kunnen, durven en betaalbaarheid blijken van
belang bij het besluit om al dan niet met duurzaamheid aan de slag te gaan. Daarnaast geeft
Werner Buck ons mee dat we gedifferentieerd moeten denken over weidegang.
11

Beelden bij twee strategieën: kostprijs versus
meerwaarde
Ing. Carel de Vries
Stichting Courage
Toekomstperspectieven
De melkveehouderij in Nederland lijkt haar toonaangevende positie geleidelijk te verliezen.
Sinds 1960 is de grond 4 maal zo duur geworden, terwijl de melk twee keer zo goedkoop is
geworden. Wat betreft de kostprijs van melk kunnen de toppers in Nederland niet meer
meekomen met de toppers in andere EU-landen. Een groot deel van het verschil wordt
veroorzaakt door hoge quotumkosten in Nederland. We kunnen constateren dat de structuurontwikkeling
In Nederland achterblijft, dat de quotumkosten de sector de das om doen en dat
de innovatiekracht is afgenomen. Hierdoor verliest de Nederlandse melkveehouderij terrein
in de EU en de EU, op haar beurt, verliest terrein op de wereldmarkt.
In de toekomst zal de liberalisering vrijer, sneller en harder zijn, zullen wat betreft
globalisering de grenzen vervagen en zal de individualisering zich nog meer richten op de
vier g’s van gemak, genot, gezondheid en goed gedrag. De stadscultuur wordt hierin volstrekt
dominant.
Het motto voor de melkveehouderij zal zijn: innoveer of degenereer!
Er tekenen zich twee belangrijke ontwikkelingsrichtingen in de melkveehouderij af: de
veelmelker en de omgevingsmelker. Onderstaand overzicht geeft enkele kernwoorden van
deze twee ontwikkelingsrichtingen.
Veelmelker Omgevingsmelker
Kostprijskampioen Verbredingskunstenaar
Specialisatie in melk Combinatie van functies
Bulk met meerwaarde Niche met meerwaarde
Rationalisatie Emotiemarkt
Voor beide ontwikkelingsrichtingen geldt dat ondernemerschap belangrijker wordt dan
vakmanschap. Ze zijn beiden potentieel multileverancier van vijf primaire levensbehoeften:
voeding, verzorging, vermaak, vervoering en verwarming (5xV(ee)).
Profiel van de veelmelker
Het profiel van de veelmelker is nader uitgewerkt in het Cowmunity concept van Courage.
Als randvoorwaarden aan een bedrijfstype stelt Cowmunity dat het bedrijfstype
internationaal concurrerend moet zijn (d.w.z. een lage kostprijs), dat het sociaal
vooruitstrevend moet zijn (op het gebied van arbeid) en dat het maatschappelijk moet
worden gewaardeerd (dus grensverleggend voor milieu, diergezondheid en dierenwelzijn).
De kostprijs van de Nederlandse melkveehouderij ligt nu op circa 36 cent per liter.
Bij een bedrijfsgrootte van 2000 koeien kan dit naar 24 cent. Het bedrijfsprofiel van de
veelmelker is 1150 koeien en een melkquotum van 11 miljoen kg melk.
13

Er werken, afhankelijk van de mate van automatisering 7 – 13 mensen mensen op dit
bedrijf. Er is 850 ha akkerbouwgrond nodig. Er is een compact erf van circa 8 ha.
Bij toepassing van weidegang groeit de huiskavel tot 100 ha. Binnen Cowmunity zijn
vier ontwerpen gemaakt, met ieder een eigen aandachtspunt: robuust en eenvoudig binnen
(bijvoorbeeld VS, Oost Duitsland), traditiegetrouw weiden, high tech in de wei (bijvoorbeeld
Argentinië), high tech binnen.
Ambities van alle vier ontwerpen zijn dat mensen samen werken, met allemaal een
40-urige werkweek, dat de koeien gezond en zelfredzaam zijn en dat regionale kringlopen
gesloten zijn. De vormgeving van de huisvesting is onalledaags en open.
Profiel van de omgevingsmelker
Het profiel van de omgevingsmelker is nader uitgewerkt in het Cowmunity concept
‘Natuurmelkerij’ van Courage. Uitgangspunten hierbij zijn dat geld wordt verdiend in een
natuurgebied. Er wordt gemolken met een mobiel automatisch melksysteem. Jaarrond
weidegang wordt toegepast. Deze beweiding staat in dienst van de natuur. De kalveren
blijven bij de koe. Er wordt gewerkt met Oud-Hollands streekeigen melkveerassen. Er zijn
geen gebouwen en machines. Het natuurgebied wordt tevens maximaal gebruikt voor
recreatie. De zuivel wordt verwerkt tot een nicheproduct: natuurzuivel.
Discussie
Opmerking vanuit de zaal: Jammer dat melk aan de basis ongedifferentieerd is.
Sleutelwoorden zijn segmentering van melkstromen, ketenverkorting en differentiëren naar
leveranciers als nieuwe verbindingen met de consument.
Slotopmerking Arie van der Brand: Pas op voor teveel zelfgenoegzaamheid. Kijk goed of we
nog wel voorlopers zijn en zoek nieuwe uitdagingen. Twee toekomsttypen worden geschetst.
Het is belangrijk na te gaan of beide potentie hebben als marktaandeel of dat het niet verder
gaat dan een niche.
14

Discussies in workshops
Workshop 1
Voorzitter: Arian Kamp
Inleiding: de deelnemers wordt gevraagd tijdens de voorstellingsronde welke investeringen
nodig zijn om de pluriforme ontwikkeling van de melkveehouderij een impuls te geven.
Voorstellingsronde en toelichting investeringskeuze
Klaas Jan van Calker (LEI): ik zou investeren in de innovatiekracht van de sector en de
keten. Maatschappelijke en ecologische duurzaamheid zouden bij innovaties uitgangspunten
moeten zijn. Deze vormen de basis voor economische duurzaamheid.
Ben Wevers (Rouveen): het verwerken van 10 soorten melk wordt al gedaan door Rouveen
en kost veel tijd, energie en moeite. Met name om de consument te overtuigen en het
daadwerkelijk te kopen, bijvoorbeeld in het geval van Omega-3 melk. Er is wel belangstelling,
maar die wordt nog niet vertaald in grotere vraag. Dit geldt ook voor weidegang.
Niet alle melkstromen van Rouveen zijn renderend, maar het is wel belangrijk te investeren
in nieuwe producten. Ik zou investeren in strategieontwikkeling bij melkveehouders: nagaan
hoe hij het doet, waarom hij het doet en wat hij wil.
Jan Maarten Vrij (NZO): Investeringen moeten in de eerste plaats worden gericht op het
wegnemen van de de schijnbare tegenstelling tussen duurzaamheid en schaalvergroting.
Verder is dierenwelzijn aandachtspunt. Natuurmelkerij is spannend en energie-idee kan beter
rendement opleveren. Innovatie komt in economisch moeilijke tijden.
Ard van Veen (student WUR): meer kijken naar methaanreductie want daar liggen nog
kansen.
Femke van Zeeland (student WUR): zou vooral inzetten op integratie van functies zoals bij
de natuurmelker.
Jan Spaans (melkveehouder): komt van bedrijf waar 60% van het oppervlak natuurgebied is,
maar het inkomen komt uit 9 ton melk. Investeringen zijn nodig om meer ruimte voor
ondernemen te creëren en minder betutteling (papierwerk). Zou vooral eerst kijken naar het
duurzaamheidsbegrip en dat verder uitwerken en dan vervolgens nagaan hoe dat voor
verschillende landen uitwerkt onder een vrije markt economie. Weidegang kan niet
geëxporteerd worden en is daarom alleen voor kleine groep interessant. Meerwaarde kan ook
op andere manieren, zoals in Italië. Wat betreft energie: door landbouwgrond in te zetten
voor het telen van energiegewassen neemt de bodemvruchtbaarheid af.
Evert Kremer (melkveehouder, Stimuland en CONO): Kennis en innovatie is nodig. We
moeten ons richten op een strategie en toekomstvisie. Bij veel jonge ondernemers leeft
alleen een gedachte over het aantal koeien, quotum en arbeid. Zij hebben nog weinig kijk op
15

de strategie en de omgeving waarin zij gaan produceren. Hierbij is het ook belangrijk om
naar de sociale kant te kijken, bijvoorbeeld de arbeidsdruk.
Peter Ketelaars (melkveehouder): wij hebben jarenlang kunnen profiteren van het
openstellen van de EG markt. Hierdoor zijn we echter ook de directe verbinding met de
consument kwijtgeraakt. Alle melk is 1 pot nat. Daarnaast hebben we, met hulp van LNV, de
kostprijs enorm weten te verlagen. Nu staan deze echter opnieuw onder druk. Kansen liggen
in het investeren in een verbinding met de consument. Dat is vooral een taak voor de
zuivelindustrie. Zij zullen ook in de keten zwaarder moeten inzetten op de primaire
bedrijven. Dat betekent ook meer risico’s nemen, zoals kleine bedrijven als Rouveen al
doen.
Jaap Petraeus (Campina): de waardering voor voeding moet worden hersteld. De overheid
kan hierin een belangrijke taak hebben omdat zij door de burger als onafhankelijk wordt
beschouwd. De consument moet meer waardering voor voedsel krijgen en daarmee ook meer
waardering voor grondstoffen. De rol van de veevoerindustrie is nu passief terwijl het een
gezamenlijke verantwoordelijkheid is. Er zijn vele mogelijkheden om efficiënter met
krachtvoer om te gaan via bijvoorbeeld het ureumgetal in melk. Daar kan veel nauwkeuriger
op gestuurd worden.
Pieter Paul Verheggen (Motivaction): de vraag naar gedifferentieerde producten wordt
groter. Er is een grote diversiteit aan doelgroepen. De consument gaat steeds meer bepalen
wat betreft de productie, maar ook wat betreft het ruimtebeslag in Nederland. De sector moet
beter nadenken over hoe ze daarop in kan spelen.
Bart Geertsema (Rabobank): wat betreft de duurzaamheidcriteria van de melkveehouderij is
het sleutelwoord: liberalisering. De verschillen tussen de coöperaties worden groter. Probeer
hierbij zoveel mogelijk uit de markt te halen want die is betrouwbaarder dan de overheid.
Haal daarbij producten en productieproces uit elkaar. Het proces is niet altijd te vermarkten.
Spreek daarom ook de burger aan via het belastingbiljet. Als je in Europa een ideaal hebt, sta
er dan ook voor en betaal dat uit de belastingen. Het OVO 2 -drieluik moet in ere worden
hersteld. Bij dierenwelzijn liggen de meeste kansen.
Reacties:
Jaap Petraeus: de burger maakt zich wel zorgen over broeikasgassen, maar over de andere
aspecten van het productieproces minder. Daar communiceren we dan ook niet over. Nu
wordt steeds gekeken naar milieubelasting per kg product. Kaas staat daarin zeer hoog (vlees
nog hoger). Het verminderen daarvan moet aandachtspunt zijn.
Jan Maarten Vrij: de schijnbare tegenstelling tussen schaalvergroting en duurzaamheid
wordt niet zo beleefd. Rond Cowmunity kwam wel veel kritiek op dierenwelzijn. Dat wordt
nu verder uitgewerkt.
Jan Spaans: voor het ontwikkelen van een natuurmelkerij heb je dertigjarige contracten
nodig en je moet zorgen dat je een koe hebt die bij dat bedrijfssysteem past. Het inkomen
van de boer komt nog steeds voor een groot deel uit melk. Ondanks natuurbeheer blijft melk
hard nodig voor het inkomen. Wat dat betreft kunnen we het beter doen dan een beheer met
Schotse hooglanders. Daar moet alleen geld op toe.
2 OVO-drieluik: combinatie van onderzoek, voorlichting en onderwijs.
16

Jan Maarten Vrij: in de LEI-berekeningen is de verwachting dat akkerbouwgronden worden
overgenomen door de melkveehouderij als het melkquotum wordt afgeschaft.
Evert Kremer: de teelt van energiegewassen is niet haalbaar en kost te veel. Wel is het
mogelijk om wat met rest- en afvalstromen te doen. Ook zouden we onze eiwitbronnen beter
in Nederland kunnen produceren dan ze uit Brazilië te halen. Er is 40.000 ton nodig. Dat kan
nu al binnen de EU, alleen dat is een stuk duurder.
Bart Geertsema: In hoeverre kunnen terreinbeherende organisaties het zelf af en in welke
mate vertrouwen ze boeren? Nu is agrarisch natuurbeheer vaak subsidie-gedreven maar er
zijn harde resultaten nodig om de concurrentie aan te kunnen met de terreinbeherende
organisaties. Ook om te laten zien dat het goedkoper kan.
Aanbevelingen:
1. Investeer in de kwaliteit van de ondernemer (visie en strategie)
2. Investeer in informatie en kennisspreiding (naar ondernemer en consument)
3. Maak van duurzaamheid en schaalvergroting geen spanningsveld
Workshop 2
Voorzitter: Evert-Jan Aalpoel
Voorstellingsronde en toelichting investeringskeuze
Maarten Vrolijk (WUR-ASG): Ik ben programmaleider netwerken. Dit programma richt zich
op een meer duurzame veehouderij. Ik ben een echte bruggenbouwer en kies dus niet voor
een van beide strategieën. Ik sluit me aan bij Carel de Vries. De kostprijs kun je niet uit het
oog verliezen en zonder meerwaarde kan het ook niet. Van nieuwe eigentijdse verbindingen
word ik warm.
Als antwoord op de vraag of Campina te laat komt met dit initiatief: we hebben te weinig
geïnnoveerd, maar we hebben nog geen terrein verloren.
Egbert Koersen (bestuurslid Rouveen, vee-exporteur, melkveehouder): De actie van
Campina is prachtig, innoverend. Het verhaal van Carel de Vries zag ik naar uit. Je moet
innoverend zijn, bijvoorbeeld door in Nederland het management van een bedrijf in de hand
te houden, maar ergens anders te produceren. We zitten in de niches van de markt. Rouveen
geeft wat meerwaarde. Dat moet in de toekomst ook. Ik zelf wacht 2015 af.
Gerard Raedts (student WUR): Wij doen een onderzoek naar de effecten van de verdwijning
van het melkquotum. Ik ben niet zo’n fan van nichemarkten. Campina spreekt mij aan, maar
veelmelkers ook. Er zijn veel niches te ontwikkelen, maar wat is nog een niche?
Gerda Huzen (melkveehoudster, NMV, vroeger bestuurslid OAJK): Op ons bedrijf melken
wij 170 koeien en over 2 jaar 200 koeien. Dan is de stal vol. Willen we dan naar 300 of 400
koeien? We melken met melkrobots. We doen alles samen plus enkele medewerkers. De
melkquotering beperkt ons. We zijn heel kostprijs-gericht. We willen goed en efficiënt
17

melken. Eventueel kunnen we ergens anders beginnen, maar misschien is deze omvang wel
het optimum. Varkensbedrijven worden gebouwd in stappen van eenheden; ik verwacht dat
ook melkveehouderij die kant op gaat. Als je alleen op kostprijs let, gaat het echter ook niet
goed, je moet melken binnen de randvoorwaarden die in Nederland gelden. Zo niet, dan
moet je ergens anders naar toe. De VS-consument zal het bijvoorbeeld een rotzorg zijn hoe
de melk wordt geproduceerd.
Een zorgenpunt is de economische duurzaamheid. Dat hoort er ook bij. Als dat niet
lukt, dan zal het je ook niet lukken om binnen de randvoorwaarden te produceren. Als ik kijk
naar de melkprijs en naar Engeland, dan redden zelfs grote bedrijven het niet. Ik ken daar
mooie bedrijven met mooie veestapels die het toch niet redden. Het idee ‘als je maar groot
bent, dan red je het’ blijkt niet waar te zijn. Wij zijn hier bereid te werken voor een
flutsalaris, maar medewerkers willen dat niet. Dat is een probleem
Carel de Vries: Engeland is een voorbeeld van wat er gebeurt als je niet werkt aan
meerwaarde. De afzet hebben ze niet voor elkaar. Je moet nu wakker worden
Ben Schaap (stage CLM met als onderwerp ‘rood voor groen’): Ik ga voor meerwaarde.
Gebruik maken van de ruimte. Door rood-voor-groen constructies krijgen bewoners een
relatie met hun omgeving. Dit geeft meerwaarde binnen de maatschappij. Hier liggen veel
kansen. De kostprijsbenadering kan daarmee samen gaan. Zoek naar mogelijkheden.
Bert van den Berg (Dierenbescherming, beleidsmedewerker): Kostprijs is altijd belangrijk,
maar alleen concurreren op kostprijs gaat al snel naar een race to the bottom, waarbij de boer
fabrieksarbeider wordt en de koe een melkmachine. Meerwaarde, ruimte voor innovatie is
belangrijk. Nicheproductie of acties zoals Campina, dat spreekt me erg aan. De
Dierenbescherming is graag bereid mee te denken. Als het welzijn goed is, willen we dat ook
vertellen.
Alleen concurreren op kostprijs is niet vol te houden. Dan verplaatst de
melkveehouderij zich, maar dat zal ook in andere plaatsen op de wereld op termijn niet vol te
houden zijn. Dan zal men ook daar eisen gaan stellen. Wij zoeken naar voorlopers, we willen
meedenken met innovaties. We werken heel nauw samen met Stichting Natuur en Milieu.
De overheid adviseren is belangrijk, maar marktpartijen zijn minstens zo belangrijk.
Clemens Driessen: Ik doe promotieonderzoek over ethiek in de veehouderij. Niet vanuit de
consument, maar vanuit de veehouder; op welke manieren gaan veehouders om met
mogelijke ethische dilemma’s? Ik heb het meeste gevoel bij ethiek, waarden. De vraag is hoe
je dit kunt laten samen gaan met kostprijs. Hier zul je een creatieve manier voor moeten
vinden.
Ron Bergevoet (LEI): Ik ben schrijver van het LEI-rapport en verwijs daar naar voor mijn
mening. Ik wil nog twee dingen noemen: melkveehouders zijn ondernemers,
ondernemerschap is heel belangrijk. Daarnaast geldt dat als je 10% van de omzet voor
nichemarkten wilt produceren, dit 30 tot 40% van de bedrijven betreft, omdat dit de kleinere
bedrijven zijn. Welk deel van de melkveehouders voor een nichemarkt zal kunnen gaan
hangt af van de ondernemers en de plek waar ze zitten (bijvoorbeeld in Groene Hart).
Ik heb onderzoek gedaan naar ondernemerschap in de melkveehouderij. Een groot
deel van de melkveehouders vindt het vak van melkveehouder heel mooi, maar ze moeten
ook ondernemer zijn. Koeien melken blijft belangrijk. Kostprijs blijft belangrijk voor een
mix. Voor beide groepen blijven er mogelijkheden. De zuivelproducten zouden meer moeten
differentiëren. De instapkosten van een nichemarkt zijn op dit moment vrij laag. Dat brengt
18

isico’s met zich mee. Zie bijvoorbeeld de situatie rond de productie van meervallen. Veel te
veel bedrijven stappen hier in. Als een overstap twee miljoen euro zou kosten, neemt de
animo van producenten af en dan kan de nichemarkt zich beter handhaven.
Henk Dunnink (Rouveen, melkveehouder): Ik zie met name toekomst voor de
gezinsbedrijven, zonder vreemd personeel en niet te groot. Megabedrijven zijn slechts voor
enkelen weggelegd. Kostprijs laag houden is wel belangrijk. Voor meerwaarde geldt dat dit
deels door de zuivelfabriek moet worden gezocht, maar deels ook bij de melkveehouder,
denk bijvoorbeeld aan wandelroutes over het bedrijf.
Carel de Vries: Waar je tegenaan loopt is het feit dat de mogelijkheden om meerwaarde te
creëren afhankelijk zijn van je omgeving. Je kunt niet overleven alleen op kostprijs. Wat is
nodig om die meerwaarde kans te geven? De MEP is een kwetsbaar systeem, dat is subsidie.
Zijn er misschien andere mogelijkheden dan subsidie? Andere marktmechanismen waarop je
kunt inspelen?
Vincent Blok (LBI): Er liggen geen kansen op lange termijn voor concurrentie op kostprijs.
Noord-Nederland is de laatste plek met een lage grondprijs. De arbeidskosten zijn zo hoog in
Nederland, daar kun niet op concurreren. Er liggen voldoende maatschappelijke problemen
waar de sector op kan inspelen (dierenwelzijn, gezondheidszorg etc.).Gezondheid, smaak,
recreatie, natuurgebieden, daar ligt toekomst. De presentatie van Motivaction was
schokkend: slechts 1/3 van de bevolking is latent geïnteresseerd, 2/3 dus niet. We kunnen
wel roepen dat meerwaarde een belangrijke mogelijkheid is, maar het publiek wil niet.
Bert van den Berg: Dit was opinieonderzoek en dat is nog wat anders dan marktwaarde.
Maarten Vrolijk: Landbouw en zorg heeft een grote vlucht genomen door het
persoonsgebonden budget. Andere instituties helpen daarbij. Als zich op andere gebieden
zulke kansen voordoen, dan moet je er als landbouw klaar voor zijn.
Vincent Blok: Misschien ben ik inderdaad iets te negatief.
Ron Bergevoet: Ook NGO’s hebben invloed. Zo hebben de acties van Greenpeace tegen
GMO-soja waarschijnlijk bijgedragen aan het beleid van Campina.
Bert van den Berg: Bedrijven zijn heel gevoelig voor hun reputatie. McDonalds gebruikt
sinds kort minder vet en serveert salades, vanwege hun reputatie. Ze nemen zelfs kennis van
dierenwelzijnschema’s.
Gerda Huzen: Ik heb op een ledenvergadering van Friesland Foods wel eens geroepen dat ze
naar verschillende productiestromen moeten i.p.v. één grote hoeveelheid. Maar Friesland
Foods lijkt dan direct bang dat de boer, of een bepaalde groep boeren, er beter van zou
worden.
Maarten Vrolijk: Dan ga je toch om de grote partij heen en regel je je eigen afzet?
Vincent Blok: Exclusiviteit is belangrijk, zie de situatie rond wijnen; exclusieve wijn is heel
duur. Als je een exclusief product hebt, kun je om allerlei partijen heen.
19

Gerda Huzen: De coöperatieve gedachte overheerst; we krijgen allemaal dezelfde prijs en
dat is goed.
Bert van den Berg: Onderschat de macht van de retail niet. Schapruimte wordt verhuurd en
dat bepaalt uiteindelijk welke producten er in de winkel liggen. Het is voor de
zuivelindustrie heel moeilijk de veehouders te beloven meer te betalen. De detailhandel wil
bij voorkeur een eigen product tegen een lage prijs, waarbij ze zelf bepalen waar ze die
inkopen. Hier moet de zuivel een antwoord op vinden.
Pim Bruins (LNV): De zuivelmarkt wordt gereguleerd. Dat valt weg in toekomst. Dan denk
ik dat het kostprijs én meerwaarde wordt. Het spectrum wordt nog veel breder dan deze
twee. Er zijn ongetwijfeld melkveehouders die tegen wereldmarktprijs kunnen concurreren,
maar dat hangt ook af van de natuurlijke handicaps waar ze mee te maken hebben.
Adviezen aan de minister
Evert-Jan Aalpoel: De vraag luidt als volgt. Het beleid verandert. De overheid trekt zich
terug. Op welke terreinen zou LNV moeten ondersteunen? Moet dat sowieso?
Pim Bruins: Zuivelbeleid is EU-beleid. We moeten dus Brussel in de gaten houden.
Landbouwministers denken niet meer in termen van het reguleren van markten, maar in
termen van het in stand houden van landbouw die maatschappelijk gewaardeerde doelen
dient: landschap, natuur. Dat zijn zaken waar overheidinterventie aan de orde is. Maar rond
de primaire productie op langere termijn wordt de overheidinterventie veel minder. Als je
een advies wilt geven aan de minister moet je er naar streven dat het goed landt. Dat is
persoonsgebonden. Minister Veerman zou ik een ander advies geven dan iemand anders.
Maarten Vrolijk: Dat is de tone of voice. Nu kunnen we al wel iets zeggen over de inhoud
van zo’n advies.
Evert-Jan Aalpoel: Landschap, dierenwelzijn: moet de overheid daar een rol in hebben?
Pim Bruins: Beleid was altijd gericht op productie maar gaat steeds breder: mineralenbeleid,
milieubeleid, dierenwelzijn, randvoorwaarden.
Carel de Vries: De overheid heeft een sturende rol. Wat betreft natuur: iedereen
onderschrijft de rol van de landbouw, maar de belonings/verrekeningsmechanismen werken
niet. De vergoedingen dragen niet structureel bij aan de onderneming. Op grond van
inkomsten uit natuur en milieu kun je je bedrijfsstrategie niet aanpassen. Dat zou wel
moeten. Je kunt met inkomsten uit het Programma Beheer bijvoorbeeld geen geld krijgen
van de bank.
Pim Bruins: Als het instrument niet deugt, moet je het veranderen. Vanaf 2014 zal het
veranderen. Andere instrumenten kunnen dan worden ingezet.
Carel de Vries: Nu is de uitkering voor natuur gekoppeld aan de kVEM-prijs. Het is dus een
schadevergoeding. Dat is niet van deze tijd. Het mechanisme klopt niet. Er is een ondernemersgestuurd
marktmechanisme nodig.
20

Zie bijvoorbeeld de verplichte bijmenging van bio-ethanol: je legt de markt een regel op, en
het wordt geregeld. Ook een goed voorbeeld is regelgeving t.a.v. emissiearme
mestaanwending. ‘Dit is belangrijk’ werd gezegd, maar de ontwikkeling van machines
kwam niet van de grond. Het werd dus niet toegepast. Pas toen het verplicht werd, ging het
lopen. De overheid moet spaarzaam zijn met subsidies; ondernemerschap moet de business
maken.
Bert van den Berg: Voor energie geldt dit wel, maar of dat ook geldt voor dierenwelzijn is
de vraag.
Ron Bergevoet: Het is ook raar dat mensen installaties bouwen omdat ze subsidie krijgen.
Zonder subsidie is het niet rendabel. Het systeem zou op zich rendabel moeten zijn.
Carel de Vries: Je moet de markt reguleren.
Evert-Jan Aalpoel: Hoe zie je dat voor natuur en landschap?
Ron Bergevoet: Natuur en landschap is een randvoorwaarde. Het is een keuze van de
ondernemer of hij op die plek wil werken.
Evert-Jan Aalpoel: Maar kun je vergoeding voor natuur en landschap aan de markt
overlaten?
Ron Bergevoet: De meerwaarde zou door de Nederlandse consument moeten kunnen worden
opgebracht. Vraag is wel of je dat via het product melk moet regelen of anders.
Evert-Jan Aalpoel: Dus misschien via belastinggeld?
Bert van den Berg: Je moet altijd zoveel mogelijk via de markt regelen. In Noord-Rijnland
Westfalen hebben ze zelfs een systeem van fair trade voor boeren uit de regio. Maar het kan
ook via algemene belastingen.
Gerda Huzen: Het grote knelpunt in de discussie is de dalende melkprijs. De melkopbrengst
voor mijn bedrijf geeft geen ruimte voor luxe. Sinds kort hebben we in de stal deels een
rubber vloer gelegd. Dit bevalt heel goed, maar we kunnen het ons financieel niet
permitteren om dit in de hele stal te doen.
Bert van den Berg: Die kosten kun je binnenkort aftrekken voor de belasting.
Gerda Huzen: Maar je hebt niets aan aftrekposten als je niets verdient!
Bert van den Berg: Dat is waar. Daarvoor zou een negatieve aanslag mogelijk moeten zijn.
Pim Bruins: Subsidie werkt alleen als opstart, niet structureel.
Bert van den Berg: De vraag naar melk stijgt, dus gaat de wereldmarktprijs echt stijgen.
Carel de Vries: Dat is waar, maar dan wordt direct de inkomenstoeslag ter discussie gesteld.
Als boer schiet je daar dus niets mee op.
21

Vincent Blok: Zoals je nu financiering voor cultuur hebt, kun je het ook voor landschap
doen. Andere aspecten (energie, milieu) zou je moeten opnemen in de kostprijs. Dat moet de
overheid doen.
Gerda Huzen: Vermarkting verloopt grotendeels via anderen, niet rechtstreeks via de
melkveehouder.
Maarten Vrolijk: Dat is wel erg afhankelijk gesteld.
Ron Bergevoet: Hebben landbouwbedrijven een speciale status dat ze beschermd moeten
worden? Bijvoorbeeld vanwege de lokale productie van landschap?
Egbert Koersen: Dat is dagdromerij. Dat krijg je niet voor elkaar.
Maarten Vrolijk: De burger komt tot rust op de boerderij. Je bespaart een miljard op
ziektekosten. Als je dat vertelt, staan de oortjes in Den Haag gespitst. Het is lastig om hierin
een keus te maken, maar veehouders moeten hier iets mee! Zoek ambassadeurs,
bondgenoten. Er zit geld onder de mensen.
De voorzitter vat samen:
• Er zijn verschillen, maar men kiest voor én-én.
• De overheid heeft op bepaalde terreinen een rol.
• Subsidie kan een stimulans zijn, maar moet niet blijvend zijn.
• Wat betreft natuur en landschap moeten we op zoek naar een structureel instrument om
inkomstenbron te genereren (mogelijk naar analogie met het waterschap).
• Versterk het ondernemersschap door strategieën te ontwikkelen voor veranderende tijden
• Maak een negatieve aanslag mogelijk in de inkomstenbelasting.
Workshop 3
Voorzitter: Ger Roebeling
Voorstellingsronde en toelichting investeringskeuze
Marieke Boekhoff (WUR): de melkveehouderij heeft veel effecten op zijn omgeving en dat
kan een kwaliteit zijn van de melkveehouderij. Op dat vlak is er nog veel te winnen dat goed
is voor de kostprijs. Daarnaast is het goed om maatschappelijke kosten te internaliseren,
waardoor melkveehouders die duurzamer en meer gericht op de samenleving produceren
meerwaarde kunnen halen uit hun producten.
Gerwin Meijer (WUR-ASG): Ik mis op deze dag de diervoedersector, en dat terwijl deze van
groot belang is voor een aantal duurzaamheidaspecten van de melkveehouderij, hier en
elders in de wereld. Hij kiest voor meerwaarde. Waarom zoveel meer produceren? Niet meer
maar beter. Er zit spanning tussen kosten en opbrengsten, beide aspecten oppakken (kosten
verlagen en opbrengsten verhogen). Nederland behoort bij het rijke deel van de wereld dat
zich (gemakkelijker dan anderen) investeringen in duurzaamheid kan veroorloven.
22

Willem van Middendorp (Platform Aarde Boer Consument): Vanuit het gezichtspunt van de
melkveehouderij verbaas ik mij over de inbreng van de zuivelindustrie. Deze legt
voortdurend hogere eisen op aan de melkveehouderij, zonder de daarmee gepaard gaande
kosten te vergoeden. En de opbrengsten/revenuen van de hogere kwaliteit melk komen niet
bij melkveehouders terecht. Kan de zuivelindustrie niet zelf haar kosten reduceren en
daarmee een lagere kostprijs realiseren? Het kostprijsonderzoek, waarbij de kosten van de
zuivelbedrijven werden vergeleken, zoals dat in het verleden plaatsvond, zou moeten worden
hervat.
Werner Buck (Friesland Foods): Verlaging van de kostprijs (schaalvergroting) en verhoging
van meerwaarde zijn allebei nodig voor een concurrerende melkveehouderij/zuivelsector in
de toekomst. Daarbij kan schaalvergroting zelfs positief zijn voor de duurzaamheid van de
melkveehouderij. De begrippen ‘schaalvergroting’ en ‘duurzaamheid’ zijn allemaal zo
specifiek en nauw geformuleerd. Meer variatie en differentiatie moet mogelijk zijn. Dan kun
je van verschillende (grootten van) bedrijven ook verschillende inspanningen m.b.t.
duurzaamheid vragen.
Ellen Mook (Provincie Zuid-Holland): De productie van een aantrekkelijk en toegankelijk
landschap is een opbrengst van de melkveehouderij waar voor het individuele
melkveebedrijf vaak alleen maar kosten tegenover staan. Waardering voor deze publieke
dienst is noodzakelijk om hem ook in de toekomst te kunnen realiseren. In bepaalde situaties
zou een lagere pachtprijs voor melkveehouders die een bepaalde dienst leveren een optie
kunnen zijn. De kostprijs is in Zuid-Holland relatief hoog en schaalvergroting is mogelijk en
nodig. Maar de vraag is welk effect schaalvergroting op de bedrijven heeft op het landschap
en hoe het landschap in de kosten en opbrengsten van producten is te vertalen.
Koen ter Haar (WUR): Verlaging van de kostprijs en realisatie van meerwaarde moeten
hand in hand gaan. Combinaties daarvoor zijn zeker mogelijk.
Nils den Besten (melkveehouder / NAJK): Mijn ouders hadden een bedrijf met melkvee,
melkverwerking (kaas) en varkens. Met name de kaasproductie kost veel tijd welke relatief
slecht werd betaald. Schaalvergroting is nodig voor een efficiënte arbeidsinzet, zowel voor
het melkvee als voor de kaasproductie. Nu heb ik gekozen voor schaalvergroting en het
realiseren van meerwaarde aan de zuivelindustrie over te laten. Die kunnen dat veel beter.
Verlaging van de kostprijs is te allen tijden noodzakelijk.
Jan van Weperen (melkveehouder): Ik heb een grootschalig melkveebedrijf met twee broers
en enkele medewerkers (4 miljoen kg melk). Tot voor een jaar of 8 was ik van mening dat
het realiseren van meerwaarde de juiste strategie was voor de Nederlandse melkveehouderij
en zuivelindustrie. Door ervaringen elders in de wereld (ondermeer Amerika, Brazilië,
Nieuw-Zeeland) vind ik nu kostprijs de belangrijkste strategie. De melk van verschillende
melkveebedrijven is nauwelijks onderscheidend, zeker niet wanneer in de toekomst 90%
afkomstig is van veelmelkers. En wat betreft de maatschappelijke vraag en wens; ik overleg
regelmatig met mensen uit mijn omgeving over mijn bedrijf en uiteindelijk “krijgt de
maatschappij de melkveehouderij die zij verdient”.
Henk Pelleboer (melkveehouder / CZ Rouveen): Ik vind als melkveehouder en bestuurder
van CZ Rouveen, dat de focus moet liggen op meerwaarde. Daarop onderscheid onze
coöperatie zich van andere zuivelbedrijven en dat wil zij behouden. Uiteraard zullen de
melkveehouders zelf de kostprijs scherp in de gaten moeten houden.
23

Willem Koops (Productschap Zuivel): Melkveehouders zouden zich moeten richten op
kostprijs, daarop hebben zij de grootste invloed, niet op het realiseren van meerwaarde op de
markt. Als de Nederlandse melkveehouderij qua kostprijs niet concurrerend (meer) is, dan
zou de zuivelindustrie gemakkelijk melk van elders kunnen gaan kopen.
Peter Arkenbout (Motivaction): Uit het onderzoek van Motivaction blijkt dat er in Nederland
ruimte is voor zuivel met meerwaarde. Maar iedere ondernemer moet zelf beslissen of hij/zij
van deze mogelijkheid gebruik maakt.
Herman Snijders (Ministerie van LNV): Tweederde van de melk gaat naar het buitenland en
tweederde van de Nederlanders is niet bereid meer voor zuivel te betalen. Dus voor 10% (1/3
x 1/3) van de melk is de meerwaarde strategie relevant. Tenzij er in het buitenland veel vraag
is naar ‘meerwaarde zuivel’. Dit moet onderzocht worden onder buitenlandse (Duitse)
consumenten, en dan kan meteen gekeken worden aan welke aspecten behoefte bestaat. Een
lage kostprijs is en blijft essentieel. Verlaging van de kostprijs kan door schaalvergroting, en
schaalvergroting kan ook duurzaam zijn.
Kees-Jaap Hin (Schuttelaar & Partners): Een lagere kostprijs en meer meerwaarde moeten
allebei worden gerealiseerd. Zeker in Nederland is bij een relatief hoge kostprijs altijd
meerwaarde nodig om de kosten te kunnen dekken. Het huidige (landschappelijke) plaatje
van de melkveehouderij moeten we niet doodknuffelen. Dat slaat elke innovatie dood. Geef
de melkveehouderij de ruimte, dan komt innovatie tot stand, en zal het beeld veranderen.
Rosemarie Oude Luttikhuis (melkveehouder / LTO Noord): Schaalvergroting is in het
coulissenlandschap van Oost-Nederland moeilijk en is bovendien niet de enige weg. De
melkveehouderij produceert naast melk een hoogwaardig landschap waarin iedereen mag
verblijven en van mag genieten. Dat moet ook financieel worden gewaardeerd. Niet middels
subsidies of inkomensondersteuning, maar gewoon door betaling voor specifieke
(groen/blauwe) diensten. Voor alle producten en diensten, of het nu landschap, melk, koe
knuffelen of wat dan ook is, moet worden betaald.
Krijn Poppe (LEI): Tot 2020 ligt er al veel meer vast dan er niet vastligt.
Waardevermeerdering is een spoor voor met name de kleinere zuivelondernemingen.
Campina en Friesland Foods kunnen kleine innovatieve producten vaak moeilijk een plek
geven in het productieproces. Er zijn specifieke producten die een specifieke productiewijze
vragen en sommige melkveehouders kunnen daar op inspelen. Belangrijk daarbij is om niet
meer te praten over DE melkveehouderij. Er is veel variatie en differentiatie. Zorg voor een
realistisch beeld van wat ‘schaalvergroting’ is en betekent.
Hetzelfde geldt voor het begrip ‘duurzaamheid’. Laat de overheid de
(maatschappelijk) gewenste richtingen in de melkveehouderij stimuleren, bijvoorbeeld zoals
nu gebeurt m.b.t. kavelruil. En voor (het onderhoud aan) waardevolle landschapselementen
moet gewoon worden betaald. Kostprijs is en blijft erg belangrijk. Het valt op dat
producenten heel weinig besef hebben van wat consumenten willen. Veel van de problemen
tussen consument en producent worden afgewenteld op de melkveehouders. Maar de
zuivelindustrie, die een tussenliggende schakel vormt, zou veel meer kunnen doen.
24

Reacties en voorstellen
Nils den Besten: Melkveehouders zijn afhankelijk van hun zuivelonderneming, maar deels
zijn de zuivelondernemingen afhankelijk van melkveehouders. Zij zijn immers de eigenaren
van bijvoorbeeld Campina en Friesland Foods. Een grote zuivelonderneming kan met
verwerking vaak een beter rendement halen dan een melkveehouder zelf.
Jan van Weperen: Als het gaat om de ontwikkeling van (een duurzame) melkveehouderij,
wie heeft dan de regie? Ik spreek zelf regelmatig met stakeholders, op basis van informatie
van het eigen bedrijf, over de gewenste ontwikkelingsrichting van mijn bedrijf. Daardoor
bepaalt mijn omgeving mede de invulling van het bedrijf naar de toekomst. Deze
ontwikkeling, dat melkveehouders nadrukkelijk betrokken zijn bij de omgeving en/of
anderen betrekken bij de bedrijfsvoering, is breder gaande.
Marike Boekhoff: Over de betaling van groen/blauwe diensten is nog veel onduidelijkheid.
Momenteel overlegt Nederland met Brussel voor een generieke toestemming aan de hand
van een catalogus voor groen/blauwe diensten. Probleem daarbij is wel dat er niet meer dan
een onkostenvergoeding kan worden gegeven waardoor melkveehouders niet kunnen
verdienen aan deze diensten.
Werner Buck: De overheid zou de innovatie in de melkveehouderij meer moeten stimuleren,
onder meer door ruimte te bieden. Minder beperkingen door de ruimtelijke ordening. Het
valt de zuivelondernemingen op dat retail en consumenten nauwelijks belangstelling hebben
voor een duurzame melk-/zuivelproductie. Daar staat tegenover dat bijvoorbeeld Unilever en
McDonalds dat juist wel hebben en Friesland Foods daarop aanspreekt.
Krijn Poppe: Duurzaamheid komt weinig vanuit de keten, en schaalvergroting/verlaging
kostprijs komt vanuit de melkveehouders zelf.
Jan van Weperen: De zuivelindustrieën zijn wel degelijk maatschappij-gericht. Maar wie
voert de regie voor wat betreft de duurzaamheid in de keten?
Kees-Jaap Hin: Een drieslag is gewenst: innovatie stimuleren, ondernemerschap prikkelen
en belemmeringen wegnemen. Melkveehouderij moet contact hebben met de omgeving, de
civil society.
Ellen Mook: Maak meer financieringsvormen (wettelijk) mogelijk voor de publieke
goederen, bijvoorbeeld een regiofonds.
25

Plenaire afsluiting
Aanbevelingen vanuit groep 1
1. Investeer meer in visievorming ondernemer. Stimuleer meervormigheid, neem
veranderende preferenties consumenten mee)
2. Informatie en kennisverspreiding:
• Doe meer aan aspecten van productie, productieproces.
• Zet meer in op waardering van voeding in algemene zin, zowel via het agrarisch
onderwijs als het algemene onderwijs.
• Ontwikkel modellen voor de omgevingsmelker.
3. Benodigde investeringen:
• Streef naar een doorbraak in huisvesting (welzijn). Na de ligboxenstal, ontwikkeld
eind jaren ‘60, is er geen nieuw welzijnsconcept meer ontwikkeld.
• Veevoerindustrie moet handschoen oppakken (o.a. methaanreductie).
• Doe onderzoek naar gevolgen voor bodemvruchtbaarheid van energieproductie op
het boerenerf.
4. Schep ruimte voor ondernemen.
Aanbevelingen vanuit groep 2
De groep was unaniem van mening dat kostprijs van belang is en dat dit altijd moet worden
meegenomen. In de groep is daarnaast gediscussieerd over de vraag wie de regie heeft over
het ontwikkelen van meerwaarde. Dit zijn nu allerlei partijen.
Concrete aanbevelingen:
1. Maak diverse vormen van vergoeden en vermarkten van groen-blauwe diensten
mogelijk.
2. Verruim het EU- en WTO-keurslijf ten behoeve van mogelijkheden om duurzaamheid en
maatschappelijke diensten/producten te vergoeden en te stimuleren.
3. Laat de markt betalen wat de consument vraagt, laat de overheid betalen wat de burger
vraagt.
Gerwin Meijer vult aan vanuit de groep: Ook innovatie stimuleren, ondernemerschap
stimuleren kwam in onze groep als belangrijk element naar voren.
Aanbevelingen vanuit groep 3
Binnen de groep was brede steun voor beide strategieën, dus kostprijs én meerwaarde.
Concrete aanbevelingen en relevante aspecten:
1. Subsidie kan een stimulans zijn, maar niet structureel. De subsidie moet de markt niet
vervuilen.
2. Voor natuur en landschap is een structureel instrument noodzakelijk (à la het
Waterschap). De burger vraagt naar natuur en landschap en beleeft dit. Dit maakt het
moeilijk om vergoeding via de markt te regelen.
27

3. Energieproductie is een terrein waar veel mogelijkheden liggen voor de melkveehouderij
4. Versterk het ondernemerschap.
5. Reputatierisico is van belang. Zo hebben acties van Greenpeace er waarschijnlijk aan
bijgedragen dat Campina deze stappen heeft gezet.
6. Creëer de mogelijkheid van een negatieve belastingaanslag, bijvoorbeeld t.a.v.
investeringen in dierenwelzijn die moeilijk zijn terug te verdienen.
Gerda Huzen vult aan dat het inkomen voor de boer noodzakelijk blijft om te overleven.
28

Bijlage 1. Deelnemers studiemiddag 13 oktober 2006
Naam Organisatie
Ernst v.d. Schans Ambachtelijke zuivel “Den Eelder”
Gerwin Meijer Animal Sciences Group Wageningen UR
Maarten Vrolijk Animal Sciences Group Wageningen UR
Arie van den Brand Biologica
Jaap Petraeus Campina Nederland Holding BV
Frits van der Schans CLM Onderzoek en Advies BV
Ben Schaap CLM Onderzoek en Advies BV
Bert van den Berg De Dierenbescherming
Werner Buck Friesland Foods
Carel de Vries InnovatieNetwerk Groene Ruimte en Agrocluster
Ron Bergevoet Landbouw Economisch Instituut (LEI-DLO)
Krijn Poppe Landbouw Economisch Instituut (LEI-DLO)
Vincent Blok Louis Bolk Instituut (LBI)
Rosemarie Oude Luttikhuis-Merz LTO Noord
Arian Kamp Melkveehouder
Peter Ketelaars Melkveehouder
Jan Spaans Melkveehouder
Jan van Weperen Melkveehouder
Pim Bruins Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit
Herman Snijders Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit
Femke van Zeeland Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit
Peter Arkenbout Motivaction
Pieter Paul Verheggen Motivaction
Nils den Besten NAJK
Gerda Huzen Nederlandse Melkveehouders Vakbond
Willem van Middendorp Platform Aarde Boer Consument
Ellen Mook Provincie Zuid-Holland
Bart Geertsema Rabobank Nederland
Henk Dunnink Rouveen Kaasspecialiteiten
Egbert Koersen Rouveen Kaasspecialiteiten
Henk Pelleboer Rouveen Kaasspecialiteiten
Ben Wevers Rouveen Kaasspecialiteiten
Kees-Jaap Hin Schuttelaar & Partners
Evert Kremer Stichting Stimuland
Evert Jan Aalpoel Stuurgroep TA
Natasja Oerlemans Stuurgroep TA
Ger Roebeling Stuurgroep TA
Carin Rougoor Stuurgroep TA
Wouter van der Weijden Stuurgroep TA
Klaas Jan van Calker Wageningen Universiteit
Clemens Driessen Wageningen Universiteit en Research
Michiel Korthals WUR Leerstoelgroep Toegepaste Filosofie
29

Koen ter Haar WUR
Gerard Raedts WUR
Ard van Veen WUR
Marike Boekhoff WUR
Jan Maarten Vrij NZO
Wim Koops PZ
30

Bijlage 2. Taak en samenstelling Stuurgroep
Technology Assessment
Het werk van de Stuurgroep Technology Assessment draagt bij aan het kennisbeleid van het Ministerie van
LNV door:
1. verkenning van gevolgen van technologische ontwikkelingen en afwegingen van alternatieven en/of;
2. het verkennen van mogelijke technologische bijdragen aan de oplossing van maatschappelijke problemen
relevant voor het LNV-beleidsterrein en/of;
3. het onderkennen en expliciteren van normen en waarden die in het geding kunnen zijn bij bepaalde
ontwikkelingen alsook verschillen daarin tussen verschillende groeperingen in de samenleving.
De volgende personen maken, allen op persoonlijke titel, deel uit van de stuurgroep:
• Dhr. drs. W.J. (Wouter) van der Weijden, voorzitter (Stichting Centrum voor Landbouw en Milieu)
• Mw. ir. G. (Ger) Roebeling (Women in Europe for a Common Future (WECF))
• Dhr. prof.dr.ir. J.L.A. (Leo) Jansen (emeritus hoogleraar Milieutechniek TU Delft)
• Dhr. P. (Peter) Blom, penningmeester (Triodos Bank)
• Dhr. E.J. (Evert-Jan) Aalpoel (melkveehouder)
• Mw. dr. A.M.C. (Anne) Loeber) (onderzoeker en universitair docent UvA)
• Dhr. prof.dr. J.G.A.J. (Jo) Hautvast (emeritus hoogleraar Voeding Wageningen Universiteit)
Adresgegevens
Stuurgroep Technology Assessment
t.a.v. Carin Rougoor
p/a CLM
Postbus 62
4100 AB Culemborg
T: 0345 47 07 69
E: crougoor@clm.nl
I: www.stuurgroepta.nl
31