Download hier de Diagnostiek PDF - EFP

Diagnostiek 

 

 

 

 

 

 

Voorwoord 

Inleiding 

Intelligentie en aanpassingsvermogen 

o Definities van licht verstandelijke beperking en zwakbegaafdheid 

o Intelligentie 

• Beschikbaar testmateriaal 

• Inschatten van het IQ op basis van aanvullende informatie 

• Samenstellen eigen testbatterij 

• Conclusies en aanbevelingen 

• Nader onderzoek 

o Aanpassingsvermogen 


• Inschatten aanpassingsgedrag op basis van aanvullende informatie 


• Nader onderzoek 

• In ontwikkeling 

Ontwikkelingsstoornissen 

o Definitie LVB 

o Inleiding 

o ADHD 

• Inleiding 

• Beschikbare instrumenten 

Screening 

Uitgebreide test 


o Autismespectrum stoornissen 

• Inleiding 

• Protocol voor diagnostiek bij autisme 

Screening 

Gedragsobservatie en ontwikkelingsanamnese 

Diagnose stellen 

Testdiagnostisch onderzoek 

Comorbiditeit en differentiaaldiagnostiek 

Aanvullende diagnostiek 



Sociaal-emotionele ontwikkeling en morele ontwikkeling 


o Inleiding 

o Sociaal-emotionele ontwikkeling 

o Theory of Mind 

o Empathie 

o Morele ontwikkeling 

Psychiatrische stoornissen 


o Algemene diagnostiek van psychiatrische ziektebeelden 

• Inleiding 

1

• Inventarisatie beschikbaar testmateriaal 

Algemeen 

Instrumenten voor normaal begaafden 

Interviews 


o Middelengebruik 

• Inleiding 

• Inventarisatie beschikbaar testmateriaal en onderzoeksmateriaal 


o Schizofrenie en andere psychotische stoornissen 

• Inleiding 



o Stemmingsstoornissen 

• Inleiding 



o Angststoornissen 

• Inleiding 

• Algemene angststoornis 

Beschikbaar testmateriaal 

Interviews voor angst 

Instrumenten voor angst speciaal ontwikkeld voor LVB 

Conclusies en aanbevelingen 

• Sociale angst 



• Posttraumatische Stress Stoornis 


Informatiebronnen 


• Obsessief-compulsieve stoornis 



o Seksuele stoornissen 

• Inleiding 


Seksuele disfuncties 

Parafilieën 

Hyperseksualiteit 


 

Persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornissen 

o Definitie LVB en persoonlijkheidsstoornis 

o Inleiding 

o Prevalentie 

o Persoonlijkheidstoornis en verstandelijke beperking 

• DSM 

• Exclusiecriteria 

• Persoonlijkheidsontwikkeling bij personen met een LVB 

• Continuüm bij diagnostiek van persoonlijkheidsstoornissen 

o Problemen in de diagnostiek van persoonlijkheidstoornis bij verstandelijk 

beperkten 

• Conceptuele problemen 

2

• Methodologische problemen 

o Richtlijn in de diagnostiek van persoonlijkheidsontwikkeling en -stoornissen bij 

cliënten met een licht verstandelijke beperking 

• Doel in het persoonlijkheidsonderzoek 

• Uitsluitende criteria 

o Methoden en instrumenten 

• Dossieranalyse 

• Semi-gestructureerde diagnostische interviews 

• Zelfrapportagevragenlijsten 

• Projectieonderzoek 

• Klinisch oordeel 

• Verdiepend onderzoek 

o Conclusies en aanbevelingen 

 

 

Neuropsychologische functiestoornissen 


o Inleiding 

o Beschikbare instrumenten voor screening 

o Algemene neuropsychologische screening 

o Aandachtsfuncties 

o Taalbegrip en leesvaardigheid 

o Geheugenfuncties 

o Snelheid van informatieverwerking 

o Visuo-spatiële en visuo-constructieve functies 

o Executieve functies 

o Conclusies en aanbevelingen 

Zelfregulatie en sociale vaardigheden 


o Inleiding 

o Algemene zelfregulatie 

• De antisociale en agressieve problematiek 

Beschikbare instrumenten 


• Probleemoplossende vaardigheden 



• Impulscontrole 

Inleiding 



o Gehechtheid, sociale contacten en relatievorming 

• Inleiding 



o Delictbevorderende attitudes 

• Inleiding 



o Seksuele zelfregulatie 

• Inleiding 



3

Malingering 

o Het veinzen van een verstandelijke beperking 


• Conclusie 

o Het veinzen van een psychiatrische stoornis 

• Aanbeveling 

Bijlagen 

o Literatuurlijst 

o Leden van de Task Force 

o Richtlijnen testafname 

o Oproeplijst 

• Emotieherkenning 

• Aanpassingsstoornis 

• Suïciderisico 

• Fobieën en paniekstoornis 

• Alexithymie 

• Omgevingsinvloeden 

• Pyromanie 

• Klinische syndromen 

4

Voorwoord 

Ongeveer een derde van de forensisch psychiatrisch cliënten (veroordeelden en verdachten) 

heeft een totaal IQ-score lager dan 90 (Van Emmerik, 2001). Tot voor kort was er ondanks 

dit gegeven binnen de forensische psychiatrie weinig aandacht voor zwakbegaafde en 

cliënten met een licht verstandelijke beperking (LVB). 

Een effectieve behandeling van psychiatrische problematiek van deze doelgroep vereist de 

juiste diagnostiek en risicotaxatie. Met dit uitgangspunt werd in mei 2007 op initiatief van de 

Van der Hoeven kliniek in samenwerking met behandelcentrum Hoeve Boschoord en het 

Expertisecentrum Forensische Psychiatrie (EFP) een Invitational Conference gehouden. 

Deze conferentie had als doel te komen tot afspraken over testgebruik voor niveaubepaling 

en classificatie van intelligentie in het forensische zorgveld. Na deze conferentie initieerde 

Hoeve Boschoord een landelijke Task Force met een coördinerende rol voor het EFP met als 

doel het in kaart brengen van de state of the art ten aanzien van diagnostiek en risicotaxatie 

bij zwakbegaafde en LVB cliënten. 

De werkgroepen diagnostiek en risicotaxatie bij licht verstandelijk beperkte en zwakbegaafde 

forensische cliënten zijn het voortvloeisel van dit initiatief en maken beide onderdeel uit van 

de Task Force. Zij hebben tot doel een inventarisatie te maken van de in Nederland 

beschikbare diagnostische en risicotaxatie instrumenten voor deze doelgroep en een aanzet 

te geven tot nader onderzoek. De werkgroepen zijn gericht op de vraag of de gangbare 

diagnostische en risicotaxatie instrumenten bruikbaar zijn voor deze doelgroep, welke 

andere instrumenten mogelijk meer geschikt zijn en daarmee samenhangend op welke 

gebieden nader onderzoek en ontwikkeling noodzakelijk is. Ook is het een aanzet om 

testresultaten te bundelen en zo meer gegevens te verzamelen over kenmerken en 

behandelresultaat bij de doelgroep. 

Bijzonder is het dat de werkgroepen deels bestaan uit personen werkzaam binnen het 

forensische veld en deels uit personen werkzaam binnen de zorg voor mensen met een 

(licht) verstandelijke beperking. Beide groepen professionals hebben te maken met mensen 

met forse gedragsproblemen maar hebben doorgaans weinig kennis van de expertise van de 

ander. 

In het forensische zorgveld is veel kennis en ervaring aanwezig over risicotaxatie en 

forensische diagnostiek. Binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is 

veel kennis en ervaring met de doelgroep. Door de samenwerking binnen deze werkgroepen 

is voor de doelgroep een unieke en ook noodzakelijke brug tussen twee werelden geslagen. 

Het is daarmee een eerste initiatief om deze verschillende werkterreinen te laten profiteren 

van de kennis en kunde van de ander. Er is een start gemaakt met een vruchtbare 

wederzijdse kruisbestuiving. Dat is een heugelijk feit en innovatief te noemen. 

Deze publicatie is nadrukkelijk een werkdocument en de Task Force staat open voor iedere 

suggestie tot verandering! Wij nodigen u dan ook van harte uit om bij te dragen tot een 

vervolg op deze publicatie! 

5

Inleiding 

De diagnostiek bij zwakbegaafde en cliënten met een LVB is gecompliceerd door een 

samenspel van de verstandelijke beperking met de ontwikkelingsstoornissen, psychiatrische 

stoornissen, klinische syndromen, (gebrekkige) persoonlijke en sociale vaardigheden, 

negatieve omgevingsinvloeden, en somatische problematiek waar deze groep kwetsbaarder 

voor is dan gemiddeld begaafden. Bovendien is het nog maar de vraag wanneer iemand een 

LVB heeft of zwakbegaafd is. Verschillende instanties hanteren ten onrechte een vaste totaal 

IQ-score. Dit is voor discussie vatbaar omdat we bij de testafname en de interpretatie te 

maken hebben met meetfouten en onzekerheidsmarges, met het bestaan van veel 

verschillende instrumenten, met leereffecten bij herhaalde afname, met omgevingsfactoren, 

en bovenal met de vele consequenties die verbonden worden aan de score. Ook 

internationaal wordt erkend, door o.a. de American Association on Intellectual and 

Developmental Disabilities (AAIDD), dat voor een diagnose verstandelijke beperking een 

score op een intelligentietest niet de doorslag moet geven maar dat ook de mate van 

(tekorten in) sociale redzaamheid mee moeten wegen in die diagnose (Schalock, Borthwick- 

Duffy, Bradley, Buntinx, Coulter et al., 2010). Daarnaast speelt, met name bij de keuze voor 

een specifiek behandelklimaat, het sociaal-emotioneel ontwikkelingsniveau ook een grote 

rol. Recent hebben Buntinx, Maes, Claes en Curfs (2010) laten zien dat intelligentie en 

ondersteuningsbehoefte niet één op één samengaan. Vooral als er sprake is van bijkomende 

(psychiatrische) problemen is de ondersteuningsbehoefte van mensen met relatief lichte 

cognitieve beperkingen groot. 

Naast het vaststellen van zwakbegaafdheid of een LVB is de diagnostiek van psychiatrische 

ziektebeelden, en andere relevante aspecten als neuropsychologische functiestoornissen, 

sociaal-emotionele en morele ontwikkeling en malingering, eveneens complex bij deze 

groep. Hierover is nog relatief weinig bekend. Ten eerste staan de gedragsdeskundige nog 

weinig instrumenten ter beschikking die onderzocht of gevalideerd zijn voor zwakbegaafde 

en/of cliënten met een LVB. Bij gebrek aan normering en validering loopt men het risico 

onjuiste conclusies te trekken over deze groep als geheel of over een individu dat hier deel 

van uitmaakt. Ten tweede roepen de kenmerken van de doelgroep allerlei vragen op. Is 

bijvoorbeeld de diagnose persoonlijkheidsstoornis wel toepasbaar bij iemand met een 

verlaagd IQ, of is een hechtingsstoornis of oppositionele gedragsstoornis wel te 

diagnostiseren bij een volwassene? 

Er is nog veel te ontdekken en te ontwikkelen. Op de eerdergenoemde Invitational 

Conference in mei 2007 werd geconstateerd dat een uitslag op een intelligentietest moet 

worden gezien als een indicatie en niet als een harde grens gehanteerd moet worden. 

Verder moet IQ-classificatie gezien moet worden in een continuüm. Ook werd gewezen op 

het belang van hetero-anamnestisch onderzoek bij het beoordelen van intelligentieniveau. 

Met het in kaart brengen van de state of the art ten aanzien van diagnostiek bij cliënten met 

een LVB en bij zwakbegaafde cliënten wil de Task Force een handreiking doen aan het 

forensische werkveld. Dit doet zij door in kaart te brengen welke instrumenten er zijn voor 

solide diagnostiek voor deze doelgroep en door te adviseren hoe deze kunnen worden 

ingezet. Op basis hiervan kan men daarna eventueel overgaan tot een meer gerichte 

behandeling. Naast aanbevelingen voor diagnostiek inventariseert de Task Force op welke 

relevante gebieden en bij welke instrumenten er in de nabije toekomst behoefte is aan 

nieuwe inzichten en aan wetenschappelijk onderzoek. Om voor de doelgroep te komen tot 

meer betrouwbare en gevalideerde instrumenten is gezamenlijk onderzoek nodig. 

6

HOOFDSTUK 1. INTELLIGENTIE EN AANPASSINGSVERMOGEN 

1.1 Definities van licht verstandelijke beperking en zwakbegaafdheid 

Op diverse manieren wordt gesproken over licht verstandelijk beperkten. Deze doelgroep 

omvat mensen met verstandelijke vermogens die, uitgedrukt in een cijfer behaald op een 

valide, gestandaardiseerde en betrouwbaar afgenomen intelligentietest, varieert tussen 50 

en 85-90. Binnen het veld van forensische zorg gebruiken sommige instellingen de term 

“zwakbegaafd” als verzamelnaam om de hele groep cliënten met een verlaagde intelligentie 

aan te duiden. Soms wordt ook gebruik gemaakt van de indeling zoals die in de 

handleidingen van de Wechsler Adult Intelligence Scale (WAIS), de Groninger Intelligentie 

Test (GIT) en in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) is 

opgenomen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen de subgroepen van mensen met een 

verstandelijke beperking (zelfs de verouderde term verstandelijk gehandicapten wordt nog 

gebruikt) en zwakbegaafde mensen. Deze verschillende benamingen, met de daarbij 

gebruikte verschillende criteria, werken, naast (spraak)verwarring, ook moeilijkheden bij 

praktische en wetenschappelijke (internationale) vergelijking van onderzoeksresultaten in de 

hand. 

De American Association on Intellectual and Developmental Disabilities (AAIDD) stelt dat, 

om te kunnen komen tot de diagnose intellectual disability, er sprake moet zijn van 

“functioneringsproblemen die worden gekenmerkt door substantiële beperkingen in zowel het 

intellectuele functioneren als het adaptieve gedrag, zoals dat tot uitdrukking komt in 

conceptuele, sociale en praktische adaptieve vaardigheden. De functioneringsproblemen 

ontstaan voor het achttiende levensjaar” (Schalock, Borthwick-Duffy, Bradley, Buntinx, 

Coulter et al., 2010). Daarnaast stelt de AAIDD dat het besluitvormingsproces om tot deze 

diagnose te komen niet slechts een statistische berekening is op grond van een eenmalige 

testafname. Het klinische oordeel van de professional weegt mee bij de interpretatie van de 

behaalde score met inachtneming van de standaard meetfout, sterke punten en beperkingen 

van het instrument en andere factoren zoals leereffect, vermoeidheid en leeftijdseffecten en 

–normen. De AAIDD definitie legt met betrekking tot de classificatie intellectual disability dan 

ook géén definitieve grensscore vast. Gesteld wordt dat de beperkingen bij een 

intelligentiescore van meer dan twee standaardafwijkingen onder het gemiddelde 

(bijvoorbeeld een IQ-score lager dan 75) zo manifest worden dat dan gesproken kan worden 

van een intellectual disability (Schalock, Borthwick-Duffy, Bradley, Buntinx, Coulter et al., 

2010). 

De Royal College of Psychiatrists (2001) stelt dat de term mild intellectual disability (in het 

Nederlands vertaald met de termen “licht verstandelijke gehandicapt” of “licht verstandelijk 

beperkt”) voorbehouden is aan mensen met een IQ-score tussen 50 en 69 en stelt daarbij 

dat er sprake moet zijn van voortdurende problemen in het adaptieve gedrag en/of sociaal 

functioneren, begonnen voor het achttiende levensjaar. 

De indeling van de American Psychiatric Association in haar Diagnostic and Statistical 

Manual of Mental Disorders, Fourth Edition Text Revision (DSM-IV-TR; APA, 2000) is 

nationaal en internationaal het meeste bekend. Dit maakt universele vergelijking van 

relevante literatuur en resultaten van testonderzoek mogelijk. Voor de diagnose 

“zwakzinnigheid” hanteert de DSM-IV-TR de volgende criteria: 

A. Verstandelijk duidelijk onder het gemiddelde functioneren: een IQ van ongeveer 70 of 

lager bij een individueel toegepaste IQ-test (bij zeer jonge kinderen op basis van een 

inschatting van een verstandelijk significant onder het gemiddelde functioneren). 

B. Gelijktijdig aanwezige tekorten in of beperkingen van het huidige aanpassingsgedrag (dat 

wil zeggen of betrokkene er in slaagt te voldoen aan de standaarden die bij zijn of haar 

leeftijd verwacht kunnen worden binnen zijn of haar culturele achtergrond) op ten minste 

7

twee van de volgende terreinen: communicatie, zelfverzorging, zelfstandig wonen, 

sociale en relationele vaardigheden, gebruikmaken gemeenschapsvoorzieningen, 

zelfstandig beslissingen nemen, functionele intellectuele vaardigheden, werk, 

ontspanning, gezondheid en veiligheid. 

C. Aanwezig voor achttiende levensjaar. 

Momenteel wordt gewerkt aan de DSM-V, welke waarschijnlijk in 2013 operationeel is. Naar 

verwachting wordt de hierboven vermelde indelingssystematiek vervangen door een systeem 

dat meer recht doet aan de door de AAIDD gehanteerde definitie in relatie tot de ICF 

systematiek (International Classification of Functioning, Disability and Health) van de World 

Health Organization (2001). Hierbij worden in de voorlopige teksten nadrukkelijker 

verschillende domeinen van functioneren genoemd, gerelateerd aan situaties waar adaptief 

gedrag nodig is. Daarbij wordt ook nadrukkelijker verwezen naar het gebruik van individuele, 

gestandaardiseerde, in de cultuur passende en psychometrische adequate maten om te 

bepalen of een persoon verstandelijke beperkt is. Er is nog geen specificatie van welke 

instrumenten dat zouden moeten of kunnen zijn. 

Hieronder lichten we de bovenstaande criteria van de DSM-IV-TR nader toe. 

Criterium A: verstandelijk functioneren 

Conform de internationaal gebruikelijke indeling koppelt de Task Force de term “licht 

verstandelijke beperking” aan het criterium van een totaal IQ-score tussen 50 en ongeveer 

70 aan de hand van een recent afgenomen individuele intelligentietest. De term 

“zwakbegaafdheid” hanteert de Task Force bij een totaal IQ-score tussen 71 en 84 aan de 

hand van een recent afgenomen individuele intelligentietest. Hierbij wegen echter 

uitdrukkelijk ook zelfredzaamheid, sociaal-emotioneel functioneren en eventuele leer- of 

functiestoornissen mee om te komen tot een eindoordeel, waarbij aangegeven wordt op welk 

niveau iemand functioneert. Voorkomen moet worden dat een cliënt op basis van slechts een 

enkele score of uitslag automatisch in een bepaalde categorie ingedeeld wordt. 

Criterium B: tekorten in en beperkingen van aanpassingsgedrag 

Bij mensen met een LVB of zwakbegaafdheid moet sprake zijn van tekorten in, of 

beperkingen van, het sociaal aanpassingsgedrag. Deze tekorten moeten niet alleen te wijten 

zijn aan andere stoornissen of aan belemmeringen uit de omgeving. Het gaat in het geval 

van een verstandelijke beperking om beperkingen in het functioneren binnen de 

maatschappelijke, leeftijds- en cultuurgebonden context van die persoon. 

Criterium C: aanwezig voor achttiende levensjaar 

Volgens de huidige criteria moeten, om van LVB en zwakbegaafdheid te spreken, het 

beneden gemiddeld verstandelijk functioneren èn de beperkingen in het sociaal 

aanpassingsgedrag begonnen zijn vóór het achttiende levensjaar. De praktijk leert dat lang 

niet altijd duidelijk is wanneer deze beperkingen voor het eerst optraden. Er zijn mensen die 

reeds vanaf hun vroege jeugd bekend zijn bij, en ondersteuning ontvangen van, 

voorzieningen in zorg voor mensen met een verstandelijk beperking. Bij velen is het lang niet 

bekend en was er mogelijk lange tijd géén sprake van adequate ondersteuning. Toch zijn er 

kenmerken die zich in de jeugd van een cliënt manifesteren die kunnen opvallen en die 

gerelateerd kunnen zijn aan een LVB of zwakbegaafdheid. Te denken valt aan problemen in 

het onderwijs en/of bij verdere scholing. Had een cliënt bijvoorbeeld moeite met 

groepsdynamisch processen en/of was het didactisch plafond al bereikt halverwege de 

basisschool (in groep 5/6, dan wel op 8/9 jarige leeftijd)? Dan kan dit een signaal zijn. Ook 

kan het zijn dat een cliënt bleef hangen in concreet “hier en nu” denken. Ondanks soms 

verrassende deelvaardigheden op cognitieve vaardigheden bleek dan in de praktijk dat deze 

deelvaardigheden niet goed geïntegreerd gebruikt konden worden. Mogelijk was er sprake 

van een gebrekkig sociaal aanpassingsvermogen en kon de cliënt daardoor niet 

tegemoetgekomen aan de eisen die de omgeving stelde. Misschien had de cliënt grote 

8

problemen met zelfmanagement en was hij of zij daarvoor afhankelijk van anderen 

(Ponsioen & Verstegen, 2006; Van Nieuwenhuizen, Orobio de Castro, & Matthys, 2006). Ten 

slotte, mogelijk vertoonde de cliënt in de jeugd (eveneens) ernstige gedragsstoornissen en 

antisociaal en delinquent gedrag (Loeber & Farrington, 2000) en is dit te relateren aan een 

LVB of aan zwakbegaafdheid. 

Definitie LVB die de Task Force hanteert 

De Task Force sluit aan bij de in Nederland gangbare praktijk om de term ”licht verstandelijk 

beperkt” (LVB) breed te gebruiken. De term LVB heeft betrekking op personen met een IQ 

tussen 50 en 70 of een IQ tussen 70 en 85 in combinatie met een verminderd sociaal 

aanpassingsvermogen. Onder deze brede definitie valt dus ook een deel van de groep 

personen die als “zwakbegaafden” (IQ tussen 70 en 85) worden gecategoriseerd. 

Waar er in dit document over LVB wordt gesproken valt daaronder ook de categorie 

zwakbegaafde personen, tenzij anders vermeld. Indien in de literatuur de verwijzing „licht 

verstandelijk gehandicapt‟ voorkomt, kan men er vanuit gaan dat deze naar capaciteiten 

verwijst die vallen in het gebied van de LVB. 

Wanneer er over cliënten wordt gesproken, kunnen hieronder ook patiënten worden 

verstaan. 

1.2 Intelligentietests 

Intelligentietests zijn instrumenten die het niveau van intellectueel functioneren zichtbaar 

kunnen maken. Hieronder wordt een overzicht gegeven van de meest gangbare 

intelligentietesten. 

In testpsychologisch onderzoek kan een onderverdeling worden gemaakt in screeners, 

verkorte testen en uitgebreide testen. Alhoewel het in de forensische psychiatrie aanbevolen 

wordt om de uitgebreide test te gebruiken, kan een screener gebruikt worden om te bepalen 

of verder onderzoek nodig is. 

Wanneer lage scores mogelijk (deels) aan iets anders zijn toe te schrijven dan aan een 

structureel verminderde intelligentie, is een hertest noodzakelijk na enige tijd of bij 

veranderde omstandigheden. Afwijkingen van het scoringsprotocol moeten bij het 

verstrekken van de resultaten in de toelichting worden vermeld. Denk aan het voorlezen van 

testonderdelen waar cliënt dat volgens de testinstructie zelf moest lezen. 

1.2.1 Beschikbaar testmateriaal 

WAIS-III-NL (Wechsler Adult Intelligence Scale) 

WASI (Wechsler Abbreviated Scale of Intelligence) (Wechsler, 1999) 

Verkorte versie van de WAIS-III 

WNV-NL (Wechsler Non Verbale test –Nederlands) 

GIT-2 (Groninger Intelligentie Test-2) 

Verkorte GIT 

KAIT (Kaufman Intelligentietest voor (Adolescenten en) Volwassenen) 

De WAIS-III-NL, GIT-2 en KAIT vergeleken 

9

Kraijer (2005) vergeleek de WAIS-III-NL, KAIT en GIT-2 met betrekking tot hun 

psychometrische kwaliteiten. Hij vond alle drie de testen geschikt, valide en betrouwbaar 

voor de LVB doelgroep. Volgens hem hebben de WAIS-III en de KAIT iets meer te bieden 

dan de GIT-2 omdat zij ook door buitenlands onderzoek onderbouwd worden. Verder merkte 

hij op dat bij geen van de drie tests in de normgroep plaats is ingeruimd voor mensen zonder 

enig onderwijs, met alleen speciaal onderwijs of mensen die het basisonderwijs niet 

voltooiden. 

Van Toorn en Bon (2011) brachten de verschillen tussen de WAIS-III, verkorte GIT en de 

kernbatterij van de KAIT op individueel niveau in kaart. Bij 50 justitiabelen werden in 

wisselende volgorde de verkorte GIT (zes van de negen subtests), de WAIS-III en de 

kernbatterij van de KAIT afgenomen. Er bleken grote individuele verschillen, oplopend tot (in 

het meest extreme geval) 30 IQ punten. Het bleekt dat met name de resultaten op de KAIT in 

deze groep erg laag uitviellen. Dit kan er mee te maken hebben dat de testinstructies en 

testonderdelen van de KAIT voor mensen met een LVB soms moeilijk te begrijpen waren, 

waardoor zij snel gedemotiveerd raakten. Daarmee blijkt de KAIT minder geschikt voor 

toepassing in een LVB populatie. 

Deze onderzoeksresultaten tonen dat het onvoldoende is om het niveau van functioneren 

slechts vast te stellen aan de hand van een intelligentietest (Van Toorn & Bon, 2011). De 

prestaties kunnen sterk wisselen en het is niet duidelijk welke score op welke test het 

daadwerkelijke niveau van functioneren het beste weergeeft. 

K-Bit (Kaufman Brief Intelligence Test) 

SON 6-40 (Snijders-Oomen Niet-Verbale Intelligentietest) 

MCT (Multiculturele Capaciteiten Test) 

Raven SPM (Raven Standard Progressive Matrices) 

1.2.2 Inschatten van het IQ op basis van aanvullende informatie 

Luteijn (1971a) beschreef een methode om het IQ te schatten op basis van het hoogst 

genoten niveau van onderwijs. Zo is bekend dat iemand met een diploma op B-niveau van 

een LBO-opleiding in het algemeen een IQ heeft hoger dan 75. 

Verberne (2008) meent dat een afgeronde normale lagere school zonder doublures bij 

oudere cliënten erop duidt dat er sprake is van een IQ van 85 of hoger. Voor individueel 

gerichte lagere scholen als Iederwijs, Montessori en Jenaplan of een kleine dorpsschool met 

veel individuele aandacht gaan deze vuistregels echter niet op. Een regulier LBO-diploma 

kan bij volwassenen duiden op een IQ van 90 of hoger (Verberne, 2008). Bij jongeren kan 

hier niet van worden uitgegaan, gezien de huidige trend om kinderen met gegeneraliseerde 

leerproblemen in het reguliere lager onderwijs te laten participeren en kinderen niet meer te 

laten doubleren. Wel kan men op basis van een analyse van arbeidscarrière 

(verantwoordelijkheden, probleemoplossende vaardigheden e.d.) komen tot een “educated 

guess” over intelligentieniveau, die dan als indicatie kan dienen voor verder onderzoek 

(Verberne, 2008). 

1.2.3 Samenstellen eigen testbatterij 

Bij LVB-problematiek is er per definitie sprake van sociale adaptatieproblemen. Dit betekent 

dat er tekorten kunnen zijn op drie terreinen: (i) de praktische vaardigheden (sociaal gedrag, 

sociale redzaamheid); (ii) de sociale / communicatieve vaardigheden (contactuele 

eigenschappen, taalvaardigheden); (iii) de probleemoplossende vaardigheden en de 

zelfcontrole (executieve functies, sociale cognities). Een probleem met intelligentietests is 

dat slechts een deel van deze gebieden bestreken wordt en het van de gebruikte test 

afhangt welk deel. Als men bijvoorbeeld een uitspraak doet over de taalvaardigheid op basis 

10

van het verbale testgedeelte van de Wechsler schalen (WISC- en WAIS) kan men al gauw 

tot een verkeerd beeld komen. Bij de WISC/WAIS is het vermogen van de geteste persoon 

om zijn gedachten onder woorden te brengen immers voorwaarde om de verbale testjes te 

kunnen doen. Een lage score op dit gedeelte wil dan nog niet zeggen dat ook het taalbegrip 

achterloopt. 1 Op probleemoplossende vaardigheden zijn vooral intelligentietests gericht die 

de zogenaamde fluid intelligentie beoordelen (bijvoorbeeld de Raven tests). De zojuist 

genoemde Wechsler schalen doen meer een beroep op aangeleerde kennis en 

vaardigheden, ook wel crystallized inteligentie genoemd. 

Kortom, om een goede indicatie te verkrijgen van de sociaal-adaptieve problematiek van een 

persoon is het zinvoller om de tijd die het afnemen van een enkele intelligentietest inneemt 

zinvoller te besteden met het testen van meer vaardigheidsgebieden. Met combinaties van 

taken uit verschillende typen intelligentietests, aangevuld met tests en/of vragenlijsten die 

een beeld geven van het sociale gedrag, de redzaamheid en de communicatieve 

vaardigheden (m.n. taalvaardigheden) van een persoon kan men een beter idee krijgen van 

zowel zijn of haar handicaps als mogelijkheden. 2 

1.2.4 Conclusies en aanbevelingen 

- Er moet uitgebreid in kaart worden gebracht wat de zwakke en sterke kanten zijn van 

de vaardigheden en de mate van zelfredzaamheid en aanpassingsvermogen van de 

persoon die onderzocht wordt. 

- De Task Force acht het onverantwoord om ingrijpende en vergaande conclusies, als 

“gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens” of “plaatsing in een bepaalde 

behandelkliniek” te doen, op basis van verkorte meetinstrumenten voor intelligentie. 

- De Task Force raadt aan, mocht het niet mogelijk zijn om een test „op maat‟ te maken 

(zie samenstellen eigen testbatterij) om voor het uitvoerig testen van intelligentie 

gebruik te maken van de WAIS-III-NL. 

1.2.5 Nader onderzoek 

De Task Force beveelt aan nader onderzoek te doen naar: 

- De verkorte GIT-2 en de WAIS-III-NL om vast te kunnen stellen of het voorgestelde 

screeningsinstrument een goede schatting maakt van intelligentie bij de doelgroep. 

- Vertaling van de K-Bit als screener. 

- Bij alle tests onderzoeken hoe geschikt die zijn voor de LVB doelgroep. 

- De toepasbaarheid van de nieuwe Son voor het veld in kaart brengen: welke factoren 

voor het forensisch veld belangrijk zijn en welke er worden onderzocht. 

- Hoe meet je streetwise? 

- Hoe krijg je het sociale aanpassingsvermogen in een score? 

1 Het onderscheid tussen expressieve taal (het verwoorden) en de receptieve taal (het begrijpen) is hierbij van 

belang. 

2 Voor een voorstel voor een dergelijke combinatie voor kinderen met LVB-problematiek wordt verwezen naar: 

Ponsioen, A.J.G.B. i.s.m. Pellini, D. (2010). Een kind met mogelijkheden. Een andere kijk op LVG-kinderen. 

Houten: Bohn Stafleu van Loghum (Hoofdstuk 6). 

11

1.3 Aanpassingsvermogen 

In veel literatuur worden de termen (sociaal) „aanpassingsgedrag‟, „aanpassingsvermogen‟ 

en „(zelf- of sociale) redzaamheid‟ gebruikt om dezelfde vaardigheden aan te duiden. Het 

gaat primair om de vaardigheden die nodig zijn om met de omgeving en de (sociale) 

veranderingen die zich daarin voordoen, om te gaan. Onder aanpassingsvermogen vallen 

verschillende theoretische begrippen: 

1. Zelfredzaamheid zoals: lichamelijke verzorging, koken, klokkijken, inkopen doen, met 

geld omgaan, zelfstandig reizen; ofwel ADL (algemene dagelijkse 

levensverrichtingen). 

2. Sociale redzaamheid, aanpassingsgedrag of sociaal adaptief functioneren zoals: je 

gedragen naar anderen, vrienden maken. Dit wordt ook sterk beïnvloed door het 

sociaal emotioneel functioneren. 

3. Cognitieve vaardigheden zoals executieve functies: plannen en beredeneerd keuzes 

maken. 

Aanpassingsvermogen wordt mede bepaald door omgevingsfactoren. Zo wonen veel 

forensisch psychiatrische cliënten in bijzondere voorzieningen, vaak een apart terrein, waar 

het verkeer stapvoets rijdt, de instellingen de financiën regelen en de omgeving, indien 

noodzakelijk, adequaat met het impulsieve en afwijkend sociaal gedrag van de cliënt kan 

omgaan. Daar hebben zwakbegaafde mensen en mensen met een LVB minder last van de 

tekorten in hun aanpassingsgedrag. Deelname aan de gewone samenleving eist veel meer 

sociaal aanpassingsvermogen. Denk aan formulieren invullen, op tijd op werk zijn, weerstand 

bieden aan drank, drugs of loverboys, rondkomen van een uitkering of vriendelijk gedrag 

correct interpreteren. Dit alles kan een (te) grote opgave zijn voor zwakbegaafde mensen en 

mensen met een LVB. 

In hun artikel laten Buntinx, Maes, Claes en Curfs (2010) zien dat er geen lineaire relatie is 

tussen IQ en de behoefte aan ondersteuning (en behandeling). Mensen met een lager IQ 

hebben lang niet altijd meer ondersteuning nodig en omgekeerd zijn er mensen met een 

betrekkelijk hoog IQ (tussen 70 en 85/90) die veel (blijvende) ondersteuning nodig hebben. 

De mate van beperking ofwel de persoonlijk ervaren problematiek wordt namelijk vooral 

bepaald door het aanpassingsvermogen. In dat vermogen ligt de sleutel of er wel of geen 

aanspraak gedaan kan worden op specifieke vormen van ondersteuning en hulpverlening. 

Mensen met een laag aanpassingsvermogen (vaak zien we hierbij bij mensen met een 

relatief hoger IQ een samengaan van intellectuele problemen en psychische problemen) 

kunnen daar zeer ernstige gevolgen van ondervinden. In de praktijk zien we dan ook vaak 

ernstigere gedragsproblematiek bij de hogere IQ-scores. 

Een groot probleem inzake het gebruik van bestaande instrumenten voor het vaststellen van 

(sociaal) aanpassingsvermogen is dat forensisch psychiatrische cliënten meestal in een 

gesloten of beveiligde omgeving verblijven. Daar is het niet mogelijk alle gedrag te laten zien 

waar deze instrumenten naar vragen. Dit maakt sommige meetinstrumenten ongeschikt voor 

zwakbegaafde en LVB cliënten in deze context. Een heteroanamnese biedt soms uitkomst. 

De forensische behandeling is vaak primair gericht op de vermindering van de 

delictgevaarlijkheid. Indien dat afdoende behandeld of ingekaderd is, kan doorplaatsing naar 

een vervolginstelling voor (SG)LVB volgen. Doorplaatsing is nodig omdat deze cliënten vaak 

na behandeling nog van intensieve zorg afhankelijk blijven. Voor de bepaling van het 

zorgniveau in de vervolginstelling is een inschatting van het aanpassingsvermogen 

noodzakelijk. Een grote valkuil voor de groep mensen met een LVB is (zelf)overschatting. 

Ook wanneer iemand wel over bepaalde vaardigheden beschikt en deze goed kan 

toepassen in een gunstige omgeving of op een gunstig moment, kan hij overbelast raken in 

ongunstigere omstandigheden en bepaalde vaardigheden niet meer beheersen. Bij 

uitplaatsing uit een beveiligde behandelsetting moet dus niet gezocht worden naar een 

12

maximaal haalbare omgeving, maar naar een optimaal houdbare omgeving, zodat een cliënt 

niet voortdurend op de top van zijn aanpassingsvermogen hoeft te functioneren. 

1.3.1 Beschikbaar testmateriaal 

SRZ-P (Sociale Redzaamheidschaal voor Zwakzinnigen-Plus) 

VABS (Vineland Adaptive Behavior Scales) 

INVRA (Inventarisatie Van RedzaamheidsAspecten) 

FP40 (Forensische Profiel Lijsten) 

1.3.2 Inschatten aanpassingsgedrag op basis van aanvullende informatie 

Wanneer de cliënt in een gesloten setting verkeert en dus een aantal sociale gedragingen 

niet kan laten zien, èn er geen mogelijkheden zijn familie of bekenden te interviewen, is het 

toch mogelijk een grove schatting te maken van het aanpassingsvermogen vanuit de 

levensgeschiedenis en een interview met de cliënt. Er kan worden gekeken naar 

woonsituaties, werkloopbaan, relaties en dergelijke. Daarnaast kunnen vragen worden 

gesteld over geldbeheer, wie er kookte voor cliënt, wat cliënt zelf het liefst kookt, hoe hij dat 

doet en wat jij voor het laatst heeft gelezen? Het stellen van specifieke, toelichtende vragen 

kan de eventuele neiging van de betreffende (zwakbegaafde of LVB) persoon zichzelf te 

overschatten of zijn vaardigheden te rooskleurig neer te zetten, ondervangen. 


- De Task Force beveelt aan om voor screening van het aanpassingsgedrag gebruik te 

maken van de FP40 subschalen redzaamheid en sociaal inzicht. Dit geldt voor 

eenieder die opgenomen is in een gesloten setting. 

- De TF LVB beveelt aan voor het uitgebreid beoordelen van aanpassingsgedrag 

gebruik te maken van de SRZ-P. Dit geldt voor personen in een situatie waarin zij 

voldoende vaardigheden kunnen laten zien. Wanneer de SRZ-P onvoldoende 

informatie oplevert en/of er behoefte is aan nog uitgebreidere diagnostiek van het 

aanpassingsgedrag, beveelt de TF LVB aan de VABS te gebruiken. 

1.3.4 Nader onderzoek 

De Task Force beveelt aan nader onderzoek te doen naar: 

- Het aanpassingsvermogen. 

- Eventuele verdere differentiëring door de FP40 binnen de doelgroep zwakbegaafde 

en LVB. Er ontbreekt een instrument voor pro Justitia rapportage wanneer cliënt 

gedetineerd is en/of er geen contact met informanten (proxies) mogelijk is. Dit 

instrument moet nog ontwikkeld. 

- Op dit moment wordt de DROS gebruikt door PJ rapporteurs maar de TF weet niet op 

welke schaal of wat de bevindingen zijn. Dit zou nader onderzocht kunnen worden. 

1.3.5 In ontwikkeling 

De UvA voert samen met de Hogeschool Leiden en de Radboud Universiteit Nijmegen 

momenteel twee onderzoeken uit naar de constructie van een instrument om zowel omgang 

met praktische intelligentie als sociaal aanpassingvermogen vast te kunnen stellen bij 

mensen met een vermoeden van een LVB. Het instrument moet in korte tijd (15 minuten) af 

te nemen zijn door een geïnstrueerde (niet gespecialiseerde) medewerker. Er wordt een 12+ 

onderzoek voor jongeren en een 18+ onderzoek voor volwassenen uitgevoerd. Beide 

instrumenten worden onderzocht bij verschillende populaties (klinische psychiatrie 

populaties, justitiële populaties, VG populaties en onderwijspopulaties). De verwachting is 

dat er een versie van deze screener LVB kan worden ontwikkeld voor de genoemde 

doelgroepen, 12+ en 18+. Eerste resultaten laten zien dat het mogelijk is om een screener 

13

LVB met een hoge mate van specificiteit voor specifieke subpopulaties te ontwikkelen. In de 

loop van 2012 worden de (eerste) onderzoeksresultaten gepubliceerd en eind 2012 zal de 

screener LVB waarschijnlijk beschikbaar zijn. 

14

HOOFDSTUK 2 ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN 

2.1 Definitie LVB 




aanpassingsvermogen. Onder deze brede definitie valt dus ook een deel van de groep 

personen die in de DSM-IV-TR als “zwakbegaafden” (IQ tussen 70 en 85) worden 

gecategoriseerd. 

Waar er in dit document over LVB wordt gesproken valt daaronder dus ook de categorie 





verstaan. 

2.2 Inleiding 

In dit hoofdstuk worden twee specifieke stoornissen in de ontwikkeling belicht; de 

Aandachtstekortstoornis met Hyperactiviteit (ADHD) en de Autismespectrum stoornissen 

(ASS). In de DSM-IV-TR worden deze stoornissen beschreven in het hoofdstuk van 

stoornissen in de zuigelingentijd tot adolescentie. Hiermee wil men aangeven dat deze 

stoornissen er in de (vroege) jeugd al moeten zijn, maar niet dat die personen in de (vroege) 

jeugd al last hebben van eventuele beperkingen. Vaak openbaren de kwetsbaarheden zich 

pas als een beschermende omgeving wegvalt, bijvoorbeeld door verhuizen of overlijden van 

belangrijke personen. De aard en ernst van de problemen van mensen met een ASSdiagnose 

kunnen veranderen gedurende de levensloop (Kan et al., 2012). Diagnosticeren 

van ADHD en ASS kan zeer lastig zijn, zeker als er rekening moet worden gehouden met 

een verstandelijke beperking. De Multidisciplinaire richtlijn ASS bij volwassenen stelt zelfs 

expliciet dat er geen methode is om ASS met 100 procent zekerheid vast te stellen (Kan et 

al., 2012). De laatste jaren is er veel aandacht voor ADHD en ASS; de stoornissen worden 

relatief meer dan voorheen geclassificeerd (Gezondheidsraad, 2009; Baron-Cohen et al, 

2009; Fombonne, 2005). De druk van enerzijds onderscheidend diagnosticeren en 

anderzijds tegenwicht bieden aan een tendens van zowel overdiagnosticeren als 

onderdiagnosticeren, afhankelijk van de setting, behoeft een gedegen diagnostisch proces 

inclusief passende instrumenten. 

Diagnostisch proces 

In grote lijnen komt het diagnostisch proces neer op het zoeken of signaleren van 

aanwijzingen voor ASS of ADHD, het nader onderzoeken van deze aanwijzigen met 

screeningsinstrumenten, het uitvoeren van een ontwikkelingsanamnese en eventueel een 

gestructureerd interview. Vervolgens worden comorbiditeiten (nevenstoornissen) overwogen 

en worden differentieeldiagnostische afwegingen gemaakt (ASS óf depressie, ASS én 

depressie, ADHD óf ASS, ADHD én ASS). Blijft men twijfelen, dan wordt een fase van 

procesdiagnostiek ingezet, dat wil zeggen gerichte observaties volgens een schema (zie § 

2.4.2). 

15

Testdiagnostiek naar neuropsychologische functies en sociale cognitie kan gebruikt worden 

als steunbewijs bij het stellen van de diagnose. Ook kan dit gebruikt worden voor het maken 

van een sterkte-zwakte analyse voor het behandel- of begeleidingsplan. 

2.3 ADHD 

2.3.1 Inleiding 

Aandachtstekort-hyperactiviteitstoornis (ADHD) is een sterk genetisch bepaalde, 

persisterende stoornis. Symptomen zijn onder andere concentratieproblemen, moeite met 

organiseren en onrust c.q. hyperactiviteit. Symptomen van de stoornis moeten zich 

geopenbaard hebben voor het zevende levensjaar. Daarnaast dient er sprake te zijn van 

beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren door de stoornis. 

De stoornis ADHD is één van de meest voorkomende psychiatrische syndromen in de 

kindertijd, met een geschatte prevalentie van 5 procent. De prevalentie bij volwassenen 

wordt geschat op 3,4 procent (Fayad et al., 2007; Barkley, Murphy & Fischer, 2008) 

Hyperactief gedrag en impulsiviteit nemen bij het ouder worden sneller af dan 

concentratieproblemen. Bij 20 tot 40 procent van de kinderen met ADHD wordt op oudere 

leeftijd antisociaal of zelfs delinquent gedrag geconstateerd. ADHD in de kindertijd is een 

krachtige voorspellende variabele van andere problemen in de adolescentie, zoals 

leerproblemen, vroegtijdig schoolverlaten, slechte contacten met leeftijdsgenoten en sociale 

isolatie. Adolescenten en volwassenen met ADHD vallen vaak voornamelijk op door 

ongeorganiseerd en chaotisch gedrag, studie- en werkstoornissen, vergeetachtigheid en niet 

op tijd komen. Voorspellende variabelen voor een ongunstig chronisch verloop zijn de 

combinatie met agressief gedrag op jonge leeftijd, antisociaal gedrag, borderline 

problematiek, lage intelligentie en bijkomende leerproblemen, het familiair voorkomen van 

ADHD, gezinsproblemen en slechte relatie met leeftijdsgenoten (Buitelaar & Kooij, 2000). In 

de diagnostische praktijk is bekend dat sommige kinderen en volwassenen met ADHD een 

“hyperfocus” hebben: ze zijn zeer geconcentreerd op één onderwerp en ze raken zeer van 

slag indien ze daarbij worden gestoord. 

Comorbiditeit van ADHD en ASS 

ADHD mag niet samen met PDD-NOS worden gediagnosticeerd volgens de DSM-IV-TR, 

maar dit gebeurt al ruim tien jaar wel. Er kan dan sprake zijn van: 

1. een (deels) gemeenschappelijke oorzaak, 

2. secundair (de ene stoornis leidt secundair tot de andere), 

3. een afzonderlijke oorzaak maar samen vóórkomend, 

4. criteria van de DSM-IV-TR zijn zodanig dat ASS-kenmerken kunnen worden 

aangezien voor ADHD en omgekeerd. 

Er is sprake van een hoge comorbiditeit met As I en As II stoornissen en bijkomende 

problemen in het psychosociale functioneren (Barkley et al., 2008). Differentiaal diagnostisch 

komen symptomen die lijken op ADHD, ook voor bij aangeboren syndromen als het Foetaal 

Alcohol Syndroom (FAS), het Syndroom van Williams en het Fragiele-X-syndroom. De hoge 

comorbiditeit met leerstoornissen duidt er op dat de prevalentie van ADHD bij zwakbegaafde 

kinderen hoger ligt dan bij gemiddeld normaal begaafden (Kraijer & Plas, 2002). Er is echter 

in Nederland weinig onderzoek gedaan naar ADHD met een gedragsstoornis en een 

verstandelijke beperking. Ook de psychodiagnostiek kent geen instrumenten die speciaal 

gericht zijn op de doelgroep LVB. Op zijn best zijn in de normgroepen leerlingen van het 

speciaal basisonderwijs (SBO), leerwegondersteunend onderwijs (LWOO) en 

praktijkonderwijs (PRO) opgenomen (Kraijer & Plas, 2002). 

16

Er is geen eenduidige test (psychologisch of biologisch) om vast te stellen of er al dan niet 

sprake is van ADHD bij cliënten met een LVB. De diagnose wordt normaliter gesteld door het 

in kaart brengen van de klinische kenmerken, zoals gerapporteerd door ouders, (voormalige) 

leerkrachten, de cliënt zelf en op basis van observaties van de clinicus. Vanuit de 

multidisciplinaire richtlijn ADHD (2005) wordt, na de anamnese en heteroanamnese, een 

somatisch onderzoek aanbevolen. Ook wordt neuro-psychologisch onderzoek aangeraden. 

Diagnosestelling 

Bij de diagnosestelling van ADHD bij LVB dient rekening gehouden te worden met een 

aantal zaken. In geval van LBV bij de ouders is er vaker dan bij normaal begaafde ouders 

sprake van opvoedingsonmacht. Het ontbreken van regels en structuur en het gedrag dat 

daaruit voortvloeit, kan lijken op ADHD. ADHD dient hier onderscheiden te worden van de 

gevolgen van een gebrekkige opvoeding. Een aanwijzing voor een gebrekkige opvoeding 

kan zijn wanneer het kind alleen druk en opstandig gedrag vertoont in huis, maar 

bijvoorbeeld niet op school. In een aantal gevallen is het kind gedurende een deel van zijn 

jeugd opgenomen geweest in een instelling. Het gedrag binnen de instelling kan in dat geval 

vergeleken worden met het gedrag thuis. 

Het afnemen van een ontwikkelingsanamnese bij ouders met LVB kan bemoeilijkt worden 

wanneer de ouders de vragen niet goed begrijpen. Het samen invullen van de lijst kan de 

betrouwbaarheid verhogen. 

2.3.2 Beschikbare instrumenten 

2.3.2.1 Screening 

AVL (ADHD- vragenlijst) 

Naam instrument 

AVL (ADHD-vragenlijst) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Scholte en Van der Ploeg, 2005 

Beschikbaarheid Nederlandse vertaling 

Doel 

Doelgroep 

Ja 

Gedragsbeoordelingslijst waarmee kan worden 

nagegaan of, en in welke mate, een kind de 

gedragssymptomen van ADHD vertoont. 

Jeugdigen 4 t/m 18 jaar, normaal en klinisch 

Beschrijving 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) 

Psychometrische kenmerken (Cotan, betrouwbaarheid, validiteit) 

Goed, alleen de criteriumvaliditeit scoort voldoende. 

Beoordeling/ervaring 

De vragenlijst bestaan uit 18 items. Op 

vijfpuntsschalen wordt aangegeven in welke 

mate de jeugdige de afgelopen 6 maanden het 

gedrag vertoonde. De items zijn gebaseerd op 

ADHD gedragsbeschrijvingen uit de DSM-IV. 

10 minuten, in te vullen door volwassenen die 

het gedrag van de jeugdige goed kennen. 

Andere informatie (bijv. niet ontwikkeld voor doelgroep, maar wel toegepast) 

De AVL kan ook via de pc worden afgenomen en gescoord met behulp van Testweb. Deze test is 

ontwikkeld voor kinderen. Er is geen ervaring opgedaan bij volwassen cliënten met LVB. 

17

SEV (Sociaal-emotionele vragenlijst) 


Belangrijkste literatuurbron/vindplaats 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

SEV (Sociaal-emotionele vragenlijst) 

Scholte en Van der Ploeg, 2005a 

Ja 

De SEV is een instrument waarmee aan de 

hand van gedragsbeoordelingen op eenvoudige 

wijze kan worden nagegaan in hoeverre 

kinderen kernsymptomen van sociaalemotionele 

problematiek vertonen. 

Jongeren van 4 t/m 18 jaar. 

De vier clusters van sociaal- emotionele 

problematiek die daarbij worden onderscheiden 

zijn: aandachtstekort met hyperactiviteit, sociale 

gedragsproblematiek, angstig en 

stemmingsgestoord gedrag en autistisch 

gedrag. 

De specifieke vormen van sociaal-emotionele 

problematiek die worden onderscheiden zijn: 

Aandachtstekort met hyperactiviteit (ADHD) 

aandachtstekort 

hyperactiviteit 

impulsiviteit 

Sociaal probleemgedrag 

oppositioneel-opstandig gedrag (ODD) 

agressief gedrag (CD) 

antisociaal gedrag (CD) 

Angstig en stemmingsgestoord gedrag 

angst in het algemeen 

sociaal-angstig gedrag 

angstig-depressief gedrag 

Autistisch gedrag 

De SEV bestaat uit 72 vragen. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Ongeveer 30 minuten. De SEV kan worden 

ingevuld door beoordelaars die goed op de 

hoogte zijn van het gedrag van het kind. Vaak 

zijn dit ouders of leerkrachten. Daarnaast 

kunnen bijvoorbeeld maatschappelijk werkers, 

groepsleiders, psychologen, orthopedagogen 

en andere professionele hulpverleners die het 

kind goed kennen het instrument invullen. De 

uitslag mag echter alleen geïnterpreteerd 

worden door psychodiagnostisch bevoegde 

professionals. 



18


Het invullen en scoren kan zowel handmatig plaatsvinden als geautomatiseerd worden afgenomen 

en gescoord met behulp van Testweb. Deze test is ontwikkeld voor kinderen. Er is geen ervaring 

opgedaan bij volwassen cliënten met LVB. 

Visk (Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen) 


Visk (Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal 

gedrag van Kinderen) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Luteijn, Minderaa & Jackson (2007) 


Doel 

Doelgroep 

Ja 

Het in kaart brengen van probleemgedrag van 

kinderen met pervasieve 

ontwikkelingsstoornissen. 

Jongeren 4 t/m 18 jaar. 

Beschrijving 

De Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal 

gedrag van Kinderen (VISK) is een vragenlijst 

ontwikkeld met de bedoeling om probleemgedrag 

van kinderen met (mildere) varianten van 

pervasieve ontwikkelings stoornissen te 

omschrijven. De VISK bestrijkt een breed scala 

van problemen in verschillende 

ontwikkelingsdomeinen en vooral veel sociale 

problematiek. De 49 items van VISK zijn onder te 

verdelen in zes schalen: 1. Niet afgestemd, 2. 

Neiging tot terugtrekken, 3. Oriëntatieproblemen, 

4. Niet snappen, 5. Stereotype gedrag en 6. 

Angst voor veranderingen. De VISK kan de 

diagnostiek van ontwikkelingsstoornissen op een 

objectieve manier ondersteunen. De 

schaalscores reiken bovendien handvatten aan 

voor de behandeling. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) De test kan individueel en groepsgewijs worden 

afgenomen volgens de pen-en-papier methode. 

De afname duurt 10 tot 30 minuten. 


Er zijn vier normgroepen: Een PDD-NOS-groep (N=544), een ADHD-groep (N=587), een 

algemene kinderen jeugdpsychiatrie-groep (N=2196) en een groep verstandelijk gehandicapten 

(N=823). 



Deze test is ontwikkeld voor kinderen. Er is geen ervaring opgedaan bij volwassen cliënten met 

LVB. 

CAARS (Conners' Adult ADHD Rating Scales) 


CAARS (Conners' Adult ADHD Rating Scales) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Conners, Sparrow & Erhardt (2004) 


19

Doel 

Doelgroep 

Beoordelen, diagnosticeren en monitoren van 

ADHD behandelingen bij volwassenen. 

18 jaar en ouder. 

Beschrijving 

Conners‟ Adult ADHD Rating Scales (CAARS) 

meet de aanwezigheid en zwaarte van 

symptomen van ADHD. Op die manier kan 

worden bepaald of de symptomen van ADHD 

bijdragen aan de problemen van de cliënt. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) De test wordt afgenomen volgens de pen-enpapier 

methode. Afname duurt 10 tot 15 

minuten. 


CAARS heft een goede criteriumvaliditeit, discriminante validiteit en constructvaliditeit. 


Buiten Nederland is de CAARS (Conners' Adult ADHD Rating Scales) het bekendste 

screeningsinstrument. 

Hiermee is ook onderzoek gedaan bij volwassen cliënten met LVB. De CAARS wordt als een 

bruikbaar instrument gezien om ADHD vast te stellen bij volwassenen met een verstandelijke 

beperking (La Malfa et al, 2008). 


2.3.2.2 Uitgebreide test 

DIVA 2.0 (Diagnostisch Interview voor ADHD bij Volwassenen) 


DIVA (Diagnostisch Interview voor ADHD bij 

Volwassenen) 


Kooij & Francken, 2010 Nieuwe versie 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


N.v.t. 

In kaart brengen van kenmerken van 

hyperactiviteit, impulsiviteit en 

aandachtsproblemen in volwassenheid en 

kindertijd middels een gestructureerd interview 

Volwassenen 

DIVA is gebaseerd op de DSM-IV criteria voor 

ADHD om te beoordelen van deze criteria in de 

kindertijd en de volwassenheid (waaronder 

impulsiviteit). Deze lijst is te gebruiken bij 

anamnese en hetero-anamnese. 

Deze vragenlijst beslaat 23 korte en helder 

geformuleerde items die vragen naar de 

aanwezigheid van deze kenmerken in de 

afgelopen zes maanden en vervolgens in de 

kindertijd. 

De afname duurt ongeveer anderhalf uur. 

Psychometrische kenmerken (Cotan, betrouwbaarheid, validiteit 

Geen 

20


Deze is niet eenvoudig geformuleerd (bijvoorbeeld: 'slaagt u er vaak niet in voldoende aandacht te 

geven aan details of maakt u achteloos fouten in uw werk en andere activiteiten?') en vraagt veel 

van het geheugen. Er wordt steeds gevraagd hoe de situatie nu is en hoe het was in de kindertijd. 

Dit interview is nogal tijdrovend. Het wordt aanbevolen een volwassenen die de cliënt goed kent 

aanwezig te laten zijn bij het afnemen van de vragenlijst i.v.m. de vragen over de vroege kindertijd. 

De volwassene kan de vragen aanvullen die de cliënt zich niet goed herinnert. 


2.3.3 Testdiagnostisch onderzoek 

Testdiagnostisch onderzoek kan ingezet worden nadat de diagnose ADHD gesteld is, met 

als doel het opstellen van een sterkte-zwakte analyse. De verwachting is dat bij ADHD de 

executieve functies verstoord zijn. Dit is echter eveneens het geval bij mensen met LVB. Het 

niveau moet dan ook beduidend lager zijn dan op basis van het IQ verwacht mag worden. 

De BADS meet alle executieve functies en is genormeerd voor de LVB doelgroep. 

Werkgeheugen en aandacht/concentratie – waarvan bij ADHD verwacht wordt dat deze 

beperkt zijn – kunnen gemeten worden met onderdelen van de WAIS-III-NL (Rekenen, 

Cijferreeksen en Cijfers en Letters Nazeggen). Het intelligentieprofiel van mensen met ADHD 

wordt vaker gekenmerkt door een relatief zwakke prestatie op de Werkgeheugenindex en de 

Verwerkingssnelheid, met relatief sterkere prestaties op de Verbal Begripindex en de 

Perceptuele Organisatieindex. Daarnaast kan het werkgeheugen gemeten worden met de 

15-woordentest. 

Aandacht en concentratie kunnen met verschillende neuropsychologische tests gemeten 

worden. Hierbij spelen de testobservaties wellicht een nog grotere rol dan de uitslag van de 

tests: neemt de cliënt de rust om naar de aanwijzingen bij de tests te luisteren, werkt hij 

geconcentreerd, zet hij door of is hij snel gefrustreerd, controleert hij achteraf zijn werk, etc.. 

Wat betreft de aandachts- en concentratietaken kan aan de volgende tests gedacht worden: 

De Strooptest meet interferentiegevoeligheid: het kunnen onderdrukken van een 

automatische respons ten gunste van de opdracht; De Trailmakingtest meet verdeelde 

aandacht; de D2, Bourdon-Vos en de Continuous Performance Test meten de volgehouden 

aandacht. Deze tests zijn vaak nog wel genormeerd voor zwakbegaafden (laagste 

normgroep), maar niet voor licht verstandelijk beperkten. Voor de normering geldt grofweg 1 

standaarddeviatie onder de laagste normgroep. 

BADS (Behavioural Assessment of the Dysexecutive Syndrome) 



Belangrijkste 

literatuurbron/vindplaats 

Beschikbaarheid 

Nederlandse vertaling 

Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

Wilson, Alderman, Burgess, Emslie & Evans, 1996 

Ja. 

De BADS is een testbatterij die een aantal (executieve) functies 

meet die te maken hebben met het functioneren van de frontaal 

kwab zoals planning en organisatie, concentratie, en 

probleemoplossend vermogen. 

Gemiddeld begaafden. 

De BADS voorspelt problemen in het dagelijks functioneren, 

voortkomend uit het „dysexecutive syndrome‟ (plannings- en 

21

Afname (Afnametijd, door 

wie af te nemen) 

organisatiestoornis). 

De totaalscore van de BADS is een weerspiegeling van de mate 

waarin een onderzochte efficiënt kan functioneren in het dagelijks 

leven. 

Het afnemen van de test duurt 45 minuten. 


Er is in Nederland onderzoek gedaan naar de BADS bij normale proefpersonen in verschillende 

leeftijden, maar met een klein aantal proefpersonen (Krabbendam & Kalff, 1999). 

Normgroepen te klein en normen niet representatief en/of de representativiteit is niet te 

beoordelen. Naar de overige criteria is geen onderzoek gedaan (COTAN, 1999). 


Voor cliënten met een laag niveau is het aan te bevelen om onderdelen af te nemen. De ervaring 

leert dat de eerste 5 subtesten goed aansluiten bij het niveau van de LVB. Ook kunnen de 

makkelijkste onderdelen (sleutelzoektest) los worden afgenomen en dan kwalitatief worden 

beoordeeld. 

De Task Force kan de meest complexe taken op de BADS (Dierentuinplattegrondtest, Conditie 1 

en 6-elemententest) adviseren voor standaard afname bij cliënten met een IQ lager dan 70: zij 

kunnen uitvoerende controlefuncties onvoldoende ontwikkelen waardoor de genoemde onderdelen 

moeilijk zijn af te ronden. 


Het is nog een experimenteel instrument en er is nog onvoldoende onderzoek naar normen en 

dergelijke uitgevoerd. 

Van Toorn en Bon (2011) deden onderzoek naar de bruikbaarheid van deze test in een 

forensische populatie. De resultaten zijn bij uitkomen van dit stuk nog niet bekend. 

WAIS-III-NL 


WAIS-III-NL; Wechsler Adult Intelligence Scale 

(Nederlandstalige bewerking) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Uterwijk, 2000 


Doel 

N.v.t. 

Intelligentietest 

Substitutie: Dit is naast de Digit Span een test 

die hoog meet op de factoren aandacht en 

concentratie. 

Woordenschat: Bij deze subtest wordt de 

proefpersoon gevraagd de betekenis van 

enkele woorden te geven. 

Overeenkomsten: Bij deze subtest wordt de 

proefpersoon gevraagd de overeenkomst te 

noemen tussen twee woorden 

Werkgeheugen Index (WgI): Rekenen, 

Cijferreeksen, Cijfers & Letters nazeggen: Deze 

index geeft informatie over de capaciteit van het 

werkgeheugen, aandacht en concentratie. 

Verwerkingssnelheid Index (Vsl): Symbool 

Substitutie-Coderen en Symbool Zoeken: 

Beoordelen verwerkingssnelheid. 

Perceptuele Organisatie Index (POI): 

Onvolledige Tekeningen, Blokpatronen, Matrix 

Redeneren: Meten van perceptuele 

vaardigheden. 

22

Doelgroep 

16-85 jaar 

Beschrijving Substitutie: De proefpersoon moet binnen 90 

seconden zoveel mogelijk cijfers onder de 

bijbehorende tekens invullen. 






noemen tussen 2 woorden. 

Rekenen: rekenopdrachten die binnen een 

bepaalde tijdslimiet uit het hoofd opgelost 

moeten worden. 

Cijferreeksen: de proefpersoon moet telkens in 

lengte toenemende reeksen cijfers, die door de 

proefleider worden opgenoemd, in dezelfde 

volgorde nazeggen (vooruit) of in omgekeerde 

volgorde nazeggen (achteruit). 

Symbool zoeken: Een reeks gepaarde 

groepen waarvan elk paar steeds bestaat uit 

een zoekgroep en een doelgroep. Door ja of 

nee aan te kruisen moet de cliënt aangeven of 

één van de twee doelsymbolen zich in de 

zoekgroep bevindt. 

Blokpatronen: gevraagd wordt om met behulp 

van blokken, die aan 2 zijden wit, 2 zijden rood 

en 2 zijden halfwit/halfrood zijn, plaatjes van 

patronen met overeenkomstige kleuren na te 

leggen. 

Onvolledige tekeningen: de proefpersoon moet 

bij tekeningen van voorwerpen of situaties 

aangeven welk onderdeel er aan ontbreekt. 

Matrix redeneren: de proefpersoon moet door 

het kiezen van 1 van 5 opties het patroon 

compleet maken. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Individueel af te nemen testbatterij met een 

duur van 90 minuten. 

De afnameduur van de meeste subtesten 

ongeveer 10-15 minuten. De afname van de 

subtest Substitutie is 3 minuten. 


Cotan-beoordeling 2006: 

Uitgangspunten bij de testconstructie: goed 

Kwaliteit van het testmateriaal: goed 

Kwaliteit van de handleiding: goed 

Normen: voldoende 

Betrouwbaarheid: goed 

Begripsvaliditeit: voldoende 

Criteriumvaliditeit: onvoldoende (geen onderzoek naar gedaan) 


In de studie naar de factorstructuur van de WAIS-III bij LVB en zwakbegaafde volwassenen 

(Jones, Van Schaik, & Witts, 2006) werd geen ondersteuning gevonden voor de vierfactorstructuur 

die wel bij de normaalbegaafde onderzoeksgroep werd aangetroffen. Er werden twee factoren 

gevonden, die overeenkomen met de oudere verbale en performale factor. In 2010 constateerden 

Thijs, Hoogervorst, Pesch en Ponsioen hetzelfde: de vierfactorstructuur past niet op deze 

doelgroep. Zonder de subtest rekenen werd overigens wel voldaan aan de vierfactorstructuur. Bij 

23

mensen met een LVB kan de subtest rekenen derhalve beter buiten beschouwing kunnen worden 

gelaten. 

De WAIS-III-NL baseert zich sterk op schoolse vaardigheden, terwijl die vaak juist in de 

forensische LVB-groep slechter ontwikkeld zijn. Verder kan de score op de WAIS-III-NL lager 

uitvallen voor personen met een andere etnische achtergrond. 

Substitutie: Het meet onder andere ook de verwerkingssnelheid. Tevens geven de subtests 

Rekenen, Cijferreeksen en Cijfers&Letters nazeggen ook aanwijzingen voor zwakke concentratie 

en afleidbaarheid. 

Werkgeheugen Index (WgI): Rekenen, Cijferreeksen, Cijfers & Letters nazeggen: Als het 

onderdeel Cijfers en Letters niet afgenomen kan worden omdat het alfabet niet gekend wordt, kan 

ook alleen gebruik gemaakt worden van het onderdeel Cijferreeksen (Digit span). 


Een sterk disharmonisch profiel van subtesten, of een significant verschil in verbaal IQ en 

performaal IQ, moet uitdrukkelijk vermeld worden; een totaalscore is dan niet zinvol. Indien 

gewenst kan een functieonderzoek gedaan worden om eventuele specifieke leerstoornissen en 

mogelijke oorzaak te achterhalen (met name kijkend naar executieve functies als planning, 

strategie, ordening en sociale adaptatie). Bij een dergelijk verschil is het aan te raden de 

indexscores te benoemen (Van der Heijden, Van den Bos, Mol, & Kessels, 2010). 

Verwerkingssnelheid Index (Vsl): Symbool Substitutie-Coderen en Symbool Zoeken: Wees alert op 

As I problematiek, dyslexie/dyscalculie of een leerstoornis. 

15-Woordentest 




Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 



Kalverboer & Deelman, 1964; Saan & Deelman, 

1986 

Ja 

Deze test meet het actieve verbale geheugen 

en doet zowel een beroep op het korte termijn 

(trials 1 t/m 5) als het lange termijn geheugen 

(uitgestelde reproductie en herkenning). 

De test is bestemd voor cliënten van 14-76 jaar, 

ook voor verstandelijk beperkten. 

Test met twee versies, A. image vorm, concrete 

woorden en B. no-image vorm, abstracte 

woorden. Elke versie bestaat uit 15 

éénlettergrepige woorden die laag-associatief 

zijn. Via een cassetteband worden de 15 

woorden in 25 sec. aangeboden. De respondent 

moet zoveel mogelijk woorden herhalen. Nog 

viermaal wordt de reeks woorden aangeboden, 

na elke aanbieding worden de onthouden 

woorden genoteerd. Na 15 minuten wordt 

gevraagd welke woorden men zich nog kan 

herinneren (delayed recall). (COTAN, 2000) 

Optioneel kan een herkenningstaak worden 

gedaan. 

15 minuten 


De normen zijn verouderd en niet meer bruikbaar (COTAN, 2000). 


De versie met concrete woorden (versie A: bloem, snor, klok) heeft de voorkeur. De leercurve 

geeft aanwijzingen voor de leerbaarheid. Er bestaan van deze test verschillende varianten. De in 

24

Nederland gebruikelijke Groningse variant met de normen van Van der Elst, Van Boxtel, Van 

Breukelen & Jolles (2005) lijkt echter de beste keus. Er zijn hierbij aparte normgegevens voor 

mensen met een laag ontwikkelingsniveau. Deze normen zijn gerelateerd aan leeftijd en het 

opleidingsniveau. Grofweg kan gezegd worden dat „het aantal cijfers vooruit op de subtest 

Cijferreeksen plus twee‟ de maximale score van woorden moet zijn op de eerste vijf trials van de 

15-woordentest. 


Bij een zeer slechte prestatie kan ook de 8 WT worden afgenomen uit de DVZ (Dementie 

Vragenlijst voor verstandelijk gehandicapten, 1998). 

Stroop Kleur Woord test 



Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Hammes, 1973 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Ja. 

De Strooptest geeft een maat voor 

interferentiegevoeligheid. Gekeken wordt of de 

cliënt een dominant, verbale respons kan 

onderdrukken. De test geeft hiernaast 

informatie over de selectieve aandacht en in 

hoeverre deze kan worden volgehouden. In de 

rapportage gebruik je de interferentiescore om 

de aandacht te beschrijven. 

De doelgroep van de Strooptest is kinderen, 

jongeren en volwassenen (8-65 jaar). 

De test bestaat uit drie kaarten en een 

antwoordformulier. 

Kaart I: 10 rijen met de namen van de kleuren 

rood, groen, geel en blauw (zwart gedrukt). 

Kaart II: 10 rijen met rechthoekjes in deze 

kleuren. 

Kaart III: 10 rijen met kleurnamen in kleur 

gedrukt, terwijl de drukkleur verschilt van de 

kleurnamen. 

De tijd die nodig is om kaart I te lezen en van III 

de kleur te benoemen en de tijd om de kleuren 

te benoemen van kaart II worden genoteerd. 

Vooraf moet gecontroleerd worden op partiële 

kleurenblindheid. 

Ongeveer 5 minuten. 


De COTAN beoordeling is goed voor de lange versie (2003). 


Een nadeel van deze test is dat hij alleen betrouwbaar kan worden afgenomen indien er geen 

sprake is van kleurenblindheid en het technisch lezen is geautomatiseerd (Verberne, 2009). 

Er zijn verschillende Stroop formats in ontwikkeling en in omloop. Wanneer de „color word‟ variant 

wordt afgenomen, de meest gebruikte Strooptest, dient duidelijk te zijn of de cliënt het lezen 

voldoende heeft geautomatiseerd. Indien dit niet het geval is, wordt afgeraden om deze test te 

gebruiken (Lezak, Howieson & Loring, 2004). 


De test is genormeerd, onder andere door Van der Elst, Van Boxtel, Van Breukelen en Jolles 

(2006) en Schmand, Houx en De Koning (2003) en uitgebreid onderzocht (o.a. Bouma, Mulder & 

Lindeboom, 1996; Strauss, Sherman & Spreen, 2006; Lezak, Howieson & Loring, 2004; Evers, 

25

Van Vliet-Mulder & Groot, 2000). 

Harcourt Publishers ontwikkelt een zeer uitgebreide testbatterij, D-KEFS, voor het onderzoeken 

van EF, met een uitgebreide normgroep. In deze batterij is o.a. de Color-Word interference test 

opgenomen, gebaseerd op de oorspronkelijke color-word Stroop. Er is momenteel nog weinig 

klinische ervaring met deze test bij LVB. 

Trailmaking test 


Belangrijkste 


Beschikbaarheid Nederlandse 

vertaling 

Doel 

Doelgroep 

Trailmaking Test 

Reitan, 1956 

Ja. 

Meet planning, flexibiliteit en verdeelde aandacht. Wordt 

gebruikt om te screenen op hersenorganiciteit. A (en B) 

wordt hier gebruikt om tempo van informatieverwerking te 

beschrijven. In de rapportage dient de interferentiescore 

ertoe om de aandachtsfuncties te beoordelen. 

Vanaf 12 jaar mits intacte visuomotoriek. 

Beschrijving 

Afname (Afnametijd, door wie af te 

nemen) 

De Trailmaking Test, onderdeel van de Reitan-Halstead 

batterij, is een visuele zoektaak, waarbij snelheid van 

eenvoudige visuele informatieverwerking en cognitieve 

flexibiliteit en aandacht gemeten worden (vermogen tot 

conceptshifting en verdeelde aandachtsfunctie). Deze test 

bestaat uit vorm A, B en vorm C. A bestaat uit cijfers, B uit 

letters en C uit zowel cijfers als letters. Er bestaat ook een 

AB versie, hierbij bestaat A uit cijfers en B uit cijfers en 

letters. De interferentiescore is het verschil in tijd tussen 

vorm A en B. 

Er zijn verschillende varianten in omloop. De meest 

recente wordt uitgegeven door Harcourt Test Publishers en 

is een onderdeel van de D-KEFS. Deze Trail Making Test 

bestaat uit 5 condities, in plaats van 2 (Trail Making Test 

handleiding, Delis, Kaplan, Kramer, 2007). Ook deze taak 

doet een uitspraak over de mentale flexibiliteit (switching). 


Het is belangrijk om voor aanvang van de test te 

controleren in hoeverre de cliënt vloeiend kan tellen 

(minstens tot 24) en het alfabet heeft geautomatiseerd. Met 

name dit laatste is voor veel van onze cliënten moeilijk, 

waardoor deze test niet valide is af te nemen. 


De COTAN-beoordeling is op alle punten onvoldoende (1992). 


Voor deel B (en C) moet het alfabet geautomatiseerd zijn, deel A is eenvoudiger en eerder 

geschikt voor mensen met een verstandelijke beperking. 

Ook zeer waardevol bij observeren. 


26

D2 


Belangrijkste 



vertaling 

Doel 

Doelgroep 

D2 

Brickenkamp, 2007 

De D2 is een moderne test voor het meten van een aantal 

aandachts- en concentratieprestaties (visuele selectieve 

aandacht, snelheid van informatieverwerking en 

concentratie) 

Volwassenen 

Beschrijving 

Afname (Afnametijd, door wie af te 

nemen) 

Op basis van het visuele profiel wordt een eerste indruk 

verkregen van de mate van stabiliteit van het 

aandachtsniveau gedurende de taak. Op basis van de 

percentielscore en standaardwaarde van de GZ-waarde en 

GZ-F-waarde wordt het tempo waarmee de taak is 

uitgevoerd bepaald. Ook kan bepaald worden of het aantal 

fouten acceptabel is en of het aantal fouten regelmatig 

verdeeld is over de taak (Fehlerverteilung). Door 

vermoeidheid kan het aantal fouten bijvoorbeeld toenemen, 

door een oefeneffect kan het aantal fouten afnemen. Of er 

sprake is van een constant of fluctuerend aandachtsniveau 

kan bepaald worden met behulp van de percentielscore 

behorende bij de SB-waarde. 

Test bestaande uit 14 regels met elk 47 items. Op deze 

regels staan doelstimuli bestaande uit de letter d met twee 

apostroffen of verticale streepjes en afleidende stimuli. 

Opdracht voor de geteste is om doelstimuli te identificeren 

en door te strepen. Per regel is de maximum tijd 20 

seconden. 

5 minuten 


De normen zijn onvoldoende omdat ze niet representatief zijn of niet te beoordelen. Naar de 

overige zaken is geen onderzoek gedaan (COTAN, 2008). 


De test is goed genormeerd en geeft ook een indicatie voor een slechter functioneren van het 

werkgeheugen. 


Wanneer deze test te moeilijk is, bijvoorbeeld bij zwakke lezers, kan de Bourdon-Vos of de CDT 

worden afgenomen. 

De steekproef waarop de Nederlandse normering is gebaseerd is afkomstig van de MAAS Study 

(Maastrichtse Aging Study), en zijn normaalbegaafde volwassenen. Voor het berekenen van de 

standaardscores is een Excel file beschikbaar. 

Bourdon-Vos 


Belangrijkste 


Bourdon-Vos 

Vos, 1988; Vos, 1998 

27


vertaling 

Doel 

Doelgroep 

N.v.t. 

Deze test is zinvol voor het meten van schommelingen in 

aandacht en concentratie. Tevens geeft deze informatie bij een 

slechte concentratie en grote afleidbaarheid, bij snel 

gefrustreerde of impulsieve mensen. 

6 t/m 17 jaar. 

Beschrijving 

Afname (Afnametijd, door wie 

af te nemen) 

De test bestaat uit een blad met 33 regels van elk 24 figuren 

met 3, 4 of 5 stippen. De 4-stip figuren zijn voor 50% vierkant en 

voor 50% ruitvormig. Men moet zo snel mogelijk, 

ononderbroken, alle 4-stip figuren doorstrepen. Er zijn twee 

oefenregels. 

7-14 minuten 



beoordelen. De normen zijn verouderd (COTAN, 1997). 


In het algemeen moet deze test gezien worden in relatie tot testen observatiegegevens. Deze 

test is geschikt voor hoog tot matig verstandelijk beperkten. 


Er is een variant voor volwassen: de Bourdon Wiersma. Deze is 3 keer zo lang en kan voor veel 

frustratie zorgen. Wel zijn de normen hiervan waarschijnlijk beter toe passen betreffende leeftijd. 

CPT II (Continuous Performance Test II) 



Belangrijkste 



vertaling 

Doel 

Doelgroep 

Conners, 2004 

Nee. 

De CPT is een computeriseerde test die de langdurig 

volgehouden aandacht en impulsiviteit meet. 


Beschrijving 

Afname (Afnametijd, door wie 

af te nemen) 

Er worden met wisselende intervallen (1, 2 of 4 seconden) 

stimuli in de vorm van letters aangeboden. Op alle letters, met 

uitzondering van de letter X, moet een reactie gegeven worden 

(spatiebalk indrukken). 

De test duurt 15 minuten. 


Niet beoordeeld door Cotan. 


Deze test wordt veel gebruikt om aandachtsproblemen op te sporen: kan indicatief zijn voor ADHD. 

Ook zouden mensen met schizofrenie en depressie beduidend slechter scoren op deze test. 

De Task Force heeft met deze test geen ervaring bij de LVB-groep. 


28


Aangezien onderzoek naar het gebruik van screeningsinstrumenten ontbreekt, is onduidelijk 

of zij geschikt zijn voor het vaststellen van ADHD bij volwassenen met een verstandelijke 

beperking. Voorlopig lijkt het gebruik van de relatief eenvoudige zelfrapportagelijst van Kooij 

en Buitelaar (201), de DIVA, het meest aan te raden, naast heteroanamnese, dossierstudie 

en observatie. Het verdient aanbeveling om de DIVA af te nemen bij de cliënt samen met 

iemand die deze goed kent. Een sociotherapeut of persoon die een cliënt goed kent, kan 

hem ook daarnaast extra invullen. 

Wellicht kan er een aangepaste versie van de DIVA worden ontwikkeld, met eenvoudiger 

taalgebruik, om in te zetten als diagnostisch instrument bij verstandelijk beperkte 

volwassenen. Mogelijk kan er worden volstaan met het vragen van de voorbeelden, zonder 

de algemene vraag te stellen. 

Testdiagnostisch onderzoek kan ingezet worden nadat de diagnose AD(H)D gesteld is, met 

als doel het opstellen van een sterkte-zwakte analyse. De BADS meet alle executieve 

functies en is genormeerd voor de LVB doelgroep. Daarnaast kan het werkgeheugen 

gemeten worden middels de 15-woordentest. Grofweg kan gezegd worden dat „het aantal 

cijfers vooruit op de subtest Cijferreeksen plus twee‟ de maximale score van woorden moet 

zijn op de eerste vijf trials van de 15-woordentest. 

Aandacht en concentratie kunnen met verschillende neuropsychologische tests gemeten 

worden. Er kan aan de volgende tests gedacht worden: De Strooptest meet 

interferentiegevoeligheid. De Trailmakingtest meet verdeelde aandacht; de D2, Bourdon-Vos 

en de Continuous Performance Test meten de volgehouden aandacht. Deze tests zijn vaak 

nog wel genormeerd voor zwakbegaafden (laagste normgroep), maar niet voor licht 

verstandelijk gehandicapten. Voor de normering geldt grofweg 1 standaarddeviatie onder de 

laagste normgroep. 

29

2.4 AUTISMESPECTRUM STOORNISSEN 

2.4.1 Inleiding 

Autismespectrum stoornissen (ASS) staan zeer in de belangstelling, ook in de forensische 

zorg (Bartels, 2008]). Kenmerken van verstandelijke beperkingen lijken echter vaak sterk op 

ASS-kenmerken. Voorbeelden van zulke kenmerken zijn: concreet denken, zwak sociaal 

inzicht en Theory of Mind (ToM), beperkt werkgeheugen, problemen met zelfsturing, met 

transfer en generalisatie van geleerde vaardigheden, moeizame organisatie van gedrag en 

moeite met overzicht houden (lezing M.A. Mulder, congres Connect, 2011). 

Deze overeenkomst in kenmerken kan leiden tot “diagnostic overschadowing” van ASS door 

de LVB: de emotionele en gedragsproblemen worden toegeschreven aan de verstandelijke 

beperking en het autisme wordt gemist. Van Berckelaer Onnes (2007) denkt daarom dat er 

sprake is van onderdiagnosticeren. Het omgekeerde is echter ook goed denkbaar wanneer 

de diagnosticus niet goed bekend is met LVB: kenmerken van LVB worden aangezien voor 

ASS. 

Mensen met ASS zijn gemiddeld niet delinquenter of gewelddadiger dan anderen, maar er 

zijn wel gewelddadige en gevaarlijke mensen met ASS (Mouridsen, 2012). Dit is de 

algemene ervaring van werkers in de forensische zorg en er is enige empirische 

ondersteuning voor (Anckarsater, 2006; Bayat, 2011; Scheper, 2007). Dit betekent dat de 

spreiding van gewelddadigheid bij mensen met ASS groter is: er zijn meer mensen met ASS 

die gewelddadig zijn dan onder de algemene bevolking, maar ook meer die dit geheel niet 

zijn. 

Mensen met LVB plegen wel vaker criminaliteit en zijn vaker gewelddadig dan mensen met 

een normale begaafdheid (Bartels, 2011; Teeuwen, 2012). Van de combinatie LVB-ASS 

kunnen we dus verwachten dat een deel van hen gewelddadig is: naar personen, 

voorwerpen (vernieling), naar dieren en naar zichzelf (zelfverwonding). 

De volgende kenmerken van mensen met ASS kunnen soms kunnen leiden tot problemen 

met emotieregulatie en agressie (Bartels, Fluttert & Hoevenaars, in voorbereiding). 

1 Niet onderkennen eigen spannings/activatieniveau 

2 Moeite met mentaal schakelen en met van het ene onderwerp op het andere 

overgaan. Mensen met ASS raken hier gestresst van, en labelen dan soms hun 

spanningsniveau als boosheid op een ander. 

3 Rationalisaties gebruiken die ze van anderen horen, maar daarbij niet beseffen wat 

ze eigenlijk zeggen en dan van slag raken als wordt doorgevraagd om toelichting. 

4 Tekorten in het autobiografisch geheugen, waardoor ze zich telkens iets anders 

herinneren. Soms herinneren ze zich ook niets (een denkblokkade) en verzinnen 

wat, om aan de verwachtingen te voldoen. Dit maakt hen evenwel in de ogen van 

anderen onbetrouwbaar. 

5 Problemen met transfer en generalisatie van iets wat geleerd is naar toepassing in 

andere omstandigheden. 

6 Beperkt besef van wat er in anderen omgaat (Theory of Mind, ToM). Ze hebben wel 

een ToM, maar gebruiken die minder vaak en minder spontaan. 

Bartels (2008, 2012) onderscheidt vijf typen delicten die specifiek zijn voor mensen met ASS. 

Het onderscheid is gebaseerd op de literatuur (Mouridsen, 2012) en op de ervaring in het 

zorgprogramma ASS van het FPC Dr. S. van Mesdag te Groningen van 2001-2012. (NB: Het 

is niet bekend of dit ook geldt voor cliënten met LVB). 

Deze typen delicten zijn: 

30

1. Onredelijke, starre, delicten (vaak herhalingsdelicten) waarbij aanleiding en agressie 

niet in verhouding staan (agressie jegens een tramconducteur die op een voor de 

persoon onaangename manier spreekt). 

2. Brandstichting. 

3. Bizarre delicten waarbij los wordt gekomen van de sociale werkelijkheid (bijvoorbeeld 

iemand doden om mee te maken hoe dat is). 

4. Plotselinge agressie als de draagkracht en het adaptatievermogen overschreden 

worden. 

5. Seksuele delicten met een dwang- of ritueel karakter, „preoccupatie-achtig‟. 

2.4.2 Diagnosticeren, differentiaaldiagnostiek en comorbiditeit 

Het diagnostisch proces leidt tot een DSM classificatie en een beschrijvende diagnose. Door 

de heterogeniteit van ASS bij LVB is naast de DSM classificatie juist de beschrijvende 

diagnose van groot belang als vertrekpunt voor behandeling en begeleiding. 

Voor de DSM classificatie ASS wordt uitgegaan van een triade aan gedragskenmerken: 

- kwalitatieve beperkingen in de sociale interactie 

- kwalitatieve beperkingen in de communicatie 

- beperkte, zich herhalende en stereotiepe patronen van gedrag, belangstelling en 

activiteiten. 

Deze kenmerken moeten vanaf de vroege jeugd zichtbaar zijn geweest, hoewel het kan zijn 

dat ze pas later in het leven leiden tot beperkingen en handicaps. 

Bovengenoemde kenmerken van ASS komen ook veel voor bij LVB, een stoornis die 

eveneens een begin in de kindertijd kent. Andere overeenkomsten van LVB en ASS zijn: 

moeite met benoemen van gevoelens, weinig zelfinzicht en sociaal inzicht, moeite met 

transfer en generalisatie en gebrek aan overzicht. Toch is het voor een ervaren diagnosticus 

meestal wel mogelijk om bij LVB de bijkomende autistische kenmerken te onderscheiden, 

hoewel er ook altijd cliënten zullen zijn bij wie de twijfel blijft. Vooral wanneer er ook sprake is 

van (het vermoeden van) Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) of een genetisch syndroom. 

Op grond van de drie gedragskenmerken wordt bepaald van welke stoornis in het autistisch 

spectrum er sprake is. NB: met de komst van de DSM-V is de onderstaande indeling niet 

meer in gebruik. 

Klassiek autisme: deze stoornis heeft alle drie de hoofdkenmerken, en zal vanwege de 

veelheid aan kenmerken over het algemeen in de jeugd al herkend zijn. Bij LVB komt het 

vaak voor dat eerst de diagnose PDD-NOS is gesteld, vanuit het idee dat de handicaps 

vooral door de verstandelijke beperking worden veroorzaakt. De stoornis blijkt dan in de loop 

van het leven toch een bepalende factor die de diagnose klassiek autisme rechtvaardigt. 

PDD-NOS: een diagnostische categorie waarbij niet aan alle drie de hoofdkenmerken wordt 

voldaan. Het is daarmee een heterogene restcategorie. Deze diagnose wordt in de 

diagnostische praktijk op verschillende manieren toegepast: op grond van het aantal 

kenmerken, maar ook op grond van de handicap die erdoor ontstaat. De diagnose wordt dan 

toegepast als naam voor een soort “autisme-light” of “twijfel-autisme”. 

De diagnose PDD-NOS is sociaal meer geaccepteerd dan klassiek autisme. Het is de meest 

voorkomende ASS-diagnose bij zowel bij LVB als bij normale begaafdheid. Het advies is 

echter om goed af te wegen of er toch geen sprake is van klassiek autisme. 

Asperger: deze categorie is als DSM diagnose bij de doelgroep LVB niet aan de orde. Een 

significante achterstand in de cognitieve ontwikkeling is immers een uitsluitingcriterium, 

terwijl dat een voorwaarde is om tot de categorie LVB gerekend te worden. Er kan wel 

sprake zijn van een Asperger-profiel, wanneer de problemen zich wel in de sociale interactie 

31

maar niet in de communicatie voordoen, en er bovendien sprake is van beperkte, zich 

herhalende en stereotiepe patronen van gedrag, belangstelling en activiteiten. Het prototype 

van een Asperger-cliënt (cognitief sterk maar sociaal en motorisch onhandig) komt echter 

niet voor bij de LVB doelgroep, en de hulpverleningsvormen die ontwikkeld zijn voor deze 

groep cliënten zullen niet aansluiten. Om die reden wordt aangeraden de term Asperger niet 

te gebruiken.In de beschrijvende diagnose kunnen ook de volgende typeringen gebruikt 

worden: 

MCDD: Deze niet officiële diagnose wordt gezien als een subtype van PDD-NOS. Bij MCDD 

staan de sociale problemen niet op de voorgrond, hoewel er wel sprake moet zijn van 

tekorten op dat vlak. 

MCDD heeft als belangrijke kenmerken stoornissen in de emotieregulatie (vooral wat betreft 

angst en woede) en denkstoornissen Ook milde, voorbijgaande psychotische symptomen 

kunnen voorkomen. De diagnose MCDD gaat vaak gepaard met ernstige gedragsproblemen. 

De diagnose MCDD moet met terughoudendheid worden gegeven. Aanbevolen wordt ook de 

richtlijn persoonlijkheidsstoornissen te volgen ten behoeve van differentiaaldiagnostiek met 

de borderline persoonlijkheidsstoornis. Ook bij deze persoonlijkheidsstoornis is de cliënt niet 

in staat tot “gewoon” contact, maar in dat geval wordt de contactlegging gekenmerkt door 

wisselingen (“aantrekken en afstoten”). 

NLD: deze diagnose kent een grote overlap met ASS, maar wordt niet gesteld op grond van 

het gedragsbeeld maar op grond van een neuropsychologisch en didactisch profiel. Voor 

onderzoek naar NLD wordt dan ook verwezen naar de richtlijn neuropsychologische 

functiedomeinen. 

Ook kan een onderverdeling worden gemaakt op grond van de manier van contact leggen. 

Lorna Wing en Judith Gould hebben drie types voorgesteld, die door Peter Vermeulen als 

volgt worden aangeduid: (Brein bedriegt, 1999) 

- de afzijdige groep die weinig contact zoekt en weinig reageert op toenadering door 

anderen 

- de passieve groep die zelf weinig contact zoekt maar wel reageert op toenadering 

door anderen, 

- De actieve-maar-bizarre groep die wel contact zoekt en ook reageert op toenadering, 

maar op een onaangepaste manier. 

Peter Vermeulen heeft nog twee subtypes toegevoegd, namelijk de hoogdravende groep en 

de groep “extreme variant van het normale”. Deze subtypes zijn echter vooral van 

toepassing bij een normale tot hoge cognitieve begaafdheid (nerd-achtige types). 

Indien er ASS-kenmerken zijn, is het vervolg dat men (mogelijke) andere stoornissen in 

overweging neemt: is er sprake van comorbiditeit (én-én) of is differentiële diagnostiek aan 

de orde (óf-óf). Het kan bijvoorbeeld zijn ASS én depressie maar ook ASS óf depressie 

(Bartels, Verbeeck & Horwitz, 2012). 

ASS kent een comorbiditeit met vooral ADHD, schizofrenie en narcistische trekken. Voor 

differentiaaldiagnostiek dient naast bovenstaande stoornissen ook gedacht te worden aan 

angststoornissen en persoonlijkheidsstoornissen. 

ADHD: Mensen met ADHD hebben eveneens problemen in het executief functioneren. Zij 

zijn wel in staat tot het zich verplaatsen in gedachten en gevoelens van andere mensen 

(ToM), maar nemen daar vaak niet de tijd voor door hun impulsiviteit en vluchtige gedrag. 

32

Door ze „stil‟ te zetten en op de ander te richten, verbetert de prestatie. Comorbiditeit komt 

veelvuldig voor en in dat geval kunnen beide diagnoses gesteld worden. 

Schizofrenie: De differentiaaldiagnostiek met schizofrenie kan onderzocht worden met 

behulp van de ontwikkelingsanamnese. Bij schizofrenie zijn de problemen in interactie en 

communicatie in de jeugd nog niet aanwezig, en er wordt een „knik‟ in de ontwikkeling gezien 

vanaf de eerste psychose. Psychotische symptomen zijn geen contra-indicatie voor de 

diagnose ASS: één op de drie autisten krijgt in de loop van zijn leven een psychose. Of er 

naast ASS eveneens sprake is van schizofrenie, kan bepaald worden aan de hand van de 

DSM-IV criteria van schizofrenie. 

Narcistische trekken: Bij mensen met ASS en LVB worden soms “”narcistische trekken” 

gezien die voortvloeien uit hun beperkingen. De volgende factoren spelen daarbij een rol: 

overschatting van de eigen capaciteiten, een gebrek aan inzicht in de verdeling van 

maatschappelijke rollen, en een “simpele” kijk op de capaciteiten van anderen (menen dat 

jij ook wel minister kunt zijn omdat je hebt meegemaakt dat een minister eenvoudige vragen 

aan je stelde). 

Verder wordt narcistische afweer bij zowel LVB-ers als bij autisten vaak gezien. Deze komt 

voort uit een verleden met ervaringen van „op de tenen lopen‟, en „er niet bij te horen‟ en de 

daaruit voortvloeiende onzekerheid. LVB-ers met ASS zullen dit echter niet op deze manier 

(kunnen) verwoorden en stellen zich eerder „tegenafhankelijk‟ op. Wanneer deze 

problematiek hardnekkig is, is de praktijkervaring dat het onvermogen vanuit ASS vaak over 

het hoofd wordt gezien. 

Angststoornissen: Hierbij moet gedacht worden aan een obsessief compulsieve stoornis 

(OCD). Bij OCD wordt het repetitief gedrag als egodystoon ervaren, terwijl dat gedrag bij 

ASS als egosyntoon en rustgevend wordt ervaren. LVB-ers zijn zich vaak minder bewust van 

de reden van hun gedrag, waardoor dit onderscheid moeilijk te maken is. De diagnosticus is 

hier vooral aangewezen op zijn eigen observaties. 

Bij zowel OCD als de sociale angststoornis, is het verschil met ASS het vermogen tot ToM. 

Dit blijft ingewikkeld omdat mensen met sociale angst waarschijnlijk door minder oefening 

met sociaal gedrag een zwakkere prestatie laten zien. 

Persoonlijkheidsstoornissen: Bij LVB-ers komt een verstoorde hechting vaker voor dan bij 

normaal begaafden. Dit wordt veroorzaakt door hun achtergrond en levenservaringen. Voor 

meer informatie hierover wordt hier verwezen naar het hoofdstuk van Van Toorn (2008) over 

zwakbegaafdheid. Een verstoorde hechting maakt vatbaar voor de ontwikkeling van een 

persoonlijkheidsstoornis. Verstoorde hechting komt eveneens vaak bij autisten voor. Dit heeft 

er ondermeer mee te maken dat mensen met ASS de wereld minder goed begrijpen en niet 

adequaat reageren op de sensitiviteit van de ouders. 

Een andere oorzaak van persoonlijkheidsproblematiek is het lagere niveau van sociaalemotioneel 

functioneren van mensen met LVB. Zo functioneren vooral mensen met een licht 

verstandelijke handicap (maar ook zwakbegaafden) nog vaak in een egocentrisch stadium 

van gewetensontwikkeling, met verminderde empathische vermogens als kenmerk. 

2.4.3 Protocol voor diagnostiek van ASS bij LVB 

Diagnostiek van ASS bij volwassenen met LVB is een intensief en tijdrovend proces. De 

reguliere testinstrumenten voor ASS zijn niet zondermeer geschikt voor de LVB-doelgroep: 

de vragen en opgaven zijn vaak te moeilijk en de normen van de tests zijn gebaseerd op 

33

normaal begaafden. Bovendien sluiten items soms inhoudelijk niet aan bij hun 

belevingswereld (bv. vragen over literatuur en toneel). 

Door hun LVB hebben zij bovendien al een handicap wat betreft werk en opleiding, en 

moeite met het vinden van aansluiting. Hun maatschappelijk functioneren is dus geen maat 

voor ASS. Daar komt nog bij dat de diagnosticus veel minder af kan gaan op hun 

zelfrapportage. Cliënten met LVB hebben vaak zelf geen besef van hun “andere” 

informatieverwerking. Er bestaan diverse richtlijnen voor de diagnostiek van ASS bij normaal 

begaafde volwassenen. Van Berckelaer-Onnes (2007) stelt voor om de diagnostiek van ASS 

te laten bestaan uit meerdere onderdelen: anamnese, screening, interviews met derden, 

testonderzoek op verschillende ontwikkelingsgebieden, projectieve tests, observaties en 

gesprekken. Recent verscheen een overzicht van het hele diagnostisch proces (Kan, 

Verbeeck & Bartels, 2012). Projectieve tests komen daarin niet voor. De Task Force sluit 

zich hierbij aan en raadt projectieve tests af omdat deze te weinig differentiëren tussen LVB 

en ASS. 

Het protocol van SamenwerkingsVerband Autisme (2004) raadt aan naast onderzoek naar 

ASS-kenmerken, ook onderzoek te doen naar redzaamheid, persoonlijkheidsaspecten, het 

temperament, en didactisch en medisch onderzoek uit te voeren. Deze aspecten zijn niet 

bepalend voor de diagnose ASS sec, maar wel voor de comorbiditeit en voor het opstellen 

van een behandel- of begeleidingsplan. 

Hieronder wordt weergegeven welke fasen achtereenvolgend doorlopen dienen te worden 

tijdens het diagnostisch proces. In het volgende hoofdstuk worden adviezen gegeven over te 

gebruiken instrumenten, en over de interpretatie en de valkuilen daarbij. Op het eind van het 

hoofdstuk worden van de belangrijkste tests de specificaties gegeven. 

Het spreekt voor zich dat allereerst de cognitieve mogelijkheden van de cliënt goed in kaart 

gebracht moeten zijn, voordat met onderzoek naar ASS kan worden begonnen. De 

bevindingen zullen immers altijd moeten worden afgezet tegen het algemeen niveau van 

functioneren van de cliënt. De meest gebruikte test hiervoor is de WAIS III (binnenkort de 

WAIS IV). Voor de WAIS wordt gesteld dat bij ASS het performale IQ vaak hoger zou zijn dan het 

verbale IQ. Er kunnen grote verschillen zijn tussen de uitkomsten van de verschillende subtests. De 

onderdelen informatie, blokpatronen en figuurleggen kunnen relatief sterker zijn. De ruimtelijk 

analytische factor is sterker. Bij het Syndroom van Asperger zijn informatie en blokpatronen relatief 

sterk. Het begrijpen is relatief laag en substitutie zwak. Het verbale IQ is hier vaak hoger dan het 

performale. 

Onvolledige tekeningen scoren autisten relatief hoog vanwege goed oog voor details 

(tegenovergestelde van CC). Bij Blokpatronen maken autisten vaak gebruik van de strategie „trial and 

error‟ wat bij deze test tot relatief goede prestaties kan leiden. Het gaat dus niet om de hoge score op 

zich, maar om het observeren van de gebruikte oplossingsstrategie. Relatief lage scores op Plaatjes 

Ordenen en Begrijpen omdat deze tests gaan over praktische oplossingen in sociale situaties (ToM). 

Bij navaag over de volgorde van de plaatjes van PO, blijkt vaak dat autisten zich richtten op 

onbeduidende details om de volgorde te bepalen. Het niet begrijpen van spreekwoorden (Begrijpen). 

Voor mensen met LVB zijn de gevraagde spreekwoorden in de WAIS bijna allemaal te moeilijk. Vraag 

daarom na of de persoon een spreekwoord kan noemen en vervolgens of hij/zij de betekenis hiervan 

kan noemen. Begrip van spreekwoordelijke taal is een onderdeel van ToM. 

Relatief lage scores op Figuurleggen vanwege het gebrek aan centrale coherentie waardoor zij het 

geheel (het plaatje) niet overzien en de puzzel niet kunnen leggen. Soms weten autisten alsnog een 

hoge score te behalen door de puzzel te leggen, puur aan de hand van. de vorm van de 

puzzelstukjes. Ook hier is observatie van werkstrategie belangrijk. Het werkgeheugen kan zwak zijn 

(EF). 

Het intelligentieprofiel van mensen met ADHD wordt vaker gekenmerkt door een relatief zwakke 

prestatie op de Werkgeheugenindex en de Verwerkingssnelheid, met relatief sterkere prestaties op de 

Verbal Begripindex en de Perceptuele Organisatie-index. 

34

Verder is het ook van belang om het dossier goed te analyseren, m.n. verslaglegging over de 

jeugd en over het functioneren in sociale situaties. Ook oude schoolonderzoeken en 

psychologische en psychiatrische onderzoeken kunnen bruikbare informatie opleveren. 

Over het algemeen wordt pas begonnen met het diagnostisch proces naar ASS wanneer 

daarvoor aanwijzingen zijn afkomstig van de cliënt zelf of het cliëntsysteem, van verwijzers of 

van het behandelteam. Het is echter aan te bevelen om alle LVB-cliënten te screenen 

vanwege de hoge comorbiditeit van ASS en LVB (50 tot 80 procent, in de forensische 

psychiatrie hoger dan in de reguliere psychiatrie, zie Bartels, Verbeeck & Horwitz, 2012) 

Hiervoor bestaan korte screeningslijstjes, die echter niet zijn afgestemd op de doelgroep 

LVB. (ASDASQ, ASSQ) 

Als men dan besluit tot ASS diagnostiek, worden eerst meer screeningsinstrumenten 

ingezet. Dit betreft dan een vragenlijst voor de cliënt (AQ) of een observatielijst voor mensen 

die hem goed kennen (AVZ-R, VIS-V, Mesdag ASS vragenlijst) 

Wanneer er duidelijke aanwijzingen zijn voor ASS, worden als volgende stappen 

gedragsobservatie en een ontwikkelingsanamnese aanbevolen. Bij een klinische opname 

heeft het de voorkeur om met observatie te beginnen, aangezien dit in de eerste maanden 

van opname in een behandelkliniek standaard gebeurt en gerichte observatie naar 

autistische kenmerken weinig extra werk kost. 

Komt de cliënt echter ambulant in behandeling, dan is er minder zicht op het dagelijks 

functioneren en verdient het de voorkeur te starten met een ontwikkelingsanamnese bij 

iemand die de cliënt van jongs af aan en van dichtbij kent. Doorgaans zijn dat de ouders. 

Hierbij dient aangemerkt te worden dat ouders van LVB cliënten vaak zelf ook beperkingen 

hebben vanwege een beperkte intelligentie en/of ASS. Een afwijkende ontwikkeling zullen zij 

soms niet als zodanig herkennen. De betrouwbaarheid van de anamnese kan vergroot 

worden door de lijst tijdens een interview in te vullen, waarbij de diagnosticus – die de cliënt 

kent - concrete en gerichte vragen stelt. De betrouwbaarheid kan tevens worden vergroot 

door de ouders voorbeelden te vragen bij de items die zij herkenbaar vinden bij hun zoon of 

dochter. Zo kan de diagnosticus beoordelen of ouders de vragen op de juiste manier 

interpreteren. Op deze manier duurt het invullen van een ontwikkelingsanamnese rond de 

2.5 uur. 

Vervolgens kan in een multidisciplinair team de (voorlopige) DSM-IV diagnose ASS worden 

gesteld of verworpen. Alternatieve diagnoses worden afgewogen en eventuele comorbide 

stoornissen worden benoemd. 

Het kan ook zijn dan men blijft twijfelen, en dan kan een fase van procesdiagnostiek worden 

ingelast. Dit wil zeggen dat er gericht wordt geobserveerd en dat de observaties worden 

gewogen. In een klinische setting of in dagbehandeling is dat makkelijker te realiseren dan in 

een ambulante setting. De observaties moeten namelijk een periode van enkele weken 

beslaan. 

Testdiagnostiek op het gebied van neuropsychologie en sociale cognitie kan worden ingezet 

om steunbewijs voor de diagnose te vergaren, maar kan ook na de diagnosestelling worden 

gebruikt voor het maken van een sterkte-zwakte analyse. 

Testdiagnostisch onderzoek richt zich op de drie functiegebieden, waarvan verondersteld 

wordt dat deze bij ASS in meerdere of mindere mate verstoord zijn: Theory of Mind (ToM), 

Centrale Coherentie (CC) en de Executieve Functies (EF). 

35

ToM is het vermogen om zich te verplaatsen in gedachten en gevoelens van andere 

mensen, maar ook van zichzelf. 

CC betekent een geheel kunnen zien uit delen, overzicht hebben en kunnen integreren. 

EF betreft met name de frontale functies, die zorgen voor integratie van verschillende 

losse hersenfuncties. Onder executieve functies worden verstaan: 

a) Het werkgeheugen: informatie vasthouden, deze mentaal manipuleren en op 

grond daarvan gedrag laten volgen; 

b) Planningsvaardigheden; 

c) Het vermogen tot inhibitie: niet direct reageren op een impuls, maar op een 

weloverwogen manier, niet-passend gedrag tegenhouden en 

d) Cognitieve flexibiliteit: snel en flexibel gedrag aanpassen aan een veranderende 

situatie (Prins et al. 2011). 

Belangrijk is daarbij de praktijkervaring dat ook door de LVB bovengenoemde functies vaak 

zwak ontwikkeld zijn. Ook bij ADHD is dit gebruikelijk (zie differentiaaldiagnostiek) 

Testonderzoek is daarom nooit bepalend voor het stellen van de diagnose ASS bij LVB. 

Van deze functiegebieden wordt een sterkte-zwakte analyse opgesteld. De prestaties 

worden afgezet tegen wat op basis van het intelligentieniveau verwacht mag worden, maar 

normen voor de LVB-doelgroep ontbreken veelal. Het advies is dan ook een kwalitatieve 

beschrijving te geven van de capaciteiten van de cliënt. Dit geeft handvatten voor 

begeleiding en psycho-educatie. Om de afweging te maken of de functies ernstiger 

aangetast zijn dan op basis van het IQ te verwachten is, dient men ruime ervaring te hebben 

met het testen van de autistische LVB-doelgroep. In het volgende hoofdstuk wordt 

weergegeven welke tests gebruikt kunnen worden voor het meten van ToM, EF en CC en 

waarop gelet dient te worden gedurende afname en interpretatie. Hierbij dient opgemerkt te 

worden dat „het typische autismeprofiel‟ niet bestaat en er grote variatie is binnen het 

autisme spectrum. 

Indien de functies inderdaad verstoord blijken te zijn, met name de ToM, is dit een 

bevestiging voor het vermoeden van ASS. In een uitzonderlijk geval kan de cliënt echter toch 

voldoende scoren terwijl hij in het dagelijks leven “steeds de plank misslaat”. Een verklaring 

zou kunnen liggen in het feit dat een testsituatie verschilt met praktijksituaties. Een 

testsituatie biedt meestal meer structuur waar LVB-ers met ASS van profiteren. Ook kan het 

zijn dat de cliënt in de testsituatie langere tijd heeft om sociale situaties te beredeneren, 

terwijl die tijd in praktijksituaties vaak ontbreekt. Wanneer de scores niet afwijkend zijn maar 

er toch een sterk vermoeden van ASS blijft bestaan, is het advies om een gerichte 

observatie te doen van de ToM, EF en CC in praktijksituaties. 

Bij testdiagnostiek en en/of een gestructureerd interview zijn niet alleen de testresultaten van 

belang. Ook het gedrag van de onderzochte cliënt kan aanwijzingen geven voor ASS. Let in 

het contact met de cliënt op de volgende signalen: 

- niet afstemmen, een monoloog afsteken, 

- een eenzijdige, egocentrische wijze van beschrijven van sociale gebeurtenissen, 

- onvoldoende besef van wat de luisteraar wel of niet kan weten, 

- zeer gedetailleerd vertellen, 

- wijdlopigheid, langdradigheid, 

- starheid en perseveratie (verhaal moet volledig worden verteld), 

- moeite met schakelen, 

36

- overmatige beleefdheid. 

Tot slot kan het zinvol zijn om na de diagnosestelling aanvullende diagnostiek te doen om 

mee te nemen in het sterkte – zwakte profiel. Dit onderzoek kan gericht zijn op: 

- praktische en sociale redzaamheid (SRZ-P), 

- sociaal-emotioneel functioneren 

- schoolse vaardigheden 

- medische en zintuiglijke aspecten, 

- internaliserende problematiek zoals angst, dwang en depressie. 

2.4.4. Beschikbare instrumenten (bespreking) 

Screening 

Voor een korte Screening aan de voordeur wordt bij normaal begaafde cliënten de ASDASQ. 

aanbevolen. Deze lijst bestaat uit 10 items, en kan worden ingevuld door een sociotherapeut 

of een maatschappelijk werker. Vier of meer ja-antwoorden wordt bij normaal begaafden 

beschouwd als een aanwijzing voor ASS. Een alternatieve lijst is de ASSQ, bestaande uit 27 

items. Beide vragenlijsten zijn minder goed bruikbaar bij LVB-cliënten doordat een aantal 

kenmerken ook door de verstandelijke beperking kan worden veroorzaakt (zoals een matige 

zelfverzorging). Bovendien komen sommige kenmerken zelden voor bij autistische cliënten 

met LVB (“wordt beschouwd als nerd of stuudje”). Een kwantitatieve maatstaf kan dan ook 

niet worden ontleend aan deze lijsten, ze kunnen alleen op een descriptieve manier gebruikt 

worden. Helaas zijn geen betere alternatieven bekend. 

De AQ is een vragenlijst die kan worden afgenomen bij de cliënt zelf voor het kwalitatief 

verzamelen van informatie. Enkele vragen zijn te moeilijk geformuleerd (‟‟Ik vind het 

gemakkelijk om tussen de regels door te lezen als iemand tegen mij praat”). Andere vragen 

zijn irrelevant voor de LVB-doelgroep. Zo zal een cliënt waarschijnlijk niet kunnen kiezen 

tussen een museumbezoek of een bezoek aan een theater, aangezien hij beide instellingen 

niet bezoekt. Dat geldt ook voor het lezen van romans of naslagwerken. Deze vragen 

kunnen worden aangepast aan de belevingswereld van de cliënt door bijvoorbeeld te vragen 

of hij op TV graag kijkt naar soaps of crimi‟s, of naar documentaires en praatprogramma‟s. 

Het zal duidelijk zijn dat door deze aanpassingen de scores niet meer kwantitatief maar 

alleen kwalitatief gebruikt mogen worden. 

Observatie 

Voor observatie wordt allereerst de AVZ-R van Kraijer geadviseerd, een observatielijst die 

speciaal ontwikkeld is voor cliënten met een verstandelijke beperking. De lijst is minder goed 

bruikbaar voor zwakbegaafde cliënten. De lijst kan worden ingevuld door een bekende van 

de cliënt. 

Een vragenlijst in ontwikkeling is de VIS-V (Vragenlijst Inventarisatie Sociaal gedrag voor 

Volwassenen) van het Universitair Medisch Centrum Groningen. Dit is een variant van de 

VIS-K (kinderen) 

Ook de Mesdag-ASS-vragenlijst is in ontwikkeling. Deze moet worden ingevuld door 

sociotherapeuten. 

37

Tenslotte kunnen ook algemene observatielijsten zoals de ABCL worden ingezet voor 

screening. 

Ontwikkelingsanamnese 

Na of eventueel tijdens de screening neemt men een ontwikkelingsanamnese af bij 

familieleden van de cliënt (Van Oosten, Oosterhoff & Kan, 2012). De ontwikkelingsanamnese 

is vooral belangrijk om te bepalen of de ASS kenmerken zoals verwacht levenslang 

aanwezig zijn, of later in het leven werden verworden. 

Er zijn twee bruikbare ontwikkelingsanamneses: de lijst van het Autisme team Gelderland 

(ATG) en de Rimland. De ATG lijst is in 2011 verbeterd. In de ATG lijst wordt het thema 

sociaal-emotionele ontwikkeling pas laat aangesneden. Gezien de vaak korte 

aandachtsspanne van LVB-ouders is dat een nadeel, dat echter makkelijk te ondervangen is 

door dit thema naar voren te halen. Afhankelijk van het niveau van de ouders, kan een 

anamneselijst vooraf ter invulling meegegeven worden om de tijdsduur te verkorten. Dit is 

echter niet voldoende, er moet tijdens een interview worden gevraagd naar voorbeelden. 

Interview 

Men kan het onderzoek eventueel uitbreiden of extra onderbouwen door gestructureerde 

interviews met familieleden zoals met de ADI-R. Voor volwassenen bestaat een 

gestructureerd diagnostisch interview (ADOS, Autism Diagnostic Observation Schedule; 

Vissers & Vissers, 2012), maar deze methode is niet genormeerd voor LVB. 

Procesdiagnostiek 

Voor procesdiagnostiek bestaat geen gestandaardiseerde methode. In Kan, Verbeeck en 

Bartels (2012) zijn 2 goed bruikbare lijsten opgenomen. De eerste lijst bestaat uit 24 

kenmerken die vaak voorkomen bij ASS, maar niet tot de kern van de stoornis horen 

(voorbeeld: afwachtend/dralend gaan zitten, zoekend om zich heen kijken naar aanwijzingen 

of wachten op uitnodiging, of passief als een standbeeld blijven staan). Deze lijst kan 

bijvoorbeeld. door een vaardigheidstrainer of vaktherapeut worden ingevuld. De tweede lijst 

bevat 24 items afgeleid uit de hoofdkenmerken vanuit de DSM, aangevuld met sensorische 

bijzonderheden. Deze lijst vormt een voorbeeld van hoe de rapportage vorm kan krijgen. 

Testdiagnostiek 

Voor onderzoek naar de executieve functies wordt verwezen naar het hoofdstuk over 

neuropsychodiagnostiek. Testdiagnostiek kan verder worden gericht op functies sociale 

cognitie en centrale coherentie. Centrale coherentie komt ook bij neuropsychologisch 

onderzoek aan de orde, maar kan ook in samenhang met sociale cognitie worden 

onderzocht. Hiervoor wordt vaak gebruik gemaakt van platenmateriaal waarbij een verhaal 

verteld kan worden. Een plaat heeft als voordeel boven een voorgelezen verhaal dat het 

geheugen minder wordt belast. Hierbij moet allereerst de speciaal hiervoor ontwikkelde ToM 

test van Steerneman worden genoemd. De plaatjes van deze test worden door sommige 

cliënten als wat kinderachtig ervaren. 

Hoewel projectieonderzoek niet wordt aanbevolen bij ASS diagnostiek, kunnen sommige 

projectieplaten wel worden gebruikt om een indruk te krijgen van sociale cognitie en de 

centrale coherentie. De TAT-platen bieden de LVB doelgroep over het algemeen weinig 

houvast, maar de voor kinderen ontwikkelde platen van de Caruso zijn hiervoor wel 

bruikbaar. Het gaat daarbij vooral om het vormen van hypotheses. 

38

Dat laatste geldt ook voor een aantal platenseries gebruikt die niet zijn ontwikkeld zijn als 

test maar als didactisch materiaal: Emotions, What Would You Do en Social Behaviour 

Cards. Deze platenseries geven een indruk van het vermogen van een cliënt om emoties te 

herkennen en te benoemen, interacties te interpreteren en sociale scripts toe te passen (wat 

is adequaat in een bepaalde situatie om te doen?) 


De diagnostiek van ASS bij LVB is een ingewikkeld proces dat grote deskundigheid vraagt 

van de diagnosticus, zowel op het gebied van ASS als LVB. De kenmerken van beide 

stoornissen zijn niet eenvoudig uit elkaar te houden en de comorbiditeit is groot. 

De diagnostiek van ASS moet altijd bestaan uit verschillende onderdelen: screening, 

ontwikkelingsanamnese, interviews met cliënt en derden, en observatieonderzoek. 

De Task Force beveelt aan om bij elke nieuwe cliënt met LVB een korte eerste screening op 

ASS in te zetten, zodat ASS niet over het hoofd wordt gezien. Dit vanwege de hoge 

comorbiditeit van ASS en LVB. 

In grote lijnen komt het diagnostisch proces neer op: 

- zoeken van aanwijzingen voor ASS, 

- nader onderzoeken van deze aanwijzigen met screeningsinstrumenten, zowel een 

vragenlijst als observatie-onderzoek, 

- een interview houden met de cliënt (eventueel een gestructureerd interview) en met 

derden, 

- afnemen van een ontwikkelingsanamnese, 

- maken van differentieel-diagnostische afwegingen, 

- dan procesdiagnostiek inzetten wanneer de diagnose nog niet gesteld of verworpen 

kan worden, 

- en/of testdiagnostiek inzetten naar sociale cognitie (ToM) en neuropsychologische 

functies, (Executieve functies en Centrale Coherentie) om steunbewijs te vinden. 

Testdiagnostiek kan ook worden gebruikt om een beeld te krijgen van de capaciteiten en de 

persoonlijke stijl van de cliënt. Hierop kan een begeleidings- of behandelplan worden 

gebaseerd. Er kan gekeken worden naar redzaamheid, persoonlijkheidsaspecten, het 

temperament, en naar didactische aspecten. 

Aanvullend medisch en zintuiglijk onderzoek is aan te bevelen. 

Het advies van de Task Force aan diagnostici zonder specifieke ervaring met deze 

doelgroep is om alleen de diagnose ASS te stellen wanneer alle informatie in deze richting 

wijst. Bij complexe problematiek met comorbiditeit is het advies om door te verwijzen naar 

een SGLVG-behandelcentrum, zoals een instelling aangesloten bij De Borg 3 . 

Voor observatie wordt allereerst de AVZ-R van Kraijer geadviseerd, een observatielijst die 

speciaal ontwikkeld is voor cliënten met een verstandelijke beperking. De lijst is minder goed 

bruikbaar voor zwakbegaafde cliënten. De lijst kan worden ingevuld door een bekende van 

de cliënt. 

3 De Borg is een overkoepelde organisatie voor diagnostiek en behandeling bij sterk gedragsgestoorde licht 

verstandelijk gehandicapten. Bij de Borg zijn aangesloten Trajectum, Wier, De Bruggen en Dichterbij. 

39

Testspecificaties (in alfabetische volgorde) 


ABCL 



Doel 

Doelgroep 

18-59 jaar 

Beschrijving 

De Gedragsvragenlijst voor Volwassenen van 

18-59 jaar (ABCL, Adult Behavior Checklist for 

Ages 18-59) vervangt de YABCL. Met de ABCL 

kunnen informanten, bijvoorbeeld een ouder of 

partner informatie geven over een volwassene. 

De ABCL heeft meer probleemvragen en is nu 

geschikt voor mensen van 18-59 jaar. De ABCL 

omvat profielen met schalen voor vaardigheden, 

empirisch gebaseerde syndromen, 

middelengebruik, internaliseren, externaliseren 

en totale problemen. Daarnaast omvat de ABCL 

profielen met DSM-schalen, die uit vragen 

bestaan waarvan experts de overeenkomst 

beoordeelden met de DSM-IV classificatie. De 

schalen voor empirisch gebaseerde syndromen 

zijn: angstig/depressief, teruggetrokken, 

lichamelijke problemen, denkproblemen, 

aandachtsproblemen, agressief gedrag, 

normafwijkend gedrag en intrusief. De DSMschalen 

zijn depressieve problemen, 

angstproblemen, lichamelijke problemen, 

ontwijkende persoonlijkheidsproblemen, 

aandachtstekort/hyperactiveit¬problemen en 

antisociale persoonlijkheidsproblemen. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Voor het scoren van de vragenlijst is een 

programmamodule beschikbaar. Die module 

biedt de mogelijkheid om de gegevens van 

meer dan dertig landen als normen te hanteren. 

Ook Nederlandse gegevens maken hier deel 

van uit. 


In populaties uit de algemene bevolking is de ABCL betrouwbaar en valide gebleken (Achenbach 

& Rescorla, 2003). Daarnaast zijn ook in populaties met sterk gedragsgestoorde licht verstandelijk 

gehandicapten (SGLVG) de eerste bevindingen met betrekking tot de betrouwbaarheid 

(interbeoordelaarsbetrouwbaarheid en interne consistentie van de schalen) en de validiteit (relatie 

met psychiatrische classificatie en functioneren) van de ABCL positief (Tenneij & Koot, In druk). 



40



ADI-R (Autism Diagnostic Interview- 

Revised) 

Lord, Rutter, Le Couteur, 1994; Rutter, Le 

Couteur, Lord, 2003 

Beschikbaarheid Nederlandse vertaling De Jonge & De Bildt, 2007 

Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 



De lijst bestaat uit 93 vragen gericht op de 

domeinen: taal en communicatie, wederkerige 

sociale interactie, stereotype gedragingen en 

beperkte interesses. 

Deze lijst wordt afgenomen bij een 

ouder/verzorger. Training is nodig. 



De lijst wordt vaak gebruikt in combinatie met ADOS. 


ADOS (Autism Diagnostic Observation 

Schedule) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Lord, Rutter, Dilavone & Risi, 1999 

Beschikbaarheid Nederlandse vertaling De Bildt & De Jonge, (2008 

Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


De ADOS is een semigestructureerde 

observatielijst, bedoeld voor het onderbouwen 

van een ASS diagnose. 

Er zijn vier modules waarvan de meest 

passende wordt gekozen op basis van leeftijd 

en taalontwikkeling. Er zijn vijf domeinen: taal 

en communicatie, wederkerige sociale 

interactie, fantasie, stereotype gedragingen en 

beperkte interesses, en andere afwijkende 

gedragingen. 

De afname wordt gecombineerd met de ADI-R. 

De module voor volwassenen met vloeiend 

41

taalgebruik duurt ongeveer 60 minuten. 



Dit instrument wordt geacht een van de beste instrumenten te zijn, maar de meningen zijn daar 

over verdeeld. 


Er is een zelfinstructie voor het afnemen van het instrument te downloaden via de (Engelse) 

uitgever. Voor klinisch gebruik is de zelfinstructie voldoende. Echter als men onderzoek met dit 

instrument wil doen, moet wel een training zijn gevolgd. Anders accepteert het tijdschrift het artikel 

niet. 


AQ-NL (Autismespectrum Quotiënt-NL) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Hoekstra et al, 2008 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

Volwassenen. 

De AQ-NL bestaat uit 50 vragen. 



Het instrument is bij normaal begaafden goed bekend en veel onderzocht. 


De vragen zijn wat lang en moeilijk voor patiënten met een LVB. Ook zijn er enkele vragen sociaal 

cultureel bepaald (museum bezoek, welke boeken worden gelezen et cetera) die mogelijk moeilijk 

door de cliënt beantwoord kunnen worden. 

Aanbevolen wordt om de normen van Hoekstra et al. (2008) te gebruiken. 



ASDASQ (Autism Spectrum Disorders In 

Adults Screening Questionnaire) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Horwitz, Ketelaars & Van Lammeren, 2004 


42

Doel 

Doelgroep 

Screenen op de aanwezigheid van een stoornis 

in het autismespectrum. 

Beschrijving 

Deze beoordelingslijst bestaat uit 10 items 

waarmee gescreend wordt op de aanwezigheid 

van een stoornis in het autismespectrum. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Ongeveer 5 minuten. De ASDASQ kan ingevuld 

worden door een of twee sociotherapeuten of 

persoon/personen die de patiënt kennen. 


Beoordeling/ervaring De bruikbaarheid bij de LVB doelgroep is matig. Alleen geschikt voor 

kwalitatief gebruik. Sommige items differentiëren niet tussen LVB en ASS, andere items komen 

zelden voor bij ASS + LVB 


Er is weinig onderzoek gedaan naar dit instrument. 


ASSQ (Autism Spectrum Symptoms 

Questionnaire) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Ehlers, Gilberg and Wing, 1999 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

Er bestaat hiervan een experimentele 

Nederlandse vertaling (Verberne, 2005) 

Screenen op de aanwezigheid van een stoornis 

in het autismespectrum. 

27 items met een 3 puntsschaal 



De ASSQ moet worden ingevuld door de 

ouders of verzorgers. 

Beoordeling/ervaring De bruikbaarheid bij de LVB doelgroep is matig. Alleen geschikt voor 

kwalitatief gebruik. Sommige items differentiëren niet tussen LVB en ASS, andere items komen 

zelden voor bij ASS + LVB 




ATG (Autisme Team Gelderland) 

Ontwikkelingsanamnese uitgave 2011 

43


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 



De lijst is goed bruikbaar. De ATG lijst heeft de voorkeur boven de Rimland vanwege de meer 

sluitende antwoordcategorieën 


Het heeft de voorkeur om de ATG lijst te gebruiken voor ontwikkelingsanamnese, boven de 

Rimland. In de ATG lijst wordt echter het thema sociaal-emotionele ontwikkeling pas laat 

aangesneden. Gezien de vaak korte aandachtsspanne van LVB-ouders is dat een nadeel, dat 

echter makkelijk te ondervangen is door dit thema naar voren te halen. Afhankelijk van het niveau 

van de ouders, kan een anamneselijst vooraf ter invulling meegegeven worden om de tijdsduur te 

verkorten. Dit is echter niet voldoende, er moet tijdens een interview worden gevraagd naar 

voorbeelden. 



AVZ-R (Autisme- en Verwante 

Stoornissenschaal voor Zwakzinnigen- 

Revisie 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Kraijer, 1999 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


N.v.t. 

Screening ASS speciaal voor LVB. 

Personen van 2 tot 55 jaar oud, met alle 

niveaus van verstandelijke handicap. 

Dit is een goed genormeerd, betrouwbaar en 

valide instrument voor mensen van 2-55 jaar en 

alle niveaus van verstandelijk handicap. De lijst 

beslaat niet alleen het kernautisme maar ook 

aanverwante stoornissen. 



Het Trimbosinstituut beoordeelt de AVZ-R als zeer sensitief, mogelijk overinclusief. Volgens 

Verberne (2009) is de normering vooral gericht op mensen met een matige verstandelijke 

handicap terwijl mensen hoog in het spectrum van pervasieve stoornissen (zoals het syndroom 

van Asperger) gemist kunnen worden. Voor deze laatste groep raadt hij de Autism Spectrum 

44

Sreening Questionnaire (ASSQ) aan. 



Caruso platen 



Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Caruso ontwierp de platen voor „the Good or 

Bad Picture Game‟ als middel voor de 

diagnostiek van mishandelde en verwaarloosde 

kinderen. 

De bedoeling is dat het kind van elke plaat moet 

benoemen of het een goede plaat of een 

slechte plaat is. Een andere methode is om het 

kind naar de kaarten te laten kijken of (zoals 

gebruikelijk bij projectieplaten) het kind te 

vragen bij elke plaat een verhaal te vertellen. 

De diagnosticus maakt hierbij vooraf een 

selectie van de platen. 

Deze test geeft eveneens een kwalitatieve 

interpretatie van het begrip van sociale 

situaties. Begrijpt iemand de clou van de plaat, 

verplaatst hij/zij zich in andere personen, 

worden emoties beschreven etc. 

Psychometrische kenmerken (Cotan, betrouwbaarheid, validiteit) n.v.t., het is geen 

testmateriaal 


Mensen met LVB tegen zwakbegaafdheid aan en zonder ASS moeten deze test aan kunnen, 

zwakbegaafden moeten dit foutloos kunnen. Typerend voor autisten met LVB is de begrafenis 

duiden als feestje. 

De test kan ook gebruikt worden voor het meten van centrale coherentie. Ook hier is de observatie 

belangrijk: werkt iemand vanuit de details naar de clou of ziet iemand direct de clou? Mensen met 

LVG moeten in de meeste gevallen uiteindelijk wel de clou doorhebben. 


45


ColorCards Emotions 

ColorCards What Would You Do (WWYD) 



Doel 

Doelgroep 

ColorCards Social Behaviour Cards 

Intercollegiaal contact 

n.v.t. 

Een indruk krijgen van sociale cognitie 

De platen zijn ontworpen voor schoolkinderen 

Beschrijving 

Kleurige foto‟s (Emotions) en tekeningen van 

emoties en sociale interacties 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Psychologen en PDW-ers, . 


Het is geen testmateriaal, er zijn geen scoringscriteria en geen normen 


De platen zijn voor de LVB doelgroep makkelijker “afleesbaar” dan projectieve platen. 


Te verkrijgen via de site van K2 publisher Didactische en therapeutische materialen 

www.k2-publisher.nl 


Dewey’s Story Test 


Via internet verkrijgbaar. 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


De test omvat verhaaltjes over sociale situaties 

waarbij de cliënt moet aangeven of iets 

normaal, vreemd, heel vreemd of schokkend is. 

Het gaat hier niet zo zeer om het antwoord op 

zich, maar vooral om de uitleg die de cliënt erbij 

geeft. Het gaat dan vooral om kwalitatieve 

interpretatie in de beoordeling of een cliënt 

„weet hoe het hoort‟ in een sociale situatie. 


Waarschuwing: Deze test doet een groot appel op het geheugen voor auditief en verbaal 

aangeboden materiaal. 


46



Mesdag-ASS 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Scholte en Van der Ploeg, 2005 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 



De lijst is betrouwbaar (hoge interbeoordelaarsbetrouwbaarheid, hoge mate van onderkenning van 

mensen met ASS, hoewel de uitslag bij mensen zonder ASS nog niet bekend is). Voor de scoring 

wordt een Excel-programma gebruikt. 




Rey Complex Figure Test 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Lezak, Howieson & Loring, 2004; 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

Visser, 1973 

De Rey Complex Figure Test meet perceptuele 

organisatie en visueel geheugen. De werkwijze 

bij het uitvoeren van de test geeft informatie 

over de visuo-spatiele en visuo-constructieve 

functies. D kopieertaak van de figuur van Rey 

doet een beroep op het overzichtsvermogen. 

Is oorspronkelijk bedoeld voor volwassenen 

maar kan ook bij kinderen worden afgenomen. 

De proefpersoon wordt gevraagd een figuur na 

te tekenen. Na een pauze van 15 minuten wordt 

47

gevraagd de figuur nog eens te tekenen.. 


Dit is een neuropsychologische test naar 

centrale coherentie (CC), in een niet-sociale 

situatie. Het gaat erom of mensen het overzicht 

over het figuur hebben of tekenen vanuit de 

details. 

Ongeveer 5 -10 minuten per tekening. 


De Cotanbeoordeling is voldoende behalve voor de handleiding en de criteriumvaliditeit (Verberne, 

2009). Vanwege veroudering zijn de normen niet meer bruikbaar (COTAN, 1992). 


Deze test blijkt een sensitieve indicator te zijn voor hersendysfuncties, vooral van de mate waarin 

iemand niet meer in staat is een complex geheel te overzien en te analyseren. Hierop is de 

normering van Visser (1973) gebaseerd. Alleen voor lager functionerende cliënten (IQ lager dan 

60) kan beter gebruik gemaakt worden van de Bender (zie visuoconstructie). 

CC ontwikkelt zich nog in de puberteit. Dat betekent dat volledige CC bij LVB zonder ASS vaak 

ontbreekt. Een acceptabele prestatie is als iemand tot gedeeltelijke CC komt, bijvoorbeeld door 

rechthoek voor rechthoek in te tekenen. Een prestatie waar puur vanuit details wordt getekend en 

ook nog van de hak op de tak is zwak te noemen voor de LVB-doelgroep. 


De reproductie moet wel goed zijn om het geheugen te kunnen beoordelen. 


SIT Sociale Interpretatie Test 



Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Deze test meet CC (centrale coherentie) in een 

sociale situatie. Hier gaat het om in éénmaal het 

ongeluk te benoemen als kern van de plaat en 

het vervolgens met details in te kleuren. 


Beoordeling/ervaring Ondanks de gedateerdheid van de platen zou moeten opvallen dat mensen 

met een ASS in eerste instantie meer gericht zijn op details dan op het grote geheel van de 

gebeurtenis, onjuiste verbanden leggen en onjuiste interpretaties geven. 

Dit is een ingewikkelder ToM-test. De praktijk leert dat zwakbegaafden zonder ASS het ongeluk 

48

kunnen beschrijven. Dat er vreemde dingen op het plaatje gebeuren zien ze vaak niet. De B plaat 

is wat makkelijker dan de A plaat. 

Voor het meten van de CC (centrale coherentie) geldt: LVB met ASS en de lagere niveau‟s LVB 

zonder ASS beginnen vaak met het opnoemen van de afzonderlijke personen. Voor LVB is een 

acceptabele prestatie als ze vervolgens nog redelijk snel de clou zien. Typisch voor autisten is 

bijvoorbeeld dat ze opgaan in onbelangrijke achtergrond details. 



Rimland ontwikkelingsanamnese 



Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 



De lijst is goed bruikbaar. ATG heeft wel de voorkeur vanwege de beter sluitende 

antwoordcategorieën. 




ToM-test (Theory of Mind-test) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats P. Steernemans, C. Meesters en P. Muris, 1994 


Doel 

Doelgroep 

Deze test meet perceptie en imitatie, 

emotieherkenning, doen-alsof, onderkennen 

van verschil tussen mentale en fysische wereld, 

denken over iets (first order beliefs), denken 

over denken (second order beliefs) en bedrog 

en misleiding (false beliefs) en humor. 

Kinderen van 5-12 jaar. 

49

Beschrijving 


Er zijn normen voor kinderen met en zonder 

ontwikkelingsstoornissen. 


De COTAN beoordeling is voldoende, behalve voor betrouwbaarheid en normen. 


Kwalitatief is deze ook goed af te nemen bij LVB. Mensen met een LVB behalen scores op 

grofweg een niveau van 8-12 jaar. LVB-ers tegen zwakbegaafdheid aan zonder ASS zouden deze 

test goed moeten kunnen maken, zwakbegaafden zouden dit foutloos moeten kunnen. 

Het eerste onderdeel van de test wordt doorgaans door cliënten met een LVB als kinderachtig 

ervaren en kan naar de mening van de Task Force worden overgeslagen. Er kan ook voor 

gekozen worden te beginnen met een hoger niveau, indien blijkt dat dit niet lukt kan naar een lager 

niveau worden teruggegrepen. 


Een belangrijk kenmerk van autistische stoornissen is sterk achterblijven op Theory of Mind (ToM). 

Er zouden vooral zwakke scores zijn bij de eerste bouwstenen: complexere emoties die men zelf 

niet ervaart en moeite doen met alsof, grapjes en dergelijke. Op volwassen leeftijd sluit een goede 

ToM ASS echter niet uit. De ToM-test is een goed instrument voor het diagnosticeren van ASS. 



VIS-V Vragenlijst Inventarisatie Sociaal 

Gedrag 

Universiteit Medisch Centrum Groningen 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 





50


Wisconsin Card Sorting Test 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Grant & Berg, 1984 


Nee. 

Doel 

Het meten van het vermogen concepten af te 

leiden en een denkstrategie aan te passen aan 

veranderende omstandigheden. 

Doelgroep Boven IQ van 70 

Beschrijving 


Dit is een discriminatie-leertaak waarbij 

gekeken wordt naar zogenoemde 

schiftingproblematiek. Het is een taak die 

flexibiliteit vereist en problemen weergeeft in de 

organisatie van gedrag. 

Er zijn verschillende scoringsformats in omloop, 

waarbij de meest gebruikte papieren versie 

uitgegeven wordt door Psychological 

Assessment Resources, Inc. Daarnaast is er 

een Nederlandstalige computervariant, 

uitgegeven door Swets Test Services (WCST 

handleiding, Van Schijndel, 1994). 

20-30 minuten 


Er is geen Cotan-onderzoek gedaan. 


Dit is een bruikbare test als cliënten boven een IQ van 70 functioneren (Verberne, 2009). 

Goed bruikbaar in de diagnostiek van schizofrenie en autismespectrumstoornissen. 

Wel rekening houden met frustratie bij cliënten met “een kort lontje” 


Er is ook een computerversie van deze test: Wisconsin Card Sorting Test-64 (Psychological 

Assessment Resources, 2003). Het voordeel van een computervariant is dat het bijhouden van de 

testresultaten geautomatiseerd kan verlopen. In de pen-en-papier uitvoering vergt de scoring van 

deze test de nodige moeite. 






1986 

Ja 

51

Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 





















gedaan. 

15 minuten 


Wegens veroudering zijn de normen niet meer bruikbaar (COTAN, 2000). 







opleidingsniveau. 




52

HOOFDSTUK 4. PERSOONLIJKHEID EN PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN 

4.1 Definitie LVB en persoonlijkheidsstoornis 




aanpassingsvermogen. Onder deze brede definitie valt dus ook de groep personen die als 

“zwakbegaafden” (IQ tussen 70 en 85) worden gecategoriseerd. 



verstandelijk gehandicapt‟ voorkomt, kan men er vanuit gaan dat deze naar vaardigheden 



verstaan. 

Onderzoek naar persoonlijkheid begint met een conceptueel probleem; wat drukken we uit 

met het begrip persoonlijkheid ten opzichte van karakter, temperament, iemands eigen aard, 

sociaal en emotioneel functioneren? En hoe stabiel of veranderbaar is iemands 

persoonlijkheid? We baseren behandeling van persoonlijkheidsproblematiek immers op de 

behandelbaarheid van persoonlijkheidstrekken. 

In dit hoofdstuk wordt uitgegaan van de beschrijving van persoonlijkheid van een voor de 

persoon kenmerkend en min of meer duurzaam patroon van innerlijke ervaring en gedrag 

dat tot uiting komt in de omgang met anderen en ontstaan is in/ rond de adolescentie 

(Multidisciplinaire richtlijn persoonlijkheidsstoornissen, 2008). 

4.2 Inleiding 

Vergeleken met de vele studies naar persoonlijkheidsstoornissen bij gemiddeld begaafden 

zijn er weinig wetenschappelijke studies naar persoonlijkheidsstoornissen bij verstandelijk 

beperkten (Verheul & Kamphuis, 2007). Er bestaan verschillende controverses rond het 

stellen van de diagnose „persoonlijkheidsstoornis‟ bij mensen met een verstandelijke 

beperking. Het is diagnostisch lastig een onvolkomen, onrijpe of gefragmenteerde 

persoonlijkheidsontwikkeling te onderscheiden van een gestoorde persoonlijkheid. 

Onduidelijk is wat de invloed van een tekort aan IQ op de persoonlijkheidsontwikkeling is. De 

overweging is ook dat deze populatie een groter risico loopt op problemen in de 

persoonlijkheidsontwikkeling (Didden & Van den Hazel, 2009). 

4.3 Prevalentie 

Naar schatting heeft in de algemene populatie tussen de 6 en 13 procent, 

persoonlijkheidsstoornissen (Royal College of Psychiatrists, 1999; Roy &Tyrer, 2001; 

National Institute for Mental Health, 2003; Winship & Hardy, 2007). In de forensische setting 

komen behandelaren het meest in aanraking met patiënten met een antisociale 

persoonlijkheidsstoornis. De prevalentie van antisociale persoonlijkheidsstoornissen beslaat 

meer dan vijftig procent van de algemene populatie in zowel gevangenissen (Fazel & 

Danesh, 2002) als forensisch psychiatrische instellingen (Blackburn, Logan, Renwick & 

Donnelly, 2003). 

Verschillende studies trachtten de prevalentie van persoonlijkheidsstoornissen bij 

verstandelijk beperkten te beoordelen, gebruikmakend van verscheidene methoden. 

Alexander en Cooray (2003) vonden in hun review over het onderzoek naar 

persoonlijkheidsstoornissen bij licht verstandelijk beperkten 14 artikelen. Deze tonen 

prevalentiecijfers van 1 tot 91 procent in poliklinische settings en van 22 tot 92 procent in 

klinische settings. Deze grote range leidt tot de conclusie dat door de conceptuele en 

53

methodologische problemen er blijkbaar geen valide en betrouwbare methoden zijn die de 

prevalentiecijfers voor persoonlijkheidsstoornissen bij verstandelijk beperkten goed weer 

kunnen geven. Daarbij zijn er verschillen in kenmerken van de onderzochten, in de 

samenstelling van de steekproef, in de definitie en afbakening van een 

persoonlijkheidsstoornis, de setting waarin het onderzoek plaatsvond en de methode of de 

instrumenten waarmee een persoonlijkheidsstoornis werd gediagnosticeerd. 

Later onderzoek van Lindsay en collega‟s (2006) bij 164 verstandelijk beperkte mannen in 

forensische instellingen met verschillende niveaus van beveiliging toont een totale 

prevalentie van persoonlijkheidsstoornissen op 39,5 procent, met een significant hogere 

prevalentie (57 procent) in de zwaarst beveiligde setting. Meest voorkomend is de antisociale 

persoonlijkheidsstoornis (22,1 procent). Een formele diagnose van 

persoonlijkheidsstoornissen was voor het onderzoek slechts in 22,6 procent van de gevallen 

vastgesteld (Morrissey, 2010). Dit suggereert dat, zelfs in deze forensische populatie, 

persoonlijkheidsstoornissen ondergediagnostiseerd werden. 

Tenneij en Koot (2006) kwamen binnen de SGLVB-behandelinstellingen van De Borg uit op 

een prevalentiecijfer van 31 procent. Meest voorkomend waren cluster B 

persoonlijkheidsstoornissen. 

4.4 Persoonlijkheidsstoornis en verstandelijke beperking 

4.4.1 DSM 

De DSM-IV-TR (2001) definieert een persoonlijkheidsstoornis als een stabiel patroon van 

innerlijke ervaringen en gedrag dat aanzienlijk afwijkt van de verwachtingen op basis van de 

culturele context van de persoon in kwestie, dat pervasief en rigide is, ontstaat in de 

adolescentie of jong volwassenheid, en dat stabiel is over tijd. Het patroon in beleving en 

gedrag moet leiden tot aanhoudende spanningen en beperkingen in het functioneren. De vier 

inclusiecriteria zijn: 

a. er zijn substantiële tekortkomingen in ten minste twee van de vier gebieden van 

cognitie, affect, interpersoonlijk functioneren en impulscontrole; 

b. de tekortkomingen zijn waarneembaar op verschillende (interpersoonlijke, sociale) 

gebieden; 

c. de tekortkomingen zijn waarneembaar op het gebied van werk en andere belangrijke 

gebieden; 

d. de tekortkomingen zijn stabiel en langerdurend aanwezig, en het begin ervan ligt 

aanwijsbaar in de adolescentiefase of jongvolwassenheid. 

Twee systemen voorzien in aanpassingen van bestaande, algemene psychiatrische 

classificatie systemen op mensen met een verstandelijke beperking. Diagnostische criteria 

worden verfijnd en er worden aanbevelingen gedaan voor aanpassing. 

Deze aanpassingen betreffen vooral het uitgaan van het niveau van ontwikkeling, beperkte 

mogelijkheden in de communicatie, organisatie en planning van gedrag, de gevolgen van de 

verstandelijke beperking voor het sociaal functioneren in de beoordeling van criteria die 

zouden kunnen wijzen op een persoonlijkheidsstoornis. 

DC-LD, Diagnostic Criteria for psychiatric disorders for use with adults with Learning 

Disabilities / Mental Retardation (Royal College of Psychiatrists, Gaskell, London, 

2001). Gebaseerd op ICD-10. 

Het toevoegen van diagnostische criteria voor persoonlijkheidsstoornissen wordt als 

controversieel gezien, verdergaand onderzoek wordt aanbevolen. 

DM-ID, Diagnostic Manual – Intellectual Disability (National Association for the Dually 

Diagnosed, New York, 2007). Gebaseerd op DSM-IV. 

4.4.2 Exclusiecriteria 

54

Er gelden twee algemene exclusiecriteria alvorens een diagnose persoonlijkheidsstoornissen 

gesteld mag worden: het storende gedrag of de sociale niet-aanpassing kan niet worden 

toegeschreven aan een andere psychische (As I of As II) stoornis; en het gedrag mag niet 

samenhangen met enige vorm van verslaving of een somatisch toestandsbeeld. Het eerste 

exclusiecriterium kan inhouden dat een persoonlijkheidsstoornis niet gesteld kan worden bij 

mensen met verstandelijke beperking, uitgaande van een onrijpe, onvolkomen of 

onevenwichtige persoonlijkheidsontwikkeling. Er wordt echter steeds meer aangenomen dat 

een tekort aan intelligentie de ontwikkeling van stoornissen in de persoonlijkheid niet uitsluit 

en dat een laag IQ een risicofactor is voor het ontwikkelen van persoonlijkheidsproblematiek. 

Didden en Van den Hazel (2009) leggen de nadruk op de gevolgen van de verstandelijke 

beperking, zoals het gebrek aan educatie, het verblijven in instellingen, het gebrek aan 

copingvaardigheden, negatieve ervaringen en zelfverwachtingen en faalangst. Onaangepast 

sociaal gedrag, antisociale cognities of belevingen van mensen met een verstandelijke 

beperking kunnen mede verklaard worden vanuit de gevolgen van de aanwezigheid van een 

verstandelijke beperking en niet door de beperking zelf. Ook genetische en neurologische 

afwijkingen bij verstandelijk beperkten kunnen gepaard gaan met stabiele, doch „afwijkende‟ 

gedragspatronen. 

Veel mensen met een verstandelijke beperking laten, afgaande op de gedragskenmerken, 

op zijn minst trekken van een persoonlijkheidsstoornis zien. Het problematische gedrag, 

cognities en ervaringen kunnen echter niet altijd worden verklaard vanuit de gevolgen van 

hun verstandelijke beperking c.q. de maatschappelijke context waarin zij verblijven (Lindsay, 

Dana, Došen, Grabiel & Young, 2007). 

De levenservaringen van mensen met een verstandelijke beperking zijn gemiddeld genomen 

duurzaam anders dan die van normaal begaafde mensen. Zij zijn meer afhankelijk van de 

sociale omstandigheden of maatschappelijke context. Onaangepast sociaal gedrag moet dus 

onderzocht worden in het licht van die context waarin iemand is opgegroeid c.q. zich bevindt. 

Bepaalde persoonlijkheidstrekken kunnen worden opgevat als een abnormale reactie op 

abnormale omstandigheden. Communicatieve beperkingen, beperkt begrip en beperkte 

sociale ervaringen moeten meegewogen worden. 

Lindsay en collega‟s leggen in de DM-ID accenten op het maken van onderscheid een 

vertraagde persoonlijkheidsontwikkeling die maar al te vaak leidt tot een ontwikkelingstekort 

en een verstoring van de persoonlijkheidsontwikkeling. 

4.4.3 Persoonlijkheidsontwikkeling bij personen met een LVB 

Van Toorn (2008) spreekt over een verzwakte persoonlijkheidsopbouw bij mensen met een 

licht verstandelijke beperking, waarbij de beperkte mogelijkheden spanningen te weerstaan, 

een narcistische affectafweer, problemen in de realiteitstoetsing, gevoelens van 

depersonalisatie en derealisatie direct samenhangen met de verstandelijke beperking. 

Došen (2005b) legt het accent op de samenhang tussen verstandelijke beperking en 

beperkingen in de sociale en emotionele ontwikkeling, die hij centraal ziet in de ontwikkeling 

van de persoonlijkheid van mensen met een verstandelijke beperking. Onvolledig en 

gefragmenteerd besef van sociale regels, beperkingen in de affectregulatie, relatievorming 

en impulscontrole leiden ertoe dat de DSM-criteria voor een persoonlijkheidsstoornis volgens 

hem niet toepasbaar zijn op mensen met een verstandelijke beperking. Onaangepast sociaal 

functioneren kan verklaard worden vanuit beperkte ontwikkeling van de persoonlijkheid als 

gevolg van een: 

- beperkte cognitieve ontwikkeling (niet aangepast adaptief functioneren ten gevolge 

van een laag IQ), 

- andere leergeschiedenis en beperkte mogelijkheden tot sociale aanpassing, 

- beperkt sociaal leervermogen (die voortkomt uit de VB of ontwikkelingsstoornis), 

- uitval in het sociaal functioneren (die voortkomt uit een disharmonische 

persoonlijkheidsontwikkeling), 

- ongelijk en gefragmenteerd verlopen cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling. 

55

Om de persoonlijkheidsontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking te 

begrijpen is het noodzakelijk het niveau van sociale en emotionele ontwikkeling te kennen, in 

relatie tot de context van betrokkene en de ontwikkelingsgeschiedenis (Didden & Van den 

Hazel, 2009). 

Vaak hangt de verstandelijke beperking samen met genetische en neurologische 

afwijkingen, die gepaard kunnen gaan met een stabiel en meer of minder afwijkend patroon 

van innerlijke ervaringen en sociaal onaangepast gedrag. „Behavioral phenotypes‟ zijn 

kenmerkend voor bepaalde syndromen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het „vasthoudend 

tegendraadse‟ gedrag dat vaak zichtbaar is bij mensen met Prader-Willi syndroom. Dit 

gedrag lijkt sterk op gedrag bij sommige persoonlijkheidsstoornissen, maar in dit geval wordt 

het gedrag gezien als een kwetsbaarheid of gedragsfenotype behorende bij een genetische 

afwijking (Didden & Van den Hazel, 2009). 

Binnen de groep mensen met een verstandelijke beperking blijkt er een grote variatie in de 

persoonlijkheidsontwikkeling, die onvoldoende te verklaren is door verschillen in 

intelligentieniveau of cognitieve ontwikkelingsfase (Didden & Van den Hazel, 2009). Als er 

dan toch mogelijk sprake is van een verstoorde persoonlijkheidsontwikkeling bij mensen met 

een verstandelijke beperking kan dit komen door genetische factoren, psychosociale 

aspecten (zoals afhankelijkheid, ingrijpende gebeurtenissen zonder mogelijkheid tot eigen 

invloed, mishandeling en misbruik, onveilig opvoedklimaat) of problemen in de emotionele 

ontwikkeling (zoals hechtingsproblemen). 

Algemene consensus is dat mensen met een verstandelijke beperking kwetsbaarder zijn 

voor persoonlijkheidsstoornissen dan de niet-gehandicapte populatie (Došen & Day, 2001; 

Alexander & Cooray, 2003). De presentatie van een persoonlijkheidsstoornis verschilt 

volgens Flynn, Matthews en Hollins (2002) niet veel van de algemene populatie, maar kan 

anders zijn door vertraagde ontwikkeling, cognitieve stoornissen, aangeboren syndromen, 

een gebrek aan levenservaring en grotere blootstelling aan psychosociale tegenspoed in de 

vroege jeugd. 

Aandachtspunt blijft dat onderzoek en theorieontwikkeling over persoonlijkheid en 

persoonlijkheidsstoornissen voorbijgaat aan de invloed van een verstandelijk beperking. De 

Multidisciplinaire Richtlijn Persoonlijkheidsstoornissen (2008) geeft evidence based 

richtlijnen voor diagnostiek en behandeling van persoonlijkheidsstoornissen en geldt als 

standaard voor optimale zorg. Het bio-psycho-sociaal ontwikkelingsmodel voor 

persoonlijkheidsstoornissen staat centraal. Er is geen reden om aan te nemen dat dit model 

niet kan opgaan voor mensen met een tekort aan intellectuele vermogens. De richtlijn geeft 

echter geen houvast voor diagnostiek en behandeling bij een licht verstandelijke beperking. 

4.4.4 Continuüm bij diagnostiek van persoonlijkheidsstoornissen 

Uitgaande van een „gewone‟ ontwikkeling kan men in de adolescentie (12 tot 18 jaar) 

spreken van een persoonlijkheid in ontwikkeling. Wanneer er trekken zijn die wijzen op een 

persoonlijkheidsstoornis wordt er gesproken van een bedreigde 

persoonlijkheidsontwikkeling. Bij mensen met een verstandelijke beperking moet die 

leeftijdsgrens worden opgetrokken naar minimaal 21 jaar, vanwege vertraagde rijping, 

langerdurende en langzamer verlopende leerervaringen en de doorlopende sociale en 

emotionele ontwikkeling. 

Naarmate het niveau van cognitief functioneren lager is, dient men meer terughoudend te 

zijn ten aanzien van het stellen van een hypothese in de richting van een 

persoonlijkheidsstoornis. Er kan beter gesproken worden van een scheefgroei in de 

persoonlijkheidsontwikkeling of trekken van een persoonlijkheidsstoornis. 

Vaak wordt een disharmonische ontwikkeling gevonden; cognitieve capaciteiten zijn niet op 

eenzelfde niveau ontwikkeld als de sociale en emotionele capaciteiten. In de sociale en 

56

emotionele ontwikkeling, ervarings- en leergeschiedenis ligt voor een belangrijk deel de 

basis voor de persoonlijkheidsontwikkeling. Samen met het temperament vormen de sociale 

en emotionele ontwikkeling de basis voor de persoonlijkheidsontwikkeling. 

Het is niet mogelijk aan te geven bij welk niveau er eerder gesproken kan worden over 

beperkingen in het sociaal en emotioneel functioneren, dan van stoornissen in trekken van 

de persoonlijkheid (Vonk en Hosmar, 2011). 

Ook wanneer er sprake is van situatieve stress, waarbij iemand in het verleden redelijk 

gefunctioneerd heeft, dan moet men zeer terughoudend zijn met classificaties en zich meer 

richten op een beschrijvende diagnose. Onderzoek naar eventuele inadequate aanpassing 

aan de sociale omgeving is hierbij in eerste instantie van groot belang. Het is van belang uit 

te zoeken of er pathologie in de persoon zelf zit of dat veel meer wordt ingegeven door de 

omstandigheden in de sociale context van de persoon. 

Zo kan veel van wat door de omgeving als probleemgedrag wordt ervaren, soms 

geïnterpreteerd worden als inadequaat copinggedrag als gevolg van soms zeer langdurige 

overvraging. Wanneer dit wordt onderkend en de eisen worden afgestemd op de 

mogelijkheden van iemand met een verstandelijke beperking, ziet men soms het 

probleemgedrag verbleken en kunnen adequatere copingmechanismes worden aangeleerd. 

4.5 Problemen in de diagnostiek van persoonlijkheidsstoornissen bij verstandelijk 

beperkten 

4.5.1.Conceptuele problemen 

Persoonlijkheid komt tot uitdrukking in iemands gedrag, interacties en ervaringen (cognitie, 

perceptie, emotie) die met regelmaat en consistent waarneembaar zijn. 

Persoonlijkheidstrekken zijn stabiel (over langere tijd aanwezig) en persistent (op 

verschillende levensterreinen en binnen diverse sociale interacties waarneembaar) (DSM-IV- 

TR, 2001). 

Er is weinig bekend over de normale ontwikkeling van persoonlijkheid bij mensen met een 

verstandelijke beperking en de mate waarin ontwikkelingsachterstand de 

persoonlijkheidsrijping beïnvloedt. Onderzoek naar persoonlijkheidsontwikkeling bij 

verstandelijk beperkten (zoals Zigler & Bennet-Gates, 1999) integreert niet met de 

heersende persoonlijkheidstheorieën of met concepten van persoonlijkheidsstoornissen 

(Morrissey & Hollin, 2010). 

De vraag is of verstandelijk beperkten over een voldoende ontwikkelde persoonlijkheid 

beschikken om een persoonlijkheidsstoornis te kunnen diagnosticeren. Het afgrenzen van 

een onvolgroeide persoonlijkheid (die in verband staat met de verstandelijke beperking) van 

een gestoorde persoonlijkheid is uitermate lastig. Een (forse) achterstand in de cognitieve 

ontwikkeling kan leiden tot een onrijpe persoonlijkheid, die de trekken van een 

persoonlijkheidsstoornis kan laten zien. Om dit te beoordelen moet het niveau van de 

cognitieve, emotionele en sociale ontwikkeling bekend zijn, van waaruit het onaangepaste 

gedrag als „min of meer‟ adequaat beoordeeld kan worden. De maat is daarbij de 

verwachting waaraan iemand dient te voldoen op grond van het cognitieve, sociale en 

emotionele niveau (Didden & Van den Hazel, 2009). 

Cognitieve beperkingen beïnvloeden de ontwikkeling van de persoonlijkheid en eventuele 

verstoringen hierin (Zigler & Bennet-Gates, 1999). Er is spanning tussen afhankelijkheid en 

autonomie, er is discontinuïteit in relaties en opvoeding, en de kans op mishandeling en 

verwaarlozing. De sociale ervaringen van mensen met een verstandelijke beperking kunnen 

op jonge leeftijd, langdurend en fundamenteel anders zijn dan die van mensen zonder een 

beperking. Variatie in de persoonlijkheidsontwikkeling bij mensen met een licht verstandelijke 

beperking kan niet alleen verklaard kan worden vanuit verschillen in intelligentieniveau of 

cognitieve ontwikkelingsfase (Didden & Van den Hazel, 2009). 

57

4.5.2 Methodologische problemen 

Gedragskenmerken die maar al te vaak samenhangen met een verstandelijke beperking, 

overlappen met enkele diagnostische criteria voor een persoonlijkheidsstoornis zoals 

affectlabiliteit, impulsiviteit, agressief gedrag en zelfverwonding. Deze kenmerken komen 

vaker voor bij verstandelijk beperkten, zonder dat er per se een persoonlijkheidsstoornis 

aanwezig is (Zigler et al, 2002; Didden & Van den Hazel, 2009). 

De criteria van de DSM-IV-TR gaan uit van een normale gemiddelde culturele context, maar 

mensen met een verstandelijke beperking zijn vaak vanaf jongs af aan ingebed in en 

afhankelijk van specialistische zorg. Het is lastig een afhankelijke of vermijdende 

persoonlijkheidsstoornis vast te stellen bij mensen met een verstandelijk beperking en bijna 

onmogelijk de gevolgen van een verstandelijke beperking op bijvoorbeeld het gebied van 

negatieve ervaringen of sociale- en probleemoplossingsvaardigheden vast te stellen. Pas in 

een setting waarin iemand met een verstandelijke beperking niet meer overvraagd en 

overbelast wordt, is het mogelijk om inadequate coping weg te nemen en te beoordelen wat 

er overblijft aan persoonlijkheidsproblematiek. 

Pridding en Procter (2008) raden aan om de diagnose persoonlijkheidsstoornissen alleen als 

voorlopige diagnose te stellen, aangezien een verandering van omgeving kan leiden tot 

structurele verandering in gedrag en attitude. Aangezien storende omgevingsinvloeden 

kunnen leiden tot een aanpassingsstoornis, kan er pas gesproken worden van een 

persoonlijkheidsstoornis wanneer het afwijkende gedrag zeer langdurig en op verschillende 

levensgebieden bestaat, en min of meer onafhankelijk is van de omgevingsinvloeden. 

4.6 Richtlijn in de diagnostiek van persoonlijkheidsontwikkeling en 

-stoornissen bij cliënten met een licht verstandelijke beperking 

4.6.1 Doel in het persoonlijkheidsonderzoek 

Er moet niet de vergissing gemaakt worden dat classificatie gelijk staat aan diagnostiek. Het 

onderbrengen van vormen van gedrag in een van toepassing zijnde categorie vormt slechts 

een onderdeel, zij het bepaald geen verwaarloosbaar onderdeel, van het totale 

diagnostische proces. De klinische indruk, testen schaaluitslagen, het persoonlijk verleden 

en de sociale context spelen tevens een rol in dit diagnostisch proces dat uiteindelijk leidt tot 

een voor dit individu, op dit tijdstip geldende diagnose (Kraijer & Plas, 2006). Classificeren is 

een label toekennen op basis van bepaalde afgesproken criteria, bijvoorbeeld voldoen aan 

ten minste vier van de negen gegeven gedragskenmerken. Bij diagnostiek worden klachten 

onderzocht op hun ontstaanswijze en op hun betekenis voor de persoon en zijn omgeving. 

Het gaat hierbij dus niet alleen om een beoordeling van wat deze cliënt gemeen heeft met 

een aantal andere personen, maar ook om het in kaart brengen van het unieke van deze 

persoon (Kraijer & Plas, 2006). Deze omschrijving van diagnostiek sluit geheel aan bij die 

van Rümke: ´Een diagnose is de doorschouwing van die ene mens die wij voor ons hebben, 

de mens in zijn eenmaligheid´. Dit alles betekent dat classificatie alléén onvoldoende 

handvatten biedt voor bijvoorbeeld een individueel handelingsplan. 

Besteed in de diagnostische beschrijving vooral aandacht aan: 

 

 

 

Trekken: Persoonlijkheidstrekken worden zichtbaar in overtuigingen, belevingen, 

houding en gedrag. Deze openbaren zich vaak ook al in de adolescentie en 

ontwikkelen zich in een continue lijn tot in de volwassenheid. Deze trekken dienen 

pervasief te zijn, zich in alle levensgebieden, over verschillende leefsituaties te 

openbaren. 

De context: verwachtingen, overvraging(!), relaties, wijze van sociaal functioneren, 

normen en waarden, gebruikelijke en geaccepteerde coping in kaart brengen. 

De ontwikkelingsgeschiedenis: hierin moet met name aandacht zijn voor stabiliteit 

van het primaire milieu (gezin), eventueel psychopathologie bij primaire opvoeders, 

hechtingsgeschiedenis; signalen van deprivatie, verwaarlozing en misbruik, 

58

continuïteit van relaties; (eventueel belastende) ervaringen in 

instellingen/voorzieningen. 

4.6.2 Uitsluitende criteria 

1) Aangezien een verstandelijke beperking bijdraagt aan een vertraagde, onvolkomen of 

disharmonische persoonlijkheidsontwikkeling, benadrukken zowel de DM-ID als de 

DC-LD dat een diagnose persoonlijkheidsstoornissen bij LVB niet eerder dan vanaf 

het 21 ste of zelfs het 23 ste levensjaar gesteld mag worden. 

2) Wanneer er sprake is van duurzaam sociaal onaangepast gedrag leidt niet de 

maatschappelijke norm tot een diagnose persoonlijkheidsstoornissen, maar de 

mogelijkheden tot sociaal gedrag die van betreffende persoon verwacht kunnen 

worden. De duurzame en sociale niet-aanpassing mag niet terug te voeren zijn op de 

gevolgen van: 

 

 

 

 

 

 

De ernst van de cognitieve beperkingen (ofwel een te beperkt niveau van 

communicatieve, sociale en zelfredzaamheidontwikkeling: het tekort aan adaptieve 

vermogens is terug te voeren op de ernst van de beperkingen). 

Een beperkte sociale en emotionele ontwikkeling (in kaart te brengen door middel 

van de Vineland-Z, ESSEON-R en/of SEO-R). 

Fenotypes die direct samenhangen met specifieke syndromen (zoals bijvoorbeeld het 

Syndroom van Prader-Willi, of het Klinefelter syndroom waarbij typisch en pervasief 

oppositioneel probleemgedrag optreedt). (Zie ook het hoofdstuk over klinische 

syndromen). 

Gevolgen van een fysieke aandoening zoals niet aangeboren hersenletsel (NAH) en 

organopscyhosyndroom (OPS). 

Psychiatrische problematiek (als toestandsbeeld) die beleving en gedrag te zeer 

beïnvloeden. 

Directe effecten van het gebruik van alcohol of drugs. 

3) Bij mensen met een matige of ernstige verstandelijke beperking (met een IQ onder de 

50), kan er niet gesproken worden over een persoonlijkheidsstoornis, vanwege de 

ernst van de beperkingen in het sociaal functioneren. Anderzijds kan het niet zo zijn 

dat mensen met een tekort aan IQ gevrijwaard zijn van het ontwikkelen van 

persoonlijkheidsproblematiek (Didden & Van den Hazel, 2009). 

4.7 Methoden en instrumenten 

Het is onmogelijk een diagnose betreffende de persoonlijkheid en persoonlijkheidsontwikkeling 

te stellen zonder de beperkingen van de actuele classificatiesystemen te 

kennen; de categoriale benadering sluit niet aan bij de klinische beelden in de praktijk, er is 

overlap met andere psychiatrische en ontwikkelingsstoornissen. Er is een grotere 

contextafhankelijkheid die optreedt als logisch gevolg van het hebben van een verstandelijke 

beperking. Waar persoonlijkheidsdynamiek tot uiting komt die doet denken aan 

persoonlijkheidsproblematiek dient afgewogen te worden waarin dit samen kan hangen met 

het niveau van sociaal en emotioneel functioneren. 

Het beschrijven van de persoonlijkheidsontwikkeling in trekken geeft de meeste ruimte voor 

het weergeven van persoonlijkheidsdynamiek. 

Het is onmogelijk tot een diagnose betreffende de persoonlijkheid en persoonlijkheidsontwikkeling 

te komen op basis van tests en klinische indruk. De relatie met de context, de 

betekenis en invloed van belangrijke anderen, leergeschiedenis, de gevolgen van het 

functioneren op verstandelijk beperkt niveau, het sociaal en emotioneel functioneren dienen 

te worden meegenomen in de afweging. 

59

Op basis van de gebrekkige theoretische basis met betrekking tot de 

persoonlijkheidsontwikkeling van mensen met verstandelijke beperkingen en het schaarse 

onderzoek is er geen enkel diagnostisch instrument dat is toegesneden op de doelgroep. 

Op basis van een hypothese moeten verschillende onderzoeksmethoden en –technieken 

ingezet worden, verifiërend en falsifiërend. 

4.7.1 Dossieranalyse 

Dossieranalyse bestaat uit het inventariseren van risico- en beschermende factoren in 

systeem en context, onderzoek naar de hechtingsgeschiedenis en de sociale ontwikkeling. In 

een dossieranalyse zijn beschrijvingen van de vroegkinderlijke ontwikkeling in het contact 

met de ouders/ primaire hechtingsfiguren van belang, evenals het inventariseren van 

beschrijvingen van het temperament van betrokkene. 

Aanbevolen wordt te zoeken naar risicofactoren voor het ontstaan van 

persoonlijkheidsproblemen (deprivatie, mishandeling of verwaarlozing, misbruik, 

traumatische ervaringen, psychiatrische problematiek in het gezin). Sociale leergeschiedenis 

en -omgeving (gezin, instituutsgeschiedenis) en heersende cultuur in de context moeten 

worden meegewogen (Didden & Van den Hazel, 2009). 

Een methodologische beperking is dat wanneer iets niet in een dossier vermeldt staat dit niet 

betekent dat deze risico niet voorkwam. 

Het is zeer aan te bevelen een hetero-anamnese af te nemen om een beeld te verkrijgen van 

(vroege) ontwikkeling in de context. 

4.7.2 Semi-gestructureerde diagnostische interviews 

SCID-II (Structured Clinical Interview for DSM-IV Axis II Personality disorders) 

4.7.3 Zelfrapportagevragenlijsten 

Voorwaarden voor afname van persoonlijkheidsvragenlijsten zijn een verbale begripsindex 

die tenminste hoger is dan 70 en het vermogen vragenlijsten zelfstandig te begrijpen en in te 

vullen. Bij iedere zelfrapportagelijst is het wenselijk om, voordat de lijst wordt afgenomen, 

eerst het begripsniveau te toetsen; door een voorliggend onderzoek naar leesvaardigheid en 

verbaal begrip, of door middel van een gesprek over de vragen, interpretatie en wijze waarop 

ingevuld moet worden. 

Er bestaan veel persoonlijkheidsvragenlijsten waarvan de validiteit en betrouwbaarheid zijn 

onderzocht voor normaal begaafden. Het is echter niet altijd gemakkelijk om 

handelingsconsequenties te verbinden aan de resultaten. 

Er wordt sinds enkele jaren gebruik gemaakt van de zogenaamde “dynamische 

profielinterpretatie” waarbij men uitkomstprofielen van een aantal lijsten combineert en 

interpreteert in relatie tot elkaar. Een wetenschappelijke basis in onderzoek naar de 

betrouwbaarheid en de validiteit van deze dynamische theoriegestuurde profielinterpretatie 

ontbreekt. Deze profielinterpretatie kan alleen als de onderzochte niet te veel afwijkt van de 

gemiddelde cliënt uit de normgroep (Eurelings-Bontekoe & Snellen, 2003). De Task Force 

raadt ten sterkste af de dynamische interpretatie methode van Eurelings-Bontekoe toe te 

passen bij mensen met een licht verstandelijke beperking. 

Uit de volgende persoonlijkheids- en temperamentsvragenlijsten kan een keuze worden 

gemaakt. Van een aantal persoonlijkheidsvragenlijsten bestaan ook jeugdversies zoals de 

NPV-J-2 (Barelds, Luteijn & Van Dijk, 2011). In de praktijk blijkt dat qua inhoud de 

bruikbaarheid van deze lijsten gering is (de vragen zijn geschreven naar de context van 

kinderen), of de normen moeten als verouderd worden beschouwd. 

TCI en VTCI (Nederlandse Verkorte Temperament en Karakter vragenlijst) 

60

ATL (Adolescenten Temperamentlijst) 

NPV-2 (Nederlandse Persoonlijkheidsvragenlijst 2) 

MMPI-2 (Minnesota Multiphasic Personality Inventory-2) 

NPST (Negativisme, Ernstige Psychopathologie en Somatisering) 

NEO-PI-R (NEO-Personality Inventory-Revised) en NEO-FFI (NEO-Five Factor Inventory) 

PDQ-4+ (Personality Disorders Questionnaire) 

VKP-4 (Vragenlijst voor Kenmerken van de Persoonlijkheid) 

Vineland-Z 

ESSEON-R (Schaal voor het schatten van het sociaal-emotioneel ontwikkelingsniveau – 

Revisie) 

SEO-R (Expertimentele Schaal voor Emotionele Ontwikkeling bij mensen met een 

verstandelijke beperking - Revised) 

DAPP-BQ (Dimensionale Asessment van Persoonlijkheidspathologie) 

UCL (Utrechtse Coping Lijst) 

ADS (Anger Disorder Scale, Nederlandse versie) 

RS-NL (Resilience Scale, Nederlandse versie) 

4.7.4 Projectieonderzoek 

Voornamelijk vanuit de psychodynamische traditie werden projectieve tests ingezet. De 

gedachte is dat het individu in de interpretatie van meerdere complexe en meerduidige 

platen gemakkelijker meer laat zien van de organisatie van de ego- of ik-functies, van 

verdrongen (onbewuste en voorbewuste) gedachten en belevingen (Kraijer, 2006). De 

antwoorden worden minder bepaald door cognitieve controle of door sociale wenselijkheid. 

Er bestaat een grote variëteit aan methoden, variërend van verschillende technieken als 

Tekentaken, de Rorschach, TAT (Thematische Apperceptie Test), 4 Platen Test, Zinnen 

Aanvul Test (ZAT) tot de Columbus. 

Voorwaarde voordat projectie ingezet kan worden is te weten hoe het staat met de sociaal 

cognitieve ontwikkeling van onderzochte. 

De psychometrische kwaliteiten zijn vrijwel zonder uitzondering slecht. In de handen van 

zeer ervaren deskundigen kunnen deze instrumenten echter volgens sommigen belangrijke 

informatie opleveren die op andere manieren moeilijk te verkrijgen is. Zo is in het 

psychologisch onderzoek bij mensen met een lichte verstandelijke beperking het voordeel 

dat, in het aanbieden van de projectieplaten, taal minder een rol speelt. Verbale 

mogelijkheden zijn weer wel van belang bij het weergeven van wat de onderzochte 

waarneemt. Persoonlijkheidsonderzoek kan niet gebaseerd zijn op een enkele 

onderzoeksmethode. Het inzetten van projectieonderzoek heeft waarde in het generen 

voorafgaand aan verder psychologisch onderzoek, of het toetsen van hypothesen die vanuit 

andere onderzoeksbevindingen naar voren kwamen. 

ZALC (Zinnenaanvullijst Curium) 

61

4.7.5 Klinisch oordeel 

In wetenschappelijk onderzoek naar de betrouwbaarheid van het klinisch oordeel met 

betrekking tot persoonlijkheidsstoornissen bij normaal begaafden blijkt zeer laag te zijn 

(Zimmerman, 1994). Er is geen reden aan te nemen dat dit in de beoordeling bij mensen met 

een lichte verstandelijke beperking anders zou zijn. In het psycho-diagnostisch onderzoek 

naar persoonlijkheid is het van belang je bewust te zijn van de indruk van de persoon in het 

contact, afweer, overdracht en tegen-overdracht en deze te beschrijven. 

4.7.6 Verdiepend onderzoek 

Wanneer er sprake is van een antisociale persoonlijkheidsstoornis, waarin de manipulatieve, 

empathieloze contactname op de voorgrond staat, is afname van de PCL-R (Hare‟s 

Psychopathology Checklist – Revised; Hare, 2003) aanbevolen. Morrisey (2004; 2010) geeft 

belangrijke aanpassingen in de afname van de PCL-R bij mensen met een LVB. De andere 

sociale context (instituutservaringen of –verblijf), beperkte communicatieve mogelijkheden en 

verbale capaciteiten, worden in de weging van de kenmerken van psychopathie betrokken. 

PCL-R (Psychopathie Checklist-Revised) 

4.8 Conclusies en aanbevelingen 

Het is onmogelijk te veronderstellen dat uitsluitend een classificatie (à la DSM-IV-TR) de 

individuele uitingsvorm, individuele verschillen en de complexiteit van de 

persoonlijkheidsontwikkeling van mensen met een LVB kan uitdrukken. Alleen een 

beschrijvende diagnostische benadering, waarbij de persoonlijkheid in dimensies (of trekken) 

wordt weergegeven, geeft ruimte voor het uitdrukken van de gevolgen en invloed van de 

verstandelijke beperking. Levensgeschiedenis, leergeschiedenis, de invloed van systeem en 

context moeten zijn meegenomen. 

Psycho-diagnostisch onderzoek naar de persoonlijkheidsontwikkeling bij mensen met een 

verstandelijke beperking bestaat ten minste uit: 

een grondige dossieranalyse naar risicofactoren in de voorgeschiedenis; 

heteroanamnese; 

gesprek dan wel interview met de cliënt: psycho-diagnostisch onderzoek door middel 

van zelfrapportage (indien mogelijk in verband met het verbaal begripsniveau); 

en projectieonderzoek. 

Onderzoek naar het niveau van sociale en emotionele ontwikkeling moet zorgvuldig zijn 

overwogen dan wel ingezet (door middel van Esseon-R of SEO-R). 

Diagnostiek van persoonlijkheidspathologie in DSM-V zal mede gebaseerd zijn op 

dimensionele modellen. Naast vijf prototypische persoonlijkheidstoornissen 

(antisociaal/ psychopaat, vermijdend, borderline, obsessief-compulsief en 

schizotypisch) zullen zes persoonlijkheidsdimensies (negatieve emotionaliteit, introversie, 

antagonisme, disinhibitie, compulsiviteit en schizotypie) beschreven moeten worden. 

Instrumenten als de DAPP-BQ (Van Kampen & De Beurs, 2008) gaan daar nu al op in. Ook 

dit instrumenten lijkt te complex voor mensen met een licht verstandelijke beperking. 

Ten behoeve van andere doeleinden dan een zuiver diagnostische kan een DSMclassificatie 

gesteld worden (denk aan indicatiestelling). 

De Task Force beveelt de NPV-2 aan voor screenend onderzoek (Barelds & Luteijn, 2007) 

als eerste zelfrapportage vragenlijst in persoonlijkheidsonderzoek aan. 

62

HOOFDSTUK 5. NEUROPSYCHOLOGISCHE FUNCTIESTOORNISSEN 

5.1 Definitie LVB 




aanpassingsvermogen. Onder deze brede definitie valt dus ook de groep personen die als 

“zwakbegaafden” (IQ tussen 70 en 85) worden gecategoriseerd. 






verstaan. 

5.2 Inleiding 

Door middel van neuropsychologisch onderzoek wordt vastgesteld hoe gedragsstoornissen 

samenhangen met functiestoornissen van de hersenen. De diagnostiek is mede van belang 

voor de prognose en het indiceren van vormen van behandeling en begeleiding. In principe 

kan gesproken worden van een stoornis in een cognitief domein indien de scores op één of 

(bij voorkeur) meer tests in dat domein buiten het scorebereik van de gemiddelde populatie 

liggen, na correctie voor relevante kenmerken van de onderzochte, zoals leeftijd, opleiding 

en geslacht. In statistische termen: een score lager dan twee standaard deviaties (SD) onder 

het verwachte niveau, overeenkomend met een score in het 1 e percentiel. Wanneer de 

klachten van de patiënt, de heteroanamnese, de medische voorgeschiedenis, resultaten van 

medisch onderzoek, de klachtenpresentatie en/of het profiel van de overige testresultaten in 

overeenstemming zijn met lage scores in het betreffende domein, dan kan al bij een minder 

extreem testresultaat sprake zijn van een stoornis. 

In de praktijk zijn er nogal wat LVB-cliënten bij wie neuropsychologische functiestoornissen 

vastgesteld worden. Deze functiestoornissen hebben vaak een duidelijke relatie met de 

gedragsproblematiek. Omdat cognitieve functiestoornissen en zogenaamde disharmonisch 

cognitieve profielen veel voorkomen bij de LVB-doelgroep is een screening bij alle cliënten 

aan te bevelen (Verberne, 2009). 

In de klinische praktijk wordt neuropsychologisch onderzoek (NPO) verricht met één of meer 

van de volgende doelen: 

Vaststellen van de aan- of afwezigheid van stoornissen in (de ontwikkeling van) het 

cognitieve en emotionele functioneren. 

Inventariseren, beschrijven en kwantificeren van (het profiel van) stoornissen in (de 

ontwikkeling van) het cognitieve en emotionele functioneren. 

Beoordelen of, en zo ja in hoeverre, deze stoornissen het gevolg (kunnen) zijn van 

cerebrale afwijkingen of hersenziekten. 

Leveren van een bijdrage aan de medische differentiaal diagnostiek. 

Vastleggen van het beloop van ziekten en stoornissen door middel van herhaald 

NPO. 

Stellen van indicaties voor behandeling van cognitieve en emotionele stoornissen. 

Evalueren van het effect van behandeling door middel van herhaald NPO. 

5.3 Beschikbare instrumenten voor screening 

Voor de Nederlandse situatie geldt dat slechts zeer weinig neuropsychologische tests 

voldoen aan redelijke psychometrische eisen; met name de normen krijgen vaak de 

63

eoordeling “onvoldoende”. Dit betekent dat de testresultaten in veel gevallen van 

twijfelachtige waarde zijn. Functieonderzoek bij van oorsprong normaal begaafde mensen 

met uitvalsverschijnselen is niet eenvoudig. Bij mensen met een beperkte begaafdheid en 

hun door velerlei oorzaken van jongs af aan belemmerde en scheefgegroeide ontwikkeling 

ligt alles nog veel ingewikkelder (Kraijer, 2002). 

Er zijn vrijwel geen tests met specifieke normen voor mensen met een licht verstandelijke 

beperking en zwakbegaafde volwassenen. Wel zijn er tests met aparte normen voor mensen 

met een laag opleidingsniveau en zijn er tests met ontwikkelingsgerelateerde normen, 

waarbij men de prestaties van de cliënt kan vergelijken met de normen van mensen met 

dezelfde verstandelijke leeftijd (zie bijvoorbeeld Kraijer & Plas, 2006). 

5.4 Algemene neuropsychologische screening 

Als start van een neuropsychologisch onderzoek is de WAIS-III-NL zinvol (Derksen, 2001). 

Om de representativiteit van de steekproef optimaal te krijgen is na de eerste WAIS-III-NL 

steekproef (zie de Technische Handleiding: Wechsler, 2000) aanvullend normonderzoek 

uitgevoerd. Door een andere indeling van de leeftijdsgroepen en een opschoning van de 

gehele dataset is er een nieuwe (kleinere) steekproefsamenstelling ontstaan die voldoet aan 

de vereiste representativiteit (WAIS-III Technische Rapport Hernormering 2004: Kooij, 

Rolfhus, Wilkins, Yang, & Zhu, 2004). De Taks Force adviseert het gebruik van de herziene 

normen van 2004. De WAIS-III-NL wordt uitgebreid omschreven in hoofdstuk 1. De subtests 

kunnen in het neuropsychologisch onderzoek gebruikt worden. In de neuropsychologische 

diagnostiek wordt de test ook gebruikt om het intelligentieniveau van patiënten met 

aangetoond of vermoed hersenletsel vast te stellen. Daarnaast is de K-Snap een instrument 

dat ontwikkeld is voor neuropscyhologische screening. 

Tijdens de screening zijn er enkele punten waar extra aandacht aan besteed dient te 

worden. Cliënten hebben vaak de neiging hun klachten verkeerd te benoemen, ze bekijken 

het subjectief. Het is daarom belangrijk klachten goed uit te vragen door middel van 

voorbeelden. Daarnaast is het voor de rest van het onderzoek belangrijk te weten wat de 

bijzonderheden van de cliënt zijn die mogelijk het onderzoek kunnen beïnvloeden. Hierbij 

kan gedacht worden aan culturele achtergrond, dyslexie, analfabetisme, kleurenblindheid, 

faalangst et cetera. Aan de hand van het IQ en het bovenstaande wordt bepaald hoe de 

verdere screening zal verlopen. Ook wordt aan de hand hiervan bepaald welke volgorde van 

afnemen van de instrumenten/vragenlijsten het beste aangehouden kan worden tijdens het 

onderzoek. De onderzoeker is vrij in het bepalen van zijn keuze wat betreft de volgorde. Bij 

iemand bij wie al sprake is van aandachtsproblematiek kun je ingewikkelde tests beter niet 

aan het einde van een vermoeiende onderzoekssessie plannen. Het wordt aanbevolen om 

de verschillende testen in meerdere sessies af te nemen. 


K-Snap (Kaufman Neuropsychologische Screening) 

5.5 Aandachtsfuncties 

Klachten over aandacht kunnen een verdekt probleem met het tempo van 

informatieverwerking zijn, dit is echter met goed doorvragen snel te achterhalen. Men ziet 

dan goede scores op de echte aandacht- of interferentietaken (TMT-interferentie, Stroopinterferentie, 

D2-spreidingsbreedte; zie onder), maar slechte scores op de bovengenoemde 

tempotaken. Mensen die klagen over hun aandacht blijken (ook) vaak problemen te hebben 

met hun tempo van informatieverwerking. 

WAIS-III-NL (Wechsler Adult Intelligence Scale): Substitutie 

D2 

64

CDT (Cijfer Doorstreep Test) 

Bourdon-Vos 




5.6 Taalbegrip en leesvaardigheid 

Observaties van taalaspecten zijn gesystematiseerd en geanalyseerd naar semantiek, 

syntaxis, pragmatiek en fonologie en er wordt een onderscheid gemaakt tussen receptieve 

en expressieve taalaspecten. Deze functies komen onder andere aan de orde in de volgende 

instrumenten. 

WAIS-III-NL (Wechsler Adult Intelligence Scale): Verbaal Begrip Index (VBI); Woordenschat 

en Overeenkomsten 

Brus één-minuut-test 

GIT-2 (Groninger Intelligentie Test 2): Woordenlijst, Matrijzen & Woord opnoemen I en II 

5.7 Geheugenfuncties 

Ons geheugen wordt bepaald door verschillende factoren. De manier waarop dingen geleerd 

worden, de wijze waarop items binnenkomen: visueel, verbaal et cetera, maar ook het 

eventuele gebruik van hulpmiddelen (bijvoorbeeld een agenda). Vaak is er een onderdeel 

van het geheugen beperkt en kan dit gecompenseerd worden door andere onderdelen. Bij 

cliënten met een LVB ontbreekt vaak het vermogen om hiervoor te compenseren en zij 

hebben hierbij dus hulp nodig. Om die hulp zo goed mogelijk af te stemmen is het belangrijk 

dat de verschillende aspecten van het geheugen onderzocht worden. Ook moet de invloed 

van andere beperkingen nauwkeurig geobserveerd worden, bijvoorbeeld aandacht en 

concentratie. 

5.7.1 Geheugenspanne 

WAIS-III-NL (Wechsler Adult Intelligence Scale): Werkgeheugen Index (WgI): Rekenen, 

Cijferreeksen, Cijfers & Letters nazeggen 

5.7.2 Auditief-verbaal geheugen 


GIT-2 (Groninger Intelligentie Test 2); Woord opnoemen I en II 

RBMT (Rivermead Behavioural Memory Test) 

5.7.3 Visueel geheugen 


Benton Visual Retention Test 

5.8 Snelheid van informatieverwerking 

65

Vertraging in informatieverwerking zorgt vaak voor meerdere problemen, dit zijn de 

zogenaamde „vroege‟ cognitieve problemen. Dit houdt in dat deze ten grondslag kunnen 

liggen aan andere cognitieve klachten (bijvoorbeeld over aandacht en het geheugen). 

Problemen met het tempo van informatieverwerking zijn meetbaar bij taken onder tijdsdruk, 

bijvoorbeeld Substitutie, Blokpatronen, TMT (deel A), Stroop (deel 1 en 2), D2 (totale aantal 

en gecorrigeerde totale aantal). Concrete klachten van de cliënt hierbij zijn vaak: het wordt 

me teveel, ik kan gesprekken niet meer volgen, ik kan de ondertiteling niet meer volgen, ik 

ben zo snel moe, ik moet zo snel afhaken. Tips voor de onderzoeker om hiermee om te gaan 

zijn: zo veel mogelijk voorkomen dat er onder tijdsdruk gewerkt moet worden en het 

aanpassen van het praattempo. 

WAIS-III-NL (Wechsler Adult Intelligence Scale): Verwerkingssnelheid Index (Vsl): Symbool 

Substitutie-Coderen en Symbool Zoeken 


5.9 Visuospatiële en visuoconstructieve functies 

Visuospatiele en visuoconstructieve functies zou je kunnen vatten onder de algemene 

noemer visuele cognitieve mogelijkheden (Vanderploeg, 2000). Daarmee wordt ook de 

visuele perceptie en visuopraxis meegenomen. De verschillende functies liggen in 

verschillende hersengebieden maar werken wel nauw samen. Als 1 van deze gebieden 

verstoord is zal dit op meerdere gebieden voor problemen zorgen. 

WAIS-III-NL (Wechsler Adult Intelligence Scale): Perceptuele Organisatie Index (POI): 

Onvolledige Tekeningen, Blokpatronen, Matrix Redeneren 

Rey Complex Figure test 

Bender Visual Motor Gestalt Test 

Meander, kruis, kubus, klok 

5.10 Executieve functies 

„Kunnen plannen, flexibel kunnen schakelen, niet verzanden in bezigheden, jezelf af kunnen 

remmen‟; als dit niet lukt spreken we in de klinische praktijk over disexecutief probleem. 

Intelligentie en executief functioneren (uitvoerende controlefuncties) staan in theorie los van 

elkaar, maar er zijn veel overeenkomsten, bijvoorbeeld vooruitkijken of ergens op 

anticiperen. Deze uitvoerende controlefuncties zijn pas vanaf 18 à 20 jaar volledig 

ontwikkeld. Alle andere functies moeten eerst intact zijn. Een goed overzicht van de normale 

ontwikkeling van executieve functies wordt beschreven in Smidts (2003). In de LVB 

jeugdsector, met name de forensische poot hiervan, is de laatste jaren veel fundamenteel 

onderzoek gedaan naar met name executieve functiestoornissen. 



Tower of London 


5.11 Conclusies en aanbevelingen 

Er zijn vrijwel geen neuropsychologische tests met specifieke normen voor mensen met een 

licht verstandelijke beperking. Wel zijn er tests met aparte normen voor mensen met een 

laag opleidingsniveau en zijn er tests met ontwikkelingsgerelateerde normen, waarbij men de 

66

prestaties van de cliënt kan vergelijken met de normen van mensen met dezelfde 

verstandelijke leeftijd. 

De Task Force wil er op wijzen dat er geen standaardinstrumentarium, of een vaste 

volgorde, is om neuropsychologisch onderzoek uit te voeren. Daarom moet altijd worden 

begonnen met een algemene neuropsychologische screening. De uitkomsten hiervan 

bepalen welke deelonderzoeken nodig zijn om het beeld verder aan te scherpen. Het hangt 

af van vele factoren die allemaal moeten worden bekeken zoals bijvoorbeeld culturele 

achtergrond, dyslexie, of analfabetisme. Aan de hand van het IQ en het bovenstaande wordt 

bepaald hoe de verdere screening zal verlopen. Ook wordt aan de hand hiervan bepaald 

welke volgorde van afnemen van de instrumenten/vragenlijsten het beste aangehouden kan 

worden tijdens het onderzoek. 

In dit hoofdstuk is er gekeken naar instrumenten voor algemene neuropsychologische 

screening, taalbegrip, leesvaardigheid, geheugenfuncties, aandachtsfuncties, snelheid van 

informatieverwerking, visuo-spatiële en visuo- constructieve functies en executieve functies. 

Per onderdeel beveelt de Task Force de volgende instrumenten aan om het 

neuropsychologisch onderzoek mee uit te voeren: 

5.1 Algemene screening: 

WAIS-III-NL. 

K-SNAP. Deze laatste is genormeerd. Beide instrumenten zijn goed bruikbaar voor 

de doelgroep. 

5.2 Aandachtsfuncties: 

D2 (indien geen dyslexie) 

CDT 

Voor selectieve aandacht: STROOP 

5.3 Taalbegrip en leesvaardigheid: 

WAIS-III-NL Verbaal Begrip Index 

Brus één-minuut-test (indien lezen bij WAIS hakkelend of moeizaam ging) 

5.4 Geheugenfuncties: 

WAIS-III-NL geheugenindex 

15 woordentest 


5.5 Snelheid van informatie verwerking: 

WAIS-III-NL verwerkingssnelheidindex 


5.6 Visuo-spatiele en visuo- constructieve functies: 

WAIS-III-NL Perceptuele organisatie 

Meander, Kruis, Kubus, Klok. Met name de klok is veelzeggend. 

5.7 Executieve functies: 

BADS 

67

Bijlage: literatuurlijst 

Abel, G.G., Becker, J.V., & Cunningham-Rathner, J. (1984). Complications, consent, and 

cognitions in sex between children and adults. International Journal of Law and Psychiatry, 7, 

89-103. 

Abraham, R.E. (2005). Het Ontwikkelingsprofiel/Registratieprotocol, 3e geheel herziene 

herdruk. Assen: Van Gorcum. 

Achenbach, T.M., & Rescorla, L.A. (2003). Manual for the ASEBA Adult Forms and Profiles. 

Burlington, VT: University of Vermont, Research Center for Children, Youth & Families. 

Ailey, A.H. (2009). The Sensitivity and Specificity of Depression Screening Tools Among 

Adults with Intellectual Disabilities. Journal of Mental Health Research in Intellectual 

Disabilities, 2, 45-64. 

Akkerhuis, G.W., Kupka, R.W., Groenestijn, M.A.C. van, & Nolen, W.A. (1996). PDQ- 

4+: vragenlijst voor persoonlijkheidskenmerken. Lisse: Swets & Zeilinger. 

Aleman, A., Hijman, R., Haan, E.H. de, & Kahn, R.S. (1999). Memory impairment in 

schizophrenia: a meta-analysis. American Journal of Psychiatry, 156, 1358-1366. 

Alexander, R. & Cooray, S. (2003). Diagnosis of personality disorders in learning disability. 

The British Journal of Psychiatry, 182, s28-s31. 

Aman, M.G., Singh, N.N., Stewart, A.W., & Field, C.J. (1985). The Aberrant Behavior 

Checklist: A behavior rating scale for the assessment of treatment effects. American Journal 

of Mental Deficiency, 89, 485-502. 

American Psychiatric Association (2000). DSM-IV-TR, beknopte handleiding bij de 

diagnostische criteria van de DSM-IV-TR. Amsterdam: Harcourt. 

American Psychiatric Association (2001). Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria 

van de DSM-IV-TR. Lisse: Swets & Zeitlinger Publishers. 

Amorim, P., Lecrubier, Y., Weiller, E., Hergueta, T., & Sheehan, D. (1998). DSM‐III‐R 

Psychotic Disorders: procedural validity of the Mini International Neuropsychiatric Interview 

(M.I.N.I.). Concordance and causes for discordance with the CIDI. European Psychiatry, 13, 

26‐34. 

Andreasen, N.C., Flaum, M., & Arndt, S. (1992). The comprehensive assessment of 

symptoms and history (CASH). An instrument for assessing diagnosis and psychopathology. 

Archives of General Psychiatry, 49, 615-23. 

Andrews, D.A., & Bonta, J. (2006). The psychology of criminal conduct (4th edition). 

Cincinnati, OK: Anderson. 

Arnold, G., Boone, K.B., Lu, P., Dean, A., Wen, J., Nitch, S. McPherson, S.(2005). Sensitivity 

and specificity of finger tapping test scores for the detection of suspect effort. The Clinical 

Neuropsychologist, 19(1), 105-120. 

Arntz, A., Van Beijsterveldt, B., Hoekstra, R., Hofman, A., Eussen, M., & Sallaerts, S. (1992). 

The interrater reliability of a Dutch version of the Structured Clinical Interview for DSM-III-R 

personality disorders. Acta Psychiatrica Scandinavia, 85, 394-400. 

68

Arrindell, W.A. (1980). Dimensional structure and psychopathology correlates of the Fear 

Survey Schedule (FSS-III) in a phobic population: A factorial definition of agoraphobis. 

Behaviour Research and Therapy, 18, 229-242. 

Arrindell, W.A. & Ettema, J.H.M. (1986). SCL-90, Handleiding bij een multidimensionele 

psychopathologie indicator. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Arrindell, W.A., Groot, P.M. de, & Walburg, J.A. (1984). Schaal voor Interpersoonlijk Gedrag. 

Handleiding Deel I. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Babikian, T., Boone, K.B., Lu, P., & Arnold, G. (2006). Sensitivity and specificity of various 

digit span scores in the detection of suspect effort. The Clinical Neuropsychologist, 20, 145- 

159. 

Bagby, R.M., Parker, J.D.A., & Taylor, G.J. (1994). The twenty-item Toronto Alexithymia 

Scale-I. Item selection and cross-validation of the factor structure. Journal of Psychosomatic 

Research, 38, 23-32. 

Baker, W. & Bramston, P. (1997). Attributional and emotional determinants of aggression in 

people with mild intellectual disabilities. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 

22(3), 169-186. 

Balen, H.G.G. van & Wimmers, M.F.H.G. (1993). Rivermead Behavioural Memory Test. 

Normeringsgegevens voor Nederland en Vlaanderen. Lisse: Swets Test Services. 

Barelds, D.P.H., Luteijn, F., Dijk, H. van, & Starren, J. van (2007). NPV-2: Nederlandse 

Persoonlijkheids-Vragenlijst-2. Amsterdam: Harcourt Assessment B.V.. 

Barelds, D.P.H., Luteijn, F., & Dijk, H. van (2011). NPV-J-2: Junior Nederlandse 

Persoonlijkheids-Vragenlijst-2. Amsterdam: Pearson. 

Barkley, R.A., Murphy, K.R. & Fischer, M. (2008), ADHD in adults. New York: Guilford. 

Baron-Cohen, S., Scott, F.J., Allison, C., Williams, J., Bolton, P., Matthews, F.E. & Brayne, C. 

(2009), Prevalence of autism-spectrum conditions: UK school-based population study. British 

Journal of Psychiatry, 194, 500-509. 

Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., & Hill, J. (2001). The „Reading the mind in the eyes‟ test 

revised version: A study with normal adults, and adults with Asperger Syndrome or High- 

Functioning Autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 42, 241-252. 

Barriga, A.Q., Gibbs, J.C., Potter, G.B., & Liau, A.K. (2001). How I Think (HIT) 

questionnaire manual. Illinois: Research Press. 

Bartels, A.A.J., Verbeeck, W. & Horwitz, E.J. (2012). Comorbiditeit en differentiële 

diagnostiek. In: C. Kan, W. Verbeeck & A. Bartels (red.), Diagnostiek van 

autismespectrumstoornissen bij volwassenen. Amsterdam: Hogrefe. 

Bartholomew, K., & Horowitz, L.M. (1991). Attachment styles among young adults: A test of a 

Four-Category Model. Journal of Personality and Social Psychology, 61(2), 226-244. 

Bech, P., Kastrup, M., & Rafaelsen O.J. (1986). Mini-compendium of rating scales for states 

of anxiety, depression, mania, schizophrenia with corresponding DSM-III syndromes. Acta 

Psychiatrica Scandinavica, 73, 1-37. 

69

Beckett, R.C., & Fisher, D. (1994). Assessing victim empathy: A new measure. Paper 

presented at the 13th Annual Conference of the Association for the Treatment of Sexual 

Abusers, San Francisco. 

Bender, L. (1938). A visual motor gestalt test and its clinical use (Research Monograph No. 

3). New York: American Orthopsychiatric Association. 

Bender, B.G., Linden, M.G., & Harmon, R.J. (2001). Neuropsychological and functional 

cognitive skills of 35 unselected adults with sex chromosome abnormalities. American 

Journal of Medical Genetics, 102, 309-313. 

Benson, B.A., & Ivins, J. (1992). Anger, depression and self-concept in adults with mental 

retardation. Journal of Intellectual Disability Reasearch, 36, 169-175. 

Berckelaer-Onnes, I.A. van (2007). Autisme en (on) toereikende diagnostiek. Tijdschrift 

Klinische Psychologie, 37(3), 169-178. 

Berckelaer-Onnes, I.A. van, & Hoekman, J. (1991). Auti-R, Schaal voor vroegkinderlijk 

autisme. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Berg, J.W. van den & Vogel, V. de (2011). Risicotaxatie bij forensisch psychiatrische 

patiënten met een lichte verstandelijke handicap: hoe bruikbaar zijn 

risicotaxatieinstrumenten? Tijdschrift voor Psychiatrie 53 (2011) 2, 83-93. 

Bermond, B., & Vorst, H.C.M. (1996). Alexithymia Vragenlijst. Amsterdam: Psychologisch 

Advisbureau Bermond & Psychometric Services Interope. 

Beurs, E. de (2004). Brief Symptom Inventory, Handleiding. Leiden: PITS B.V. 

Beurs, E. de, Rinne, T., Van Kampen, D., Verheul, R., Andrea, H., (2009). Reliability and 

validity of the Dutch Dimensional Assessment of Personality-Short Form (DAPP-SF), a 

shortened version of the DAPP-Basic Questionnaire. Journal of Personality Disorders, 23, 

308-326. 

Beurs, E. de, & Zitman, F. (2006). The Brief Symptom Inventory (BSI): Betrouwbaarheid en 

validiteit van een handzaam alternatief voor de SCL-90. Maandblad Geestelijke 

Volksgezondheid, 61(2), 120-141. 

Biaggio, M.K., Supplee, K. & Curtis, N. (1981). Reliability and validity of four anger scales. 

Journal of Personality Assessment, 45, (6), 639-648. 

Bildt, A.A. de, & Jonge, M.V. de (2008). Autisme diagnostisch observatie schema. 

Nederlandse vertaling. Amsterdam: Hogrefe. 

Bildt, A.A. de, & Kraijer, D.W. (2003). Vineland-Z: sociale redzaamheidsschaal voor kinderen 

en jeugdigen met een verstandelijke beperking. Handleiding. Leiden: PITS. 

Binet, A., & Simon, T. (1905). Méthodes nouvelles pour le diagnostic du niveau intellectuel 

des anormaux. L’Année psychologique, 11, 191-244. 

Blackburn, R., Logan, C., Renwick, S., & Donnelly, J. (2003). Personality disorders, 

psychopathy and other mental disorders: comorbidity among patients at English and Scottish 

high security hospitals. Journal of Forensic Psychiatry & Psychology, 14, 111-137. 

70

Blanchard, R. (2010). The DSM diagnostic criteria for Pedophilia. Archives of Sexual 

Behavior, 39, 304-316. 

Blansjaar, B.A. (2008). Schizofrenie en andere psychotische stoornissen. In: Blansjaar, B.A., 

Beukers, M.M. & Van Kordelaar, W.F. (red.). Stoornis en Delict: Handboek psychiatrische en 

psychologische rapportage in strafzaken (pp. 43-55). Utrecht: De Tijdstroom. 

Bleichrodt, N., & Berg, R.H. van den (2004). Multiculturele Capaciteitentest Middelbaar 

Niveau (MCT-M). Handleiding. Amsterdam: NOA. 

Bodish et al, (1995) 

Boersma, C. (2005). Longitudinaal onderzoek met de Attitudeschaal voor Sociale Limieten 

(ASL). Validiteit en follow-up. Maastricht: Shaker Publishing (Derde jaarverslag). 

Bogaerts, J., & Doncker, D. de (1994). Voorlopige vertaling van de Interpersonal Reactivity 

Index (IRI): Onderzoeksversie. Edegem: UZA. 

Boon, S., & Draijer, N. (1994). Gestructureerd klinisch interview voor de DSM-IV 

dissociatieve stoornissen. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Boone, K.B., Lu, P., Back, C., King, C., Lee, A., Philpott, L., Shamieh, E., & Warner-Chacon, 

K. (2002). Sensitivity and specificity of the Rey Dot Counting Test in patients with suspect 

effort and carious clinical samples. Archives of Clinical Neuropsychology, 17(7), 625-642. 

De Borg, 2007 

Boris, N.W., & Zeanah, C.H. (2005). Practice Parameter for the Assessment and Treatment 

of Children and Adolescents With Reactive Attachment Disorder of Infancy and Early 

Childhood. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 44(11), 

1206-1219. 

Bornovalova, M.A., Lejuez, C.W., Daugthers, S.B., Rosenthal, M.Z., Lynch, T.R. (2005). 

Impulsivity as a common process across borderline personality and substance use disorders. 

Clinical psychology Review, 25, 790-812. 

Bouma, A., Mulder J., & Lindeboom, J. (1996). Neuropsychologische diagnostiek: handboek. 

Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Bradely, E.A., Isaacs, B.J. (2006). Inattention, hyperactivity, and impulsivity in teenagers with 

intellectual disabilities, with and without autism. Canadian Journal of Psychiatry, 51, 598-606. 

Bramston, P., & Fogarty, G.J. (1995). Measuring stress in the mildly intellectually 

handicapped: The factorial structure of the Subjective Stress Scale. Developmental 

Disabilities, 16, 117-131. 

Brand, E.F.J.M., & Emmerik, J.L. van (2001). Handboek forensisch psychiatrische profielen. 

Handleiding FP40. Den Haag: Ministerie van Justitie, Dienst Justitiële Inrichtingen, Afdeling 

Informatieanalyse en Documentatie. 

Brickenkamp, R. (2007). D2 Aandachts- en concentratietest. Hogrefe: Amsterdam. 

Brom, D., & Kleber, R.J. (1985). De Schok Verwerkings Lijst. Nederlands Tijdschrift voor de 

Psychologie, 40, 164-168. 

71

Brown, R.L., & Rounds, L.A. (1995). Conjoint screening questionnaires for alcohol and other 

drug abuse: criterion validity in a primary care practice. Wisconsin Medical Journal, 94, 135- 

140. 

Brugman, D. jaar, 

Brus, B.Th., & Voeten, M.J.M. (1973). Een-minuut-test. Nijmegen: Berkhout. 

Brus, B.Th., & Voeten, M.J.M. (1999). Een-minuut-test: vorm A en B (EMT). Nijmegen: 

Berkhout. 

Buitelaar, J.K., & Kooij, J.J.S. (2000). Aandachtstekort-hyperactiviteitstoornis (ADHD); 

achtergronden, diagnostiek en behandeling. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 

144(36), 1716-1723. 

Buitelaar, J.K., & Willemsen-Swinkels, S.H. (2000). Medication treatment in subjects with 

autistic spectrum disorders. European Child & Adolescent Psychiatry 9, 185-97 

Bumby, K.M. (1996). Assessing the cognitive distortions of child molesters and rapists: 

Developments and validation of the MOLEST and RAPE scales. Sexual Abuse: A Journal of 

Research and Treatment, 8, 37-54. 

Buntinx, W.H.E., Maes, B., Claes, C., & Curfs L.M.G. (2010). De Nederlandstalige versie van 

de Supports Intensity Scale. Psychometrische eigenschappen en toepassingen. Nederlands 

Tijdschrift voor de zorg aan mensen met verstandelijke beperkingen, 36 (1), 4-22. 

Burns, G.L., Keortge, S., Formea, G., & Sternberger, L. (1996). Revision of the Padua 

Inventory of obsessive-compulsive disorder symptoms: Distinctions between worry, 

obsessions, and compulsions. Behaviour Research and Therapy, 34, 163-173. 

Buss, A.H., & Durkee, A. (1957). An inventory for assessing different kinds of hostility. 

Journal of Constructivist Psychology, 21, 343-349. 

Buss, A.H., & Perry, M. (1992). The Aggression Questionnaire. Journal of Personality and 

Social Psychology, 63, 452-459. 

Capron, C., Duyne, M. (1989). Assessment of effects of socio-economic status on IQ in a full 

cross-fostering study. Nature, 340, 552-554 

Carlier, I.V.E., Uchelen, J.J. van, Lamberts, R.D., & Gersons, B.P.R. (1996). Een korte 

screeningstest voor de diagnostiek posttraumatische stress-stoornis. Tijdschrift voor 

psychiatrie, 38(8), 624-630. 

Cassidy, S.B., & Allanson, J. (2005). Management of Genetic Syndromes. New York: Wiley- 

Liss, Inc. 

Chaimberlain, S.R., Sahakian, B.J. (2007). The neuropsychiatry of impulsivity. Current 

Opinion in Psychiatry, 20, 255-261. 

Charlot, L., Deutsch, C., Hunt, A., Fletcher, K., & Mcllvane, W. (2007). Validation of the Mood 

and Anxiety Semi-structured (MASS) Interview for patients with intellectual disabilities. 

Journal of Intellectual Disability Research, 51(10), 821-834. 

Congdon, E., Canli, T. (2008). A neurogenetic approach to impulsivity. Journal of Personality, 

76, 1447-1484. 

72

Conners, K., & Jeff, J.L. (1999). ADHD in adults and children: The latest assessment and 

treatment strategies. Kansas City, MO: Compact Clinicals. 

Conners, C.K. (2004). Conners’ Continuous Performance Test II Version 5. North 

Tonawanda, NY: Multi-Health Systems. 

Cotan-beoordeling (1989) 

Cotanbeoordeling (1991) 

COTAN beoordeling (1995) 



Culbertson, W., & Zillmer, E. A. (2005). TOL- DX Tower of London – Drexel University (2nd 

edition). Toronto: Multi-Health Systems. 

Cuthill, F.M., Espie, C.A., & Cooper, S. (2003). Development and psychometric properties of 

the Glasgow Depression Scale for people with Learning Disability. The British Journal of 

Psychiatry, 182, 347-353. 

Dam-Baggen, R. Van, & Kraaimaat, F.W. (2000). Handleiding Inventarisatielijst Omgaan met 

Anderen: geheel gereviseerde editie (Revised Manual of the Inventory of Social Situations). 


David, A.S., Malmberg, A., Brandt, L., Allebeck, P., & Lewis, G. (1997). IQ and risk for 

schizophrenia: a population-based cohort study. Psychological Medicine, 27, 1311-1323. 

Davidson, J.R.T., Smith, R., & Kudler, H.S. (1989). The validity and reliability of the DSM-III 

criteria for post-traumatic stress disorder: Experiences with a structured interview. Journal of 

Nervous and Mental Disease, 177, 336-341. 

Davis, M. H. (1983). Measuring individual differences in empathy: Evidence for a 

multidimensional approach. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 113-126. 

Day, K. (1997). Clinical features and offense behavior of mentally retarded sex offenders: A 

review of research. The NADD Newsletter, 14, 86-89. 

Deb, S., Thomas, M., & Bright, C. (2001). Mental disorder in adults with intellectual disability. 

Prevalence of functional psychiatric illness among a community based population aged 

between 16 and 64. Journal of Intellectual Disability Research, 45, 495-505. 

Dekker, R., Dekker, P.H., Mulder, J.L. (2006). Cijfer Doorstreep test (CDT), Handleiding. 

Leiden: PITS b.v. 

Dekker, R., Mulder, J., & Dekker, P. (2005a). Nederlandstalige bewerking van de Kaufman 

Adolescent and Adult Intelligence test: KAIT. De Psycholoog, 40, 451-457. 

Dekker, R., Mulder, J., & Dekker, P. (2005b) De toepassing van de K-SNAP in kort bestek. 

PITS: Leiden. 

Dekker, M., Douma, J., Ruiten, K. de, & Koot, H. (2006). Aard, ernst, comorbiditeit en 

73

eloop van gedragsproblemen en psychiatrische stoornissen bij kinderen en jeugdigen met 

een verstandelijke beperking. In: R. Didden (Ed.), In Perspectief: Gedragsproblemen, 

psychiatrische stoornissen en lichte verstandelijke beperking (pp. 21-40). Houten: Bohn 

Stafleu van Loghum. 

Dekker, R., Mulder, J.L., & Dekker, P.H. (2007). De ontwikkeling van vijf nieuwe 

Nederlandstalige tests. PITS: Leiden. 

Delis, D.C., Kaplan, E., & Kramer, J.H. (2007a). Tower Test, Handleiding. Nederlandse 

vertaling, Amsterdam: Harcourt Test Publishers. 

Delis, D.C., Kaplan, E., & Kramer, J.H. (2007b). Trail Making Test, Handleiding. Nederlandse 

vertaling, Amsterdam: Harcourt Test Publishers. 

Derksen, J. (2001). Descriptieve en structurele psychodiagnostiek. Nijmegen: PEN Tests 

Publisher. 

Didden, R. (2006). In Perspectief; gedragsproblemen, psychiatrische stoornissen en lichte 

verstandelijke beperking. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. 

Didden, R., & Hazel, T. van den (2009). Persoonlijkheidsstoornissen bij mensen met een 

lichte verstandelijke beperking. In: R. Didden & X. Moonen (Red.), Met het oog op 

behandeling-2. Effectieve Behandeling van gedragsstoornissen bij mensen met een licht 

verstandelijke beperking. Landelijk kenniscentrum LVG, Expertisecentrum De Borg. 

Diggelen, B.J. van, & Feltzer, M.J.A. (2009). Angst bij mensen met een verstandelijke 

beperking: Een biopsychosociaal perspectief. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan 

Mensen met een Verstandelijke Beperking, 35(1), 41-61. 

Dŏsen, A. (1990). Psychologische en gedragsstoornissen bij zwakzinnigen. Meppel, 

Amsterdam. 

Došen, A., & Day, K. (2001). Epidemiology, etiology and presentation of mental illness and 

behavior disorders in persons with mental retardation. In: Došen, A. & Day, K. (Eds.), 

Treating Mental Illness and Behavior Disorders in Children and Adults with Mental 

Retardation. Washington DC: American Press. 

Došen, A. (2005a). Applying the developmental perspective in the psychiatric assessment 

and diagnosis of persons with intellectual disability: part I – assessment. Journal of 

Intellectual Disability Research, 49, 1-8. 

Došen, A. (2005b). Applying the developmental perspective in the psychiatric assessment 

and diagnosis of persons with intellectual disability: part II – diagnosis. Journal of Intellectual 

Disability Research, 49, 9-15. 

Douma, J.C.H. & Schuurman M.I.M. (2000). Inventarisatie Van RedzaamheidsAspecten 

(INVRA) in: Scholten, G. & Schuurman, M. (2000) Eigenwaarde. Uitgeverij INVRA.nl 

Doyle, C. & Mitchell, D. (2003). Post-Traumatic Stress Disorder and People with Learning 

Disabilities: A literature based discussion. Journal of Learning Disabilities, 7, 23-33. 

Drenth, P.J.D., & Kranendonk, L.J. (1973). Schaal voor Interpersoonlijke Waarden. Lisse, 

Swets & Zeitlinger. 

Duijsens, I.J., Eurelings-Bontekoe, E.H.M., Diekstra, R.F., & Ouwersloot, G. (1995). 

74

VKP. Vragenlijst voor kenmerken van de persoonlijkheid. Lisse: Swets Test Services. 

Duijsens, I.J., & Spinhoven, P. (2001). Handleiding van de Nederlandse Verkorte 

Temperament en Karakter Vragenlijst. Leiderdorp: Datec. 

Duff, R., Rocca J. la, Lizzet, A., Martin, P., Pearce, L., Williams M., & Peck, C. (1981). A 

comparison of the fears of mildly retarded adults with children of their mental age and 

chronological age matched controls. Journal of Behaviour Therapy and Experimental 

Psychiatry, 12, 121-124. 

Dykens, E.M., Hodapp, R.M., & Evans, D.W. (1994). Profiles and development of adaptive 

behaviour in children with Down syndrome. American Journal of Mental Retardation, 98, 580- 

587. 

Ehlers, S., Gillberg, C., & Wing, L. (1999). A screening questionnaire for Asperger syndrome 

and other high-functioning autism spectrum disorders in school age children. Journal of 

Autism and Developmental Disorders, 29(2), 129-141. 

Ekman, P., & Friesen, W.L. (1976). Pictures of facial affect. Palo Alto, CA: Consulting 

Psychologist Press. 

Elias, C., Swennenhuis, P., & Bouma, G. (2009). Diagnostiek bij kinderen en jongeren met 

een licht verstandelijke beperking die een trauma hebben ervaren: de practice based kennis 

van professionals. Onderzoek en Praktijk, 7(2), 5-13. 

Ellis, H.D., Ellis, D.M., Fraser, W., & Deb, S. (1994), A preliminary study of right hemisphere 

cognitive deficits and impaired social judgment among young people with Asperger 

Syndrome. European Child and Adolescent Psychiatry, 3, 255-266. 

Elst, W. van der, Boxtel, M.P.J. van, Breukelen, G.J.P. van, & Jolles, J. (2005). Rey‟s verbal 

learning test: normative data for 1,855 healthy participants aged 24-81 years and the 

influence of age, sex, education, and mode of presentation. Journal of the International 

Neuropsychological Society, 11, 290-302. 

Elst, W. van der, Boxtel, M.P.J. van, Breukelen, G.J.P. van, & Jolles, J. (2006). The Stroop 

Color-Word Test; Influence of Age, Sex, and Education; and Normative Data for a Large 

Sample Across the Adult Age Range. Assessment, 13(1), 62-79. 

Emmelkamp, P.M., Kraaijkamp, H.J., & Hout, M.A. van den (1999). Assessment of 

obsessive-compulsive disorder. Behavior Modification, 23(2), 269-79. 

Emmerik, J.L. van (2001). De terbeschikkingstelling in maat en getal. Een beschrijving van 

de tbs-populatie in de periode 1995-2000. Den Haag: Dienst Justitiële Inrichtingen. 

Esbensen, A.J., Rojahn, J., Aman, M.G., & Ruedrich, S. (2003). Reliability and Validity of an 

Assessment Instrument for Anxiety, Depression, and Mood among Individuals with Mental 

Retardation. Journal of Autism and Developmental Disorders, 33(6), 617-629. 

Esbensen, A., & Benson, B.A. (2005). Cognitive variables and depressed mood in adults with 

intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 49, 481-489. 

Esbensen, A.J., & Benson, B.A. (2006a). Diathesis-stress and depressed mood among 

adults with mental retardation. American Journal on Mental Retardation, 111, 100-112. 

75

Esbensen, A.J., & Benson, B.A. (2006b). A prospective analysis of life events, problem 

behaviours and depression in adults with intellectual disability. Journal of Intellectual 

Disability Research, 50, 248-258. 

Evans, G.W., Kim, P. (2007). Childhood poverty and health, cumulative risk exposure and 

stress dysregulation. Psychological Science, 18(11), 953-957. 

Eurelings-Bontekoe, E.H.M., & Snellen, W.M. (2010). Dynamische 

persoonlijkheidsdiagnostiek. Pearson Assessment and Information B.V., Amsterdam, 3 e 

druk. 

Eurelings-Bontekoe, E.H.M., & Snellen, W.M. (2003). Dynamische 

persoonlijkheidsdiagnostiek. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Eurelings-Bontekoe, E.H.M., Verheul, R., Snellen, W.M. (2009). (Eds.) Handboek 

Persoonlijkheidspathologie – 2 e druk. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. 

Everington, C., Notario-Smull, H., & Horton, M.L. (2007). Can defendants with mental 

retardation successfully fake their performance on a test of competence to stand trial. 

Behavioral Sciences and the Law, 24, 545-560. 

Evers, A., Vliet-Mulder, J.C. van, & Groot, C.J. (2000). Documentatie van tests en 

testresearch in Nederland. Assen: Van Gorcum. 

Evers, A., Vliet-Mulder, J.C. van, & Groot, C.J. (2004) Documentatie van tests en 

testresearch in Nederland, aanvulling 2004/02 (COTAN). Amsterdam: Boom test uitgevers. 

Expertisecentrum Forensische Psychiatrie (EFP), 2008. Landelijk zorgprogramma voor 

forensisch psychiatrische patiënten met persoonlijkheidsstoornissen, versie 1. Utrecht: 

Expertisecentrum Forensische Psychiatrie. 

Farkas, M.R., Rosenfeld, B., Robbins, R., & Gorp, W. van (2006). Do tests of malingering 

concur? Concordance among malingering measures. Behavioral Sciences & the Law, 24, 

659-671. 

Fazel, S., & Danesh, J. (2002). Serious mental disorder in 23,000 prisoners: A systematic 

review of 62 surveys. Lancet, 359, 545-550. 

Federaal Wetenschapsbeleid (2007). Inventarisatie van screenings- en 

assessmentinstrumenten voor middelenmisbruik en/of psychopathologie. Brussel: Federaal 

Wetenschapsbeleid, SP1795. 

Feij, J.A., & Kuiper, C.M. (1984). ATL: Adolescenten Temperament Lijst. Lisse: Swets & 

Zeitlinger. 

Feshbach, N. D., & Feshbach, S. (1997). Children‟s empathy and the media: Realizing the 

potential of television. In: S. Kirschner, & D. A. Kirschner (Eds.), Perspectives on psychology 

and the media (pp. 3-27). Washington, DC: American Psychological Association. 

Feurer, I.D., Dimitropoulos, A., Stone, W.L., Roof, E., Butler, M., & Thompson, T. (1998). The 

latent variable structure of the compulsive behaviour checklist in people with Prader–Willi 

syndrome, Journal of Intellectual Disability Research, 42, 472–480. 

First, M.B., Spitzer, R.L., Gibbon, M., & Williams, J.B.W. (1997). Structured Clinical Interview 

for DSMIV Personality Disorders (SCID-II). Washington, DC: American Psychiatric Press. 

76

Fletcher, R., Loschen, E., Stavrakaki, C., & First, M. (2007). Diagnostic Manual-Intellectual 

Disability: A Clinical Guide for Diagnosis of Mental Disorders in Persons with Intellectual 

Disability (DM-ID). Kingston, NY: NADD Press. 

Flynn, A., Matthews, H., & Hollins, S. (2002). Validity of the diagnosis of personality disorder 

in adults with learning disability and severe behavioural problems. British Journal of 

Psychiatry, 180, 543-546. 

Fombonne, E. (2005). Epidemiological Studies of Pervasive Developmental Disorders. In: 

F.R. Volkmar, R. Paul, A. Klin & D. Cohen (eds.), Handbook of Autism and Pervasive 

Developmental Disorders. Vol. I: Diagnosis, development, neurobiology, and behavior. 

Hoboken (New Jersey, USA): Wiley. Pp. 42-69 (chapter 2). 

Fraley, R.C., Waller, N.G., & Brennan, K.A. (2000). An item response theory analysis of selfreport 

measures of adult attachment. Journal of Personality and Social Psychology, 78(2), 

350-365. 

Frederick, R.I. (1997). Validity Indicator Profile manual. Minneapolis, MN: National Computer 

Services. 

Gannon, T.A., & Polaschek, D.L.L. (2006). Cognitive distortions in child molesters: a reexamination 

of key theories and research. Clinical Psychology Review, 26(8), 1000-1019. 

Gannon, T.A., Keown, K., & Rose, M.R. (2009). An Examination of Current Psychometric 

Assessments of Child Molesters' Offense-Supportive Beliefs Using Ward's Implicit Theories. 

International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 53(3), 316-333. 

Gedye, A. (1992). Compulsive behavior checklist for clients with mental retardation. The 

Habilitative Mental Healthcare Newsletter, 11, 73-77. 

Gedye, A. (1996). Issues involved in recognizing obsessive-compulsive disorder in 

developmentally disable clients. Seminars in Clininal Neuropsychiatry, 1, 142-147. 

Gedye, 1998 

Geschwind, D. H., Boone, K. B., Miller, B. L., & Swerdloff, R. S. (2000). Neurobehavioral 

phenotype of Klinefelter syndrome. Mental Retardation and Developmental Disability 

Research Reviews, 6, 107-116. 

Gezondheidsraad (2009). Autismespectrumstoornissen: Een levenlang anders. Den Haag: 

Gezondheidsraad, publicatie 2009/09. 

Gibbs, J.C., Basinger, K.S., & Fuller, D. (1992). Moral Maturity: measuring the development 

of sociomoral reflection. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. 

Gillberg, C. (1996). The long-term outcome of childhood empathy disorders. European Child 

and Adolescent Psychiatry, 5 suppl. 1(1), 52-56. 

Goodman, W.K., Price, L.H., Rasmussen, S.A., Mazure, C., Delgado, P., Heninger, G.R., & 

Charney, D.S. (1989a). The Yale-Brown Obsessive Compulsive Scale: II. Validity. Archives 

of General Psychiatry, 46, 1012-1016. 

Goodman, W.K., Price, L.H., Rasmussen, S.A., Mazure, C., Fleischman, L.R., Hill, C.L., 

77

Heninger, G.R., & Charney, D.S. (1989b). The Yale-Brown Obsessive Compulsive Scale: I. 

Development, use, and reliability. Archives of General Psychiatry, 46, 1006-1011. 

Goldberg, D.P. (1972). The detection of psychiatric illness by questionnaire. London: Oxford 

University Press. 

Grant, D.A., & Berg, E.A. (1948). A behavioral analysis of degree of reinforcement and ease 

of shifting to new responses in a Weigl-type card sorting problem. Journal of Experimental 

Psychology, 34, 404-411. 

Graue, L.O., Berry, D.T., Clark, J.A., Sollman, M.J., Cardi, M., Hopkins, J., & Werline, D. 

(2007). Identification of feigned mental retardation using the new generation of malingering 

detection instruments: Preliminary findings. The Clinical Neuropsychologist, 21, 929-942. 

Green, P., Allen, L., & Astner, K. (1996). Manual for Computerised Word Memory Test, U.S. 

version 1.0. Durham, NC: Cognisyst. 

Griffiths, D., & Lunsky, Y. (2003). Socio-Sexual Knowledge and Attitudes Assessment Tool- 

Revised (SSKAAT-R), Test and manual. Wood Dale, IL: Stoelting Co. 

Groenestijn, M.A.C. van, Akkerhuis, G.W., Kupka, R.W., Schneider, N., & Nolen, W.A. 

(1999). Gestructureerd klinisch interview voor de vaststelling van DSM-IV As-I stoornissen. 

Lisse: Swets en Zeitlinger. 

Guilmette, T.J., Hart, K.J., Guiliano, A.J., & Leininger, B.E. (1994). Detecting simulated 

memory impairment: Comparison of the Rey Fifteen-Item Test and the Hiscock Forced- 

Choice Procedure. The Clinical Neuropsychologist, 8, 283-294. 

Hag, ten, 2003 

Hammes, J.G.W. (1973). De Stroop Kleur-Woord Test: Handleiding. Amsterdam: Swets & 

Zeitlinger. 

Hare, R.D. (2003). Manual for the Revised Psychopathy Checklist (2nd ed.). Toronto, 

Canada: Multi-Health Systems. 

Hartgers, C. (1996). De Nederlandse vertaling van de handleiding voor training en afname 

van Europasi vraaggesprekken (bij Europasi versie iii (3de druk). Amsterdam: aiar. 

Haviland, M.G., Warren, W.L., & Riggs, M.L. (2000). An observer scale to measure 

alexithymia. Psychosomatics, 41, 385-392. 

Haviland, M.G., Warren, W.L., Riggs, M.L., & Nitch, S.R. (2002). Concurrent validity of two 

observer-rated alexithymia measures. Psychosomatics, 43, 472-477. 

Hazan, C., & Shaver, P. (1987). Romantic love conceptualized as an attachment process. 

Journal of Personality and Social Psychology, 52(3), 511-524. 

Heijden, P.T. van der, Bos, P. van den, Mol, B.A.W., & Kessels, R.P.C. (2010). Validiteit van 

de WAIS-III factorstructuur in een steekproef ambulante psychiatrie: de indexscores als 

beste getest. GZ-psychologie, 4, 34-41. 

Helzer, J.E., & Robins, L.N. (1988). The Diagnostic Interview Schedule: Its development, 

evolution, and use. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 23(1), 6-16. 

78

Hodgson, R.J., & Rachman, S. (1977). Obessional-compulsive complaints. Behaviour 

Research and Therapy, 15(5), 389-395. 

Hoekman, J., Miedema, A., Otten, B., & Gielen, J. (2007). De constructie van een schaal 

voor de bepaling van het sociaal-emotionele ontwikkelingsniveau; Achtergrond, opbouw en 

betrouwbaarheid van de ESSEON. Nederlands Tijdschrift voor de zorg aan mensen met 

verstandelijke beperkingen, 4, 215-232. 

Hoekman, J., Miedema, A., Otten, B., & Gielen, J. (2011). ESSEON-R: Schaal voor het 

schatten van het sociaal-emotioneel ontwikkelingsniveau – Revisie. Leiden: Pits B.V. 

Hoekstra, H.A., Ormel, J., & Fruyt, F. de (1996). NEO-PI-R en NEO-FFI: Big Five 

Persoonlijkheidsvragenlijsten: Handleiding. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Hoekstra, R.A., Bartels, M., Cath, D.C., & Boomsma, D.I. (2008). Factor Structure, Reliability 

and Criterion Validity of the Autism-Spectrum Quotient (AQ): A Study in Dutch Population 

and Patient Groups. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38, 1555-1566. 

Hoeve Boschoord (2005). SKAVE-V (Seksuele Kennis-, Attitude-, Vaardigheden-, en 

Ervaringslijst voor Volwassenen. Boschoord: Trajectum Hoeve Boschoord. 

Horowitz, M., Wilner, N., & Alvarez, W. (1979). Impact of Event Scale: A measure of 

subjective stress. Psychosomatic Medicine, 41, 209-218. 

Horwitz, E.H., Ketelaars, C.E.J., & Lammeren, A.M.D.N. van (2004). Autisme 

spectrumstoornissen bij normaal begaafde volwassene. Assen: Koninklijke Van Gorcum. 

Houwelingen van, E.C.R. (2005). Etc. 

Hovens, J.E., Ploeg, H.M. van der, Bramsen, I., Klaarenbeek , M.T.A., Schreuder, J.N., & 

Rivero, V.V. (1994). The development of the self-rating inventory for posttraumatic stress 

disorder. Acta Psychiatrica Scandinavica, 90, 172-183. 

Hovens, J.E., Bramsen, I., & Ploeg, H.M. van der (2000). Handleiding bij de 

Zelfinventarisatielijst Posttraumatische stressstoornis: ZIL. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Howlin, P., Davies, M., & Udwin, O. (1998). Cognitive functioning in adults with Williams 

syndrome. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39, 183-189. 

Hurley, A.D. (2008). Depression in adults with intellectual disability: symptoms and 

challenging behaviour. Journal of Intellectual Disability Research, 52(11), 905-916. 

Hurley, K.E., & Deal, W.P. (2006). Assessment instruments measuring malingering used with 

individuals who have mental retardation: potential problems and issues. Mental Retardation, 

44, 112-119. 

IJzendoorn, M.H. van (2008). Opvoeding over de grens. Gehechtheid, trauma en veerkracht. 

Amsterdam: Boom Academic. 

Inman, T.H., Vickery, C.D., Berry, D.T.R., Lamb, D., Edwards, C., & Smith, G.T. (1998). 

Development and Initial validation of a new procedure for evaluating adequacy of effort 

during neuropsychological testing: The Letter Memory test. Psychological Assessment, 10, 

128-139. 

79

Janssen, C.G.C., Schuengel, C., & Stolk, J. (2002). Understanding challenging behaviour in 

people with severe and profound intellectual disability: A stress-attachment model. Journal of 

Intellectual Disability Research, 45, 106-114. 

Jelicic, M., Merckelbach, H., & Cima, M. (2003). Over het simuleren van cognitieve 

stoornissen. Tijdschrift voor Psychiatrie, 11, 687-696. 

Jessurun, J.H. (2001). Dewey Story Test, Nederlandse vertaling. 

http://home.iae.nl/users/jhjess/DST/index.html 

Jones, J.S., Schaik, P. van, & Witts, P. (2006). A factor analysis of the Wechsler Adult 

Intelligence Scale 3rd Edition (WAIS-III) in a low IQ sample. British Journal of Clinical 

Psychology, 45, 145-152. 

Jonge, M.V. de, & Bildt, A. de (2007). Autisme Diagnostisch Interview-Revised (ADI-R). 

Nederlandse vertaling. Amsterdam: Hogrefe. 

Kafka, M.P. (2009). Hypersexual Disorder: A Proposed Diagnosis for DSM-V. Archives of 

Sexual Behavior, 11, 1-24. 

Kalverboer, A.F., & Deelman, B.G. (1964). Vijftien woordentest A en B. Groningen: 

Universitair Medisch Centrum Groningen. 

Kaufman, A.S., & Kaufman, N.L. (1990). Manual for the Kaufman Brief Intelligence Test. 

Circle Pines, MN: American Guidance Service. 

Kaufman, A. S., & Kaufman, N. L. (1993). Kaufman adolescent and adult intelligence test. 

Circle Pines, MN: American Guidance Service. 

Kay, S.R., Fiszbein, A., & Opler, L.A. (1987). The Positive and Negative Syndrome Scale 

(PANSS) for Schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 13(2), 261-276. 

Kay, S.R., Wolkenfeld, F., & Murrill, L.M. (1988). Profiles of aggression among psychiatric 

patients. Nature and prevalence. The Journal of Nervous and Mental Disease, 176(9), 539- 

46. 

Kazdin, A.E., Matson, J.L., & Senatore, V. (1983). Assessment of Depression in Mentally 

Retarded Adults. American Journal of Psychiatry, 140, 1040-1043. 

Keeling, J.A., Beech, A.R., & Rose, J.L. (2007). Assessment of intellectually disabled sexual 

offenders: the current position. Aggression and Violent Behavior, 12, 229-241. 

Keeling, J.A., Rose, J.L., & Beech, A.R. (2007). A preliminary evaluation of the adaptation of 

four assessments for offenders with special needs. Journal of Intellectual & Developmental 

Disability, 32(2), 62-73. 

Kellett, S., Beail, N., Newman, D.W., & Frankish, P. (2003). Utility of the Brief Symptom 

Inventory in the Assessment of Psychological Distress. Journal of Applied Research in 

Intellectual Disabilities, 16(2), 127-134. 

Koeter, M.W.J., Brink, W. van den, Ormel, J., & Giel, R. (1988). De gevoeligheid van de 

General Health Questionnaire (GHQ) voor chronische klachten. Tijdschrift voor Psychiatrie, 

30, 166-177. 

80

Koeter, M.W.J., & Ormel, J. (1991). General Health Questionnaire: Nederlandse bewerking. 

Handleiding. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Kokkevi A., & Hartgers C. (1995). European adaptation of amultidimensional assessment 

instrument for drug and alcohol dependents. European Addiction Research, 1, 208-210. 

Kole-Snijders, A.M.J., Geurts, S.M., Hout, J.H.C. van den, & Vlaeyen, J.W.S. (2006). 

Protocol probleemoplossende vaardigheden: een groeps- en individueel programma. 

Amsterdam: Boom. 

Kolton, D.J., Boer, A., & Boer, D.P. (2001). A Revision of the Abel and Becker Cognition 

Scale for intellectually disabled sexual offenders. Sex Abuse, 13(3), 217-219. 

Kongs, S.K., Thompson, L.L., Iverson, G.L., & Heaton, R.K. (2000). WCST-64: Wisconsin 

Card Sorting Test-64 card version,professional manual. Odessa, FL: Psychological 

Assessment Resources. 

Konings, I., & Strien, T. van (2005). Tekort aan empathie: een bruikbaar begrip in de kinderen 

jeugdpsychopathologie. Tijdschrift voor Ortho-pedagogiek, Kinderpsychiatrie en klinische 

Kinderpsychologie, 30, 17-28. 

Kooij, J.J.S., Aeckerlin, L.P., & Buitelaar, J.K. (2001). Functioneren, comorbiditeit en 

behandeling van 141 volwassenen met aandachtstekort-hyperactiviteitstoornis (ADHD) op 

een algemene polikliniek Psychiatrie. Tijdschrift voor Geneeskunde, 145(31), 1498-1501. 

Kooij en Buitelaar (2007) 

Kooij, J.J.S., & Francken, M.H. (2007). Diagnostisch Interview voor ADHD bij volwassenen 

(DIVA). Den Haag: Kenniscentrum ADHD bij volwassenen PsyQ. Online beschikbaar via 

www.kenniscentrumadhdbijvolwassenen.nl 

Kooij, A.P., Rolfhus, E., Wilkins, C., Yang, Z., & Zhu, J. (2004). WAIS-III Nederlandstalige 

bewerking. Technisch rapport hernormering. [WAIS-III Dutch Version. Technical report 

restandardization]. Amsterdam: Harcourt Test Publishers. 

Koot, H.M., & Dekker, M.C. (1998). Developmental Behavior Checklist. Nederlandse 

vertaling. Rotterdam: Erasmus Universiteit. 

Kooreman, A. & Luteijn, F. (1987). Groninger Intelligentie Test, schriftelijk verkorte vorm. 


Kraaykamp, H.J.M., Emmelkamp, P.M.G., & Hout, M.A. van den (1989). The Maudsley 

Obsessional-Compulsive Inventory: Reliability and validity. (Ongepubliceerd manuscript RUG 

- Klinische Psychologie) 

Krabbendam, L., & Kalff, A.C. (1998). The Behavioural Assessment of the Dysexecutive 

Syndrome – Dutch Version. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Kraijer, D.W. (1999). Autisme- en Verwante stoornissenschaal voor Zwakzinnigen - Revisie 

(AVZ-R): Handleiding. Lisse: Swets Test Publishers. 

Kraijer, D.W. (2005). Intelligentieonderzoek bij jeugdigen en volwassenen met een beperkte 

begaafdheid. De WAIS-III, de KAIT en de GIT2 vergeleken, 2, 79-87. 

81

Kraijer, D.W., Bildt, A.A. de, Sytema, S., & Minderaa, R.B. (2003). De Vineland-Z. De 

Vineland Adaptive Behavior Scales genormeerd voor kinderen en jeugdigen met een 

verstandelijke beperking. Nederlands Tijdschrift voor de zorg aan verstandelijk 

gehandicapten, 29, 76-93. 

Kraijer, D.W., & Kema, G.N. (1994). Sociale Redzaamheidsschaal voor zwakzinnigen van 

hoger niveau, SRZ-P. Handleiding (3 e herziene en uitgebreide uitgave). Lisse: Swets & 

Zeitlinger. 

Kraijer, D.W., & Kema, G.N. (2004). SRZ-P: Sociale redzaamheidsschaal voor hoger niveau; 

handleiding. Amsterdam: Pearson. 

Kraijer, D.W., & Plas, J.J. (2002). Handboek psychodiagnostiek en verstandelijke beperking: 

classificatie, testen schaalgebruik. Lisse: Harcourt Book Publishers. 

Kraijer, D.W., & Plas, J. (2006). Handboek psychodiagnostiek en beperkte begaafdheid. 

Amsterdam: Harcourt Assessment. 

La Malfa, G., Lassi, S., Bertelli, M., Pallanti, S., & Albertini, G. (2008). Detecting attentiondeficit/hyperactivity 

disorder (ADHD) in adults with intellectual disability. The use of Connors‟ 

Adult ADHD Rating Scales (CAARS). Research in Developmental Disabilities, 29, 158-1164. 

Lange, A., Hoogendoorn, M., Wiederspahn, A., & Beurs, E. de (1995). BDHI-Dutch (Buss- 

Durkee Hostility Inventory): Handleiding, verantwoording en normering van de Nederlandse 

Buss-Durkee agressievragenlijst. Lisse: Swets Test Services. 

Langlois, L., & Martin, L. (2008). Relationship between diagnostic criteria, depressive 

equivalents and diagnosis of depression among older adults with intellectual disability. 

Journal of Intellectual Disability Research, 52(11), 896-904. 

Lekkerkerker, L., & Schouten, R. (2009). Instrument ‘Beoordeling Sociaal 

Aanpassingsvermogen’ (BSA); Handleiding. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. 

Lesniak-Karpak, K. Mazzocco, M. M., & Ross, J. L. (2003). Behavioral assessment of social 

anxiety in females with Turner or fragile X syndrome. Journal of Autism and Developmental 

Disorders, 33, 55-67. 

Lewis, J.L., Simcox, A.M., & Berry, D.T.R. (2002). Screening for Feigned Psychiatric 

Symptoms in a Forensic Sample by using the MMPI-2 and the Structured Inventory of 

Malingered Symptomatology. Psychological Assessment, 14, 170-176. 

Lezak, M.D., Howieson, D.B., & Loring, D.W. (2004). Neuropsychological assessment, fourth 

edition. New York: Oxford University Press. 

Lindsay, W., Dana, L., Došen, A., Gabriel, S., & Young, S. (2007). Personality disorders. In: 

R. Fletcher, E. Loschen, C. Stavrakaki & M. First (Eds.), Diagnostic Manual – Intellectual 

Disability (pp. 511-532). New York: NADD Press. 

Lindsay, W.R., & Michie, A.M. (1988). Adaptation of the Zung Self-Rating Anxiety Scale for 

people with a mental handicap. Journal of Mental Deficiency Research, 32, 485-490. 

Lindsay, W.R., & Skene, D.D. (2007). The Beck Depression Inventory II and the Beck 

Anxiety Inventory in People with Intellectual Disabilities: Factor Analyses and Group Data. 

Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 20, 401-408. 

82

Lindsay, W.R., Hogue, T.E., Taylor, J.L., Mooney, P., Steptoe, L., Johnston, S., O‟Brien, G., 

& Smith, A.H.W. (2006). Two studies on the prevalence and validity of personality disorder in 

three forensic intellectual disability samples. Journal of Forensic Psychiatry and Psychology, 

17(3), 485-506. 

Lindsay, W.R., Whitefield, E., & Carson, D. (2007). An assessment for attitudes consistent 

with sexual offending for use with offenders with intellectual disabilities. Legal and 

Criminological Psychology, 12, 55-68. 

LKNG “Diagnostiek van kinderen met gehechtheidproblematiek” (2007) 

Loeber, R., & Farrington, D.P. (2000). Young children who commit crime: Epidemiology, 

developmental origins, risk factors, early interventions, and policy implications. Development 

and psychopathology 12, 737-762. 

Lord, C., Rutter, M., & Couteur, A. le (1994). Autism Diagnostic Interview–Revised: A revised 

version of the diagnostic interview for caregivers of individuals with possible pervasive 

developmental disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 24, 659-685. 

Lord, C., Rutter, M., DiLavore, P., & Risi, S. (1999). Autism diagnostic observation schedule 

(ADOS). Manual. Los Angeles, CA: Western Psychological Services. 

Lunsky, Y., & Palucka, A.M. (2004). Depression in Intellectual Disability. Current Opinion in 


Luria, A.R. (1980). Higher cortical functions in man. New York: Basic Books. 

Luteijn, F. (1971a). Een poging tot het schatten van premorbide intelligentie. Nederlands 

Tijdschrift voor Psychologie, 26, 60-69. 

Luteijn, F., & Barelds, D.P.H. (2003). NPST: Negativisme, Ernstige Psychopathologie en 

Somatisering. Test.Handleiding. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Luteijn, F., & Barelds, D.P.H. (2004). GIT-2, Groninger Intelligentietest 2. Handleiding. 

Amsterdam: Harcourt Test Publishers. 

Luteijn, F., Dijk, H. van, & Ploeg, F.A.E. van der (1989). Handleiding bij de Junior 

Nederlandse persoonlijkheidsvragenlijst (NPV-J). Amsterdam: Pearson Testpublisher. 

Luteijn, E., Minderaa, R., & Jackson, S. (2002). Vragenlijst voor inventarisatie van sociaal 

gedrag bij kinderen: Handleiding. Lisse: Harcourt Test Publishers. 

Luteijn, F., & Ploeg, F.A.E. van der (1983). Groninger IntelligentieTest. Lisse: Swets & 

Zeitlinger. 

Lutjenhuis, B. & Verberne, G.J. (2008). Samenwerkingsverband „De Borg‟ (red.), Aanzet tot 

een formularium psychologische diagnostiek voor cliënten met een lichte verstandelijke 

beperking en ernstig probleemgedrag (SGLVG): concept d.d. december 2008. 

Manen, T.G. van, Prins, P.J.M., & Emmelkamp, P.M.G. (2007). Sociaal Cognitieve 

Vaardigheden Test, Handleiding. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. 

83

Manly, M.M, Robertson, I.H., Anderson, V., & Nimmo-Smith, I. (2004). TEA-CH, test of 

Everday Attention for Children Handleiding. Nederlandse vertaling, Amsterdam: Pearson 

Assessment and Information BV, 2004 

Marshall, P.S., & Happe, M. (2007). The performance of individuals with mental retardation 

on cognitive tests assessing effort and motivation. The Clinical Neuropsychologist, 21(5), 

826-840. 

Masi, G., Pfanner, P., & Marcheschi, M. (1998). Depression in adolescents with mental 

retardation: a clinical study. The British Journal of Developmental Disabilities, 44(2), 112- 

118. 

Masi, G., Brovedani, P., Mucci, M. & Favilla, L. (2002). Assessment of Anxiety and 

Depression in Adolescents with Mental Retardation. Child Psychiatry and Human 

Development, 32(3), 227-237. 

Matich-Maroney, J., Boyle, P.S., & Crocker, M.M. (2005). The psychosexual assessment & 

treatment continuum: a tool for conceptualizing the range of sexually-related issues with 

developmental disabilities. Mental Health Aspects of Developmental disabilities, 8(3), 1-14. 

Matson, J.L., Kazdin, A.E., & Senatore, V. (1984). Psychometric properties of the 

Psychopathology Instrument for Mentally Retarded Adults. Applied Research in Mental 

Retardation, 5, 81-89. 

Matson, J.L.,Minnen, A. van, & Hoogduin, C.A.L. (1994). De Nederlandse versie van de 

Psychopathology Inventory for Mentally Retarded Adults (PIMRA). Illinois: International 

Diagnostic Systems Inc. 

Matson, J.L., & Bamburg, J.W. (1998). Reliability of the assessment of dual diagnosis (ADD). 

Research in Developmental Disabilities, 19, 89-95. 

Mattson, S. N., & Riley, E.P. (2000). Parent ratings of behaviour in children with heavy 

prenatal alcohol exposure and IQ-matched controls. Alcoholism, Clinical and Experimental 

Research, 24, 226-231. 

Mattson, S. N., Calarco, K. E., & Lang, A. R. (2006). Focused and shifting attention in 

children with heavy prenatal alcohol exposure. Neuropsychology, 20, 361-369. 

McAlpine. C., Kendall, K.A., & Singh, N.N. (1991). Recognition of facial expressions of 

emotion by persons with mental retardation. American Journal on Mental Retardation, 96(1), 

29-36. 

McBrien, J.A. (2003). Assessment and diagnosis of depression in people with intellectual 

disability. Journal of Intellectual Disability Research, 47(1), 1-13. 

McLellan, A. T., Luborsky, L., Woody, G. E., & Brien, C. P. (1980). An improved diagnostic 

evaluation instrument for substance abuse patients. The Addiction Severity Index. Journal of 

Nervous and Mental Disease, 168, 26-33. 

McLellan, A. T., Kushner, H., Metzger, D., Peters, R., Smith, I., Grissom, G., Pettinati, H., & 

Argeriou, M. (1992). The Fifth Edition of the Addiction Severity Index. Journal of Substance 

Abuse Treatment, 9, 199-213. 

84

Meer, C. van der, Hendriks, V., Posthuma, T., & Vos, R. (2003). Dubbele diagnose dubbele 

hulp: Richtlijnen voor diagnostiek en behandeling. Den Haag: Parnassia Addiction Research 

Center. 

Meesters, C., Muris, P., Bosma, H., Schouten, E., & Beuving, S. (1996). Psychometric 

evaluation of the Dutch version of the Aggression Questionnaire. Behaviour Research and 

Therapy, 34(10), 839-843. 

Merckelbach, H., Koeyvoets, N., Cima, M., & Nijman, H. (2001). De Nederlandse versie van 

de Structured Inventory for Malingered Symptomatology (SIMS). De Psycholoog, 36, 586- 

591. 

Merckelbach, H., & Smith, G.P. (2003). Diagnostic accuracy of the Structured Inventory of 

Malingered Symptomatology (SIMS) in detecting instructed malingering. Archive of Clinical 

Neuropsychology, 18, 145-152. 

Meyer, T.J., Miller, M.L., Metzger, R.L., & Borkovec, T.D. (1990). Development and validation 

of the Penn State Worry Questionnaire. Behaviour Research and Therapy, 28, 487-495. 

Mindham, J., & Espie, C. A. (2003). Glasgow Anxiety Scale for people with an Intellectual 

Disability (GAS-ID): development and psychometric properties of a new measure for use with 

people with mild intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 47(1), 22- 

30. 

Minnen, A. van, Savelsberg, P.M., & Hoogduin, K.A.L. (1995). A Dutch version of the Reiss 

Screen of Maladaptive Behavior. Research in Developmental Disabilities, 16(1), 43-49. 

Mitchell, A., & Clegg J. (2005). Is Post-Traumatic Stress Disorder a Helpful Concept for 

Adults with Intellectual Disabillity? Journal for Intellectual Disability Research, 49, 552-559. 

Mitchell, A., Clegg, J., & Furniss, F. (2006). Exploring the meaning of trauma with adults with 

intellectual disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 19, 131-142. 

Moeller, F.G., Barrat, E.S., Dougherty, D.M. Schmitz, J.M., Swann, A.C. (2001). Psychiatric 

aspects of impulsivity. American Journal of Psychiatry, 158, 1783-1793 

Moenaert, D. (2006). WAIS-III NL en Raven SPM bij Vlaamse arbeidsgehandicapten: Een 

veldonderzoek en een voorstel van voorlopige nieuwe Ravennormen. Federatie 

Consultatiebureaus België. 

Moffatt, C.W., Hanley, Maxwell C., & Donnellan A.M. (1995). Discrimination of emotion, 

affective perspective, taking and empathy in individuals with intellectual disability. Education 

and Training in Intellectual Disability and Developmental Disabilities, 30, 76–85. 

Moffatt e.a. 1996 

Mohr, C., Tonge, B.J., & Einfeld, S.L. (2005). The development of a new measure for the 

assessment of psychopathology in adults with intellectual disability. Journal of Intellectual 

Disability Research, 49(7), 469-480. 

Mol, E.M.M. (2008). Simulatie. In: B.A. Blansjaar, W.F. van Kordelaar, & M. Beukers (Eds.), 

Stoornis en Delict. Handboek psychiatrische en psychologische raportage in strafzaken. 

Utrecht: De Tijdstroom. 

85

Morrissey, C. The PCL-R: Some guidelines for assessing people with learning disability. 

Redford: Rampton Hospital; 2003. 

Morrissey, C, Hogue, T, Mooney, P, Allen, C., Johnston, S., Hollin, C., e.a. Predictive validty 

of the PCL-R in offenders with intellectual disability in a high secure hospital setting: 

Institutional aggression. Journal of Forensic Psychiatry Psychology 2007; 18: 1-15. 

Morrissey, C. Hogue, TE, Mooney, P, Lindsay, WR, Steptoe, L, Taylor, J, e.a. Applicability, 

reliability and validity of the psychopathy checklist-revised in offenders with intellectual 

disabilities: some initial findings. International Journal of Forensic Mental Health 2005; 4: 

207-20. 

Morrissey, C., & Hollin, C. (2010). Review paper. Antisocial and Psychopathic personality 

disorder in forensic intellectual disability populations: what do we know so far? Psychology, 

Crime & Law, 1477-2744. 

Moss, 1997 

Moss S.C., Patel P., Prosser H., Goldberg D., Simpson N., Rowe S., & Luccino R. (1993). 

Psychiatric morbidity in older people with moderate and severe learning disability (mental 

retardation). Part 1: Development and reliability of the patient interview (The PAS-ADD). 

British Journal of Psychiatry, 163, 471-480. 

Moss S.C., Prosser H., Costello H., Simpson N., Patel P., Rowe S., Turner S. & Hatton C. 

(1998). Reliability and validity of the PAS-ADD checklist for detecting disorders in adults with 

intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 42, 2 173-183. 

Moss, S. (2001). Psychiatric Disorders in Adults with Mental Retardation. International 

Review of Research in Mental Retardation, 24, 211-243. 

Mulder, J.L., Dekker, R., & Dekker, P.H. (2004). Kaufman Adolescent and Adult Intelligence 

Test – Nederlandstalige Versie. Amsterdam: Pearson. 

Mulder, J.L., Dekker, P.H. & Dekker, R. (2006). Woord-Fluency Test / Figuur-Fluency Test 

(WFT-FFT). Leiden: PITS Testuitgeverij. 

Multidisciplinaire richtlijn ADHD (2005). Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van 

ADHD bij kinderen en jeugdigen. Utrecht: Trimbos-instituut. 

Multidisciplinaire Richtlijn Angststoornissen (2003). Richtlijn voor de diagnostiek, 

behandeling en begeleiding van volwassen cliënten met een angststoornis. Utrecht: 

Trimbosinstituut. 

Multidisciplinaire Richtlijn Schizofrenie (2008). Richtlijn voor de diagnostiek, zorgorganisatie 

en behandeling van volwassen cliënten met schizofrenie. Utrecht: Trimbos-instituut. 

Multidisciplinaire Richtlijn Persoonlijkheidsstoornissen (2008). Richtlijn voor de diagnostiek 

en behandeling van volwassen patiënten met een persoonlijkheidsstoornis. Utrecht: Trimbosinstituut. 

Munir, F., Cornish, K.M., & Wilding, J. (2000). Nature of the working memory deficit in fragile- 

X syndrome. Brain and Cognition, 44, 387-401. 

86

Murphy, K.C., Jones, L.A., & Owen, M.J. (1999). High rates of schizophrenia in adults with 

velo-cardio-facial syndrome. Archives of General Psychiatry, 56, 940-945. 

Murphy, K.C., & Owen, M.J. (2001). Velo-cardio-facial syndrome: a model for understanding 

the genetics and pathogenesis of schizophrenia. British Journal of Psychiatry, 179, 397-402. 

Myrbakk, E. & Tetzchner, S. von (2008). Screening Individuals with Intellectual Disability for 

Psychiatric Disorders: Comparison of Four Measures. American Journal on Mental 

Retardation, 113(1), 54-70. 

Nas, C. (2005). ‘EQUIPping’ delinquent male adolescents to think pro-socially. Utrecht 

Academisch proefschrift, Universiteit Utrecht. 

Naudts, K., & Hodgins, S. (2006). Neurobiological correlates of violent behaviour among 

persons with schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 32, 562-572. 

National Institute of Mental Health, 2003 

Negri-Shoultz & Donnellan, 1989 

Nezu, C.M., Nezu, A.M., & Dudek, J.A. (1998). A cognitive behavioral model of assessment 

and treatment for intellectually disabled sexual offenders. Cognitive and Behavioral Practice, 

5, 25-64. 

Nieuwenhuijzen, M. van, Orobio de Castro, B., & Matthys, W. (2006). Problematiek en 

behandeling van LVG jeugdigen. Een literatuurreview. Nederlands tĳdschrift voor de zorg 

aan mensen met verstandelĳke beperkingen, 32(4), 211-229. 

Nieuwenhuijzen, M. van, Orobio de Castro, B., Aken, M.A.G. van, & W. Matthys (2009). 

Impulse control and aggressive response generation as predictors of aggressive behavioural. 

Journal of Intellectual Disability Research, Vol 53, 233-242. 

Nieuwenstein, M.R., Aleman, A., & Haan, E.H. de (2001). Relationship between symptom 

dimensions and neurocognitive functioning in schizophrenia: a meta-analysis of WCST and 

CPT studies. Journal of Psychiatric Research, 35, 119-125. 

Nieuwsbrief NIP/NVO 1 april 2008 

NIFP, 2007 

Nijman, H.L.I., Muris, P., Merckelbach, H.L.G.J., Palmstierna, T., Wistedt, B., Vos, A.M., 

Rixtel, A. van, & Allertz, W. (1999). The staff observation aggression scale – revised (SOAS- 

R). Aggressive Behavior, 25, 197-209. 

Novaco, R.W. (1994). Anger as a risk factor for violence among the mentally disordered. In: 

J. Monahan & H.J. Steadman (Eds.), Violence and Mental Disorder (pp. 21-59). Chicago: 

The University of Chicago Press. 

Novaco, R.W. (2003). The Novaco Anger scale and Provocation Inventory (NAS-PI). Los 

Angeles: Western Psychological Services. 

Novaco, R.W., & Renwick, S.J. (1998). Anger predictors of the assaultiveness of forensic 

hospital patients. In: E. Sanavio (Ed.), Essays in honor of H.J. Eysenck: Behavior and 

Cognitive Therapy today. London: Pergamon Press. 

87

Oppen, P. van, Hoekstra, R.J., & Emmelkamp, P.M. (1995). The structure of obsessivecompulsive 

symptoms. Behaviour Research and Therapy, 33(1), 15-23. 

Palmstierna, T., & Wistedt, B. (1987). Staff observation aggression scale, SOAS: 

Presentation and evaluation. Acta Psychiatrica Scandinavica, 76(6), 657-663. 

Pas, F.H. van der (2009). Het meten van angst bij mensen met een verstandelijke beperking 

middels de ADESS en de GAS-VB. Masterthesis Werkveld Gehandicaptenzorg. Universiteit 

Utrecht: Faculteit Sociale Wetenschappen. 

Paus, T. (2005). Mapping brain maturation and cognitive development during adolescence. 

Trends in Cognitive Science, 9(2), 60-68. 

Penne, A., K. Petry & B. Maes (2007). Inventarisatie testen schaalgebruik bij personen met 

ernstige meervoudige beperkingen. Leuven: Multiplus/ Centrum voor Orthopedagogiek, K.U 

Leuven 

Pinninti, N. R., Madison, H., Musser, E., & Rissmiller, D. (2003). MINI International 

Neuropsychiatric Schedule: Clinical utility and patient acceptance. European Psychiatry, 18, 

361-364. 

Ploeg, H.M. van der, Defares, P.B., & Spielberger, C.D. (1980). Handleiding bij de Zelf 

Beoordelings Vragenlijst, ZBV: Een Nederlandse bewerking van de Spielberger State-Trait 

Anxiety Inventrory, STAI-DY. Lisse: Swets en Zeitlinger. 

Plomp, H.N., Hek, H. van der, & Vries, J.K. de (1994). Handleiding voor de Verslaving 

regulatie index Amsterdam (VRIA). Amsterdam: Instituut voor Sociale Geneeskunde. 

Ponsioen, A.J.G.B. & Verstegen, D. (2006). Het IQ en het sociale aanpassingsvermogen. 

Onderzoek & Praktijk, 4, 5-12. 

Powell, R. (2003). Psychometric Properties of the Beck Depression Inventory and the Zung 

Self Rating Scale in Adults with Mental Retardation. Mental Retardation, 41(2), 88-95. 

Prins, P.J.M., Ponsioen, A.J.G.B., & Ten Brink, E.L. (2011). Gebruik je hersens! Het 

verbeteren van executieve functies bij kinderen door oefening en training. De Psycholoog, 

46, 11 (38 – 48). 

Pridding, A., & Procter, N.G. (2008). A systematic review of personality disorder amongst 

people with intellectual disability with implications for the mental health nurse practitioner. 

Journal of Clinical Nursing, 17, 2811-2819. 

Proctor, T., & Beail, N. (2007). Empathy and theory of mind in offenders with intellectual 

disability. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 32(2), 82-93. 

Prosser, H., Moss, S., Costello, H., Simpson, N., Patel, P., & Rowe, S. (1998). Reliability and 

validity of the Mini PAS-ADD for assessing psychiatric disorders in adults with intellectual 

disability. Journal of Intellectual Disability Research, 42(4), 264-272. 

Pruijsers (2005) 

Pruijssers, A.C., & Meijel, B.K.G. van (2005). Multidisciplinaire diagnostiek en behandeling 

va angststoornissen bij mensen met een verstandelijke beperking. De rol van de 

verpleegkundige in een integrale aanpak. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan Mensen 

met Verstandelijke Beperkingen, 31(4), 230-249. 

88

Purser, H. R., & Jarrold, C. (2005). Impaired verbal short-term memory in Down syndrome 

reflects a capacity limitation rather than atypically rapid forgetting. Journal of Experimental 

Child Psychology, 91, 1-23, 

Raven, J.C., Court, J.H., & Raven, J. (1992). Standard Progressive Matrices. Raven manual: 

section 3. Oxford: Psychologists Press. 

Reed, V., Robinson, D., Woods, P, Henderson, S. & Erven, T. van (1997). Behavioural 

Status Index, Nederlandse versie (BSI-D). 

Reiss, S. (1988). Test manual for the Reiss Screen for Maladaptive Behavior. Orlando Park, 

IL: International Diagnostic Systems. 

Reiss, S., Minnen, A., & Hoogduin, K. van (1994). De Nederlandse versie van de Rreiss 

Screen for Maladaptive behavior. Handleiding. Nijmegen: KU, vakgroep Klinische 

Psychologie. 

Reitan, R. (1956). Trail Making test: Manual for administration, scoring, and interpretation. 

Bloomington: Indiana University. 

Reynolds, W.M., & Baker, J.A. (1988). Assessment of Depression in Persons with Mental 

Retardation. American Journal on Mental Retardation, 93(1), 93-103. 

Rich, P. (2006). Attachment and Sexual Offending. Understanding and applying attachment 

theory to the treatment of juvenile sex offenders. Chichester: John Wiley & Sons. 

Ridder, D.T.D. de, & Heck, G. van (2004). Coping Inventory for Stressful Situations (CISS). 

Handleiding. Amsterdam: Pearson. 

Rink, J.E., Boersma, C., Lutje-Spelberg, H.C., & Vos, R.C. (2000). Attitudeschaal voor 

Sociale Limieten: Handleiding. Leiden: PITS. 

Roeyers, H., Warreyn, P., & Raymakers, R. (2002). Vragenlijst Sociale Communicatie (SCQ). 

Destelbergen: Uitgeverij SIG. 

Rogers, R., Bagby, R.M., & Dickens, S.E. (1992). Structured Interview of Reported 

Symptoms (SIRS) professional manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources. 

Rood, Y.R. van, & Bouman, T.K. (2007). De Nederlandstalige versie van de „Yale-Brown 

Obessive Compulsive Scale for Body Dysmorphic Disorder‟ (BDD-YBOCS NL). 

Gedragstherapie, 40, 217-227. 

Roy, S., & Tyrer, P. (2001). Treatment of personality disorders. Current Opinion in 


Royal College of Psychiatrists, 1999 

Royal College of Psychiatrists (2001). Diagnostic Criteria for Psychiatric Disorders for Use 

with Adults with Learning Disabilities/Mental Retardation (DC-LD). London: Gaskell Press. 

Romer, D. (2010). Adolescent risk taking, impulsivity, and brain development: implications for 

prevention. Developmental Psychobiology, 52, 263-276. 

89

Rutter, M., Le Couteur, A., & Lord, C. (2003). ADI-R: Autism Diagnostic Interview-Revised. 

Los Angeles, CA: Western Psychological Services. 

Saan, R.J., & Deelman, B.G. (1986). De 15-woordentest A en B (een voorlopige 

handleiding). Groningen: Afdeling Neuropsychologie, AZG. 

Säkkinen, P., Kaltiala-Heino, R., Ranta, K., Haataja, R., & Joukamaa, M. (2007). 

Psychometric properties of the 20-item Toronto Alexithymia Scale and prevalence of 

alexithymia in a Finnish adolescent population. Psychosomatics, 48, 154-161. 

SamenwerkingsVerband Autisme (2004) 

Sanavio, E. (1988). Obsessions and compulsions: The Padua Inventory. Behaviour 

Research and Therapy, 26, 169-177. 

Schalock, R.L., Borthwick-Duffy, S.A., Bradley, V.J., Buntinx, V., Coulter, D.L., Craig, E.M., 

Gomez, S.C., Lachapelle, Y., Luckasson, R., Reeve, A., Shogren, K.A., Snell, M.E., Spreat, 

S., Tassé, M.J., Thompson, J.R., Verdugo-Alonso, M.A., Wehmeyer, M.L., & Yeager, M.H. 

(2010). Intellectual Disability: Definition, Classification, and Systems of Supports. Eleventh 

Edition. Washington, DC: AAIDD. 

Schijndel, F. van (1994). Wisconsin Card Sorting Test. Computerversie. Handleiding. Lisse: 


Schippers, G.M., Broekman, T.G., & Buchholz, A. (2007). MATE. Handleiding en protocol. 

Nijmegen: Bureau Beta. 

Schmand, B., Sterke, S. de, & Lindeboom, J. (1999). Amsterdamse Korte Termijn Geheugen 

test. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Schmand, B., Houx, P., & Koning, I. de (2003). Stroop kleur-woord test. Toelichting bij 

afname en normen. Amsterdam: Nederlands Instituut voor Psychologen, afdeling 

Neuropsychologie. 

Scholte, E.M., & Ploeg, J.D. van der (1998). Handleiding van de Vragenlijst ADHD 

problemen. Lisse: Swets & Zeitlinger Testpublishers. 

Scholte, E.M., & Ploeg, J.D. van der (2005c). Handleiding ADHD Vragenlijst (AVL). Houten: 

Bohn Stafleu Van Loghum. 

Scholte, E.M., & Ploeg, J.D. van der (2005a). Sociaal Emotionele Vragenlijst. Houten: 


Scholte, E.M., & Ploeg, J.D. van der (2005b). Vragenlijst Fundamentele Onthechting 

(VFO). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. 

Schouten, R., & Lekkerkerker, L. (2009). Ontwikkeling van en onderzoek naar het instrument 

Beoordeling Sociaal Aanpassingsvermogen. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. 

Schretlen, D., & Arkowitz H. (1990). A psychological test battery to detect prison inmates 

who fake insanity or mental retardation. Behavioral Scienes and the Law, 8, 75-84. 

Schreurs, P.J.G., Willige, G. van de, Brosschot, J.F., Tellegen, B., & Graus, G.M.H. (1993). 

De Utrechtse Coping Lijst: UCL; omgaan met problemen en gebeurtenissen. Amsterdam: 

Pearson. 

90

Selzer, M.L. (1971). The Michigan Alcoholism Screening Test: The quest for a new 

diagnostic instrument. American Journal of Psychiatry, 127, 1653-1658. 

Sheehan, D.V., Lecrubier, Y., Harnett-Sheehan, K., Amorim, P., Janavs, J., Weiller, E., 

Hergueta, T., Baker, R., & Dunbar, G.C. (1998). The MINI International Neuropsychiatric 

Interview (M.I.N.I.): The development and validation of a structured diagnostic psychiatric 

interview. Journal of Clinical Psychiatry, 59(20), 22-33. 

Siebelink, B.M., & Treffers, D.A. (2001). Nederlandse bewerking van het Anxiety Disorder 

Interview Schedule for DSM-IV: Child version. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Silverman, W. K., & Albano, A. M. (1997). The anxiety disorders schedule for DSM-IV: child 

and parent versions. San Antonio, TX: The Psychological Corporation. 

Slick, D., Hopp, G., & Strauss, E. (1995). Victoria Symptom Validity Test. Odessa, FL: 

Psychological Assessment Resources. 

Sloore, H., Derksen, J., Mey, H. de, & Hellenbosch G. (1993). MMPI-2 Handleiding bij 

afname, scoring en interpretatie. Nijmegen: PEN Test Publisher. 

Smidts, D. (2003). Executieve functies van geboorte tot adolescentie: een literatuuroverzicht. 

Neuropraxis, 7, 133-140. 

Smith, G.P., & Burger, G.K. (1997). Detection of Malingering: Validation of the Structured 

Inventory of Malingered Symptomatology (SIMS). Journal of the Academy of Psychiatry and 

the Law, 25, 183-180. 

Smitten, M.H. ter, Smeets, R.M.W., & Brink, W. van den (1998). Composite International 

Diagnostic Interview (CIDI). Amsterdam: Psychiatrisch Centrum AMC. 

Sonneville, L.M.J. de (1993). SVAT: A computer-based Approach to Development and 

Disorders of Information Processing. In: F.J. Maarse, A.E. Akkerman, N. Brand, L.J.M 

Mulder, & M. Van der Stelt (Eds.), Computers in Psychology: Tools for experimental and 

applied psychology, Vol 4 (pp. 168-176). Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Sonneville, L.M.J. de (1996). Amsterdamse Neuropsychologische Taken (ANT): een 

computergestuurd testprogramma. Psychologie & Computers, 13, 94-102. 

Sonneville, L.M.J. de (2010). ANT Handleiding. Amsterdam: Boom Test Uitgevers. 

Sparrow, S., Balla, D., & Cicchetti, D. (1984a). The Vineland Adaptive Behavior Scales: 

Interview edition, Survey form. Circle Pines, MN: American Guidance Service. 

Sparrow, S.S., Balla D.A., & Cichetti, D.V. (1984b). Vineland Adaptive Behavior Scales. 

Interview Edition Expanded Form Manual. Circle Pines, MN: American Guidance Service. 

Sparrow, S., Balla, D., & Cicchetti, D. (1985). The Vineland Adaptive Behavior Scales: 

Classroom edition. Circle Pines, MN: American Guidance Service. 

Sparrow S., Balla D., & Cicchetti D. (2003). Vineland Adaptive Behavior Scale, Nederlandse 

bewerking door De Bildt A., & Kraijer D. Leiden: Uitgeverij Pits. 

Spielberger, C.D. (1980). Preliminary Manual for the State-Trait Anger Scale (STAS). 

Tampa, FL: University of South Florida. 

91

Spielberger, C.D. (1996). State-Trait Anger Expression Inventory: Professional Manual. 

Odessa, FL: Psychological Assessment Resources. 

Spil, 1999 

Steerneman, P., Meesters, C., & Muris, P. (2000). Theory of Mind test (TOM-test). 

Leuven/Apeldoorn: Garant. 

Steinberg, M., Cicchetti, D.V., Buchanan, J., Hall, P.E., & Rounsaville, B.J. (1993). Clinical 

Assessment of Dissociative Symptoms and Disorders: The Structured Clinical Interview for 

DSM-IV Dissociative Disorders (SCID-D). Dissociation, 6(1), 3-15. 

Sternberg R.J., & Ruzgis P., eds. (1994). Personality and Intelligence. Cambridge University 

Press. 

Strauss, E., Sherman, E.M.S., & Spreen, O. (2006). A Compendium of Neuropsychological 

Tests: Administration, Norms, and Commentary. New York: Oxford University Press. 

Sturmey, P., Reed, J., & Corbett, J. (1991). Psychometric assessment of psychiatric 

disorders in people with learning difficulties (mental handicap): A review of measures. 

Psychological Medicine, 21(1), 143-155. 

Sturmey, P., Newton, J.T., Cowley, A., Bouras, N., & Holt, G. (2005). The PAS–ADD 

Checklist: independent replication of its psychometric properties in a community sample. The 

British Journal of Psychiatry,186, 319-323 

Tallis, F., Davey, G.C.L., & Bond, A. (1994). The worry domains questionnaire. In G.C.L. 

Davey and F. Tallis (Eds.), Worrying: Perspective on Theory, Assessment and Treatment. 

London: John Wiley and Sons Ltd. 

Taylor, G.J. (2000). Recent developments in alexithymia theory and research. Canadian 

Journal of Psychiatry, 45, 134-142. 

Taylor, J. L., Dixon, L., & Douglas, C. (2004). Screening for psychiatric symptoms: PAS-ADD 

Checklist norms for adults with intellectual disabilities. Journal of Intellectual Disability 

Research, 48(1), 37-41. 

Tellegen, P.J., Laros, J.A. (20011). SON-R 6-40 Handleiding: verantwoording, instructies, 

normen. Amsterdam: Hogrefe Uitgevers. 

Tenneij, N., & Koot, H. (2006). Doelgroep in beeld. Utrecht: De Borg. 

Tenneij, N.H., & Koot, H.M. (2007). A preliminary investigation into the utility of the Adult 

Behavior Checklist in the assessment of psychopathology in people with low IQ. Journal of 

Applied Research in Intellectual Disabilities, 20, 391-400. 

Tenneij, N.H. & Koot, H.M. (2008). Incidence, types and characteristics of aggressive 

behavior in treatment facilities for adults with mild intellectual disability and severe 

challenging behavior. Journal of Intellectual Disability Research, 52(2), 114-124. 

Thijs, F., Hoogervorst, J., Pesch, W., & Ponsioen, A. (2010). Vissen in troebel water, het 

gebruik van de WAIS-II-NL bij (jong) volwassenen met lagere IQ‟s. De Psycholoog, 3, 39-45. 

92

Tombaugh, T.N. (1996). Test of Memory Malingering. Toronto: Multi-Health Systems. 

Toorn, B. van (2008). Zwakbegaafdheid. In: Blansjaar, B.A., Beukers, M.M. & Van Kordelaar, 

W.F. (red.). Stoornis en Delict: Handboek psychiatrische en psychologische rapportage in 

strafzaken. Utrecht: De Tijdstroom. 

Toorn, B. van, & Bon, C. (2011). De onbetrouwbaarheid van de IQ-meting. Consequenties 

voor de praktijk. De Psycholoog, Maandblad Nederlands Instituut van Psychologen, 46, 44- 

49. 

Trimbos-Instituut (2005). Multidisciplinaire Richtlijn voor diagnostiek en behandeling van 

ADHD bij kinderen en jeugdigen. Utrecht: Trimbos-Instituut. 

Uterwijk, J. (2000). WAIS-III Nederlandstalige bewerking. Technische handleiding. Lisse: 


Vanderlinden, J., Dyck, R. van, Vandereycken, W., & Vertommen, H. (1992), De Dissociation 

Questionnaire (DIS-Q). Ontwikkeling en karakteristieken van een dissociatievragenlijst. 

Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 47, 134-142. 

Van der Velde, V. (2005). Samenvatting Multidisciplinaire richtlijn Depressie: Richtlijn voor de 

diagnostiek en behandeling van volwassen cliënten met een depressie. Utrecht: Trimbosinstituut. 

Verberne, 1998 

Verberne, 2005 

Verberne, G.J.C.M. (2008). Enkele gedachten over moderne psychologische diagnostiek bij 

mensen met een lichte verstandelijke handicap en ernstige gedragsproblemen; in: Didden, 

R., Moonen, X.: Met het oog op behandeling. Utrecht: VOBC, Universiteit Utrecht, De Borg. 

Verberne, G.J. (in voorbereiding). Neuropsychologische diagnostiek. In B. Lutjenhuis 

& G.J. Verberne, samenwerkingsverband „De Borg‟ (red.), Aanzet tot een formularium 

psychologische diagnostiek voor cliënten met een lichte verstandelijke beperking en ernstig 

probleemgedrag (SGLVG)- concept d.d. december 2008. 

Verberne (2009) 

Verheij, jaar 

Verheul, R., & Kamphuis, J. (2007). De toekomst van persoonlijkheidsstoornissen. Houten: 


Verhulst, F.C., & Verheij, F. (2000). Adolescentenpsychiatrie. Assen: van Gorcum. 

Vermeulen, P. (2002). Beter vroeg dan laat en beter laat dan nooit. De onderkenning van 

autisme bij normaal tot hoogbegaafde personen. Berchem (Vlaanderen): EPO 

(dissertatie). 

Verouden, G., Ross, F., Stet, A., & Scheele, J. (1987). Psychologische selektie van etnische 

minderheden (intern rapport). Amsterdam: GG&GD, Sektor Bedijfsgezondheidszorg, Team 

Arbeids- Organisatiepsychologie. 

93

Vertommen, H., Verheul, R., Ruiter, C. de & Hildebrand, M. (2002). Hare Psychopathy 

Checklist-Revised. Amsterdam: Harcourt Test Publishers. 

Vicari, S., Belucci, S., & Carlesimo, G.A. (2000). Implicit and explicit memory: a functional 

dissociation in persons with Down syndrome, Neuropsycholgia, 38, 240-251. 

Victor, T.L., & Boone, K.B. (2007). Identification of Feigned Mental Retardation. In Boone, 

K.L. (Ed.), Assessment of Feigned Cognitive Impairment: A neuropsychological perspective. 

New York: Guilford Press. 

Vijftigschild, W., Berger, H.J.C., & Spaendonck, J.A.S. van (1969). Sociale Interpretatie Test. 

Amsterdam: Swets & Zeitlinger. 

Visser, R.S.H. (1973). Manuals of the Complex Figure Test. Amsterdam: Swets & Zeitlinger. 

Vitacco, M.J., Rogers, R., Gabel, J., & Munizza, J. (2006). An evaluation of malingering 

screens with competency tot stand trial patients: A known-groups comparison. Law and 

Human Behaviour, 31, 249-260. 

Vitiello, B., Spreat, S., & Behar, D. (1989). Obsessive-compulsive disorder in mentally 

retarded patients. Journal of Nervous and Mental Disease, 177, 232-236. 

Van Vliet, I.M., Leroy, H., & Van Megen, H.J.G.M. (2000). M.I.N.I. Plus: M.I.N.I. 

Internationaal Neuropsychiatrisch Interview: Nederlandse versie 5.0.0. Utrecht: Universitair 

Medisch Centrum Utrecht. 

Vos, P.G. (1988). Bourdon Vos: Handleiding. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Vos, P.G. (1998). Bourdon Vos Test. 3e herziene uitgave. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Vroege, jaar 

Walburg, J.A., & Ernst, A.J. van (1985). Schaal voor drinkgewoontes. Lisse: 


Walburg, J.A., & Limbeek, J. van (1985). München alcohol test (MALT). Lisse: Swets & 

Zeitlinger. 

Walters, G.D. (1995). The Psychological Inventory of Criminal Thinking Styles: Part 1. 

Reliability and preliminary validity. Criminal Justice and Behavior, 22, 307-325. 

Walters, G. D. (2002). The Psychological Inventory of Criminal Thinking Styles (PICTS): A 

review and meta-analysis. Assessment, 9, 278-291. 

Ward, T. (2000). Sexual offenders‟ cognitive distortions as implicit theories. Aggression and 

Violent Behaviour, 5, 491-507. 

Wechsler, D. (1999). Wechsler Abbreviated Scale of Intelligence (WASI). San Antonio, TX: 

Harcourt Assessment. 

Wechsler, D. (2000). WAIS-III Nederlandstalige Bewerking. Technische Handleiding. Lisse: 


Wechsler & Naglieri, 2008 

94

Weertman, A., Arntz, A., & Kerkhofs, M.L.M. (2000). SCID II: Gestructureerd Klinisch 

Interview voor DSM-IV As-II Persoonlijkheidsstoornissen. Amsterdam: Harcourt 

Test Publishers. 

Weertman, A., Arntz, A., Dreessen, L., Van Velzen, C., & Vertommen, S. (2003). 

Short-interval testretest interrater reliability of the Dutch version of the Structured 

Clinical Interview for DSMIV personality disorders (SCID-II). Journal of Personality 

Disorders, 17, 562-567. 

Welman (jaar) 

West, M., Rose, S., Spreng, S., Sheldon-Keller, A., & Adam, K. (1998). Adolescent 

Attachment Questionnaire: A Brief Assessment of Attachment in Adolescence. Journal of 

Youth and Adolescence, 27(5), 661-673. 

Westenberg, P.M., Drewes, M.J., Siebelink, B.M., Treffers, D.A., Jonckheer, J., & 

Goedhart, A.W. (2000). Zinnenaanvullijst curium (ZALC). Een instrument voor het meten 

van ego-ontwikkeling. Lisse: Swets & Zeitlinger. 

Whitaker, S. (2008). The stability of IQ in people with low intellectual ability: An analysis of 

the literature. 120-128. 

Wieland ea., 2008 

Wieland e.a. (2009 congresagenda MH-MD) 

Wilson, B.A., Alderman, N., Burgess, P.W., Emslie, H.E., & Evans, J.J. (1996). Behavioural 

Assessment of the Dysexecutive Syndrome. Bury St Edmunds, UK: Thames Valley Test 

Company. 

Wing, L., & Gould, J. (1979). Severe impairments of social interaction and associated 

abnormalities in children: Epidemiology and classification. Journal of Autism and 

Developmental Disorders, 9(1), 11-29. 

Winship, G., & Hardy, S. (2007). Perspectives on the prevalence and treatment of personality 

disorder. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 14, 48-154. 

Winstanley, C.A., Eagle, D.M., & Robbins, T.W. (2006). Behavioral models of impulsivity in 

relation to ADHD: Translation between clinical and preclinical studies. Clinical Psychology 

Review, 26, 379-395. 

Wolde, A.C. ten, & Koorenhof, M. (2006). Het meten van agressie middel zelfrapportage bij 

mensen met een lichte verstandelijke beperking. NTZ, 1, 27-42. 

Wolpe, J. & Lang, P.J. (1964). Fear Survey Schedule for use in behavior therapy. Behaviour 

Research and Therapy, 2, 27-30. 

Woodcock ea, 2006 

Woodcock, K.A., & Rose, J. (2007). The Relationship Between the Recognition of Facial 

Expressions and Self-Reported Anger in People with Intellectual Disabilities. Journal of 

Applied Research in Intellectual Disabilities, 20(3), 279-284. 

Wijnroks, L., Janssen, C., Epskamp, S., Kloosterman, D., Mispelblom Beyer, I., Post, T., 

Stor, P., & Storsbergen, H., (2006). Onveilig gehecht of een hechtingsstoornis: het 

95

onderkennen van hechtingsproblematiek bij mensen met een verstandelijke beperking 

(LKNG-reeks). Utrecht: Lemma BV. 

Wood (1987). Brain injury rehabilitation: a neurobehavioural approach. London: Croom Helm, 

127-135. 

Yudofsky, S.C., Silver, J.M., Jackson, W., Endicott, J., & Williams, D. (1986). The Overt 

Aggression Scale for the objective rating of verbal and physical aggression. American 

Journal of Psychiatry, 143(1), 35-39. 

Zelazo, P.D., Carter, A., Resnick, J.S., Frye, D. (1997) Early development of executive 

function: A problem-Solving framework. Review of general Psychology, Vol 1(12),198-226. 

Zigler, E., & Bennet-Gates, D. (1999). Personality development in individuals with mental 

retardation. Boston, MA: Cambridge University Press. 

Zimmerman, B.J. (1994). Dimensions of academic self regulation: A conceptual framework 

for education. In: D.H. Schunk & B.J. Zimmerman (Eds.), Self-regulation of learning and 

performance: Issues and educational applications (pp. 3-21). Hillsdale, NJ: Lawrence 

Erlbaum Associates. 

Zung, W.W.K. (1971). A rating instrument for anxiety disorders. Psychosomatics, 12, 371- 

379. 

96

Bijlage: Richtlijnen testafname 

Voor een uitgebreide uiteenzetting van aandachtspunten bij diagnostiek bij LVB en 

zwakbegaafden verwijst de Task Force u naar Handboek psychodiagnostiek en beperkte 

begaafdheid van Kraijer en Plas (2006) en Moss (2001). Hieronder volgen enkele richtlijnen 

uit het handboek die de Task Force onderstreept en aanvult. 

a. De diagnosticus moet bij zwakbegaafde en LVG cliënten zwaar leunen op heteroanamnetische 

gegevens. Zonder dit is een diagnose niet valide. Uiteraard moet 

rekening worden gehouden met de aard van de relatie tussen de cliënt en de familie of 

andere referenten en met een eventuele verstandelijke beperking van familieleden. 

Ook kan de referent gedrag ten onrechte toeschrijven aan eerder vernomen diagnosen 

of aan de verstandelijke beperking in plaats van aan een psychiatrisch ziektebeeld. 

b. Bij testafname dient de diagnosticus er op te letten dat de cliënt 

doorgaans minder begrijpt dan blijkt of wordt toegegeven. Cliënten hebben 

zichzelf jarenlang getraind in het verdoezelen van onbegrip door te raden naar 

het antwoord dat waarschijnlijk wordt verwacht. 

de neiging heeft tot sociaal wenselijke antwoorden of overdrijving omwille van 

erkenning. Hij kan zichzelf benadelen door zich te presenteren als een geweldige 

inbreker of drugsgebruiker, terwijl hiervan in de praktijk geen sprake is. 

een kort aandachtsspanne kan hebben. Vaak is driekwartier aaneengesloten 

testafname het maximaal haalbare. 

zijn gedachten vaak slecht kan ordenen, met name t.a.v. het verleden, jaartallen 

en volgorde van gebeurtenissen. 

 

 

zichzelf vaak over- of onderschat. 

vaak geen verschil maakt tussen wenselijkheid en realiteit, bijvoorbeeld tussen 

hoe hij is en hoe hij wil zijn. 

c. Het gebruik van zelfbeoordelingvragenlijsten die niet aangepast zijn aan de doelgroep 

is problematisch en moet worden vermeden. Zelfs als er voldoende leesvaardigheid is 

om de test te begrijpen, is de kans op zelfoverschatting groot. 

d. Bij het stellen van vragen is het van belang om naast het gebruik van eenvoudige taal 

vooral concrete vragen te stellen. Bijvoorbeeld niet: “Ben je wel eens bang?” maar: 

“Waar ben je bang voor?”. 

e. Na het afnemen van een vragenlijst dient de diagnosticus enige controlevragen te 

stellen. Vraag ontkennende vragen omgekeerd na of vervang moeilijke woorden door 

meer eenvoudige woorden. Hierdoor kan de diagnosticus nagaan of de cliënt de 

oorspronkelijke vragen heeft begrepen en of het instrument te interpreteren is. 

f. De doelgroep is kwetsbaar voor antwoordtendenties, m.n. bij vermoeidheid en 

concentratieverlies. De diagnosticus dient bedacht te zijn op opvallende 

antwoordpatronen. 

g. Het gebruik van verkorte instrumenten is sterk af te raden. Juist in deze doelgroep 

komen disharmonische profielen vaak voor. Een onderzoeksresultaat verliest aan 

waarde als dergelijke discrepanties niet worden geconstateerd. 

h. Het is niet aanvaardbaar om de cliënt extra hulp of tijd te bieden tijdens testafname. De 

testresultaten verliezen daardoor in waarde. Wel kan de diagnosticus na afname 

uitproberen of de cliënt met hulp andere resultaten behaalt en dit apart beschrijven. 

i. De doelgroep is zeer beïnvloedbaar door omgevingsvariabelen. Hetzelfde 

probleemgedrag kan op verschillende tijden een uiting kan zijn van een psychiatrisch 

ziektebeeld, een reactie op de voor de beperking niet aangepaste omgeving, of op een 

life-event. 

97

Naast bovengenoemde richtlijnen uit het handboek van Kraijer en Plas (2006) doet de Task 

Force een aantal aanbevelingen, bij het afnemen van intelligentietesten. 

 

 

 

 

 

Het is, na afname van een psychologisch meetinstrument, niet raadzaam aan cliënten 

(spontaan) het IQ cijfer of de uitslagen op de subtests te verstrekken. Dit wordt alleen 

dan gedaan met uitleg over de betrekkelijkheid van de scores. Het is beter te spreken 

over een range waarbinnen iemand op een bepaald moment scoort en/ of 

waarbinnen hij functioneert. 

Aandacht voor problemen ten aanzien van de motivatie: houd rekening met faalangst, 

die het nodig kan maken om bij het begin van een subtest „lager in te steken‟ 

bijvoorbeeld door de items voor het beginniveau mee te nemen. 

Onderzoek in hoeverre een cliënt bereid is om zijn/haar best te doen, dat wil zeggen 

optimaal wil presteren. Wanneer iemand al dan niet moedwillig heeft 

ondergepresteerd, kan dit een testuitslag beïnvloeden. 

Bij lagere IQ-scores op de WAIS-III-NL wordt er aangeraden over te stappen op een 

kinderintelligentietest bijv. de WISC-R. 

Bij floride As-1 problematiek of ernstige persoonlijkheidsstoornissen of autisme, dient 

men terughoudend te zijn t.a.v. de betrouwbaarheid van de IQ-scores, omdat dit een 

zuivere meting kan vertroebelen. Een intelligentietest veronderstelt een normaal 

contact. 

COTAN beoordeling 

In dit stuk zijn de psychometrische eigenschappen van de verschillende instrumenten zoveel 

mogelijk overgenomen van de COTAN website. De COTAN beoordeelt de kwaliteit van 

psychodiagnostische instrumenten. Dit zijn bijvoorbeeld tests, vragenlijsten en 

observatieschalen. Bij het lezen van dit stuk en bij het afnemen van de verschillende testen 

in de LVB-sector moet men zich er van bewust zijn dat er veel instrumenten niet ontwikkeld 

zijn voor de LVB-populatie. Ook zijn ze vaak niet getest op deze populatie, maar op een 

normaal begaafden populatie. 

Om de bovengenoemde reden is er in dit stuk, in de verschillende tabellen, een door de 

werkgroep gestelde conclusie opgenomen over de verschillende instrumenten. Deze 

conclusie is gebaseerd op hun eigen ervaringen in de (LVB-) praktijk en staat los van de 

COTAN beoordeling. 

98

Alfabetisch overzicht instrumenten 

15-Woordentest .............................................................................................................................. 101 

ADS (Anger Disorder Scale, Nederlandse versie) ............................................................................ 101 

ATL (Adolescenten Temperamentlijst) ............................................................................................. 102 

BADS (Behavioural Assessment of the Dysexecutive Syndrome) .................................................... 102 

Bender Visual Motor Gestalt Test .................................................................................................... 103 

Benton Visual Retention Test .......................................................................................................... 104 

Bourdon-Vos ................................................................................................................................... 105 

Brus één-minuut-test ....................................................................................................................... 105 

CDT (Cijfer Doorstreep Test) ........................................................................................................... 106 

CPT II (Continuous Performance Test II) ......................................................................................... 107 

D2................................................................................................................................................... 107 

DAPP-BQ (Dimensionale Asessment van Persoonlijkheidspathologie) ............................................ 108 

ESSEON-R (Schaal voor het schatten van het sociaal-emotioneel ontwikkelingsniveau – Revisie) .. 109 

FP40 (Forensische Profiel Lijsten) ................................................................................................... 110 

GIT-2 (Groninger Intelligentie Test-2) .............................................................................................. 111 

INVRA (Inventarisatie Van RedzaamheidsAspecten) ....................................................................... 112 

KAIT (Kaufman Intelligentietest voor (Adolescenten en) Volwassenen) ........................................... 113 

K-Bit (Kaufman Brief Intelligence Test) ............................................................................................ 114 

K-Snap (Kaufman Neuropsychologische Screening) ....................................................................... 114 

MCT (Multiculturele Capaciteiten Test) ............................................................................................ 115 

Meander, kruis, kubus, klok ............................................................................................................. 116 

MMPI-2 (Minnesota Multiphasic Personality Inventory-2) ................................................................. 117 

NEO-PI-R (NEO-Personality Inventory-Revised) en NEO-FFI (NEO-Five Factor Inventory) ............. 117 

NPST (Negativisme, Ernstige Psychopathologie en Somatisering) .................................................. 118 

NPV-2 (Nederlandse Persoonlijkheidsvragenlijst 2) ......................................................................... 119 

PCL-R (Psychopathie Checklist-Revised) ........................................................................................ 119 

PDQ-4+ (Personality Disorders Questionnaire) ............................................................................... 120 

Raven SPM (Raven Standard Progressive Matrices) ....................................................................... 121 

RBMT (Rivermead Behavioural Memory Test)................................................................................. 121 

Rey Complex Figure Test ................................................................................................................ 122 

RS-NL (Resilience Scale, Nederlandse versie) ................................................................................ 123 

SCID-II (Structured Clinical Interview for DSM-IV Axis II Personality disorders) ............................... 123 

SEO-R (Expertimentele Schaal voor Emotionele Ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke 

beperking - Revised) ....................................................................................................................... 124 

SON 6-40 (Snijders-Oomen Niet-Verbale Intelligentietest) ............................................................... 125 

SRZ-P (Sociale Redzaamheidschaal voor Zwakzinnigen-Plus) ........................................................ 126 

Stroop Kleur Woord test .................................................................................................................. 127 

TCI en VTCI (Nederlandse Verkorte Temperament en Karakter vragenlijst)..................................... 128 

Tower of London ............................................................................................................................. 128 

Trailmaking test .............................................................................................................................. 129 

UCL (Utrechtse Coping Lijst) ........................................................................................................... 130 

99

VABS (Vineland Adaptive Behavior Scales) .................................................................................... 131 

Verkorte GIT ................................................................................................................................... 132 

Verkorte versie van de WAIS-III-NL ................................................................................................. 132 

Vineland-Z ...................................................................................................................................... 133 

VKP-4 (Vragenlijst voor Kenmerken van de Persoonlijkheid) ........................................................... 134 

WAIS-III-NL (Wechsler Adult Intelligence Scale) .............................................................................. 134 

WASI (Wechsler Abbreviated Scale of Intelligence) ......................................................................... 136 

Wisconsin Card Sorting Test ........................................................................................................... 137 

WNV-NL (Wechsler Non Verbale test –Nederlands) ........................................................................ 138 

ZALC (Zinnenaanvullijst Curium) ..................................................................................................... 138 

100





Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 




1986 

Ja 




















gedaan. 

15 minuten 


Wegens veroudering zijn de normen niet meer bruikbaar (COTAN, 2000). 







opleidingsniveau. 




ADS (Anger Disorder Scale, Nederlandse versie) 


ADS-NL (Anger Disorder Scale, Nederlandse 

versie) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats DiGiuseppe & Tafrate, 2007 

Beschikbaarheid Nederlandse vertaling De Ruiter & Hildebrand, 2009 

Doel 

Identificeren en in kaart brengen van factoren 

van disfunctionele boosheid in 5 dimensies; 

provocaties, opwinding, cognities, motieven, 

gedragingen. 

101

Doelgroep 

Beschrijving 


Volwassenen 18-76 jaar. 

5 dimensies 

18 domeinen 

74 items 

20 minuten 


Niet bekend. 



Relatief nieuw diagnostische instrument. 

Lijkt toegankelijk voor mensen met een lichte verstandelijke beperking, gelet op taalgebruik 

(complexiteit, lengte van zinnen) en validiteit (worden de gevolgen van de verstandelijke beperking 

gemeten of het te onderzoeken domein). 

Binnen Trajectum worden (eerste) ervaringen opgedaan met dit instrument. 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Feij & Kuiper, 1984 


Doel 

Doelgroep 

n.v.t. 

Temperamentseigenschappen in kaart brengen. 

De ATL is af te nemen bij 13-18 jarigen. 

Beschrijving 

De persoonlijkheidseigenschappen extraversie, 

emotionaliteit, impulsiviteit, en 

spanningsbehoefte onderscheiden naar 

spanningsbehoefte en ontremming. Eenvoudig 

taalgebruik. Inhoudelijk gaat de lijst in op 

autoriteitsproblemen, studie- en 

relatieproblemen, vroegtijdige onderkenning van 

verslaving. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Duur afname: ca. 15 minuten. Afname en 

interpretatie onder supervisie van een 

psycholoog. 


Cotan 1986: op alle gebieden voldoende tot goed. 


Leden van de Task Force hebben goede ervaringen met deze test. 




BADS (Behavioural Assessment of the 

Dysexecutive Syndrome) 

102



Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Wilson, Alderman, Burgess, Emslie & Evans, 

1996 

Ja. 

De BADS is een testbatterij die een aantal 

(executieve) functies meet die te maken hebben 

met het functioneren van de frontaal kwab zoals 

planning en organisatie, concentratie, en 

probleemoplossend vermogen. 

Gemiddeld begaafden. 

De BADS voorspelt problemen in het dagelijks 

functioneren, voortkomend uit het „dysexecutive 

syndrome‟ (plannings- en organisatiestoornis). 

De totaalscore van de BADS is een 

weerspiegeling van de mate waarin een 

onderzochte efficiënt kan functioneren in het 

dagelijks leven. 

Het afnemen van de test duurt 45 minuten. 


Er is in Nederland enig onderzoek naar de BADS gedaan bij normale proefpersonen in 

verschillende leeftijden, maar met een klein aantal proefpersonen (Krabbendam & Kalff, 1999). 


beoordelen. Naar de overige criteria is geen onderzoek gedaan (COTAN, 1999). 


Voor cliënten met een laag niveau is het aan te bevelen om onderdelen af te nemen. De ervaring 

leert dat de eerste 5 subtesten goed aansluiten bij het niveau van de LVB. Ook kunnen de 

makkelijkste onderdelen (sleutelzoektest) los worden afgenomen en dan kwalitatief worden 


De meest complexe taken op de BADS (Dierentuinplattegrondtest, Conditie 1 en 6-elemententest) 

kan de Task Force niet adviseren voor standaard afname bij cliënten met een IQ lager dan 70 

omdat zij uitvoerende controlefuncties onvoldoende kunnen ontwikkelen en de genoemde 

onderdelen daarom moeilijk zijn af te ronden. 


Het is nog een experimenteel instrument en er is nog onvoldoende onderzoek naar normen en 

dergelijke uitgevoerd. 

Van Toorn en Bon deden onderzoek naar de bruikbaarheid van deze test in een forensische 

populatie. De resultaten zijn bij het ter perse gaan van dit stuk nog niet bekend. 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Bender, 1938 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

Het meet visueel-motorische constructie. 

Vanaf 4 jaar. 

De doelgroep van dit instrument is verstandelijk 

beperkten 

Test met negen kaarten met getekende figuren 

of configuraties. De eerste kaart dient ter 

introductie. Opdracht: de gegeven figuren 

natekenen. Wordt o.a. gebruikt voor de 

103

screening op hersenorganiciteit. 


20 minuten 


De COTAN-beoordeling (1992) is voor testmateriaal, handleiding, normen, betrouwbaarheid en 

criteriumvaliditeit onvoldoende. De uitgangspunten en de begripsvaliditeit zijn wel voldoende. 


De prestaties van verstandelijk beperkte kinderen zijn zwakker dan van gemiddeld-normaal 

begaafde kinderen. 


Er zijn geen specifieke diagnostische aanwijzingen voor deze doelgroep. 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Benton, 1961 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Dit instrument is een neuropsychologische 

indicator met betrekking tot niet aangeboren 

hersenletsel, zowel op linker- als op 

rechterhemisfeergebied, en dissociatieve 

stoornissen. Het meet de capaciteit visuele 

informatie vast te houden. Het is een maat voor 

de concentratie, visueel 

waarnemingsvermogen, retentievermogen en 

uitvoering, zowel ideatoir als constructief. Korte 

termijn visueel geheugen. 

Vanaf 8 jaar. 

Er zijn vijf vormen: a, b, c, d en e. Deze zijn aan 

elkaar gelijkwaardig, maar in de praktijk wordt 

meestal vorm c gebruikt en gescoord. 

De test bestaat uit drie equivalente series van 

10 kaarten met getekende figuren in 

opklimmende graad van complexiteit. Er zijn 

vier wijzen van testafname: A. elke figuur wordt 

10 sec. aangeboden, daarna uit geheugen 

tekenen; B. elke figuur wordt 5 sec. 

aangeboden, daarna uit geheugen tekenen; C. 

elke figuur wordt nagetekend; D. elke figuur 

wordt 10 sec. aangeboden en moet na een 

pauze van 15 sec. uit geheugen worden 

getekend. 

Er zijn goedscores (eerst scoren per tekening, 

max. 10) en foutscores (meestal, in de 

dagelijkse praktijk, max. 24 van de 64 mogelijke 

type-fouten). 

20 minuten 


Het is een betrouwbare, over de tijd stabiele maat. Er is een weliswaar laag, maar significant 

verband met het IQ. 

104

De Visual Retention Test werd door de COTAN in 1981 op de criteria uitgangspunten bij de 

testconstructie, betrouwbaarheid, begripsvaliditeit en criteriumvaliditeit als voldoende beoordeeld. 

Daarnaast werden kwaliteit van het testmateriaal en kwaliteit van de handleiding als goed 

beoordeeld. Het enige criterium waar de Visual Retention Test onvoldoende op scoort, zijn de 

normen. Dit heeft te maken met het feit dat de normen verouderd zijn. 


Het kost relatief veel tijd om deze test af te nemen, er zijn alternatieven zoals de meander, kruis, 

kubus en klok. 


Om deze test uit te kunnen voeren is een goede constructie noodzakelijk. Als je deze test goed en 

volledig afneemt, kost hij veel tijd. 

Bourdon-Vos 


Bourdon-Vos 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Vos, 1988; Vos, 1998 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


N.v.t. 

Deze test is zinvol voor het meten van 

schommelingen in aandacht en concentratie. 

Tevens geeft deze informatie bij een slechte 

concentratie en grote afleidbaarheid, bij snel 

gefrustreerde of impulsieve mensen. 

Voor kinderen en jongeren van 6 t/m 17 jaar. 

De test bestaat uit een blad met 33 regels van 

elk 24 figuren met 3, 4 of 5 stippen. De 4-stip 

figuren zijn voor 50% vierkant en voor 50% 

ruitvormig. Men moet zo snel mogelijk, 

ononderbroken, alle 4-stip figuren doorstrepen. 

Er zijn twee oefenregels. 

7-14 minuten 



beoordelen. De normen zijn verouderd (COTAN, 1997). 


In het algemeen moet deze test gezien worden in relatie tot testen observatiegegevens. Deze 

test is geschikt voor hoog tot matig verstandelijk beperkten. 


Er is ook een variant voor volwassen: de Bourdon Wiersma, deze is echter 3 keer zo lang en kan 

voor veel frustratie zorgen. Wel zijn de normen hiervan waarschijnlijk beter toe passen betreffende 

leeftijd. 

Brus één-minuut-test 


Brus één-minuut-test, vorm A en B (EMT) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Brus & Voeten 1973; 1999 


Doel 

N.v.t. 

Deze test wordt gebruikt voor de 

niveaubepaling van het technische lezen van 

losse woorden. 

105

Doelgroep 

Beschrijving 


Leerlingen groep 3 t/m 8 van het basisonderwijs 

en het speciaal onderwijs. 

Schooltoets bestaande uit twee vormen. Vorm 

A zowel als vorm B bestaat uit een lijst met 116 

onder elkaar geplaatste woorden die het kind 

vlug en duidelijk moet voorlezen. 

De EMT is opgenomen in het 

leerlingvolgsysteem "Leer in Zicht". 

Afnameduur is 1 minuut. 


Parallelvormbetrouwbaarheid goed (.89 tot .97), test-hertestbetrouwbaarheid goed (.82 tot .92), 

Begripsvaliditeit goed (minimum .66) 

De COTAN gaf voor alle psychometrische aspecten een beoordeling “goed”. Criteriumvaliditeit is 

niet van toepassing (test wil geen voorspellingen doen). 


Indien het leestempo lager ligt dan het te verwachten niveau, dient er onderzoek naar dyslexie 

verricht te worden. 





Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Dekker, Dekker & Mulder, 2007 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


N.v.t. 

Dit is een aandachts- en concentratietest. Deze 

test meet snelheid en nauwkeurigheid van 

visueel waarnemen, concentratie en selectieve 

aandacht. 

14 t/m 80+ jaar 

Test gericht op het meten van snelheid en 

nauwkeurigheid van het (visueel) waarnemen 

(selectieve aandacht). Op een pagina zijn 800 

cijfers afgedrukt en de opdracht is het 

aanstrepen van 241 doelcijfers. De 3 en de 7 

dienen diagonaal doorgestreept te worden, de 4 

moet onderstreept worden. Hiervoor krijgt de 

cliënt drie minuten de tijd. Voorafgaand aan de 

test is er één minuut de tijd om te oefenen op 

een oefenblad. 

5 minuten 


De Cotanbeoordeling (2007) is goed en voldoende behalve voor criteriumvaliditeit, hier is geen 

onderzoek naar gedaan. 


Het instrument is vergelijkbaar met de D2 test maar heeft als voordeel dat er alleen cijfers en geen 

letters worden gebruikt. Dit maakt deze test ook meer geschikt voor mensen met dyslexie. 


106




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Conners, 2004 


Doel 

Doelgroep 

Nee. 

De CPT is een computeriseerde test die de 

langdurig volgehouden aandacht en impulsiviteit 

meet. 


Beschrijving Er worden met wisselende intervallen (1, 2 of 4 

seconden) stimuli in de vorm van letters 

aangeboden. Op alle letters, met uitzondering 

van de letter X, moet een reactie gegeven 

worden (spatiebalk indrukken). 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) De test duurt 15 minuten. 


Niet beoordeeld door Cotan. 


Deze test wordt veel gebruikt om aandachtsproblemen op te sporen: kan indicatief zijn voor ADHD. 

Ook zouden mensen met schizofrenie en depressie beduidend slechter scoren op deze test. 

De Task Force heeft met deze test geen ervaring bij de LVB-groep. 


D2 


D2 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Brickenkamp, 2007 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

De D2 is een moderne test voor het meten van 

een aantal aandachts- en concentratieprestaties 

(visuele selectieve aandacht, snelheid van 

informatieverwerking en concentratie) 

Volwassenen 

Op basis van het visuele profiel kan een eerste 

indruk verkregen worden van de mate van 

stabiliteit van het aandachtsniveau gedurende 

de taak (constant of wisselend/fluctuerend). Op 

basis van de percentielscore en 

standaardwaarde van de GZ-waarde en GZ-Fwaarde 

wordt het tempo waarmee de taak is 

uitgevoerd bepaald. Ook kan bepaald worden of 

het aantal fouten acceptabel is en of het aantal 

fouten regelmatig verdeeld is over de taak 

(Fehlerverteilung). Door vermoeidheid kan het 

aantal fouten bijvoorbeeld toenemen, door een 

107


oefeneffect kan het aantal fouten afnemen. Of 

er sprake is van een constant of fluctuerend 

aandachtsniveau kan bepaald worden met 

behulp van de percentielscore behorende bij de 

SB-waarde. 

Test bestaande uit 14 regels met elk 47 items. 

Op deze regels staan doelstimuli bestaande uit 

de letter d met twee apostroffen of verticale 

streepjes en afleidende stimuli. Opdracht voor 

de geteste is om doelstimuli te identificeren en 

door te strepen. Per regel is de maximum tijd 20 

seconden. 

5 minuten 


De normen zijn onvoldoende omdat ze niet representatief zijn of niet te beoordelen. Naar de 

overige zaken is geen onderzoek gedaan (COTAN, 2008). 


De test is goed genormeerd en geeft ook een indicatie voor een slechter functioneren van het 

werkgeheugen. 


Wanneer deze test te moeilijk is, zoals bijvoorbeeld het geval kan zijn bij zwakke lezers, kan de 

Bourdon-Vos of de CDT worden afgenomen. 

De steekproef waarop de Nederlandse normering is gebaseerd is afkomstig van de MAAS Study 

(Maastrichtse Aging Study), en zijn normaalbegaafde volwassenen. Voor het berekenen van de 

standaardscores is een Excel file beschikbaar. 

DAPP-BQ (Dimensionale Asessment van Persoonlijkheidspathologie) 


DAPP-BQ (Dimensionale Asessment van 

Persoonlijkheidspathologie) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Van Kampen, & De Beurs, 2009 


N.v.t. 

Doel 

Het onderscheiden van 

persoonlijkheidsstoornissen op achttien 

dimensies. 

Doelgroep 

Afname is mogelijk bij volwassenen die 

tenminste kunnen lezen op het eindniveau van 

de basisschool. 

Beschrijving 

De Nederlandse bewerking van de DAPP-BQ 

bestaat uit 290 vragen die door de cliënt zelf 

beantwoord worden. 

Bij de Nederlandse bewerking van de DAPP-BQ 

is ook een screeningsversie ontwikkeld. De 

DAPP screening bestaat uit 136 items waarmee 

dezelfde achttien dimensies kunnen worden 


Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) De DAPP-BQ en DAPP Screening zijn 

eenvoudig toepasbare instrumenten door 

psychologen, psychiaters en andere klinische 

beroepsbeoefenaren. 

Duur afname DAPP-BQ: ca. 45 minuten. 

Duur afname DAPP screening: ca. 25 minuten. 


Cotan (2010): op alle gebieden „voldoende‟ tot „goed‟, behalve de normen, die als „onvoldoende‟ 

beoordeeld werden. 

108


Er is nog relatief weinig ervaring opgedaan met de DAPP-BQ, zeker bij deze doelgroep. 


ESSEON-R (Schaal voor het schatten van het sociaal-emotioneel ontwikkelingsniveau – 

Revisie) 


ESSEON-R (Schaal voor het schatten van het 

sociaal-emotioneel ontwikkelingsniveau – 

Revisie) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Hoekman, Miedema, Otten & Gielen (2011) 

http://www.pits-online.nl/nl/ESSEON.html 


N.v.t. 

Doel 

Bepalen van het sociaal-emotioneel 

ontwikkelingsniveau, uitgedrukt in een 

ontwikkelingsleeftijd. 

Doelgroep 

Kinderen en volwassenen bij wie een bepaling 

van het niveau van de sociaal-emotionele 

ontwikkeling binnen het bereik van de 

ontwikkelingsleeftijd van 0 -14 jaar om 

uiteenlopende redenen gewenst is. 

Beschrijving 

Het is een gedragsbeoordelingsschaal die 

buiten de aanwezigheid van de cliënt kan 

worden ingevuld. Specifieke gedragsobservatie 

is alleen dan nodig als het niet bekend is of 

bepaald gedrag wel of niet kenmerkend voor 

een cliënt is. 

Door in beide domeinen alle 76 items te scoren 

op 'kenmerkend' of 'niet kenmerkend' en 

vervolgens een eenvoudige rekenregel toe te 

passen kan het sociaal-emotioneel 

ontwikkelingsniveau bepaald worden. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) De ESSEON-R wordt bij voorkeur door een 

gedragsdeskundige (orthopedagoog of 

psycholoog) ingevuld in samenspraak met een 

of meerdere informanten die de cliënt dagelijks 

in een bepaalde context meemaken. De 

gedragsdeskundige dient een goede kennis van 

de 'normale' kinderlijke ontwikkeling te bezitten 

en in staat te zijn tot professionele distantie. De 

ESSEON-R resultaten kunnen desgewenst met 

behulp van een formulier of het 

computerprogramma ook per domein en per 

dimensie kwalitatief geanalyseerd worden. 


De ESSEON-R is momenteel nog onder beoordeling bij de Cotan. 

De ESSEON (versie 2007: Hoekman, Miedema, Otten & Gielen, 2007) werd op uitgangspunten, 

testmateriaal en handleiding als „goed‟ beoordeeld door de Cotan (2008), maar qua normen, 

betrouwbaarheid, begrips- en criteriumvaliditeit als „onvoldoende‟. 


De ESSEON-R is eind 2011 op de markt gekomen en er zijn nog geen beoordelingen bekend. De 

grootste verandering tussen de ESSEON en de ESSEON-R betreft de kwalitatieve analyse van 

sociaal-emotioneel gedrag (optioneel). 


109




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Brand & Van Emmerik, 2001 


Ja 

Doel 

Doelgroep 

Risicotaxatie t.a.v. delinquent gedrag en/of 

agressie 

Forensische patiënten, tbs-gestelden 

Beschrijving 

Met de FP40 worden gegevens vastgelegd 

afkomstig uit dossieronderzoek, interviews en 

observaties. De gegevens kunnen worden 

omgezet in schaalscores waarmee een profiel 

van 40 punten kan worden gemaakt van een 

patiënt. 

De FP40 bestaat uit tien vragenlijsten. Vier 

lijsten waar alle info staat van verschillende 

beroepsgroepen, psychiaters, psychologen, 

maatschappelijk werkers, sociotherapeuten, en 

zes themalijsten, coping, sex, sociaal netwerk, 

verslaving, gedrag op de afdeling, 

persoonlijkheidsstructuur. 

De items zijn onder te verdelen in vier 

domeinen: psychiatrisch beeld en verslaving, 

persoonlijkheid en vaardigheden, ontwikkeling 

en maatschappelijke inbedding situationele en 

overige invloeden (eventueel tijdens de 

delictsituatie). 

Het instrument geeft van elke patiënt een 

multidimensionaal sterkte- en zwakteprofiel. 

De subschaal redzaamheid bestaat uit 12 items 

die gaan over ADL-vaardigheden die de 

(groeps)leiding op basis van hun observaties 

beoordeelt. Sociale redzaamheid kan in kaart 

gebracht worden met de subschaal sociaal 

inzicht die op eenzelfde manier gescoord wordt. 

De subschaal empathie van acht items bestaat 

uit een combinatie van vragen over empathie, 

normen en verantwoordelijkheid. De vragen 

informeren nadrukkelijk naar de beleving 

rondom “het delict” en kan hierdoor uitsluitend 

gebruikt worden bij veroordeelde delinquenten 

of wanneer “delict” vervangen wordt door 

“agressief gedrag” voor mensen die zich 

daaraan schuldig gemaakt hebben. 

Het onderdeel gewetensfuncties bestaat uit 9 

items. 

Het onderdeel seksualiteit bestaat uit een 

dossierdeel, een interviewdeel en achteraf een 

110


evaluatiedeel. Het interview moet goed worden 

voorbereid. Het dossiergedeelte bestaat uit een 

inventarisatie van de delicten. Het interview met 

patiënt bevat vragen over seksuele identiteit, of 

er sprake is geweest van een bevredigende 

seksuele relatie met een volwassene, of patiënt 

zelf misbruikt is en op elke personen patiënt 

seksueel gericht is. Ook zijn er vragen over 

dwangmatigheid en agressie, en over 

verkrachtingsstadia. Met het evaluatiegedeelte 

worden de kenmerken van het slachtoffer van 

de patiënt, de emoties en attitudes over seks, 

vrouwen en normbesef onderzocht. De 

observatie van het gedrag concentreert zich op 

pornomateriaal, promiscue gedrag, seksuele 

eisen ten aanzien van partner, agressie bij de 

seks en actief op zoek gaan naar een 

slachtoffer voor seks. Ook wordt nagegaan in 

hoeverre er sprake is van pedofilie door 

aanwezigheid van kinderporno en het bezoek 

van scholen en speelplaatsen. 

Afnameduur is 6 uur. 

De Seksualiteitslijst wordt ingevuld door de/een 

psycholoog. 




Kwaliteit van het testmateriaal: voldoende 



Betrouwbaarheid: voldoende 

 

 


Criteriumvaliditeit: onvoldoende (onderzoeksresultaten niet overtuigend en te weinig 

onderzoek gedaan) 



De ontwikkeling van de FP40 begon in 1990, om belangrijke en relevante kenmerken van tbsgestelden 

vast te leggen voor behandeling en onderzoek. De FP40 is ontstaan door interviews in 

het forensische veld, interviews met de medewerkers van het voormalige Meijers Instituut en op 

basis van literatuurstudie. Alles onder begeleiding van een externe wetenschappelijke 

begeleidingscommissie. 

Het beoordelingsinstrument FP-40 is onderzocht en genormeerd op 498 tbs-patiënten, waaronder 

personen met een LVB en zwakbegaafdheid. Voor zover de Task Force bekend is er met dit 

instrument geen onderzoek gedaan bij LVB. 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Luteijn & Barelds, 2004 


Doel 

N.v.t. 


111

Doelgroep 

Beschrijving 

Subtest Woordenlijst: verbaal begrip; 

Subtest Matrijzen: logisch redeneren (denken) 

met verbaal materiaal; 

Woord opnoemen I en II: verbale vloeienheid. In 

de neuropsychologische literatuur wordt 

Woordopnoemen gebruikt als test om het 

semantische geheugen te onderzoeken, als een 

test voor taalproductie en als “frontaaltest”. 

16 t/m 85 jaar. Van extreem lage verstandelijke 

capaciteiten (IQ=64) tot extreem goede 

verstandelijke capaciteiten ( IQ=135). 

Eind 2004 is de GIT 2, de herziene versie van 

de Groninger Intelligentie Test, uitgebracht 

(Luteijn & Barelds, 2004) 

Hij bestaat uit 9 subtests en geeft geen aparte 

maten voor verbaal en performaal IQ, al wordt 

wel gebruik gemaakt van verbale en minder 

verbale subtests. 

Woordenlijst: Uit vijf woorden moet telkens het 

woord met dezelfde betekenis als een 

stimuluswoord gekozen worden. 

Matrijzen: Bij 20 in moeilijkheid oplopende items 

moet een logisch principe tussen twee 

woordparen ontdekt worden en op een derde 

woord toegepast. 

Woord opnoemen I en II: In een minuut moeten 

eerst zo veel mogelijk dieren en daarna zo veel 

mogelijk beroepen opgenoemd worden. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Individueel af te nemen in 1,5 uur tijd. 

Het vereiste minimale deskundigheidsniveau 

voor een verantwoorde interpretatie van een 

GIT-2 uitslag is dat van een psycholoog. 








Begripsvaliditeit: goed 

Criteriumvaliditeit: voldoende 


Zeer goede ervaring met de subtest Woord opnoemen I en II voor de verbale vloeienheid. Deze 

subtest is makkelijk en snel af te nemen (ongeveer 5 minuten inclusief instructie). 


De subtest Woord opnoemen is ook geschikt bij autisme onderzoek. Volwassenen met ASS 

presteren veelal zwakker op deze test. 

INVRA (Inventarisatie Van RedzaamheidsAspecten) 


INVRA (Inventarisatie Van 

RedzaamheidsAspecten) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats www.invra.nl, Douma & Schuurman, 2000 


Ja 

112

Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


De INVRA is een descriptieve beoordelingslijst 

die systematisch specifieke 

zelfredzaamheidsvaardigheden in kaart brengt 

Zwakbegaafde mensen en mensen met een 

LVB tussen de 18 en 27 jaar. 

Het instrument omvat een deel 'arbeid‟ en een 

deel „wonen‟. 

De afnameduur is ongeveer anderhalf uur. 


Geen Cotan-beoordeling. 



Deze methode is ontwikkeld op Woldyne te Epe, waar ook specifieke trainingsprogramma‟s op 

gedragstherapeutische basis ontwikkeld zijn. 

KAIT (Kaufman Intelligentietest voor (Adolescenten en) Volwassenen) 


KAIT (Kaufman Intelligentietest voor 

(Adolescenten en) Volwassenen) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Mulder, Dekker, & Dekker, 2004; 

Dekker, Mulder, & Dekker, 2005 


N.v.t. 

Doel 

Doelgroep 


14-85+ jaar 

Beschrijving 

Is gebaseerd op neuropsychologische theorieën 

over de structuur van intelligentie en maakt een 

onderscheid tussen „crystalized intelligence‟ 

(kennis) en ‟fluid intelligence‟ 

(probleemoplossend en adaptief vermogen). De 

KAIT bestaat uit een kernbatterij van zes 

subtesten en vier additionele tests (voornamelijk 

geheugentests). 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Afname van de kernbatterij is voldoende om het 

niveau van intellectueel functioneren te 

bepalen. 

Afname duur is ca. 65 minuten voor de 

kernbatterij en ca. 91 minuten voor de 

uitgebreide batterij. De test is individueel af te 

nemen. 







Betrouwbaarheid: goed (de betrouwbaarheid van de subtest Auditief begrip is 

onvoldoende) 



113


Volgens Kraijer en Plas (2006) is de KAIT bruikbaar vanaf een IQ van 50 en hoger en is hij 

gebruikersvriendelijk voor deze groep. Van Toorn en Bon (2011) menen dat de kernbatterij van de 

KAIT onvoldoende onderscheidend vermogen heeft bij mensen met een lagere intelligentie en 

daarom minder geschikt voor toepassing bij LVB. 





Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Kaufman & Kaufman, 1990 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 



Personen van 4-90 jaar oud. 

De K-Bit is een screeningsinstrument voor 

intelligentie en bestaat uit twee subtesten: 

„vocabulary‟ (82 items) en „matrices‟ (37 items). 

De eerste test is een verbale test waarbij men 

objecten moet benoemen en woorden moet 

vinden na aanbieding van een cue. De tweede 

test is een non-verbale test waarbij patronen 

gecompleteerd moeten worden. 

15-30 minuten. 





Onderzoek (Kaufman & Kaufman, 1993) toont aan dat de gemiddelde K-BIT scores ongeveer twee 

punten lager waren dan de KAIT-scores. 

K-Snap (Kaufman Neuropsychologische Screening) 


K-Snap (Kaufman Neuropsychologische 

Screening) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Kaufman & Kaufman, 2005 


Doel 

Doelgroep 

Ja. 

Korte eerste screening van het cognitief 

functioneren en opvallende afwijkingen hierin 

door hersenletsel, een psychose, dementie et 

cetera. De K-SNAP is bedoeld om binnen korte 

tijd een indruk te verkrijgen of uitgebreid npo 

nodig is. Het is geen vervanging van npo. 

jeugdigen en volwassenen van 14-85 jaar met 

een licht verstandelijke beperking of 

zwakbegaafdheid (IQ bereik van 65-90). 

114

Beschrijving 


Deze test is bedoeld voor screening van 

probleemoplossend vermogen. De test is 

ontwikkeld op grond van neuropsychologische 

en cognitief psychologische theorie en 

onderzoeksresultaten op deze gebieden. Er is 

een theoretische achtergrond, in de zin dat er 

een relatie wordt gelegd met het model van 

Luria, betreffende de drie functionele systemen 

of “blokken”. Met deze vier subtests wordt het 

functioneren op drie niveaus van cognitieve 

complexiteit in kaart gebracht. 

De Nederlandstalige K-SNAP bevat vier 

subtests: Mentale Status, Figuur Herkennen, 

Cijfers Nazeggen, Code-Woorden. Met deze 

vier subtests wordt het functioneren op drie 

niveaus van cognitieve complexiteit in kaart 

gebracht. 

Niveau I: de subtest Mentale Status meet 

aandacht en oriëntatie. 

Niveau II: de subtests Cijfers Nazeggen en 

Figuur Herkennen. Cijfers Nazeggen wordt in 

de handleiding in verband gebracht met 

geheugen, auditieve informatie en sequentiële 

informatieverwerking. Voor Figuur Herkennen 

wordt de relatie gelegd met waarnemen, visuele 

informatie en simultane informatieverwerking. 

Niveau III: met de subtest Code-Woorden meet 

men planning: men moet een plan van aanpak 

opstellen, uitvoeren en controleren of het 

resultaat goed is. De subtest bestaat uit 25 

items waarbij de cliënt uit aangeboden 

aanwijzingen het „geheime' codewoord afleidt. 

Totale test 25-30 minuten 


De COTAN-beoordeling is op alle punten voldoende tot goed met uitzondering van de 

criteriumvaliditeit maar hier is geen onderzoek naar gedaan (2006). 


De Task Force heeft nog geen ervaring met dit instrument op alle onderdelen. Wel wordt verwacht 

dat dit instrument als screener een waardevolle bijdrage kan leveren. De subtest Figuur 

Herkennen geeft informatie over de waarneming, hetgeen een waardevolle bijdrage kan leveren bij 

onderzoek naar autismespectrumstoornissen. Voor de subtest Code-Woorden moet de cliënt wel 

kunnen lezen en Nederlandse woorden kennen. 


De K-SNAP is niet geschikt voor cliënten die niet of gebrekkig Nederlands kunnen lezen en/of 

spellen, zoals allochtonen, dyslectici en afasiepatiënten. De K-SNAP is niet bedoeld als verkorte 

intelligentietest. 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Bleichrodt & Van den Berg, 2004 


115

Doel 


Doelgroep 

Autochtone en allochtone volwassenen, niveau 

afgerond basisonderwijs t/m afgerond 

HAVO/MBO, vanaf ca. 13 jaar 

Beschrijving 

Er is een test voor middelbaar niveau en één 

voor hoog niveau. Deze test heeft normen voor 

18 tot 65 jarigen en maakt net als de KAIT 

onderscheid tussen ‟crystalized‟ en „fluid 

intelligence‟. Er wordt eerst een taaltest 

afgenomen. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Afname kan individueel of groepsgewijs in 1,5 

uur. Er is een schriftelijke versie en een pcversie. 


Cotan-beoordeling 2005 (op basis van schriftelijke versie): 

Uitgangspunten bij de testconstructie: voldoende 


 

 


Normen: voldoende (deze beoordeling betreft de staninenormen van de papier-enpotloodversie; 

de IQ-normen zijn onvoldoende omdat de normen niet representatief zijn 

en/of de representativiteit niet is te beoordelen, en er geen onderscheid wordt gemaakt 

naar verschillende leeftijdscategorieën) 





De test is officieel alleen voor niveau voltooid basisonderwijs, maar mogelijk ook bruikbaar bij 

mensen met een LVB of zwakbegaafdheid die hun lager onderwijs niet in Nederland hebben 

gevolgd. 







Doel 

Doelgroep 

Ja. 

De manier van natekenen geeft kwalitatieve 

informatie over het visuo-motorisch en visuospatieel 

vermogen voor zowel planning als 

organisatie. 

Beschrijving 

De Visuo-constructieve taken bestaan uit het 

natekenen van een meander, kruis en een 

kubus. Het zijn eenvoudige geometrisch figuren. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Maximaal 15 minuten. Scoringsvoorbeelden 

volgens Lindeboom. Eigenlijk is de scoring 

vooral kwalitatief, daarom goed observeren. Het 

is de bedoeling dat het moederfiguur ( 

voorbeeld) als patroon verinnerlijkt wordt. 


116


Voor deze test dient de visus in orde te zijn. Let op motoriek en potlooddruk. 


MMPI-2 (Minnesota Multiphasic Personality Inventory-2) 


MMPI-2 (Minnesota Multiphasic Personality 

Inventory-2) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Sloore, Derksen, Mey & Hellenbosch, 1993 


Doel 

Vlaams-Nederlandse bewerking van de (MMPI- 

2) van Butcher, Dahlstrom, Graham, Tellegen 

en Kaemmer (1989) door Sloore, Derksen, 

Hellenbosch en De Mey 

Persoonlijkheidsaspecten in kaart brengen. 

Doelgroep 

Volwassenen vanaf 18 jaar met voldoende 

leesniveau. 

Beschrijving Het betreft een zeer uitgebreide lijst met 574 

vragen en zeer uitgebreide 

analysemogelijkheden. 

Impulsiviteit komt op de MMPI tot uitdrukking 

door een lage score op de 0-schaal, een hoge 

score op 4-schaal (let op de invloed van het 

toestandsbeeld!) en door de controle-index. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Duur afname: 1 à 1,5 uur. Afname en 

interpretatie door psychodiagnostisch 

geschoolde klinisch psychologen. 


Cotan 1999: De kwaliteit van het testmateriaal en de kwaliteit van de handleiding worden als „goed‟ 

beoordeeld. De betrouwbaarheid is „voldoende‟. De uitgangspunten van de testconstructie, de 

normen, de begripsvaliditeit en de criteriumvaliditeit werden echter als „onvoldoende‟ beoordeeld. 


Als enige van de persoonlijkheidsvragenlijsten is een analyse van de betrouwbaarheid en validiteit 

van de resultaten mogelijk. De MMPI-2 doet een groot beroep op motivatie, concentratie en 

taakgerichtheid. Tevens dient er sprake te zijn van een zekere mate van verbaal begrip om de 

vragenlijst in te kunnen vullen. In de praktijk wordt het instrument niet ingezet bij een verbale 

begripsindex van minder dan 85 op de WAIS-III. Momenteel loopt er echter een onderzoek door 

Trajectum en de Radboud Universiteit Nijmegen naar de betrouwbaarheid van afname van het 

instrument bij mensen met een verbale begripsindex vanaf 75. De eerste resultaten zijn 

hoopgevend. De MMPI-2 zou wel bruikbaar kunnen zijn voor zwakbegaafden, maar niet voor licht 

verstandelijk beperkten, in verband met het niveau van de verbale begripsindex. 


NEO-PI-R (NEO-Personality Inventory-Revised) en NEO-FFI (NEO-Five Factor Inventory) 


NEO-PI-R (NEO-Personality Inventory-Revised) 

en NEO-FFI (NEO-Five Factor Inventory) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Hoekstra, Ormel & Fruyt, 1996 


Ja. 

117

Doel 

Doelgroep 

Het in kaart brengen van „Big Five‟ 

persoonlijkheidsdomeinen en –facetten. 

Volwassenen. 

Beschrijving 

De NEO-PI-R vragenlijst en de verkorte versie 

NEO-FFI zijn gebaseerd op de „Big Five‟- 

persoonlijkheidstrekken: neuroticisme, 

extraversie, openheid, altruïsme en 

consciëntieusheid. 

De NEO-PI-R bestaat uit 240 items, de NEO- 

FFI uit 60 items. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Duur afname NEO-PI-R: 40-50 minuten. 

Duur afname NEO-FFI: 10-15 minuten. 

Afname en interpretatie door 

psychodiagnostisch gekwalificeerden. 


Cotan 1999: NEO-PI-R en NEO-FFI: worden beide op alle gebieden als „voldoende‟ tot „goed‟ 

beoordeeld, behalve op criteriumvaliditeit, deze is „onvoldoende‟. 


Zowel de NEO-PI-R en de NEO-FFI zijn waarschijnlijk te moeilijk voor de doelgroep en worden 

derhalve niet aangeraden. 


NPST (Negativisme, Ernstige Psychopathologie en Somatisering) 


Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Luteijn, 2003 

NPST (Negativisme, Ernstige Psychopathologie 

en Somatisering) 


Doel 

Doelgroep 

N.v.t. 

Het meten van drie belangrijke 

persoonlijkheidsaspecten. 

Volwassenen en adolescenten vanaf 16 jaar. 

Beschrijving 

De NPST is ontwikkeld als een paralleltest voor 

de Nederlandse Verkorte MMPI (NVM), die niet 

meer verkrijgbaar is. De NPST bestaat uit 54 

items verdeeld over drie schalen: „Negativisme‟, 

„Somatisering‟ en „Ernstige psychopathologie‟. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Duur afname: 15-20 minuten. 

Afname en interpretatie door een 

gezondheidswetenschapper, orthopedagoog, 

psycholoog, diagnostisch geschoold. 


Cotan (2005): op alle gebieden voldoende tot goed. 


Er zijn geen normen beschikbaar voor de LVB doelgroep. De Task Force raadt het gebruik van dit 

instrument niet aan. 


118

NPV-2 (Nederlandse Persoonlijkheidsvragenlijst 2) 


NPV-2 (Nederlandse Persoonlijkheidsvragenlijst 

2) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Barelds, Luteijn, Van Dijk & Van Starren, 2007 


Doel 

Doelgroep 

n.v.t. 

Persoonlijkheidsaspecten meten. 

Vanaf 15 jaar. 

Beschrijving 


De test bestaat uit 140 „Juist - ? – Onjuist‟ 

vragen. De meetdimensies van de NPV-2 zijn 

inadequatie (neuroticisme), sociale inadequatie, 

rigiditeit, verongelijktheid, zelfgenoegzaamheid, 

dominantie en zelfwaardering. 

Duur afname: 20-30 minuten. De NPV-2 kan 

groepsgewijs of individueel afgenomen worden. 


Deze test komt op alle fronten als „goed‟ en „voldoende‟ uit de Cotan-beoordeling (2009). 


De NPV-2 wordt door veel leden van de Task Force voor de doelgroep gebruikt, soms in de 

experimentele aangepaste versie van Hoeve Boschoord. 






Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 



Vertommen, Verheul, De Ruiter & Hildebrand 

(2002) 

Nederlandstalige bewerking door Vertommen 

e.a. (2002) van de Hare Psychopathy Checklist- 

Revised van Hare (1991) 

Meten van de mate en ernst van psychopathie. 

Volwassen mannen. 

Beoordelingsschaal met 20 items om 

gedragskenmerken en 

persoonlijkheidseigenschappen passend bij 

psychopathie te meten. De 

schaal heeft twee factoren en een totaalscore: 

- Factor 1: egoïstisch, ongevoelig en zonder 

wroeging gebruikmaken van 

anderen (8 items). 

- Factor 2: chronisch instabiel en antisociaal 

gedrag (9 items). 

- Totaalscore: psychopathie (20 items). 

Duur afname: 160 minuten. 

De informatie benodigd om de items te 

beantwoorden, wordt verkregen 

door zowel een individueel, semi-gestructureerd 

119

interview af te nemen als door 

dossieranalyse te verrichten. Het is verplicht 

eerst een training te volgen alvorens men het 

instrument af kan nemen of kan interpreteren. 


Cotan (2006): op alle gebieden voldoende, behalve de normen, die worden als onvoldoende 

beoordeeld omdat er geen Nederlands normen beschikbaar zijn. 


Vanuit de literatuur (Morrissey et al, 2005; in Van den Berg & De Vogel, 2011) lijkt het gebruik van 

de PCL-R bij verstandelijk gehandicapte plegers tegen een aantal problemen aan te lopen. De 

auteurs noemen bijvoorbeeld dat door het langdurig verblijf in een leefgroep het vóórkomen van 

een parasitaire leefstijl, onverantwoordelijk gedrag en een gebrek aan realistische 

langetermijndoelen niet of op een andere manier zichtbaar wordt. Daarnaast kunnen 

autoanamnestische gegevens bij mensen met een verstandelijke handicap onbetrouwbaar zijn, 

doordat hun geheugen minder goed is dan bij andere plegers. Ook wordt grensoverschrijdend 

gedrag binnen de (residentiële) hulpverlening van verstandelijk gehandicapten lang niet altijd 

gemeld. Morrissey (2003; ook in Van den Berg & De Vogel, 2011) heeft om deze reden richtlijnen 

opgesteld voor het gebruik van de PCL-R bij deze doelgroep. Wanneer men gebruikmaakt van 

deze richtlijnen kan men de methodologische problemen mogelijk overwinnen. 

Morrissey et al (2007; in Van den Berg & De Vogel) raden aan voor het objectiveren van de mate 

van psychopathie bij mensen met een lichte verstandelijke handicap de verkorte versie van de 

PCL-R, de PCL:SV, te gebruiken omdat de scoring bij dit instrument minder bepaald wordt door de 

delictgeschiedenis. 


Van belang is te vermelden dat onderzoek naar de validiteit en bruikbaarheid van de PCL-R voor 

vrouwelijke populaties een negatief resultaat laat zien (De Vogel & De Ruiter, 2005). De 

PCL-R lijkt een zeer geschikt instrument voor de forensische populatie. Hoewel de PCLR 

bedoeld is voor psychopathie en niet voor het voorspellen van recidive, tonen diverse 

onderzoeken aan dat de score hoog correleert met de uitslagen op andere risicotaxatieinstrumenten 

en blijkt de predictieve validiteit minstens even hoog. In vergelijking 

met alle andere tot nu toe bekende risicofactoren blijkt het de krachtigste voorspeller 

voor gewelddadige recidive (Federaal-wetenschapsbeleid, 2007; Grann, Langstrom, 

Tengstrom & Kullgren, 1999; NIFP, 2007). 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Akkerhuis, Kupka, Groenestijn & Nolen, 1996 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Ja. 

Screenen op criteria van specifieke 

persoonlijkheidsstoornissen. 

De vragenlijst bestaat uit 99 items. De 

interviewer kan doorvragen als de patiënt op 

een item bevestigend antwoordt. Bedoeld als 

screeningsinstrument. 

Duur afname: 20 minuten. 


Geen Cotan-beoordeling. Vanuit onderzoek wordt geconcludeerd dat onder andere de normen en 

de criteriumvaliditeit onvoldoende zijn. Zie „Andere informatie‟, onderstaand. 


Over de bruikbaarheid voor licht verstandelijk beperkten is niets bekend. Leden van de Task Force 

zijn bekend met het gebruik van de PDQ-4 en hebben de indruk dat deze veel „vals-positieve‟- 

120

uitslagen genereert. Eurelings-Bontekoe et al (2009) schrijven dat er veel onderzoek naar de PDQ 

is gedaan en dat hieruit naar voren komt dat de PDQ zeer geschikt is als screener: als er iets is, 

pikt het instrument dit in de meeste gevallen op, maar dat het instrument tegelijkertijd fors 

overscoort: er wordt te vaak iets als aanwezig gescoord, terwijl dat er in de praktijk niet blijkt te zijn. 


Dit instrument, vertaald door Akkerhuis, Kupka, Groenestijn en Nolen (1996) kent 

twee versies: een die de persoonlijkheidsstoornissen conform de DSM-IV meet (PDQR), 

en een die ook de experimentele persoonlijkheidsstoornissen in kaart brengt (PDQ- 

4+). De PDQ-4+ bestaat uit 99 items, waarbij de patient wordt gevraagd of een stelling 

op hem/haar van toepassing is (juist/onjuist). Uit onderzoek (Ouwersloot, Van den 

Brink, Diekstra & Hoogduin, 1994) is gebleken dat de PDQ-R een hoge sensitiviteit 

heeft, maar een lage specificiteit. Dingemans en Sno (2004) concluderen op grond van 

de criteriumvaliditeit dat men beter de PDQ-R kan gebruiken dan de PDQ-4+. Dit instrument 

is reeds gebruikt in een forensische setting (Greeven, 1997). Uit Nederlands 

onderzoek bij tbs-gestelden blijkt dat de PDQ-R geen goede screener is voor 

persoonlijkheidsstoornissen (De Ruiter & Greeven, 2000). Bij deze doelgroep verdient het namelijk 

de voorkeur om screening niet louter op zelfrapportage te baseren. (bron: Zorgprogramma 

Persoonlijkheidsstoornissen, Expertisecentrum Forensische Pscyhiatrie, 2008) 

Raven SPM (Raven Standard Progressive Matrices) 


Raven SPM (Raven Standard Progressive 

Matrices) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Verouden, Ross, Stet & Scheele, 1987; 

Raven, Court, & Raven, 1992 


Doel 

Doelgroep 

Intelligentietest (non-verbaal) 

Kinderen en volwassenen vanaf 6 jaar 

Beschrijving 


Afname duur is 20-45 minuten 






Normen: onvoldoende 





De ervaring is dat de normen van de Raven discutabel zijn en dat in de meerderheid van de 

gevallen de Raven leidt tot een (forse) overschatting van het IQ. 


Er zijn voorlopige aangepaste nieuwe normen (Moenaert, 2006), die gemiddeld genomen weinig 

zouden verschillen van de WAIS-III. Bij mensen met lagere cognitieve vaardigheden is echter de 

vergelijking met de WAIS niet apart onderzocht. 




121

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Wimmers, 1985; 1987;1993 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Ja 

De RBMT is een testbatterij voor het 

waarnemen van stoornissen in het alledaagse 

geheugen en voor het vastleggen van 

veranderingen hierin volgend op behandeling 

van geheugenproblematiek. 

De doelgroepen zijn: kinderen, jongeren, 

volwassenen en personen met hersenletsel (10- 

65 jaar). 

De schalen zijn: onmiddellijke herinnering, 

uitgestelde herinnering en herkenning. 

20-35 minuten 


Wat betreft de normen: Geen specifieke normgroepen en normen niet representatief en/of de 

representativiteit is niet te beoordelen. De normen zijn verouderd. Geen specifieke normgroepen 

en normen niet representatief en/of de representativiteit is niet te beoordelen. De normen zijn 

verouderd. Voor de betrouwbaarheid en validiteit is niet voldoende onderzoek verricht (COTAN, 

1994). 


Deze test wordt pas ingezet als er duidelijke geheugentekorten lijken te zijn, voor geringe 

problemen is de test te makkelijk. 





Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Lezak, Howieson & Loring, 2004; 

Visser, 1973 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


De Rey Complex Figure Test meet perceptuele 

organisatie en visueel geheugen. De werkwijze 

bij het uitvoeren van de test geeft informatie 

over de visuo-spatiele en visuo-constructieve 

functies. D kopieertaak van de figuur van Rey 

doet een beroep op het overzichtsvermogen. 

Is oorspronkelijk bedoeld voor volwassenen 

maar kan ook bij kinderen worden afgenomen. 

De proefpersoon wordt gevraagd een figuur na 

te tekenen. Na een pauze van 15 minuten wordt 

gevraagd de figuur nog eens te tekenen.. 

Ongeveer 5 -10 minuten per tekening. 


De Cotanbeoordeling is voldoende behalve voor de handleiding en de criteriumvaliditeit (Verberne, 

2009). Vanwege veroudering zijn de normen niet meer bruikbaar (COTAN, 1992). 


Deze test blijkt een sensitieve indicator te zijn voor hersendysfuncties, vooral van de mate waarin 

122

iemand niet meer in staat is een complex geheel te overzien en te analyseren. Hierop is de 

normering van Visser (1973) gebaseerd. Alleen voor lager functionerende cliënten (IQ lager dan 

60) kan beter gebruik gemaakt worden van de Bender (zie visuoconstructie). 


De reproductie moet wel goed zijn om het geheugen te kunnen beoordelen. 

RS-NL (Resilience Scale, Nederlandse versie) 


RS-NL (Resilience scale, Nederlandse versie) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Wagnild & Portzky, 2011 

Beschikbaarheid Nederlandse vertaling Wagnild & Portzky, 2011 

Doel 

Doelgroep 

Resilience, ofwel mentale veerkracht kan 

worden omschreven als je persoonlijkheidstrek 

die mensen in staat stelt de negatieve effecten 

van spanning te matigen, te verzachten; zich 

aan te passen aan. Mentale veerkracht is het 

vermogen dat ten grondslag ligt aan 

copingvaardigheden, wordt in verband gebracht 

met zelfvertrouwen, zelfwaardering, vermogen 

controle uit te oefenen op de omgeving of zich 

aan te passen aan de omgeving (adaptieve 

vaardigheden). 

Vanaf 16 jaar 

Beschrijving 25 items moeten worden beantwoord op een 4- 

punts schaal, leiden tot ene normscore in 

decielen. er zijn normen vanaf 16-jarigen, geen 

afzonderlijke normen voor LVB. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Afname: minimaal psycho-diagnostisch 

werkende. 

Interpretatie: master in psychol./pedag. 

wetenschappen (afgaande op de handleiding). 

Afnametijd: 5 minuten. 

Zeer korte en concrete vraagstellingen. 


In de normen is een redelijke groep „laag opgeleiden‟ meegenomen (Nederlandse normen: 9%). Er 

is een normtabel residentiële psychiatrie. 


Interessant inhoudelijk concept. Hangt nauw samen met stemmingsproblemen. Instrument kent 

sterke verwantschap met de UCL. Geeft inzicht in de motivatie, inzicht in de waar de behandeling 

op gericht moet zijn. 


Nieuw diagnostische instrument. 

Lijkt zeer toegankelijk voor mensen met een licht verstandelijke beperking, gelet op het concrete 

taalgebruik, de korte zinnen en de validiteit (worden de gevolgen van de verstandelijke beperking 

gemet of het te onderzoeken domein). 

Binnen Trajectum worden (eerste) ervaringen opgedaan met dit instrument. 

SCID-II (Structured Clinical Interview for DSM-IV Axis II Personality disorders) 


SCID-II (Structured Clinical Interview for DSM- 

IV Axis II Personality disorders) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats First, Spitzer, Gibbon & Williams, 1997 

123

Beschikbaarheid Nederlandse vertaling Weertman, Arntz en Kerkhofs, 2000. 

Doel 

Doelgroep 

Vaststellen van psychiatrische stoornissen 

gebaseerd op de DSM-IV. 

Volwassenen. 

Beschrijving 

Het instrument bestaat uit modules voor alle elf 

persoonlijkheidsstoornissen, waarbij de vragen 

zijn gegroepeerd naar stoornis. Daarnaast is 

een appendix toegevoegd voor classificatie van 

de depressieve en passief-agressieve 

persoonlijkheidsstoornis. Deze 

persoonlijkheidsvragenlijst kan als screener 

afgenomen worden. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Het is noodzakelijk dat de interviewer gedegen 

kennis heeft van As-I stoornissen en van 

persoonlijkheidsstoornissen. Daarnaast moet de 

interviewer bekend zijn met de verschillende 

verschijningsvormen van psychopathologie en 

maar vooral van de diagnostische criteria van 

de DSM-IV . Verder is een goede 

gespreksvaardigheid een vereiste. Het interview 

wordt individueel afgenomen via de pen-enpapiermethode. 

De afnameduur is variabel. 


De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid is redelijk tot goed (Arntz, Van Beijsterveldt, 

Hoekstra, Hofman, Eussen & Sallaerts, 1992) en de test-hertestbetrouwbaarheid bij een kort 

tijdsinterval bleek ook redelijk tot goed (Weertman, Arntz, Dreessen, Van Velzen & Vertommen, 

2003). 


De SCID-II wordt reeds toegepast in de forensische setting, maar is niet genormeerd voor de 

forensische populatie (Federaal-wetenschapsbeleid, 2007). De indruk bestaat dat ze minder 

geschikt is voor deze populatie door onder meer de neiging tot het geven van sociaal wenselijke 

antwoorden (NIFP, 2007). 

Het instrument kan gebruikt worden als een relatief snelle screenende methode om problemen in 

het interpersoonlijk- en psychisch functioneren te inventariseren. Het instrument dient dan te 

worden afgenomen bij referenten, niet bij de cliënten zelf. 


SEO-R (Expertimentele Schaal voor Emotionele Ontwikkeling bij mensen met een 

verstandelijke beperking - Revised) 




SEO-R (Experimentele Schaal voor Emotionele 

Ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke 

beperking – Revised) 

Ontwikkeld door prof. dr. Anton Došen en 

bewerkt door Lien Claes en Anne Verduyn, 

december 2011 (Oude referentie: Došen, 

1990). 

N.v.t. 

Doel 

Doelgroep 

Een inschatting maken van de emotionele 

ontwikkeling bij iemand met een verstandelijke 

beperking. 

Kinderen, jongeren en volwassenen. 

124

Beschrijving 


De SEO-R is opgebouwd uit dertien schalen die 

de verschillende sociaal-emotionele 

ontwikkelingsdomeinen representeren, te 

weten: omgang met eigen lichaam, omgang met 

andere volwassenen, beleving van zichzelf, 

ontwikkelen van objectpermanentie, angsten, 

omgang met leeftijdsgenoten, omgang met 

materiaal, verbale communicatie, 

affectdifferentiatie, agressieregulatie, omgaan 

met vrije tijd, morele ontwikkeling en 

emotieregulatie. 


Niet beoordeeld door de Cotan. 


Volgens Kraijer en Plas (2002) is de lijst bruikbaar voor verstandelijk beperkte kinderen, jeugdigen 

en volwassenen van alle vier niveaus van functioneren. Nadeel is dat de lijst alleen afgenomen kan 

worden door een in Došens theorie goed ingevoerde gedragswetenschapper. 


De schaal is eenduidiger en meer/ook geschikt gemaakt voor afname van de schaal rondom 

volwassenen. Binnen het project is niet alleen vanuit theoretische invalshoek gekeken naar de 

SEO, maar men heeft ook gebruik gemaakt van de input en feedback van orthopedagogen en 

psychologen uit de praktijk door gebruik te maken van klankbordgroepen. De SEO-R voorziet in 

een duidelijke begrippenlijst, heeft een aantal domeinen aangepast (meer gerichtheid op het 

emotionele aspect gegeven) en heeft het aantal domeinen uitgebreid met 3 nieuwe. Toegevoegd 

zijn onder andere: Omgaan met vrije tijd, Morele ontwikkeling en Emotieregulatie. 

http://www.senvzw.be/wg/werkgroep-sociaal-emotionele-ontwikkeling/content/emotioneleontwikkeling-van-personen-met-een-verstandelijke-beperking-vormingspakket 

SON 6-40 (Snijders-Oomen Niet-Verbale Intelligentietest) 


SON 6-40 (Snijders-Oomen Niet-Verbale 

Intelligentietest) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Tellegen & Laros, 2011 


Doel 

Doelgroep 

N.v.t. 

Intelligentietest. De test is geschikt voor 

personen die beperkt zijn in hun verbale 

communicatie (doven, slechthorenden, 

personen met taal- en spraakstoornissen), 

personen die weinig Nederlands spreken, voor 

autistische personen en voor kinderen met 

ontwikkelingsachterstanden. Ook te gebruiken 

bij indicatiestelling voor LWOO-PrO. 

Het leeftijdsbereik is van 6 tot 40 jaar. 

Beschrijving De SON 6-40 is eind september 2011 

beschikbaar gekomen en vervangt de SON-R 

5½-17 (zie hierboven). 

De SON-R 6-40 bestaat uit de vier onderdelen 

van de verkorte SON-R 5½-17, gericht op 

concreet en abstract redeneren en ruimtelijk 

inzicht. In de nieuwe SON-R is het aantal items 

uitgebreid en het plaatjesmateriaal vernieuwd. 

De onderdelen zijn: 

125


- Analogieën, 3 reeksen van 12 items. 

- Mozaïeken, 2 reeksen van 13 items. 

- Categorieën, 3 reeksen van 12 items. 

- Patronen, 2 reeksen van 13 items. 

De normen zijn gebaseerd op steekproeven uit 

Nederland en Duitsland (N=1933). De test 

bestaat uit 4 subtesten. In het 

computerprogramma van SON-R is een 

correctie voor het Flynn-effect (veroudering van 

de normen) ingebouwd. 

SON-R wordt individueel afgenomen, de 

afnameduur is ongeveer 60 minuten.. 


Cotan-beoordeling 2011 (i.v.m. RVC-VO procedure zijn nu alleen de normen beoordeeld): 

Uitgangspunten bij de testconstructie: nog niet beoordeeld 

Kwaliteit van het testmateriaal: nog niet beoordeeld 

Kwaliteit van de handleiding: nog niet beoordeeld 

Normen: goed 

Betrouwbaarheid: nog niet beoordeeld 

Begripsvaliditeit: nog niet beoordeeld 

Criteriumvaliditeit: nog niet beoordeeld. 

De samenhang met Cito-toetsen (leerlingvolgsysteem, entreetoets, eindtoets) is gemiddeld .66; 

voor rekenen is dit .62 en voor taal .59; De samenhang met algemene intelligentietests is 

hoog, gemiddeld .80 (WISC-III/IV .80; WAIS III .83 en NIO .79); de correlatie met de WNV is .77; 


Dit is een nieuw instrument, de Task Force heeft daarom nog geen ervaring opgedaan met het 

gebruik ervan, maar de testen zouden goed differentiëren bij personen met LVG problematiek. 


SRZ-P (Sociale Redzaamheidschaal voor Zwakzinnigen-Plus) 


SRZ-P (Sociale Redzaamheidschaal voor 

Zwakzinnigen-Plus) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Kraijer & Kema, 1994 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

Deze schaal meet het sociaal 

aanpassingsvermogen 

Personen met een verstandelijke handicap, van 

(ruim) matig zwakzinnig t/m licht 

zwakzinnig/zwakbegaafd, vanaf 12 jaar 

De SRZ-P werkt met standaardscores 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) De afnameduur is 10-15 minuten. De auteurs 

bevelen aan de SRZ-P af te nemen in de vorm 

van een interview met groepsleiding of ouders. 






Normen: goed (doch verouderd) 

126



Criteriumvaliditeit: goed 






Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Hammes, 1973 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Ja. 

De Strooptest geeft een maat voor 

interferentiegevoeligheid. Gekeken wordt of de 

cliënt een dominant, verbale respons kan 

onderdrukken. De test geeft hiernaast 

informatie over de selectieve aandacht en in 

hoeverre deze kan worden volgehouden. In de 

rapportage gebruik je de interferentiescore om 

de aandacht te beschrijven. 

De doelgroep van de Strooptest is kinderen, 

jongeren en volwassenen (8-65 jaar). 

Test bestaand uit drie kaarten en een 

antwoordformulier. 

Kaart I: 10 rijen met de namen van de kleuren 

rood, groen, geel en blauw (zwart gedrukt). 

Kaart II: 10 rijen met rechthoekjes in deze 

kleuren. 

Kaart III: 10 rijen met kleurnamen in kleur 

gedrukt, terwijl de drukkleur verschilt van de 

kleurnamen. 

De tijd die nodig is om kaart I te lezen en van III 

de kleur te benoemen en de tijd om de kleuren 

te benoemen van kaart II worden genoteerd. 

Vooraf moet gecontroleerd worden op partiële 

kleurenblindheid. 



De COTAN beoordeling is goed voor de lange versie (2003). 


Een nadeel van deze test is dat hij alleen betrouwbaar kan worden afgenomen indien er geen 

sprake is van kleurenblindheid en het technisch lezen is geautomatiseerd (Verberne, 2009). 

Er zijn verschillende Stroop formats in ontwikkeling en in omloop. Wanneer de „color word‟ variant 

wordt afgenomen, de meest gebruikte Strooptest, dient duidelijk te zijn of de cliënt het lezen 

voldoende heeft geautomatiseerd. Indien dit niet het geval is, wordt afgeraden om deze test te 

gebruiken (Lezak, Howieson & Loring, 2004). 


Hij is recentelijk genormeerd, onder andere door Van der Elst, Van Boxtel, Van Breukelen en 

Jolles (2006) en Schmand, Houx en De Koning (2003) en is uitgebreid onderzocht (o.a. Bouma, 

Mulder & Lindeboom, 1996; Strauss, Sherman & Spreen, 2006; Lezak, Howieson & Loring, 2004; 

Evers, Van Vliet-Mulder & Groot, 2000). 

127

Harcourt Publishers ontwikkelt een zeer uitgebreide testbatterij, D-KEFS, voor het onderzoeken 

van EF, met een uitgebreide normgroep. In deze batterij is o.a. de Color-Word interference test 

opgenomen, gebaseerd op de oorspronkelijke color-word Stroop. Er is momenteel nog weinig 

klinische ervaring met deze test bij (SG)LVG. 

TCI en VTCI (Nederlandse Verkorte Temperament en Karakter vragenlijst) 


TCI en VTCI (Nederlandse Verkorte 

Temperament en Karakter vragenlijst) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats TCI: Duijsens & Spinhoven, 2000 

VTCI: Duijsens & Spinhoven, 2001 


Doel 

TCI is een bewerking van de Temperament and 

Character Inventory van Cloninger, 1994. 

Persoonlijkheidsaspecten, temperament en 

karakter in kaart brengen. 

Doelgroep Adolescenten en volwassenen van 15 tot 79 

jaar met een voldoende leesvaardigheid. 

Beschrijving 

In respectievelijk 240 en 105 vragen worden 

temperaments- en karakterdimensies van de 

persoonlijkheid in kaart gebracht (hoofdschalen 

prikkelzoekend, leedvermijdend, sociaalgericht, 

volhardend, zelfsturend, coöperatief en 

zelftranscendent). 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Duur afname TCI: 25-40 minuten. 

Duur afname TCI-105 (VTCI): 15-20 minuten. 

Afname door diagnostische geschoolde 

psychologen, psychiaters of 

psychotherapeuten. Individueel en groepsgewijs 

af te nemen. 


Cotan-beoordeling TCI 2000: op alle punten goed of voldoende, behalve op criteriumvaliditeit. 


Leden van de Task Force hebben goede ervaringen met deze instrumenten bij de doelgroep. 






Doel 

Doelgroep 


Culbertson & Zillmer, 2005; Drexel University, 

2nd Edition, Culbertson, W.C.& Zillmer, E.A., 

2007 

Nee. 

Onderzoekt het probleemoplossend vermogen 

Het instrument kan gebruikt worden voor het 

vaststellen van een planningsstoornis of 

planningsprobleem. 

De test is bedoeld voor klinische groepen 

waarbij sprake is van cognitieve problemen met 

het executief functioneren. 

128

Beschrijving 


Er wordt een beroep gedaan op het vermogen 

tot het uitstippelen van een stappenplan om een 

specifiek doel te bereiken. 

Methode bestaande uit 16 (2005 versie) of 10 

(2007 versie) opgaven. De opdracht is om drie 

gekleurde blokjes te verplaatsen vanuit een 

standaardconfiguratie op drie staafjes met 

verschillende lengte naar een doelpositie met 

een minimum aantal verplaatsingen. De 

opdrachten lopen op in moeilijkheidsgraad, het 

aantal noodzakelijke verplaatsingen loopt op 

van twee naar zeven. Voor elke opgave is een 

maximum tijd van 60 seconden, er zijn twee 

pogingen mogelijk per opgave. Bij een lage 

testprestatie worden op de testversie van 2005 

alleen de eerste 12 opgaven afgenomen. 

10-20 minuten 


De normen, betrouwbaarheid en criteriumvaliditeit zijn onvoldoende. De normen worden als niet 

representatief gezien (2007). 


Met deze test worden functies onderzocht die uitermate belangrijk zijn bij het behandelen van de 

doelgroep (Verberne, 2009). 

De ervaring van de Task Force is dat de Tower of London test erg moeilijk is voor gebruik bij de 

LVB doelgroep. 





Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Reitan, 1956 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

Ja. 

Meet planning, flexibiliteit en verdeelde 

aandacht. Wordt gebruikt om te screenen op 

hersenorganiciteit. A (en B) wordt hier gebruikt 

om tempo van informatieverwerking te 

beschrijven. In de rapportage gebruik je de 

interferentiescore om de aandachtsfuncties te 

beoordelen. 

Vanaf 12 jaar mits intacte visuomotoriek. 

De Trailmaking Test, onderdeel van de Reitan- 

Halstead batterij, is een visuele zoektaak, 

waarbij snelheid van eenvoudige visuele 

informatieverwerking en cognitieve flexibiliteit 

en aandacht gemeten worden (vermogen tot 

conceptshifting en verdeelde aandachtsfunctie). 

Deze test bestaat uit vorm A, B en vorm C. A 

bestaat uit cijfers, B uit letters en C uit zowel 

cijfers als letters. Er bestaat ook een AB versie, 

hierbij bestaat A uit cijfers en B uit cijfers en 

letters. De interferentiescore is het verschil in 

tijd tussen vorm A en B. 

129

Van de Trail making Test zijn verschillende 

varianten in omloop. De meest recente wordt 

uitgegeven door Harcourt Test Publishers en is 

een onderdeel van de D-KEFS. Deze Trail 

Making Test bestaat uit 5 condities, in plaats 

van 2 (Trail Making Test handleiding, Delis, 

Kaplan, Kramer, 2007). Ook deze taak doet een 

uitspraak over de mentale flexibiliteit van een 

cliënt (switching). 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Ongeveer 10 minuten. 

Het is belangrijk om voor de aanvang van de 

test te controleren in hoeverre de cliënt vloeiend 

kan tellen (minstens tot 24) en het alfabet heeft 

geautomatiseerd. Met name dit laatste is voor 

veel van onze cliënten moeilijk, waardoor deze 

test niet valide is af te nemen. 


De COTAN-beoordeling is op alle punten onvoldoende (1992). 


Voor deel B (en C) moet het alfabet geautomatiseerd zijn, deel A is eenvoudiger en eerder 

geschikt voor mensen met een verstandelijke beperking. 

Ook zeer waardevol bij observeren. 






Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Schreurs, Van de Willige, Tellegen & Brosschot, 

1993 

N.v.t. 

Het doel van de UCL is het vaststellen van het 

karakteristieke copinggedrag bij confrontatie 

met problemen of aanpassingvereisende 

gebeurtenissen. 

Adolescenten en volwassenen vanaf 14 jaar. 

De UCL bevat 47 items en 7 subschalen: 

1. Actief aanpakken en confrontern ( 

7items) 

2. Palliatieve reactie (8 items) 

3. Vermijden en afwachten (8 items) 

4. Sociale steun zoeken (6 items) 

5. Passief reactiepatroon (7 items) 

6. Expressie van emoties/boosheid (3 

items) 

7. Geruststellende en troostende 

gedachten (5 items) 

Men moet op een vierpuntsschaal (1 „zelden of 

nooit‟, 2 „soms‟, 3 „vaak‟, 4 „zeer vaak‟) 

aangeven hoe vaak men in het algemeen op de 

beschreven manier reageert op problemen of 

onplezierige gebeurtenissen. 

130


De afnameduur is ongeveer 5 minuten. 


COTAN-beoordeling Utrechtse Coping Lijst 1994 

- Uitgangspunten bij de testconstructie: Goed 

- Kwaliteit van het testmateriaal: Goed 

- Kwaliteit van de handleiding: Voldoende 

- Normen: Onvoldoende (1) 

- Betrouwbaarheid : Voldoende 

- Begripsvaliditeit: Voldoende 

- Criteriumvaliditeit: Voldoende 

(1) Normen zijn niet representatief en|of de representativiteit is niet te beoordelen. De normen zijn 

verouderd. 



De vragenlijst is niet primair ontwikkeld voor mensen die op zwakbegaafd of licht verstandelijk 

beperkt niveau functioneren, maar is wel bruikbaar voor iedereen die met deze vragenlijst 

'testbaar' is, d.w.z. de vragen dusdanig goed begrijpt dat de antwoorden tot een betrouwbaar beeld 

van de copingstrategieën leiden. 

Bij de normgroepen zijn ook mensen opgenomen die alleen lager onderwijs hebben genoten. 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Sparrow, Balla, & Cichetti, 1984; 2005 (versie 2) 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


Adaptief gedrag in kaart brengen op vier 

domeinen: Communicatie, Dagelijkse 

Vaardigheden, Socialisatie en 

Motoriek 

0-90 jaar. 

De VABS werkt met leeftijdsequivalenten. De 

VABS wordt afgenomen in de vorm van een 

interview waarbij naar vaardigheden vanaf de 

geboorte wordt gevraagd. 

Voor het verantwoord kunnen afnemen van de 

VABS is een cursus noodzakelijk. 

De afnameduur is ongeveer 60 minuten. 


Geen Cotan-beoordeling 


De afname van de volledige versie is tijdrovend. 


Er bestaan een verkorte versie, de Vineland Survey, en een versie voor kinderen en jongeren met 

een verstandelijke beperking, de Vineland-Z (Sparrow, Balla & Cicchetti, 2003). Volgens Kraijer, 

De Bildt, Sytema en Minderaa (2003) kan de kinderversie ook gebruikt worden bij volwassenen 

wanneer een omzettingstabel wordt gebruikt naar leeftijdsequivalenten. De differentiatie stopt bij 

twaalf jaar. 

131

Verkorte GIT 


Verkorte GIT (Verkorte Groninger 

Intelligentietest) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Kooreman & Luteijn, 1987 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 


N.v.t. 


Lager geschoolden, AAW/WAO 

uitkeringsgerechtigden 

Individueel af te nemen in ca. 25 minuten 



Uitgangspunten bij de testconstructie: onvoldoende 


Kwaliteit van de handleiding: voldoende 

Normen: onvoldoende 

Betrouwbaarheid: onvoldoende 

Begripsvaliditeit: onvoldoende 

Criteriumvaliditeit: onvoldoende 


In het verleden werd de verkorte GIT gebruikt in twee vormen: drie of zes van de negen GIT-2 

subtests. Bij de scoring werd geëxtrapoleerd naar aanleiding van de afgenomen hoeveelheid 

subtests. In de praktijk wordt niet gekozen voor het gebruik van enkel 3 testen in verband met de 

onbetrouwbaarheid in relatie tot de totaalscore. Bij niet-klinisch Pro Justitia onderzoek is het 

gangbaar om de zes subtests variant af te nemen als screeningsinstrument voor een laag niveau 

van intellectueel functioneren. Het gaat dan om de subtesten woordenlijst, legkaarten, figuur 

ontdekken, matrijzen, cijferen en woord opnoemen. 


Van Toorn en Bon (2011) raden aan om als een onderzochte op de verkorte GIT een lagere IQ 

score haalt dan 85, ook de totale WAIS-III af te nemen om een uitgebreider profiel te verkrijgen. Zo 

kunnen zowel de sterke als de zwakke vaardigheden van een proefpersoon goed in kaart worden 

gebracht. 

Verkorte versie van de WAIS-III-NL 


Verkorte versie WAIS-III-NL 



Doel 

N.v.t. 


Doelgroep 

Beschrijving 

132




Afname van enkele subtests van de WAIS-III- 

NL 


In een pilotstudy (Bon & Van Toorn, 2010) werden 50 scores op een verkorte versie van de WAIS- 

III vergeleken met die op de volledige versie. Deze verkorte WAIS-III bestond uit de eerste 3 

verbale en de eerste 3 performale subtesten (overeenkomsten, rekenen, cijferreeksen, onvolledige 

tekeningen, symbool substitutie coderen en blokpatronen). De scores op de verkorte WAIS leken 

gemiddeld nauwelijks af te wijken van de scores op de volledige WAIS-III, waarmee de verkorte 

versie een redelijk goede voorspeller voor het scoreresultaat van de volledige versie lijkt. Op 

individueel niveau bleek echter dat het verschil tussen verkorte en volledige versie kan oplopen tot 

21 IQ-punten. Dit wordt hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt door disharmonische scoreresultaten, die 

slecht zichtbaar zijn op de verkorte versie. 


Vineland-Z 


Vineland-Z 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Bildt & Kraijer, 2003. 


Doel 

Doelgroep 

De Vineland-Z is een vertaling en sterke 

inkorting van de Vineland Adaptive Behavior 

Scales (VABS), ontwikkeld in 1984 in de 

Verenigde Staten. 

Doel van de Vineland-Z is een beeld te krijgen 

van de sociale redzaamheid van kinderen en 

jongeren met een verstandelijke beperking. 

Jeugdigen van 4 tot 18 jaar met een 

verstandelijke beperking. 

Beschrijving 

De Vineland-Z is een open interview met in 

totaal 225 items. Het interview beslaat drie 

subdomeinen: communicatie, dagelijkse 

vaardigheden en socialisatie. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Het instrument wordt als interview afgenomen 

bij een ouder, verzorger of begeleider die het 

kind goed kent. Voordat een 

gedragswetenschapper of maatschappelijk 

werker de Vineland-Z mag afnemen, moet hij/zij 

eerst een training voor het gebruik van het 

instrument hebben gevolgd. De vakgroep 

Orthopedagogiek aan de Universiteit Leiden 

geeft deze training. De afname duurt 20 tot 60 

minuten. 


De COTAN beoordeelt de Vineland-Z op alle punten als goed. 



133

VKP-4 (Vragenlijst voor Kenmerken van de Persoonlijkheid) 




Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

VKP-4 (Vragenlijst voor Kenmerken van de 

Persoonlijkheid) 

Duijsens, Eurelings-Bontekoe, Diekstra & 

Ouwersloot, 1995. 

De VKP is gebaseerd op de International 

Personality Disorder Examination (IPDE), 

ontwikkeld onder auspiciën van de World Health 

Organization (WHO). 

Het screenen van persoonlijkheidsstoornissen 

volgens de classificatiesystemen DSM IV/ICD 

10. 

Volwassenen vanaf 18 jaar met voldoende 

kennis van de Nederlandse taal. 

De VKP bestaat uit 197 vragen, te 

beantwoorden met “waar”, “?” of “onwaar”. De 

uitspraken hebben betrekking op de laatste vijf 

jaar. 

De VKP meet twaalf 

persoonlijkheidsstoornissen volgens het DSM- 

IV classificatiesysteem en negen stoornissen 

volgens de ICD-10. Daarnaast is nog een 

experimentele stoornis, de depressieve 

persoonlijkheidsstoornis opgenomen. Aan de 

hand van de vragen wordt nagegaan of men 

voldoet aan de algemene criteria voor een 

persoonlijkheidsstoornis. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Schriftelijke of direct achter de computer af te 

nemen. Individueel en groepsgewijs. De 

afnameduur is 40 minuten. 


Schriftelijke of direct achter de computer af te nemen. Individueel en groepsgewijs. De afnameduur 

is 40 minuten. 


Over de bruikbaarheid voor licht verstandelijk beperkten is niets bekend. 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Uterwijk, 2000 

WAIS-III-NL; Wechsler Adult Intelligence Scale 

(Nederlandstalige bewerking) 


Doel 

N.v.t. 


Substitutie: Dit is naast de Digit Span een test 

die hoog meet op de factoren aandacht en 

concentratie. 





134

Doelgroep 


noemen tussen 2 woorden 

Werkgeheugen Index (WgI): Rekenen, 

Cijferreeksen, Cijfers & Letters nazeggen: Deze 

index geeft informatie over de capaciteit van het 

werkgeheugen, aandacht en concentratie. 

Verwerkingssnelheid Index (Vsl): Symbool 

Substitutie-Coderen en Symbool Zoeken: 

Beoordelen verwerkingssnelheid. 

Perceptuele Organisatie Index (POI): 

Onvolledige Tekeningen, Blokpatronen, Matrix 

Redeneren: Meten van perceptuele 

vaardigheden. 

16-85 jaar 

Beschrijving Substitutie: De proefpersoon moet binnen 90 

seconden zoveel mogelijk cijfers onder de 

bijbehorende tekens invullen. 






noemen tussen 2 woorden. 

Rekenen: rekenopdrachten die binnen een 

bepaalde tijdslimiet uit het hoofd opgelost 

moeten worden. 

Cijferreeksen: de proefpersoon moet telkens in 

lengte toenemende reeksen cijfers, die door de 

proefleider worden opgenoemd, in dezelfde 

volgorde nazeggen (vooruit) of in omgekeerde 

volgorde nazeggen (achteruit). 

Cijfers en letters nazeggen: 

Symbool zoeken: 

Blokpatronen: gevraagd wordt om met behulp 

van blokken, die aan 2 zijden wit, 2 zijden rood 

en 2 zijden halfwit/halfrood zijn, plaatjes van 

patronen met overeenkomstige kleuren na te 

leggen. 

Onvolledige tekeningen: de proefpersoon moet 

bij tekeningen van voorwerpen of situaties 

aangeven welk onderdeel er aan ontbreekt. 

Matrix redeneren: de proefpersoon moet door 

het kiezen van 1 van 5 opties het patroon 

compleet maken. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Individueel af te nemen testbatterij met een 

duur van 90 minuten. 

Voor de meeste subtesten geldt dat de afname 

ongeveer 10-15 minuten per subtest is. De 

afname door voor de subtest Substitutie is 3 

minuten. 








135




In 2006 verscheen een studie naar de factorstructuur van de WAIS-III bij LVB en zwakbegaafde 

volwassenen (Jones, Van Schaik, & Witts, 2006). In dit onderzoek werd geen ondersteuning 

gevonden voor de vierfactorstructuur die wel bij de normaalbegaafde onderzoeksgroep werd 

aangetroffen. Er werden twee factoren gevonden, die overeenkomen met de oudere verbale en 

performale factor. In 2010 constateerden Thijs, Hoogervorst, Pesch en Ponsioen hetzelfde: de 

vierfactorstructuur past niet op deze doelgroep. Zonder de subtest rekenen werd overigens wel 

voldaan aan de vierfactorstructuur. Bij zwakbegaafdheid en mensen met een LVB zou de subtest 

rekenen derhalve beter buiten beschouwing gelaten kunnen worden. 

De WAIS-III-NL baseert zich sterk op schoolse vaardigheden, terwijl die vaak juist in de 

forensische LVB-groep slechter ontwikkeld zijn. Reden daartoe zijn bijvoorbeeld een onderbroken 

schoolcarrière als gevolg van uithuisplaatsing, slechte schoolprestaties als gevolg van 

gedragsproblemen of verwaarlozing en traumata in het stamgezin. Voor het schatten van het 

daadwerkelijke niveau van functioneren dient men zich in dat geval te richten op andere aspecten 

van intelligentie. Zo zijn er tests die minder gericht zijn op verworven (schoolse) kennis en 

vaardigheden, ook wel samengevat met het begrip 'crystallized intelligence') en meer 

probleemoplossende vaardigheden beoordelen. De zogenaamde 'fluid intelligence tests' zijn meer 

op deze laatste vaardigheden gericht. Voor een deel wordt dit getest met een aantal performale 

WAIS subtests (met name Matrix Redeneren). Het betrekken van het sociaal adaptatievermogen in 

bredere zin dan de intelligentie blijft echter noodzakelijk om een indruk te krijgen van de 

mogelijkheden en onmogelijkheden van een persoon. 

Een ander punt van aandacht is dat de score op de WAIS-III-NL lager kan uitvallen voor personen 

met een andere etnische achtergrond. 

Substitutie: Het meet onder andere ook de verwerkingssnelheid. Tevens geven de subtests 

Rekenen, Cijferreeksen en Cijfers&Letters nazeggen ook aanwijzingen voor zwakke concentratie 

en afleidbaarheid. 

Werkgeheugen Index (WgI): Rekenen, Cijferreeksen, Cijfers & Letters nazeggen: Als het 

onderdeel Cijfers en Letters niet afgenomen kan worden omdat het alfabet niet gekend wordt, kan 

ook alleen gebruik gemaakt worden van het onderdeel Cijferreeksen (Digit span). 

Voor de WAIS wordt gesteld dat bij ASS het performale IQ vaak hoger zou zijn dan het verbale IQ. 

De onderdelen informatie, blokpatronen en figuurleggen kunnen relatief sterker zijn. De ruimtelijk 

analytische factor is sterker. Bij het Syndroom van Asperger zijn informatie en blokpatronen relatief 

sterk. Het begrijpen is relatief laag en substitutie zwak. Het verbale IQ is hier vaak hoger dan het 

performale. Bij PDD-NOS zouden informatie en figuurleggen eveneens relatief sterk zijn en 

substitutie en begrijpen relatief zwak. Daarentegen stelt Van Berckelaer-Onnes (2007) dat op 

volwassen leeftijd IQ maten onvoldoende informatie opleveren voor classificatie van ASS. 


Een sterk disharmonisch profiel van subtesten, of een significant verschil in verbaal IQ en 

performaal IQ, moet uitdrukkelijk vermeld worden. Het is dan niet zinvol een totaalscore te 

berekenen. Indien gewenst kan een functieonderzoek gedaan worden om eventuele specifieke 

leerstoornissen en hun mogelijke oorzaak te achterhalen (met name kijkend naar executieve 

functies als planning, strategie, ordening en sociale adaptatie). Bij een dergelijk verschil is het aan 

te raden de indexscores te benoemen (Van der Heijden, Van den Bos, Mol, & Kessels, 2010). 

Verwerkingssnelheid Index (Vsl): Symbool Substitutie-Coderen en Symbool Zoeken: Wees alert op 

As I problematiek, dyslexie/dyscalculie of een leerstoornis. 

WASI (Wechsler Abbreviated Scale of Intelligence) 


WASI (Wechsler Abbreviated Scale of 

Intelligence) 

136

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Wechsler, 1999 


Doel 

N.v.t. 


Doelgroep 

Beschrijving 

Verkorte vorm van WAIS-III-NL 



Geen Cotan-beoordeling 


De WASI wordt slechts aangeraden als screeningsinstrument voor het onderscheid tussen een 

zwakbegaafd en een (laag)gemiddeld begaafd niveau van intellectueel functioneren. In de praktijk 

wordt de WASI weinig gebruikt en wordt vaker gekozen voor het verkorten van de WAIS-III door 

slechts enkele subtests af te nemen. 





Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Grant & Berg, 1984 


Doel 

Nee. 

Het meten van het vermogen concepten af te 

leiden en een denkstrategie aan te passen aan 

veranderende omstandigheden. 

De Wisconsin card Sorting Test is bedoeld om 

abstract redeneren en switching in kaart te 

brengen (Lezak et al., 2004). 

Doelgroep Boven IQ van 70 

Beschrijving 


Dit is een discriminatie-leertaak waarbij 

gekeken wordt naar zogenoemde 

schiftingproblematiek. Het is een taak die 

flexibiliteit vereist en problemen weergeeft in de 

organisatie van gedrag. 

Er zijn verschillende scoringsformats in omloop, 

waarbij de meest gebruikte papieren versie 

uitgegeven wordt door Psychological 

Assessment Resources, Inc. Daarnaast is er 

een Nederlandstalige computervariant, 

uitgegeven door Swets Test Services (WCST 

handleiding, Van Schijndel, 1994). 

20-30 minuten 

137


Er is geen Cotan-onderzoek gedaan. 


Dit is een bruikbare test als cliënten boven een IQ van 70 functioneren (Verberne, 2009). 

Goed bruikbaar in de diagnostiek van schizofrenie en autismespectrumstoornissen. 

Het voordeel van een computervariant is dat het bijhouden van de testresultaten geautomatiseerd 

kan verlopen. In de pen-en-papier uitvoering vergt de scoring van deze test de nodige moeite. 


Er is ook een computerversie van deze test: Wisconsin Card Sorting Test-64 (Psychological 

Assessment Resources, 2003). 

WNV-NL (Wechsler Non Verbale test –Nederlands) 

Naam instrument WNV-NL (Wechsler Non Verbale test – 

Nederlands) 

Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Wechsler & Naglieri, 2008 


Doel 

Doelgroep 

Beschrijving 

N.v.t. 


Kinderen, adolescenten en jongvolwassenen 

van 4 tot 21 jaar. De test wordt aanbevolen bij 

individuen met gehoor- en taalproblemen, een 

stoornis binnen het autistisch spectrum, en 

allochtone kinderen, adolescenten en 

jongvolwassenen. 

Er wordt gebruik gemaakt van pictogrammen. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) Individueel af te nemen, afnameduur is ca. 45 

minuten 






Normen: goed 

Betrouwbaarheid: voldoende (betreft de totaalscore (van de volledige versie), de 

betrouwbaarheid van de scores op de subtests is onvoldoende) 




Er zijn bij de TF geen ervaringen met dit instrument bekend bij de volwassen doelgroep. Wel zijn er 

positieve ervaringen bekend over het gebruik van dit instrument bij de jeugd. 


Een nadeel is dat het duur in aanschaf is. 




Belangrijkste literatuurbron/vindplaats Kievit, Tak & Bosch, 2009 

138


N.v.t. 

Doel 

Het meten van de psycho-sociale of sociaalemotionele 

ontwikkeling van kinderen en 

jongeren. 

Doelgroep 

De ZALC is bedoeld voor kinderen en jongeren 

van 8 tot en met 25 jaar. Er zijn zes 

verschillende versies van de ZALC: een versie 

voor 8-12-jarigen, 13-18-jarigen, en 19-25- 

jarigen. Voor elke leeftijdsgroep is er een aparte 

versie voor meisjes/vrouwen en 

jongens/mannen (Pearson uitgeverij, 2011). 

Beschrijving 

De ZALC is een bewerking van de 

zinaanvulmethode, gebaseerd op de egoontwikkelingstheorie 

van Loevinger. De ZALC is 

een vragenlijst bestaande uit 32 items. De items 

bestaan uit onafgemaakte zinnen, waarbij de 

invuller de zin afmaakt zoals hij dat zelf wil. 

Met de test wordt nagegaan hoe kinderen of 

jongeren aankijken tegen relaties met anderen, 

hoe zij zich opstellen naar anderen en bij 

anderen overkomen en wat zij vinden van 

sociale regels en de overtredingen daarvan. 

Afname (Afnametijd, door wie af te nemen) De test kan zowel individueel als groepsgewijs 

worden afgenomen. De afnameduur bedraagt 

tussen de 15 en de 45 minuten. De scoring 

vraagt training. 


De ZALC werd door Cotan (2005) als „voldoende‟ tot „goed‟ beoordeeld, behalve op het gebied van 

de normen en de criteriumvaliditeit, die scoorden een „onvoldoende‟. 


De ZALC verdient als zinaanvullijst een bijzondere vermelding. De antwoorden op 32 aan te vullen 

zinnen kunnen worden gescoord met en zeer uitgebreide handleiding. Het niveau van de egoontwikkeling 

wordt in kaart gebracht, probleemgedrag kan functioneel samenhangen met het 

ontwikkelingsstadium waar de persoon in verkeert. Juist in het verloop van de schaal kan de 

ontwikkelingsachterstand van mensen met een LVB in kaart gebracht worden. 

De uitwerking en interpretatie van de ZALC zijn tijdrovend. 

De zinaanvulvragen van de ZALC zijn toegankelijker voor LVB en zwakbegaafde personen dan de 

Zinnen Aanvul Test (ZAT). Als projectie-instrument kan hij nuttig zijn bij de doelgroep. 


139

Download hier de Diagnostiek PDF - EFP

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?