03.05.2015 Views

De Eerste en Tweede Uitleg - theobakker.net

De Eerste en Tweede Uitleg - theobakker.net

De Eerste en Tweede Uitleg - theobakker.net

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

<strong>De</strong> <strong>Eerste</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong><br />

1578-1596<br />

1


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

Eerder verkondigde ik dat mijn interesse in de topografische<br />

ontwikkeling van de stad afneemt naarmate<br />

die planmatiger verliep. Organische groei is<br />

wat me boeit. <strong>De</strong> planmatige uitleg van middeleeuws Amsterdam<br />

verliep in vier fas<strong>en</strong> waarvan de eerste al was gepasseerd:<br />

het binn<strong>en</strong> de stad trekk<strong>en</strong> van de Lastage in 1585. <strong>De</strong> plann<strong>en</strong><br />

daarvoor stamd<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s al van 1566, maar werd<strong>en</strong> uitgesteld<br />

door het uitbrek<strong>en</strong> van de Opstand. Dat gaf het katholieke<br />

stadsbestuur de kans de onwelgevallige arbitrage betreff<strong>en</strong>de<br />

de Lastage naast zich neer te legg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Alteratie van<br />

1578 bracht de ommekeer <strong>en</strong> het nieuwe stadsbestuur haalde<br />

de plann<strong>en</strong> voor de Lastage direct weer van stal. Het was e<strong>en</strong><br />

geringe uitbreiding, e<strong>en</strong> driehoek buit<strong>en</strong> de Sint Anthoniesdijk<br />

tot de Oude Schans. <strong>De</strong> <strong>De</strong>rde <strong>en</strong> Vierde <strong>Uitleg</strong> behelz<strong>en</strong><br />

de <strong>en</strong>orme vergroting met de wereldberoemde gracht<strong>en</strong>gordel<br />

in de vorm van e<strong>en</strong> halve maan, maar daartuss<strong>en</strong>in was er<br />

nog e<strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong>. Dat was voor e<strong>en</strong> stad als Amsterdam<br />

weliswaar e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme onderneming maar de kneuterigheid<br />

waarmee er vorm aan gegev<strong>en</strong> werd maakt het toch weer<br />

interessant om te volg<strong>en</strong>. Eerst nog ev<strong>en</strong> de omtrekk<strong>en</strong> van<br />

die uitleg. Grote steun ondervindt u door gelijktijdig de kaart<br />

van Pieter Bast uit 1597 er bij te houd<strong>en</strong>. Klik hier voor e<strong>en</strong><br />

Zoomify pres<strong>en</strong>tatie met de kaart waarop u kunt inzoom<strong>en</strong>.<br />

<strong>De</strong> uitleg omvat de strook land tuss<strong>en</strong> de Her<strong>en</strong>gracht <strong>en</strong> het<br />

Singel tot de Amstel <strong>en</strong> daar voorbij de min of meer kunstmatige<br />

eiland<strong>en</strong> Vlooi<strong>en</strong>burg, Uil<strong>en</strong>burg, Mark<strong>en</strong> <strong>en</strong> Rap<strong>en</strong>burg.<br />

Zwan<strong>en</strong>burg was al eerder door de lak<strong>en</strong>nijverheid in gebruik<br />

g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> maar werd nu, e<strong>en</strong>maal binn<strong>en</strong> de uitleg, interessant<br />

voor bebouwing <strong>en</strong> bedrijvigheid. <strong>De</strong> uitvoer startte in 1585<br />

maar de to<strong>en</strong>ame van het inwoneraantal noodzaakte de vroedschap<br />

tot steeds weer nieuwe aanpassing<strong>en</strong>.<br />

Profiel van Amsterdam, gezi<strong>en</strong> over het IJ, van bolwerk Rijs<strong>en</strong>hoofd (links)<br />

tot de Hooghe Noordt (rechts), Claes Jansz. Visscher 1611<br />

2


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

<strong>Eerste</strong> of <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong>?<br />

Beter zou het zijn ge<strong>en</strong> verschil te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> beid<strong>en</strong> tot één groot<br />

project te rek<strong>en</strong><strong>en</strong>. <strong>De</strong> tijd tuss<strong>en</strong> eerste ontwerp <strong>en</strong> uitvoer van<br />

de <strong>Eerste</strong> <strong>Uitleg</strong> (1566-1585) is veel groter dan tuss<strong>en</strong> die van<br />

de <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> (1585-1593). Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> werd gedur<strong>en</strong>de de<br />

uitvoer van zowel de <strong>Eerste</strong> als de <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> de plann<strong>en</strong><br />

bijgesteld, zodat het moeilijk is gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> te trekk<strong>en</strong>.<br />

Militaire overweging<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> t<strong>en</strong> grondslag aan de omwalling<br />

van de Lastage <strong>en</strong> het is nooit de bedoeling van het katholieke<br />

stadsbestuur geweest er woongebied van te mak<strong>en</strong>. <strong>De</strong> omwalling<br />

kwam tot stand onder druk van de voortdur<strong>en</strong>de aanvall<strong>en</strong><br />

van Gelre in de eerste helft 16e eeuw. Het onverdedigd zijn<br />

<strong>De</strong> oude Haarlemmerpoort aan het Singel, gezi<strong>en</strong> over de Haarlemmerdijk<br />

vanuit het noord<strong>en</strong>, vóór de uitleg van 1585<br />

van de Lastage,<br />

op het fort Montelba<strong>en</strong><br />

na, <strong>en</strong> het<br />

gevaar dat de onmisbaar<br />

geword<strong>en</strong><br />

scheepsbouw liep<br />

maakte de situatie<br />

onhoudbaar.<br />

Stadhouder Willem<br />

van Oranje<br />

bemoeide zich ermee,<br />

de landvoogdes<br />

bemoeide zich<br />

er mee <strong>en</strong> de stad<br />

werd ge<strong>en</strong> andere<br />

keuze gelat<strong>en</strong> dan<br />

Van 1585 tot ±1612 stond aan de Her<strong>en</strong>gracht e<strong>en</strong><br />

tijdelijke poort. Na demping werd dit de Her<strong>en</strong>markt.<br />

T<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de poort het bolwerk met<br />

fort aan het IJ<br />

de Lastage te omwall<strong>en</strong>. Rond 1566 war<strong>en</strong> de plann<strong>en</strong> zover<br />

gevorderd dat ze alle<strong>en</strong> nog uitgevoerd hoefd<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>, maar<br />

daar kwam de Opstand tuss<strong>en</strong>. <strong>De</strong> plann<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> zolang<br />

Amsterdam trouw bleef aan de Spaanse koning <strong>en</strong> zich<br />

niet meer gebond<strong>en</strong> zag aan uitsprak<strong>en</strong> van de stadhouder, die<br />

opstandeling geword<strong>en</strong> was. Met de Alteratie (1578) trad e<strong>en</strong><br />

nieuwe protestants stadsbestuur aan, dat onmiddellijk plann<strong>en</strong><br />

maakte voor de uitvoering van de omwalling van de Lastage <strong>en</strong><br />

voor verdere uitleg van de stad. <strong>De</strong> deelname aan de Opstand<br />

<strong>en</strong> de blokkade van Antwerp<strong>en</strong> ded<strong>en</strong> Amsterdam opbloei<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> volstrom<strong>en</strong> met vluchteling<strong>en</strong> uit de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>.<br />

Lees ook: http://www.<strong>theobakker</strong>.<strong>net</strong>/pdf/lastage.pdf<br />

http://www.<strong>theobakker</strong>.<strong>net</strong>/pdf/deFremery.pdf Hfdst.III<br />

3


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

Behalve de omwalling van de Lastage in de jar<strong>en</strong> na 1579 kwam aan<br />

de westzijde van de stad de bouw van het vooruitgeschov<strong>en</strong> fort aan<br />

de Haarlemmerdijk gereed (zie kaart pag. 3). Dat zou later als bolwerk<br />

ingepast word<strong>en</strong> in de omwalling van de <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong>. <strong>De</strong><br />

versterking in het west<strong>en</strong> begon buit<strong>en</strong> de Haarlemmerpoort omdat<br />

die poort e<strong>en</strong> zwakke schakel geblek<strong>en</strong> was. Daar immers vond 23<br />

november 1577 de bijna geslaagde overval plaats door de watergeuz<strong>en</strong><br />

onder overste Helling, die mede e<strong>en</strong> aanleiding vormde voor Amsterdam’s<br />

overgang naar de Opstand. E<strong>en</strong> belangrijk argum<strong>en</strong>t om de<br />

westelijke uitleg tot de tweede te rek<strong>en</strong><strong>en</strong> is het totaal ander karakter<br />

ervan, dat onder invloed van nieuwe militaire adviseurs (Van Alcmair,<br />

prins Maurits) tot stand kwam. <strong>De</strong> vorm <strong>en</strong> omvang lijk<strong>en</strong> in de<br />

verste verte niet meer op de ideeën van de vorige stadsregering. <strong>De</strong><br />

geplande blokhuiz<strong>en</strong>/bolwerk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> bastions <strong>en</strong> de wall<strong>en</strong> blev<strong>en</strong><br />

bewust van aarde, conform moderne militaire inzicht<strong>en</strong>. <strong>De</strong> nieuwe<br />

stadsgr<strong>en</strong>s werd e<strong>en</strong> gracht die over e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de l<strong>en</strong>gte de loop<br />

van de Zijdew<strong>en</strong>de volgde; dat was de sloot met kade die de ontginningsslot<strong>en</strong><br />

– tuss<strong>en</strong> de wer<strong>en</strong> – scheidd<strong>en</strong> van het stadswater <strong>en</strong> tot<br />

de Heiligewegsvaart gelop<strong>en</strong> moet hebb<strong>en</strong>. Eerst werd e<strong>en</strong> smalle<br />

gracht gegrav<strong>en</strong>, waartoe op ‘t laatste mom<strong>en</strong>t beslot<strong>en</strong> was. Daarbuit<strong>en</strong><br />

werd de schans met bastions aangelegd <strong>en</strong> daar weer buit<strong>en</strong> de<br />

vestgracht, geheel in analogie met de latere Lijnbaansgracht, schans<br />

<strong>en</strong> Singelgracht. Die smalle binn<strong>en</strong>gracht liep maar tot de Beulingsloot<br />

(zie kaart 1597) <strong>en</strong> is tijd<strong>en</strong>s de <strong>De</strong>rde <strong>Uitleg</strong> de binn<strong>en</strong>kant van<br />

de Her<strong>en</strong>gracht geword<strong>en</strong>. Met de vrijgekom<strong>en</strong> grond werd<strong>en</strong> wal <strong>en</strong><br />

bolwerk<strong>en</strong> aangelegd. Aan die vestingwerk<strong>en</strong> werd op 9 mei 1585<br />

begonn<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze kwam<strong>en</strong> datzelfde jaar nog gereed. <strong>De</strong> gewonn<strong>en</strong><br />

bouwgrond werd zo spoedig mogelijk verkaveld <strong>en</strong> verkocht, waarmee<br />

het vervolg van de uitleg betaald kon word<strong>en</strong>.<br />

Langestraat, rec<strong>en</strong>te tek<strong>en</strong>ing<br />

4


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

<strong>De</strong> grote nam<strong>en</strong> van de <strong>De</strong>rde <strong>en</strong> Vierde <strong>Uitleg</strong>,<br />

Lucas Jansz Sinck <strong>en</strong> Cornelis Danckerts, kom<strong>en</strong><br />

regelmatig langs. Wie het vele voorbereid<strong>en</strong>de<br />

werk voor de <strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> voor zijn<br />

rek<strong>en</strong>ing heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> is mogelijk minder bek<strong>en</strong>d.<br />

Dat was landmeter Joost Jansz. Bilhamer<br />

die we k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van de grote landkaart van Noord-<br />

Holland <strong>en</strong> West-Friesland uit 1575 <strong>en</strong> dan vooral<br />

door het zelfportret t<strong>en</strong> voete uit, met de attribut<strong>en</strong><br />

van de landmeter.<br />

Joost Jansz verrichtte al zeker vanaf 1570 werk in<br />

de Lastage voor de stad Amsterdam. Ondermeer<br />

tek<strong>en</strong>de hij twee fort<strong>en</strong>, die overig<strong>en</strong>s nooit uitgevoerd<br />

werd<strong>en</strong>. Aan de hand van rek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />

we vanaf 1577 e<strong>en</strong> gestage stroom vergoeding<strong>en</strong><br />

voor geleverd werk <strong>en</strong> soms is daar ook aan af te<br />

lez<strong>en</strong> waarvoor hij betaald kreeg. Na de Alteratie heeft Joost Jansz<br />

<strong>en</strong>kele kloosters opgemet<strong>en</strong> ter voorbreiding van e<strong>en</strong> herverkaveling.<br />

Zo zijn tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d van het Minderbroedersklooster <strong>en</strong> van het<br />

Sint Jorishof. In 1578 is hij do<strong>en</strong>de met de versteviging van wat later<br />

de Oude Schans ging het<strong>en</strong>, met het fort <strong>en</strong> bolwerk aan de St. Anthoniesdijk<br />

<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de Haarlemmerpoort. Ter voorbereiding van de<br />

uitleg buit<strong>en</strong> ‘t Singel bracht Joost Jansz diverse landerij<strong>en</strong> in kaart,<br />

waarvan del<strong>en</strong> onteig<strong>en</strong>d zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voor de stadsuitbreiding.<br />

Zo zijn kaart<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d van de Gasthuiswer<strong>en</strong> <strong>en</strong> het B<strong>en</strong>ninghweer<br />

uit 1586 <strong>en</strong> de Haarlemmerdijk in 1587. Behalve landmeter<br />

wordt Joost Jansz ook nog ontwerper, architect, ste<strong>en</strong>houwer <strong>en</strong><br />

rooimeester. In 1589 br<strong>en</strong>gt hij het gebied van het eerste deel van de<br />

<strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> in kaart, tuss<strong>en</strong> Haarlemmerdijk <strong>en</strong> B<strong>en</strong>ningsloot <strong>en</strong><br />

bemoeit zich met het rooi<strong>en</strong> van de kavels. Zijn dagloon bedroeg to<strong>en</strong><br />

30 stuivers, maar uit zijn totale vergoeding<strong>en</strong> betaalde hij ook knecht<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> materiaal. In 1589 krijgt hij ook betaald voor zijn eerste werkzaamhed<strong>en</strong><br />

in het kader van het vervolg van de <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong>, tuss<strong>en</strong><br />

B<strong>en</strong>ninghweer <strong>en</strong> de Amstel. Zijn laatste rek<strong>en</strong>ing dateert van 1590,<br />

slechts e<strong>en</strong> paar wek<strong>en</strong> voor zijn overlijd<strong>en</strong>. Dat betreft werkzaamhed<strong>en</strong><br />

voor wijziging<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de Regulierspoort, die ongetwijfeld te<br />

mak<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> met de verplaatsing van het bolwerk aan de Amstel<br />

van de Bakkerstraat naar buit<strong>en</strong> de Blauwbrug (t/o de Pikeursplaats).<br />

Links:<br />

Zo beeldde<br />

landmeter<br />

Joost Jansz<br />

zichzelf in<br />

1575 af op<br />

de nieuwe<br />

kaart van<br />

Noord-<br />

Holland <strong>en</strong><br />

West-<br />

Friesland<br />

Rechts:<br />

Kaart van<br />

13 november<br />

1586<br />

door Joost<br />

Janszoon<br />

met het ontwerp<br />

van<br />

e<strong>en</strong> bastion<br />

aan de Her<strong>en</strong>gracht<br />

over de<br />

wer<strong>en</strong> van<br />

het Gasthuis<br />

<strong>en</strong> van<br />

Cornelis<br />

B<strong>en</strong>ningh.<br />

5


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

R<strong>en</strong>tebriev<strong>en</strong><br />

Na de kwalijke ervaring<strong>en</strong> in de Lastage sinds 1578, over de<br />

omslag van de gemaakte kost<strong>en</strong> over de grondbezitters, hanteerde<br />

de stad nu e<strong>en</strong> nieuw wap<strong>en</strong>: onteig<strong>en</strong>ing. <strong>De</strong> grondstukk<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> in 1585 getaxeerd, maar voor aankoop ontbrak<br />

het geld. <strong>De</strong> oplossing was e<strong>en</strong> los- of lijfr<strong>en</strong>tebrief in<br />

ruil voor de grond. Met die brief in de hand had de verkoper<br />

de keus tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>slange uitkering of het recht om erv<strong>en</strong><br />

terug te kop<strong>en</strong> zodra die ter beschikking kwam<strong>en</strong>. Daarvoor<br />

werd al in 1579 octrooi gevraagd <strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong> van de Stat<strong>en</strong><br />

van Holland welk octrooi door landvoogd Leicester in 1586<br />

nog e<strong>en</strong>s bevestigd werd. <strong>De</strong> prijs voor die grondstukk<strong>en</strong> was<br />

echter niet onderhandelbaar <strong>en</strong> varieerde flink, afhankelijk<br />

van de ligging. Veel grootgrondbezitters hebb<strong>en</strong> daar gebruik<br />

van gemaakt <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> al do<strong>en</strong>de op sommige (del<strong>en</strong> van)<br />

park<strong>en</strong> hun stempel drukk<strong>en</strong>. Dat gaan we hieronder nog zi<strong>en</strong>.<br />

Park<strong>en</strong><br />

Het eerste deel van de nieuwe gracht, die pas met de <strong>De</strong>rde<br />

<strong>Uitleg</strong> Her<strong>en</strong>gracht zou gaan het<strong>en</strong>, hield halt bij de B<strong>en</strong>ninghsloot<br />

ter hoogte van de Gasthuismol<strong>en</strong> aan het Singel.<br />

<strong>De</strong> bouwblokk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ‘park<strong>en</strong>’ g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> door dwarsstrat<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> -grachtjes verdeeld <strong>en</strong> die ter aanduiding e<strong>en</strong> letter<br />

kreg<strong>en</strong>. Straatnam<strong>en</strong> war<strong>en</strong> niet gebruikelijk in die dag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

de nieuwe vestgracht werd voorlopig met ‘Achtergracht’ aangeduid.<br />

Park A lag tuss<strong>en</strong> de Haarlemmerstraat <strong>en</strong> Brouwersgracht.<br />

Ik gebruik de huidige topografische nam<strong>en</strong> omdat die<br />

locaties destijds soms anders heett<strong>en</strong> of nog naamloos war<strong>en</strong>.<br />

Bergstraat, de gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> park E <strong>en</strong> F<br />

6


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

Park A was onderverdeeld door de (Binn<strong>en</strong>-)Vissersstraat in<br />

A <strong>en</strong> a. <strong>De</strong> Haarlemmerdijk gr<strong>en</strong>sde direct aan het IJ <strong>en</strong> pas<br />

na het plemp<strong>en</strong> van de houttuin<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de dijk werd aan<br />

die zijde e<strong>en</strong> huiz<strong>en</strong>rij gebouwd <strong>en</strong> de dijk tot Haarlemmerstraat.<br />

Park B lag tuss<strong>en</strong> Brouwersgracht <strong>en</strong> Roomol<strong>en</strong>straat,<br />

C reikte tot de Korsjespoortsteeg <strong>en</strong> D tot de Blauwburgwal,<br />

die to<strong>en</strong> nog Lijnbaansgracht heette tot in 1614 e<strong>en</strong> nieuwe<br />

gracht met die naam gegrav<strong>en</strong> was. Blauw zat in de naam van<br />

e<strong>en</strong> brug over het Singel ter plaatse. Park<strong>en</strong> B, C <strong>en</strong> D liep<strong>en</strong><br />

weliswaar van Singel tot Her<strong>en</strong>gracht maar werd<strong>en</strong> in de<br />

l<strong>en</strong>gterichting doorsned<strong>en</strong> door de geplande Langestraat. In<br />

de rest van de uitleg was de strook grond te smal voor verdere<br />

onderverdeling in de l<strong>en</strong>gte. Die Langestraat werd e<strong>en</strong><br />

nauwe bedo<strong>en</strong>ing, niet alle<strong>en</strong> voor de erv<strong>en</strong> aan die straat<br />

zelf maar ook voor de huiz<strong>en</strong> aan Singel <strong>en</strong> Her<strong>en</strong>gracht ter<br />

plaatse. Ge<strong>en</strong> riante tuin<strong>en</strong> maar minieme binn<strong>en</strong>plaatsjes<br />

<strong>en</strong> ook vandaag nog is hier het verschil tuss<strong>en</strong> de onev<strong>en</strong><br />

kant van de Her<strong>en</strong>gracht <strong>en</strong> de overkant duidelijk zichtbaar.<br />

Park E liep tot de Bergstraat,<br />

F tot de Oude Leliestraat,<br />

G tot de Driekoning<strong>en</strong>straat<br />

<strong>en</strong> H tot de<br />

Warmoesgracht. Park J werd<br />

slechts gedeeltelijk aangelegd<br />

tot de B<strong>en</strong>ninghsloot.<br />

Het was intuss<strong>en</strong> 1586 <strong>en</strong><br />

vanaf 31 mei van dat jaar<br />

werd<strong>en</strong> de grondstukk<strong>en</strong> tot<br />

de Amstel getaxeerd. Park J<br />

werd uitgebreid tot de Gasthuismol<strong>en</strong>steeg <strong>en</strong> de over het land<br />

lop<strong>en</strong>de B<strong>en</strong>ninghsloot werd gedempt. Park K liep tot de Romeinsarmsteeg,<br />

L tot de Oude Spiegelstraat, M tot de Wijde<br />

Heisteeg <strong>en</strong> park N tot de Beulingsloot. Het piepkleine park<br />

O liep tot de Beulingstraat <strong>en</strong> P tot het Koningsplein, dat is<br />

de rond 1636 gedempte Heiligewegsburgwal. Park Q liep tot<br />

de St.Jorisstraat, R tot de Geelvinksteeg <strong>en</strong> S tot de Vijzelstraat.<br />

Vandaag wordt de ruimte tuss<strong>en</strong> Her<strong>en</strong>gracht <strong>en</strong> Singel<br />

op dit punt doorsned<strong>en</strong> door de Reguliersdwarsstraat maar<br />

die maakte to<strong>en</strong> de begr<strong>en</strong>zing van de bebouwde ruimte uit,<br />

ook voorbij de Vijzelstraat. Park T lag namelijk tuss<strong>en</strong> Vijzelstraat,<br />

Reguliersbree- <strong>en</strong> -dwarsstraat <strong>en</strong> werd afgeslot<strong>en</strong> door<br />

het wag<strong>en</strong>plein van de nieuwe Regulierspoort op het huidige<br />

Rembrandtplein. Tuss<strong>en</strong> Reguliersbreestraat <strong>en</strong> Amstel kwam<strong>en</strong><br />

wel nog drie park<strong>en</strong> maar die war<strong>en</strong> al bebouwd, meestal<br />

door nijverheid langs de Amstel. Park V was de driehoek tuss<strong>en</strong><br />

Muntplein, Amstel <strong>en</strong> straat, gescheid<strong>en</strong> van park W door<br />

wat g<strong>en</strong>oemd werd de Watersteeg, waarschijnlijk de huidige<br />

Regulierssteeg. Park X t<strong>en</strong>slotte liep langs de Amstel van Halvemaansteeg<br />

tot ongeveer de huidige Bakkersstraat. Onduidelijk<br />

blijft wat de plann<strong>en</strong> van de stad met deze drie laatste<br />

drie park<strong>en</strong> war<strong>en</strong>, feit is dat ze voorlopig spaarzaam bebouwd<br />

blev<strong>en</strong>, waarvan e<strong>en</strong> groot gedeelte al voor de uitleg bestond.<br />

We schrijv<strong>en</strong> intuss<strong>en</strong> 1587.<br />

Bolwerk aan de Amstel verplaatst<br />

<strong>De</strong> in 1587 begonn<strong>en</strong> uitleg tot wat later de Her<strong>en</strong>gracht ging<br />

het<strong>en</strong> sloot aan de Amstel aan op e<strong>en</strong> punt teg<strong>en</strong>over fort Swan<strong>en</strong>burgh<br />

op de zuidwesthoek van Zwan<strong>en</strong>burg, ongveer waar<br />

7


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

de Bakkersstraat is. Jammer g<strong>en</strong>oeg is er ge<strong>en</strong> kaart gemaakt<br />

die uitsluitsel over de precieze vorm geeft, wel de reconstructie<br />

op pag. 7. Dr. Burger heeft in Amstelodamum in 1918 e<strong>en</strong><br />

kaartje gepubliceerd voor de periode tuss<strong>en</strong> 1587 <strong>en</strong> 1593.<br />

Klik die plattegrond voor e<strong>en</strong> vergroting. In dat laatste jaar<br />

immers kwam e<strong>en</strong> nieuw bolwerk aan de Amstel gereed <strong>en</strong><br />

werd de Blauwbrug geslag<strong>en</strong>. Het bolwerk bij de Bakkersstraat<br />

lag er dus niet lang! In 1591 werd<strong>en</strong> namelijk de plann<strong>en</strong><br />

voor de verhuizing van de scheepsbouw <strong>en</strong> aanverwante<br />

indus trieën van de Lastage naar Rap<strong>en</strong>burg, Mark<strong>en</strong> <strong>en</strong> Uil<strong>en</strong>burg<br />

ontwikkeld. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> moest de <strong>De</strong>v<strong>en</strong>ter Houtmarkt<br />

verhuiz<strong>en</strong>, waarvoor Vlooi<strong>en</strong>burg gepland was. Daarmee zou<br />

aan de oostzijde van de rivier de stadsgr<strong>en</strong>s <strong>net</strong> buit<strong>en</strong> het Leproz<strong>en</strong>hof<br />

kom<strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> sloot het afsluit<strong>en</strong>de bolwerk<br />

op de westoever niet meer aan bij die gr<strong>en</strong>s. Tijd om het spiksplinternieuwe<br />

bolwerk aan de Amstel te slop<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1592-<br />

‘93 e<strong>en</strong> stuk zuid-oostelijker opnieuw te bouw<strong>en</strong>. Dat is het<br />

bolwerk zoals het op de kaart van Pieter Bast voorkomt <strong>en</strong><br />

waarmee voorbij de Bakkersstraat nog e<strong>en</strong> hele lap grond toegevoegd<br />

werd waarin nu Wag<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Paard<strong>en</strong>straat <strong>en</strong> Engelse<br />

Pelgrimsteeg ligg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> courtine met de nieuwe (hout<strong>en</strong>) Regulierspoort<br />

werd gehandhaafd, wat e<strong>en</strong> vreemde knik in de<br />

wal veroorzaakte, wat militair gezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gruwel was.<br />

Duvelshoek<br />

Met het park T liep het mis doordat de stad de grip op de inrichting<br />

kwijtraakte. E<strong>en</strong> groot deel van de erv<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Amstel<br />

<strong>en</strong> Vijzelstraat war<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>dom van Jacob Schaep. Di<strong>en</strong>s<br />

vader bezat al vóór de uitleg ter plaatse <strong>en</strong>kele wer<strong>en</strong> die door<br />

de stad gedeeltelijk onteig<strong>en</strong>d werd<strong>en</strong>, waarvoor Jacob weer<br />

erv<strong>en</strong> terug kon kop<strong>en</strong>. Hij rooide zelf extra steg<strong>en</strong> <strong>en</strong> verkavelde<br />

zijn erv<strong>en</strong> opnieuw om ze aan ‘kleyne luyd<strong>en</strong>’ te verhur<strong>en</strong>.<br />

Dat werd de ‘Duvelshoek’, e<strong>en</strong> der meest groezelige buurt<strong>en</strong><br />

van Amsterdam, met de Blindeman-, St.Pieter-, Suikerbakker-,<br />

Land van Belofte- <strong>en</strong> Schap<strong>en</strong>steeg. Dat was nog het riante deel;<br />

naamloos war<strong>en</strong> de<br />

diverse slopp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

gang<strong>en</strong> die tot nog<br />

meer inpandige krott<strong>en</strong><br />

leidd<strong>en</strong>. In de<br />

twintigste eeuw pas<br />

hebb<strong>en</strong> de diverse<br />

bioscooptheaters, de<br />

Galeries Modernes<br />

(HEMA) <strong>en</strong> andere<br />

grote bedrijv<strong>en</strong> aan<br />

de Vijzelstraat aan<br />

de meeste steg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

slopp<strong>en</strong> e<strong>en</strong> einde<br />

gemaakt. Dit leverde<br />

de stad wel ervaring<br />

op hoe bij volg<strong>en</strong>de<br />

uitbreiding<strong>en</strong> niet<br />

dezelfde fout<strong>en</strong> te<br />

mak<strong>en</strong>. Er werd<strong>en</strong><br />

aan de kwaliteit van<br />

de bebouwing voortaan<br />

str<strong>en</strong>ge eis<strong>en</strong><br />

Duvelshoek: Blindemansteeg gezi<strong>en</strong> naar<br />

Land van Beloftesteeg<br />

8


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

gesteld. Nijverheid<br />

bijvoorbeeld<br />

werd nog slechts op<br />

vooraf vastgestelde<br />

park<strong>en</strong> toegestaan<br />

<strong>en</strong> ook pakhuiz<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> niet overal<br />

geaccepteerd.<br />

Uil<strong>en</strong>burg, dat van meet af aan tev<strong>en</strong>s bewoond was geweest,<br />

werd aan het particuliere initiatief overgelat<strong>en</strong>. Dat bracht<br />

met zich mee dat ook dit deel van de stad int<strong>en</strong>sief bewoond<br />

ging word<strong>en</strong> wat bijna automatisch tot verkrotting leidde.<br />

Lees ook: http://www.<strong>theobakker</strong>.<strong>net</strong>/pdf/rap<strong>en</strong>burg.pdf<br />

Uil<strong>en</strong>burg<br />

Ook t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van<br />

de Amstel liep e<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> ander niet zoals<br />

de stad bedoeld<br />

had. <strong>De</strong> eiland<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> aanvankelijk<br />

gretig in bezit<br />

g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de<br />

scheepsindustrie,<br />

de Admiraliteit <strong>en</strong><br />

de Oost-Indische<br />

Compagnie. <strong>De</strong><br />

<strong>en</strong>orme vlucht die Amsterdam <strong>en</strong> de hele Republiek nam<strong>en</strong><br />

in de ‘goud<strong>en</strong>’ eeuw maakte dat de ‘grootverbruikers’ medio<br />

17 e eeuw alweer uitzag<strong>en</strong> naar grotere grondstukk<strong>en</strong> waar ze<br />

verder kond<strong>en</strong> uitbreid<strong>en</strong>. Dat werd<strong>en</strong> de eiland<strong>en</strong> Katt<strong>en</strong>burg,<br />

Witt<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> de oude plekk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />

ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s expander<strong>en</strong>de particuliere werv<strong>en</strong>.<br />

Uil<strong>en</strong>burg, Houtkopersburgwal met Ste<strong>en</strong>voetsluis<br />

9


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

Vlooi<strong>en</strong>burg<br />

Het land tuss<strong>en</strong> Amstel <strong>en</strong> Sint Anthoniesdijk werd voorbestemd<br />

om de houthandel <strong>en</strong> –opslag uit de binn<strong>en</strong>stad te kunn<strong>en</strong><br />

verdrijv<strong>en</strong>. <strong>De</strong> <strong>De</strong>v<strong>en</strong>ter Houtmarkt aan de Nieuwezijds<br />

Voorburgwal werd verplaatst naar het uiterste puntje van de<br />

stad, dat vandaag Jonas Daniël Meijerplein heet. Vlooi<strong>en</strong>burg<br />

ging de houttuin<strong>en</strong> herberg<strong>en</strong>, wat betek<strong>en</strong>de dat e<strong>en</strong> strook<br />

van twintig meter aan het water onbebouwd moest blijv<strong>en</strong> om<br />

de stapels hout te berg<strong>en</strong>. Ook dit hield door de voortschrijd<strong>en</strong>de<br />

welvaart <strong>en</strong> de ongek<strong>en</strong>de schaalvergroting niet lang stand.<br />

<strong>De</strong> houttuin<strong>en</strong> verhuisd<strong>en</strong> opnieuw <strong>en</strong> Vlooi<strong>en</strong>burg werd<br />

wooneiland met het eerder omschrev<strong>en</strong> gevolg: verkrotting.<br />

Vlooi<strong>en</strong>burg, Blauwbrug <strong>en</strong> het bolwerk t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de Amstel<br />

Bolwerk ‘over de pikeursplaats’, t<strong>en</strong> west<strong>en</strong> van de Amstel, met mol<strong>en</strong> ‘t Juffertje.<br />

Op de achtergrond de st<strong>en</strong><strong>en</strong> 3e Regulierspoort<br />

Met deze laatste twee buurt<strong>en</strong> is mete<strong>en</strong> de omtrek van het<br />

armste deel van de vooroorlogse ‘Jod<strong>en</strong>buurt’ gemarkeerd.<br />

Lees ook: http://www.<strong>theobakker</strong>.<strong>net</strong>/pdf/vlooi<strong>en</strong>burg.pdf<br />

Bolwerk<strong>en</strong><br />

Jammer g<strong>en</strong>oeg war<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> voor de bolwerk<strong>en</strong> van de<br />

<strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> nog niet gebruikelijk, wat het bestuder<strong>en</strong> ervan<br />

moeilijk maakt. We k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> paar bolwerk<strong>en</strong><br />

bij naam, t.w. het Schuttersbolwerk aan de Her<strong>en</strong>gracht, het<br />

derde vanaf het IJ. <strong>De</strong> b<strong>en</strong>aming <strong>en</strong> plaatsaanduiding kom<strong>en</strong><br />

geheel voor rek<strong>en</strong>ing van de heer Van d<strong>en</strong> Hoek Os-<br />

10


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

Bolwerk Rijs<strong>en</strong>hoofd<br />

t<strong>en</strong>de die het als <strong>en</strong>ige in Amstelodamum vermeld. Dan het<br />

Majoorsbolwerk, dat in meer bronn<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> wordt. Dat<br />

lag t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de Heiligeweg <strong>en</strong> wordt op de kaart van<br />

Balthasar Florisz. van Berck<strong>en</strong>rode (1625) nog slechts als<br />

e<strong>en</strong> rudim<strong>en</strong>t weergegev<strong>en</strong>. Dit bolwerk lag namelijk in de<br />

knik ter hoogte van de latere Leidsegracht. Het derde bolwerk<br />

dat we bij naam k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> is Rijs<strong>en</strong>hoofd, helemaal aan<br />

het IJ geleg<strong>en</strong>, waar vandaag het Kadijksplein ligt (afb. p.9).<br />

Het oudste bolwerk van de <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> is de ev<strong>en</strong>knie van<br />

Rijs<strong>en</strong>hoofd aan de Her<strong>en</strong>gracht, ook aan het IJ maar dan aan<br />

de westkant. Het fort was, zoals hierbov<strong>en</strong> omstandig uitgelegd,<br />

rond 1585 gebouwd als vooruitgeschov<strong>en</strong> fort ter versterking<br />

van de zwakke Haarlemmerpoort. To<strong>en</strong> het ingepast<br />

moest word<strong>en</strong> in de nieuwe omwalling werd de vorm aangepast<br />

<strong>en</strong> daar is Pieter Bast, ge<strong>en</strong> Amsterdammer, over gestruikeld.<br />

Het bolwerk kwam namelijk flink verhaspeld op de kaart terecht<br />

<strong>en</strong> u mag de weergave dan ook met e<strong>en</strong> korreltje zout nem<strong>en</strong>.<br />

Het stukje vestgracht werd later gedempt tot Her<strong>en</strong>markt.<br />

<strong>De</strong> andere bolwerk<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we soms onder e<strong>en</strong> naam t<strong>en</strong><br />

opzicht van e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de locatie, zoals ‘over de Pikeursplaats’,<br />

‘over de Stadsthuyn’, <strong>en</strong>z. Naast de Sint Anthoniesdijk lag e<strong>en</strong><br />

bolwerk waarop kor<strong>en</strong>mol<strong>en</strong> <strong>De</strong> Ruyter stond, die in 1662 van<br />

daar verhuisde naar bolwerk Outewaal naast de Muiderpoort.<br />

<strong>De</strong> Ruyter was op zijn plek aan de Anthonispoort al e<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>kruier<br />

<strong>en</strong> zou wel e<strong>en</strong>s de eerste van dat type in de stad<br />

kunn<strong>en</strong> zijn (zie afbeelding hieronder).<br />

Die Anthoniesdijk moest voor de vestinggracht doorgrav<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar verlangde de beheerder van die dijk e<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

beer, de eerste versie van de Oosterbeer (zie afb. titelpagina)<br />

Bolwerk naast de Sint Anthoniespoort met kor<strong>en</strong>mol<strong>en</strong> <strong>De</strong> Ruyter<br />

11


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

Poort<strong>en</strong><br />

<strong>De</strong> nieuwe omwalling k<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> aantal poort<strong>en</strong>, meestal aan<br />

uitvalsweg<strong>en</strong> waar meer stadinwaarts ook al poort<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />

gestaan. Om te beginn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe Haarlemmerpoort. Dat is<br />

e<strong>en</strong> beroerd begin van de opsomming want dit was helemaal<br />

ge<strong>en</strong> poort maar e<strong>en</strong> stevig hek achter e<strong>en</strong> dubbele wipbrug<br />

over de Her<strong>en</strong>gracht (zie afb. p. 3). We mog<strong>en</strong> hierbij niet verget<strong>en</strong><br />

dat deze situatie e<strong>en</strong> tijdelijk karakter had. <strong>De</strong> loop van<br />

de to<strong>en</strong>malige Haarlemmerdijk kwam niet overe<strong>en</strong> met die van<br />

<strong>De</strong> Jan Rood<strong>en</strong>poort op de kaart van Pieter Bast 1597<br />

Heiligewegspoort, de st<strong>en</strong><strong>en</strong> versie van na 1637<br />

de huidige Haarlemmerstraat <strong>en</strong> -dijk. Die zou ter geleg<strong>en</strong>heid<br />

van de <strong>De</strong>rde <strong>Uitleg</strong> naar het noord<strong>en</strong> verlegd <strong>en</strong> rechtgetrokk<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong>. <strong>De</strong> oorspronkelijke dijk slingerde ongeveer langs<br />

de Brouwersgracht. <strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de mogelijkheid om de stad te<br />

verlat<strong>en</strong> was de nieuwe Jan Rood<strong>en</strong>poort, die direct naast de<br />

Warmoesgracht stond. Van de poort k<strong>en</strong> ik alle<strong>en</strong> de afbeelding<br />

op de vogelvluchtkaart van Pieter Bast links. <strong>De</strong> ligging<br />

strookt niet met de oude Jan Rood<strong>en</strong>poort, die immers<br />

teg<strong>en</strong>over de Oude Leliestraat stond <strong>en</strong> dat zal te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

met e<strong>en</strong> der – in de weg ligg<strong>en</strong>de – nieuwe bolwerk<strong>en</strong>.<br />

<strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de poort, nu e<strong>en</strong> serieus poortgebouw, stond naast de<br />

Heiligewegsburgwal. Het feit dat de eerste drie poort<strong>en</strong> slechts<br />

noodvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> war<strong>en</strong> doet d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> al vergevor-<br />

12


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

<strong>Tweede</strong> Regulierspoort op het huidige Rembrandtplein, 1593-1659. <strong>De</strong> vestinggracht<br />

kwam in de buurt van de huidige Bakkerstraat op de Amstel uit.<br />

<strong>De</strong>rde Regulierspoort; in 1659-64 werd de noodpoort van 1593 opnieuw in<br />

ste<strong>en</strong> opgetrokk<strong>en</strong>, terwijl m<strong>en</strong> wist dat de Vierde <strong>Uitleg</strong> al voorbereid werd. Als<br />

<strong>en</strong>ige poort uit de uitleg mocht deze blijv<strong>en</strong> staan <strong>en</strong> was tot 1874 Boterwaag.<br />

derde ideeën had over spoedige verdere uitbreiding die er vanaf<br />

1610 inderdaad kwam. <strong>De</strong> Heiligeweg echter bleef buit<strong>en</strong> die<br />

uitbreiding <strong>en</strong> de poort daar kreeg daarom e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>ter<br />

karakter. <strong>De</strong> Heiligewegspoort was aanvankelijk van hout opgetrokk<strong>en</strong><br />

maar werd in 1637 naar e<strong>en</strong> ontwerp van Jacob van<br />

Camp<strong>en</strong> opnieuw in ste<strong>en</strong> gebouwd. <strong>De</strong> oude Regulierspoort,<br />

waarvan de Munttor<strong>en</strong> het schamele overblijfsel is, werd vervang<strong>en</strong><br />

door de nieuwe Regulierspoort op het huidige Rembrandtplein,<br />

ook e<strong>en</strong> hout<strong>en</strong> noodoplossing. Door de wijziging<br />

in de uitleg ontstond e<strong>en</strong> vreemde knik in de omwalling maar de<br />

poort bleef gehandhaafd. Daar sloot de brug aan op de bestaande<br />

Regulierslaan langs het in 1532 afgebrande Regulier<strong>en</strong>klooster.<br />

T<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de Amstel was maar één poort, de tweede<br />

Sint Anthoniespoort op de gelijknamige dijk (afb. pag. 14). Het<br />

was eerst e<strong>en</strong> hek maar in 1636 werd dat alsnog vervang<strong>en</strong><br />

door e<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> gebouw. Het op het laatste mom<strong>en</strong>t nog verst<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

van e<strong>en</strong> aantal poort<strong>en</strong> moet gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in de onzekere<br />

militaire situatie aan het einde van de Tachtigjarige Oorlog <strong>en</strong><br />

de opmaat naar de Engelse oorlog<strong>en</strong> niet lang daarna. Al die<br />

fraaie gebouw<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> na de Vierde <strong>Uitleg</strong> <strong>en</strong> de bouw van<br />

de Muider-, Weesper- <strong>en</strong> Utrechtsepoort alweer overbodig <strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> op de Regulierspoort na rond 1670 weer afgebrok<strong>en</strong>.<br />

Zoals in meer sted<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we het aantal kleine in de muur uitgespaarde<br />

doorgang<strong>en</strong>, die meestal door werklied<strong>en</strong> <strong>en</strong> marktgangers<br />

gebruikt werd<strong>en</strong>; zo ook bij deze uitleg. Het vroeg 17 e -<br />

eeuwse Amsterdam moest het met deze vijf uitgang<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />

13


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

<strong>De</strong> nieuwe omtrek van de stad heeft niet lang stand gehoud<strong>en</strong>.<br />

In 1609 vroeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> ‘burgemeester<strong>en</strong>’ al octrooi<br />

op de volg<strong>en</strong>de uitleg, die in 1610 in gang gezet werd. Daar<br />

was het Twaalfjarig Bestand ook debet aan. <strong>De</strong> bevolkingsaanwas<br />

<strong>en</strong> het ‘buit<strong>en</strong>timmer<strong>en</strong>’ liep<strong>en</strong> volledig uit de hand.<br />

Op het mom<strong>en</strong>t dat de <strong>De</strong>rde <strong>Uitleg</strong> van start ging was het<br />

buit<strong>en</strong>gebied al zo dicht bevolkt dat de vroedschap die alle<strong>en</strong><br />

teg<strong>en</strong> zeer hoge verhuisvergoeding<strong>en</strong> kon vrijmak<strong>en</strong>. <strong>De</strong> oude<br />

100 gaard<strong>en</strong>-gr<strong>en</strong>s lag namelijk ter hoogte van de latere Prins<strong>en</strong>gracht<br />

<strong>en</strong> over de bebouwing daarbuit<strong>en</strong> had Amsterdam<br />

niets te vertell<strong>en</strong>. Onderdeel van het octrooi van 1609 was dat<br />

de te slop<strong>en</strong> of verplaats<strong>en</strong> huiz<strong>en</strong> behoorlijk gecomp<strong>en</strong>seerd<br />

zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dat is de geboorte van de Jordaan.<br />

Lees ook: http://www.<strong>theobakker</strong>.<strong>net</strong>/pdf/reguliersplein.pdf<br />

Sint Anthoniespoort, de st<strong>en</strong><strong>en</strong> versie van na 1636 met dubbele wipbrug <strong>en</strong><br />

helemaal rechts de Oosterbeer (zie ook titelpagina)<br />

Gezicht op de Buit<strong>en</strong>-Amstel vanaf de Blauwbrug<br />

Belangrijke vaarverbinding<strong>en</strong>,<br />

behalve het IJ <strong>en</strong><br />

de Amstel natuurlijk, war<strong>en</strong><br />

de Heiligewegsvaart<br />

(Overtoomsevaart) <strong>en</strong><br />

Boer<strong>en</strong>wetering. Tuss<strong>en</strong><br />

1600 <strong>en</strong> 1603 werd<strong>en</strong> de<br />

oude stadsmur<strong>en</strong> aan Singel,<br />

Klov<strong>en</strong>iersburgwal <strong>en</strong><br />

Geldersekade afgebrok<strong>en</strong>.<br />

14


<strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

15


} Website<br />

Theo Bakker’s Domein<br />

<strong>De</strong> topografische bijzonderhed<strong>en</strong> van Amsterdams ontwikkeling<br />

Middeleeuws Amsterdam<br />

● <strong>De</strong> cope-ontginning van Amstelland<br />

● Poerte <strong>en</strong>de Vrihede van Amstelredamme<br />

● <strong>De</strong> eerste 300 jaar in het bestaan van Amsterdam<br />

● Stadspoort<strong>en</strong> op de Nieuw<strong>en</strong>dijk<br />

● Is de Nieuwezijds wel gegrav<strong>en</strong>?<br />

● <strong>De</strong> kop van de Nieuw<strong>en</strong>dijk, e<strong>en</strong> 14 e -eeuwse stadsuitbreiding<br />

● <strong>De</strong> Boer<strong>en</strong>wetering <strong>en</strong> zijn loop door Amsterdam<br />

● Hoe oud is het Damrak als kade langs de Amstel?<br />

● Middeleeuwse kloosters van Amsterdam<br />

● Het Sint Anthonius gasthuis (Leproz<strong>en</strong>huis)<br />

*<br />

Het Leproz<strong>en</strong>huis te Amsterdam,<br />

Mej. Dr. I. H. van Eegh<strong>en</strong> 1955<br />

● Het Kartuizerklooster Sint Andries ter Zaliger<br />

Hav<strong>en</strong><br />

● In d<strong>en</strong> Uuterst<strong>en</strong> Nesse bider Amstel; Binn<strong>en</strong>gasthuis<br />

● <strong>De</strong> metamorfose van die Plaetse tot de Dam<br />

● Amsterdam, van Her<strong>en</strong>, van bisschopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> van<br />

grav<strong>en</strong><br />

● Amsterdam, van Hoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> Kabeljauw<strong>en</strong><br />

● Pacificatie, Satisfactie & Alteratie<br />

● Het Pap<strong>en</strong>eiland<br />

Amsterdams nijverheid, handel <strong>en</strong> transport<br />

● Markt<strong>en</strong> van Amsterdam (locaties door de eeuw<strong>en</strong><br />

gevolgd)<br />

* Botermarkt <strong>en</strong> Kaasplein, Dr. A. Halberstadt 1910<br />

● Beurtvaarders, trekschuit<strong>en</strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />

● Middeleeuwse bierbrouwerij<strong>en</strong> in Amsterdam<br />

● Vroege industriegebied<strong>en</strong>: Stadsrietland<strong>en</strong>, Zaagmol<strong>en</strong>sloot,<br />

M<strong>en</strong>noniet<strong>en</strong>sloot, Overtoomsevaart,<br />

Kwakerspoel <strong>en</strong> Zaagmol<strong>en</strong>buurt<br />

*<br />

*<br />

*<br />

<strong>De</strong> mol<strong>en</strong>s in de Stadsrietland<strong>en</strong>,<br />

Mr. J. H. van d<strong>en</strong> Hoek Ost<strong>en</strong>de<br />

Het einde van de kor<strong>en</strong>mol<strong>en</strong>s op de bolwerk<strong>en</strong> aan<br />

de Singelgracht, Mr. J. H. van d<strong>en</strong> Hoek Ost<strong>en</strong>de, 1972<br />

Precario <strong>en</strong> Windgeld,<br />

Mr. J. H. van d<strong>en</strong> Hoek Ost<strong>en</strong>de, 1969<br />

● Geschied<strong>en</strong>is van Rederij J. H. Bergmann<br />

● Geschied<strong>en</strong>is van Rederij Boekel<br />

● Geschied<strong>en</strong>is van het Leidseplein <strong>en</strong> Hirsch & Cie<br />

● <strong>De</strong> geschied<strong>en</strong>is van de Haarlemse tram (NZH)<br />

● Straattyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> standwerkers<br />

● Straathandel<br />

● Stadschroniqueurs in de 17 e <strong>en</strong> 18 e eeuw<br />

● Topografische tek<strong>en</strong>aars in Amsterdam<br />

● Topografische fotograf<strong>en</strong> in Amsterdam<br />

● Casino, Musis Sacrum <strong>en</strong> Huize Bob<br />

● Brouwerij <strong>De</strong> Hooiberg & Die Port van Cleve<br />

● Van Liesveldsche Bijbel tot Beursplein 5: Bible Hotel<br />

Amsterdam hav<strong>en</strong>stad<br />

● Zeehav<strong>en</strong> in beweging, van c<strong>en</strong>trum naar oost <strong>en</strong><br />

weer naar west. Met de Lastage, Rap<strong>en</strong>burg, Mark<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> Uil<strong>en</strong>burg, het Waalseiland <strong>en</strong> de Oostelijke<br />

eiland<strong>en</strong> Katt<strong>en</strong>burg, Witt<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>burg<br />

○ Westelijke eiland<strong>en</strong> Bickers-, Prins<strong>en</strong>- & Real<strong>en</strong>eiland<br />

* Opkomst der Amsterdamse hav<strong>en</strong>,<br />

*<br />

W. H. M. de Fremery 1925<br />

Geschied<strong>en</strong>is Amsterdamse scheepsbouw,<br />

Dr. L. van Nierop<br />

● Van Petroleumhav<strong>en</strong> tot grootste b<strong>en</strong>zinehav<strong>en</strong> ter<br />

wereld<br />

Stadsuitleg 1578-1596<br />

● <strong>De</strong> <strong>Eerste</strong> <strong>en</strong> <strong>Tweede</strong> <strong>Uitleg</strong> 1578-1596<br />

● Rembrandtplein, de metamorfose van e<strong>en</strong> onbedoeld<br />

plein<br />

● Vlooi<strong>en</strong>burg & Zwan<strong>en</strong>burg<br />

● <strong>De</strong> Haarlemmerbuurt, verdeeld over <strong>Tweede</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>De</strong>rde <strong>Uitleg</strong><br />

Stadsuitleg 1609-1700<br />

● <strong>De</strong> <strong>De</strong>rde <strong>en</strong> Vierde <strong>Uitleg</strong> 1609-1700<br />

● Het masterplan voor de gracht<strong>en</strong>gordel, géén mythe<br />

● Die Verheelinghe; geschied<strong>en</strong>is van de Leidsegracht<br />

● <strong>De</strong> Amsterdamse schans <strong>en</strong> bolwerk<strong>en</strong><br />

● <strong>De</strong> Trapjesschans, e<strong>en</strong> nijver stukje Schans<br />

● Westelijke eiland<strong>en</strong> Bickers-, Prins<strong>en</strong>- & Real<strong>en</strong>eiland<br />

● <strong>De</strong> vijf grote wag<strong>en</strong>plein<strong>en</strong><br />

● Het ontstaan van de Jordaan<br />

● Gang<strong>en</strong> <strong>en</strong> hov<strong>en</strong> van de Jordaan<br />

○ = elders in de lijst ook al g<strong>en</strong>oemd * = ondersteun<strong>en</strong>d artikel van andere auteur<br />

● <strong>De</strong> vertraagde bebouwing van de Driehoekstraat<br />

● <strong>De</strong> Plantage, e<strong>en</strong> geslaagde mislukking<br />

● Amstelkerk, noodgebouw met eeuwigheidswaarde<br />

Stadsuitleg 1877-1921<br />

● Annexaties 1877-1921<br />

● Stadsontwikkeling <strong>en</strong> de politiek<br />

● Spaarndammerbuurt <strong>en</strong> Zeeheld<strong>en</strong>buurt<br />

● Van Smalle Pad tot Planciusstraat<br />

● Het Museumkwartier <strong>en</strong> de Waskaars<strong>en</strong>fabriek<br />

*<br />

*<br />

*<br />

A5<br />

Westerplantso<strong>en</strong> in de Zeeheld<strong>en</strong>buurt, A Huyser<br />

<strong>De</strong> wet k<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> sted<strong>en</strong>,<br />

Drs. J. P. Janse, 1992 (annexatie Nieuwer-Amstel)<br />

Dorpse strat<strong>en</strong> in de stad, Ph. Spang<strong>en</strong>berg 1995-<br />

1996<br />

Verkeersdoorbrak<strong>en</strong><br />

● Damstraat-Paleisstraat 1865-1914<br />

● Raadhuisstraat 1894-1897<br />

● Vijzelstraat 1917-1935<br />

● Weesperstraat 1964-1972 (komt binn<strong>en</strong>kort)<br />

Amsterdam <strong>en</strong> het water<br />

● Amsterdams Waterstaat<br />

● Raadselachtige waterwerk<strong>en</strong><br />

● Donkeresluis<br />

● Stadsuitleg <strong>en</strong> de omring<strong>en</strong>de waterschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

● ‘t IJ, van getijdekreek via waterwolf tot droogmakerij<br />

● Van op<strong>en</strong> hav<strong>en</strong>front tot Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front<br />

● <strong>De</strong> vreemde geschied<strong>en</strong>is van de Kostverlor<strong>en</strong>wetering<br />

<strong>en</strong> de overtoom<br />

● Aanloop tot het Noordzeekanaal; Holland op z’n<br />

smalst, Amsterdam op z’n smalst<br />

● Hoe komt de Mirakelbrug aan z’n naam?<br />

Als u problem<strong>en</strong> ondervindt met de weergave in<br />

Safari op<strong>en</strong>t u deze pdf-bestand<strong>en</strong> in Acrobat.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!