catalogus - theobakker.net

KOLONIAAL-AARDRIJKSKUNDIGE
TENTOONSTELLING
TER GELEGENHEID VAN HET VEERTIG-
JARIG BESTAAN VAN HET KONINKLIJK
NEDERLANDSCH AARDRIJKSKUNDIG
GENOOTSCHAP.
20 SEPT. —31 OCT. 1913.
CATALOGUS
STEDELIJK
MUSEUM AMSTERDAM.

KOLONIAAL-AARDRIJKSKUNDIGE
TENTOONSTELLING
TER GELEGENHEID VAN HET VEERTIG-
JARIG BESTAAN VAN HET KONINKLIJK
NEDERLANDSCH AARDRIJKSKUNDIG
GENOOTSCHAP.
20 SEPT.—3I OCT. 1913.
CATALOGUS
STEDELIJK MUSEUM AMSTERDAM

KONINKLIJK NEDERLANDSCH
AARDRIJKSKUNDIG GENOOTSCHAP,
J.
Beschermvrouwe:
H. M. de Koningin.
Eere- Voorzitter:
Z. K. H. Prins Hendrik der Nederlanden.
W. IJzerman,
Voorzitter.
Dr. H. F. R. Hubrecht,
Ouder-Voorzitter.
Dr. J. F. Hoekstra,
Secretaris.
L. A. Bakhuis.
A. A. Beekman.
A. Brandes Sz.
Dr. L. Bolk.
Th. F. A. Delprat.
J. Dudok van Heel.
J. J. C. van Dijk.
Dr. C Easton.
J. C. van Eerde.
Dr. E. van Everdingen.
E. Heldring.
Dr. K. Martin.
Dr. G. A. F. Molensraafe.
Dr. H. P. N. Muller.
Dr. J. J. A. Muller.
Huishoudelijk Bestuur:
Overige Bestuursleden:
H. C. Rehbock,
Penningmeester.
J. IJzerman,
Bibliothecaris.
L. Roosenburg,
Bibliothecaris.
J. F. Niermeyer.
Dr. A. W. Nieuwenhuis.
J. R. van Osselen.
S. M. Phaff.
J. C. Ramaer.
G. P. Rouffaer.
W. Ruijs.
R. Schuiling.
J. J. Staal.
Mr. S. R. Steinmetz.
W. Toose,
G. F. Tydeman.
J. W. Welcker.
Dr. F. C. Wieder.

COMMISSIE VOORDE INRICHTING
DER TENTOONSTELLING.
J. J. K. Enthoven, Oud-kolonel Chef van den
Topographischen dienst in Ned.-Indië, Voorzitter.
E. C. Abendanon, Oud-ingenieur van het Mijnwezen
in Ned.-Indië.
C. W. H. Baard, Conservator van het Stedelijk
Museum te Amsterdam.
J. F. Niermeyer, Hoogleeraar aan 's Rijks Universiteit
te Utrecht.
J. M. Phaff, Kapt.-luit. t/zee, Sous-chef der afd. Hydrographie
a/h Departement van Marine.
Dr. J. P. van der Stok, Directeur aan het Kon.
Ned. Meteor. Instituut te De Bilt.
G. F. Tydeman, Vice-admiraal, Directeur en Commandant
der Marine te Amsterdam.
Dr. R. D. M. Verbeek, Oud-hoofdingenieur van het
Mijnwezen in Ned.-Indië.
Dr. J. F. Hoekstra, Secretaris v/h Kon. Ned. Aardr.
Genootschap, Secretaris.

VOORWOORD.
Het Bestuur van het Koninklijk Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap heeft gemeend 's Genootschaps
40-jarig bestaan op geen waardiger wijze
te kunnen vieren, dan door het inrichten eener tentoonstelling
welke een duidelijk beeld geeft van den
grooten vooruitgang, dien onze aardrijkskundige
kennis van Oost- en West-Indië in het afgeloopen
veertigjarig tijdperk heeft te boekstaven.
Een zoo aanschouwelijk en volledig mogelijk beeld
zou derhalve gegeven moeten worden van den tegenwoordigen
stand der aardrijkskundige wetenschap
van Neerland's koloniaal gebied, als tegenstelling
van de zoo veel geringere bekendheid met Oosten
West-Indië omstreeks 1873, het stichtingsjaar
van het Genootschap.
Rekening houdende met de beschikbare middelen,
heeft de Commissie, die zich op verzoek van 's Genootschaps
Bestuur met de voorbereiding en inrichting
dezer tentoonstelling heeft belast, zich moeten
bepalen tot het bijeenbrengen van de graphische
uitkomsten, die zoowel op algemeen aardrijkskundig
gebied als op dat der voornaamste hulpwetenschappen
der geographie — de geodesie, hydrographie,
geologie, meteorologie, enz. — betreffende de Nederlandsche
koloniën in ongeveer de laatste halve eeuw
mochten worden verkregen.
Kaarten en graphische voorstellingen op velerlei
gebied en in de grootste verscheidenheid moesten
derhalve wel een hoofdrol op deze Koloniaal Aardrijkskundige
Tentoonstelling spelen, terwijl van het
exposeeren van ethnographisch materiaal, ondanks
de nauwe betrekking tusschen de beschrijvende
aardrijkskunde en de volkenkunde, moest worden
afgezien.

6
Ten einde echter ook een levendiger voorstelling
te geven van den tegenwoordigen stand der aardrijkskundige
kennis van Oost- en West-Indië dan
uitsluitend langs cartographischen weg mogelijk was,
werd tevens een rijke collectie photographische afbeeldingen
betreffende het Indische landschap bijeengebracht,
terwijl bovendien een kleine verzameling
van in Indië vervaardigde schilderijen een kleurrijk
en artistiek beeld der tropische natuur zal geven.
Uit de talrijke boekwerken, die voor de aardrijkskunde
onzer Koloniën van belang zijn, kon, in verband
met de beschikbare ruimte, slechts een beperkte
keuze worden gedaan.
Een afzonderlijke afdeeling voor de historische
aardrijkskunde omvat een aantal der belangrijkste
kaartwerken — waaronder zeer zeldzame — waarin
de Nederlandsche koloniën van voorheen en thans
zijn voorgesteld tot aan den aanvang der topographische
opnemingen.
Tot nadere toelichting van hetgeen in onze Koloniën
op geographisch gebied in uitgebreiden zin
is verricht, heeft de Commissie eindelijk gemeend
in den Catalogus aan de lijst der tentoongestelde
voorwerpen eenige monographiën te moeten doen
voorafgaan, die samen een duidelijk overzicht geven
van de inderdaad buitengewone ontwikkeling der
geographische kennis van Oost- en West-Indië in
het afgeloopen 40-jarig tijdperk.
Dankbaar moet worden erkend, dat de Commissie
over het algemeen bij haren arbeid op ruime schaal
medewerking heeft mogen ondervinden, en zeker
niet 't minst van Regeeringswege. Aan die even
welwillende medewerking als krachtige hulp, zoowel
van zeer vele autoriteiten als van particulieren hier
te lande en in de koloniën, is het vooral te danken,
dat de Commissie haar taak heeft kunnen volvoeren.
Amsterdam, September 1913-

Plattegrond der Koloniaal-Aardrijkskundige Tentoonstelling van het Koninklijk Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap, in het Stedelijk Museum te Amsterdam.

INLEIDING.
HET ONTSTAAN VAN HET KAARTBEELD
VAN DEN INDISCHEN ARCHIPEL.
Toen de Nederlanders voor het eerst op het eind
der XVIe eeuw in Indië kwamen, waren zij er geen
pioniers. Zij volgden het pad door Spanjaarden en
Portugeezen gewezen. De cartographie van den
Indischen Archipel is dan ook ouder dan het begin
der Hollandsche periode.
De Portugeezen, die sinds Magelhaen's tocht reeds
bijna een eeuw de zeeën van het verre Oosten bevoeren,
hadden zich reeds een cartographisch beeld
gevormd van de grootere eilanden en de eilandengroepen.
Wij kunnen hier in het midden laten hoe
dit beeld zich langzamerhand bij hen ontwikkelde,
't zij genoeg er op te wijzen, dat enkele trekken van dit
beeld reeds in de oudheid door Ptolomaeus geschetst
waren naar de verhalen van kustvaarders, die zeker
de plaats van het latere Singapore en waarschijnlijk
den omtrek van Canton en China bereikten.
Men kan aannemen, dat de door de Spanjaarden
en Portugeezen in de XVIe eeuw uitgegeven kaarten
waren, met meer zekerheid
hier te lande bekend
weten wij dit van het werk der Italiaansche
cartographen,
die in de XVIe eeuw de cartographie tot
een groote hoogte wisten op te voeren. Hun arbeid
baseerde zich, voor Amerika en Indië, vooral op
Spaansche en Portugeesche kaarten.
De arbeid van mannen als Gastoldi was hier niet
alleen bekend, maar zijn kaarten werden reeds sedert
het midden der XVIe eeuw hier nagedrukt, soms
met belangrijke wijzigingen en oorspronkelijke toe-

10
voegsels. Men vergelijke hiertoe de twee te Antwerpen
verschenen herdrukken van Gastoldi's beroemde
wereldkaart, beide op de Tentoonstelling aanwezig.
En de eerste atlassen hier te lande samengesteld,
zooals die van Ortelius, Mercator en de Jode geven
van Indië niet anders dan de Portugeesche opvatting.
Het beeld
van den Indischen Archipel was nog
verre van volledig. Sumatra, Java's Noordkust en
Borneo's Westkust waren vrij voldoende bekend.
De Zuidkust van Java was onbekend en bleef het
nog lang. Ten Oosten van Borneo is de groepeering
der eilanden nog zeer onzeker. Van Celebes is nog
slechts het Zuider-gedeelte eenigszins bekend, en
de veel te groote schaal waarop Gilolo is voorgesteld,
doet vermoeden, dat dit eiland met Celebes
verward werd. Van kennis van het binnenland is
nog nergens sprake.
De uitvoerigste kaarten van Indië vonden de
eerste Hollandsche zeevaarders in het Itinerario van
Jan Huygen van Linschoten, die zelf met de
Portugeezen in Indië geweest was, en die daarenboven
de werken waaruit kennis van Indië te putten
was, grondig bestudeerd had. In zijn bibliotheek
bevond zich bijv. het werk van Ramusio, de
meest uitgebreide verzameling reisbeschrijvingen in
de XVIe eeuw verschenen. Één deel van het
exemplaar dat aan Linschoten behoord heeft, is
onlangs teruggevonden en is thans op de Tentoonstelling
aanwezig.
Linschoten's kaarten zijn getrouwe copieën van
Portugeesche origineelen; zij waren zeer zeker van
onschatbare waarde voor onze ondernemende handelsen
zeelieden.
Maar de behoefte tot verbetering der nog zoo
gebrekkige voorstelling liet zich evenzeer gevoelen
en het was een voorname zorg der eerste expedities
die naar Indië uitgingen, cartographische gegevens
te verzamelen.
Wij weten slechts weinig van deze eerste
cartographische werkzaamheid in Indië. Enkele
kaarten op de reis van Van Neck in Indië ge-

11
teekend, zijn in het archief der Oost-Indische Compagnie
bewaard gebleven. Doch in den laatsten tijd
zijn aan het licht gekomen gegraveerde kaarten uit
dien tijd (hoogst zeldzame stukken) die, blijkens
hun opschriften, verschenen zijn na het terugkeeren
van Hollandsche expedities uit Indië, of waarop
men duidelijk aanwijzingen aantreft van die expedities
afkomstig. Door de voorkomende bereidvaardigheid
van den Heer Dr. C. P. Burger Jr., bibliothecaris
der Amsterdamsche Universiteits-Bibliotheek, is het
ons mogelijk niet minder dan zeven .dezer kaarten
ten toon te stellen.
Hoewel deze kaarten in verschillende jaren verschenen
zijn, door verschillende teekenaars en graveurs
ontworpen, is er zoo groote overeenkomst
onderling, dat men ze voor de resultaten van een
vast plan moet aanzien, een plan door één man
ontworpen en uitgevoerd. Verschillende gegevens,
te veelvuldig om er hier verder op in te gaan,
maken het zeer waarschijnlijk dat die man Petrus
Plancius was, de bekende Amsterdamsche predikant,
geograaf en zeevaartkundige, van wien een tijdgenoot
bij zijn portret getuigde „Dit is des hemels-,
aard- en zeebeschrijver".
Zijn arbeid op cartographisch gebied vangt aan
met een groote wereldkaart, in 1592 verschenen,
die een wijde vermaardheid verkreeg. Een voor
het eerst in 1594 verschenen bewerking van dezelfde
kaart op wat kleiner schaal, op deze Tentoonstelling
aanwezig, beleefde tal van herdrukken en
werd aan alle edities van Linschoten's Itinerario
toegevoegd.
Deze kaarten wijken nog slechts in geringe bizonderheden
van de Portugeesche voorstelling af. De
resultaten der eerste reizen waren nog van te
weinig beteekenis om het algemeene beeld van den
Indischen Archipel ingrijpend te wijzigen.
Eerst langzamerhand, nadat er meer sprake begint
te komen van een vestiging der Hollanders in
Indië, kunnen wij op de kaarten der verschillende
atlassen, in Nederland verschenen, de langzame
vooruitgang volgen. De groote eilanden nemen

12
allengs een meer aan de werkelijkheid nabijkomenden
vorm aan; in de Molukken komt meer orde, Nieuw-
Guinea en zelfs een groot gedeelte van de Westkust
van Australië beginnen te verschijnen.
Omstreeks 1660 begint men de eerste grootere
afzonderlijke kaarten van Java, Sumatra en Borneo
uit te geven.
Hoe deze verbeteringen en aanvullingen langzamerhand
ontstaan zijn, moeten ons de oorspronkelijke
ter plaatse geteekende kaarten en schetsen
leeren; hiervan is veel, zeer veel verloren gegaan,
ook nog in onze dagen. Waar is bijv. de prachtige
collectie van 49 op perkament geteekende zeekaarten
van Oost-Indië van ± 1650 gebleven, die in het
bezit was van den bekenden Haarlemschen kunsthistoricus
Van der Willigen en die in $875 in de
veiling zijner bibliotheek verkocht werd?
Omstreeks 1660 is een kaart-type van Oost-Indië
ontstaan, dat men het „Hollandsche" type kan noemen.
Dit type omvat niet slechts den Indischen Archipel,
maar strekt zich veel verder Westelijk en Noordelijk
uit. Te beginnen met de Kaap de Goede Hoop,
zet het zich voort langs Afrika's Oostkust en Azie's
Zuid- en Oostkust tot voorbij Japan. Zóó uitgebreid
was het handelsgebied van de Oost-Indische Compagnie
!
De kustlijnen en de vorm der eilanden zijn over
het algemeen vrij juist, de fijnere details echter
ontbreken nog, zoo ook alle kennis van het binnenland.
Dit kaarttype heeft zich langen tijd gehandhaafd,
zelfs tot in de tweede helft der XVIIIe eeuw. Gedurende
die lange periode is echter veel werk verricht
en hebben tal van zeelieden verbeterde en
uitgebi eidere kaarten van enkele eilanden en kortere
kuststreken naar het vaderland medegebracht.
En hier was lange jaren een handelshuis, dat
als een centraal punt de resultaten van dien arbeid
tot zich trok en door bekwame personen liet bearbeiden
tot voor de praktijk geschikte kaarten. Dit
was de beroemde uitgeverszaak Van Keulen, sedert
ongeveer 1680 te Amsterdam gevestigd.

13
Wij kennen slechts ten deele de bemoeiingen der
Van Keulens, maar de ons ten dienste staande gegevens
laten ons zien, dat reeds van het begin af
aan bij hen het streven bestond een zoo volledig
mogelijken zeeatlas van Oost-Indië uit te geven.
Vooral sedert ongeveer 1720, nadat Gerard van
Keulen zijn vader opgevolgd was, treffen wij tal
van zeer uitvoerige zeekaarten aan van de verschillende
gedeelten van den Archipel en van afzonderlijke
eilanden; men zie de groote kaarten
van Java, Sumatra en Borneo, die een sterken
vooruitgang in details vormen op de kaarten van
Janssonius.
In 1753 hadden de Van Keulens hun doel bereikt,
toen zij hun grooten Atlas van Oost-Indië lieten
verschijnen, die ter tentoonstelling aanwezig is.
Met de uitgave van dezen Atlas bereikte het huis
Van Keulen zijn hoogtepunt, en hiermede had ook
de cartographie van ons Indië voor dien tijd zijn
hoogste ontwikkeling gevonden. Zijn de kustlijnen
thans veel meer ontwikkeld dan op het type van
1660, het binnenland blijft nog altijd even onbekend.
Van opzettelijke cartographische opnamen is gedurende
deze geheele periode in Indië nauwelijks
sprake, het vaststellen van den omvang der landerijen
waarover geschillen ontstonden, routekaarten van
zeer zeldzaam in het binnenland ondernomen tochten,
is zoowat alles wat de archieven der Compagnie
opleveren.
En ook de cartographie der kustlijn kwam met
het jaar 1753 tot stilstand. Wat er sedert verschijnt
is slechts zelden verbetering, gewoonlijk is het
nadruk van steeds meer verouderend materiaal.
In dien tijd waarin bij ons het verval intreedt,
neemt de werkzaamheid der Engelschen meer en
meer toe. De geschiedenis van het huis Van Keulen
gaat nauw samen met die onzer cartographie. Van
oorspronkelijke uitgevers, die bij voorkeur uit nog
onbekende bronnen putten, worden de Van Keulens
meer en meer debitanten, vooral van Engelsche
kaarten. En ten slotte neemt de Engelsche cartographie,
krachtig bestuurd door het Hydrographic

14
Office, bij den stilstand der Hollandsche, zoozeer
de overhand, dat het huis Van Keulen, dat als
kaarten-uitgever eens een wereldvermaardheid bezat,
in zijn Catalogus van 1824 voor de cartographie
van ons Indië als het beste aanbeveelt „The English
Pilot".
Nederlandsch-Indië werd in die dagen bij voorkeur
bevaren met Engelsche kaarten.
F. C. Wieder.

DE CARTOGRAPHIE VAN NEDER-
LANDSCH OOST-INDIË.
Hoe het, wat de landkaarten betreft, omstreeks
een eeuw geleden met het kaartbeeld van den
Nederlandsch-Indischen Archipel gesteld was, blijkt
zeker het best uit den in 1818 door Van den Bosch
uitgegeven en thans tentoongestelden Atlas, waaromtrent
de vervaardiger, die zich door zijn langdurig
verblijf in de koloniën en zijn voortdurende
bemoeienis met de opneming en kaarteering van
den Archipel, in staat gesteld achtte de beste bescheiden
te verzamelen, zelf meende te moeten verklaren
: l
)
„Daar echter de meeste dezer bezittingen nog
„niet behoorlijk topographisch opgenomen zijn, en
„de gedane metingen veelal op de oogmaat geschied-
„den, terwijl eene verbetering daarin, door vele,
„bijna onoverkomelijke bezwaren nog lang zeer moei-
„lijk zal zijn, zoo blijft deze Atlas, hoewel misschien
„het volledigste wat wij tot nu toe bezitten, nog
„altijd verre van de volkomenheid verwijderd.
„Door de reizen van den majoor von Wollzogen,
„die de Staten van Mataram bezocht, konden de
„kaarten der Vorstenlandeh gegeven worden.
„Van Sumatra was het niet mogelijk eene eenigs-
„zins nauwkeurige schetskaart te geven, daar de
„binnenlanden onbekend zijn en de kennis der
„kusten, al nam men alle Engelsche en Neder-
„landsche gegevens te samen, ten hoogste onzuiver
„en onvolledig was.
„Van Celebes, dat nooit opgenomen was, kan
') Zie het artikel van R. F. De Seijff in het Natuurkundig
Tijdschrift van Ned. Indië, jaargang 1856,deel XI

16
„geen bizondere kaart gegeven worden, terwijl de
„uitgestrektheid van Borneo den Europeanen het
„indringen binnenlands heeft belet, en de ongezonde
„lucht hen van de kusten verdrijft."
Men stelde zich toch toenmaals het binnenland
van Borneo voor als eene in den regentijd onder
water staande moerassige vlakte; meende dat alle
rivieren uit één groot meer ontstonden en dat het
binnenland, van Noord naar Zuid door het zoogenaamde
Kristalgebergte doorsneden, zich door
vele aardbevingen en uitbarstingen kenmerkte.
Maar zelfs voor Java beschikte men toen nog
slechts over vrij ruwe schetskaarten, ten minste de
in 1820 door de officieren van den Algemeenen
Staf en der Genie bewerkte kaart van Java, veelal
berustende op gegevens afkomstig van de Marineschool
te Samarang, droeg nog een geheel schetsmatig
karakter, en bij het uitbreken van den Javaoorlog
in 1825 moest men zich met cartographisch
materiaal behelpen, dat voor een goed deel tijdens
het Engelsch tusschenbestuur door Raffles bijeengebracht
was.
In de eerste helft der 19e eeuw werden veel
opmetingen verricht en cartographische gegevens
verzameld tijdens de vele toen in den Archipel gevoerde
oorlogen en ondernomen militaire expedities,
en ook de toen plaats gehad hebbende verkenningsen
ontdekkingsreizen droegen veel bij tot de vermeerdering
der geographische kennis van het zoo
uitgestrekte Indische eilandenrijk. Maar er bestond
helaas weinig of geen verband tusschen al dat
opnemingswerk. Alles bleef dan ook min of meer
schetsmatig en van uit ons tegenwoordig standpunt
bezien hoogst onvolledig.
Tot de voornaamste kaartwerken, welke in die
periode verschenen en die voor zooveel mogelijk
thans tentoongesteld
zijn, behooren:
1833 eene „Esquisse de I'ile de Java, divisée en
résidences avec indication des chefs-lieux" door
F. V. A. de Stuers — een schetskaart vervaardigd
naar de kaart van Raffles en aangevuld met alle
gegevens tijdens den Java-Oorlog verzameld;

17
1834 de „Kaart van Java" op 1 : 500.000 door
von Schierbrandt;
1836 de „Etappenkaart van Java"door W.Brouwer;
1842 de „Algemeene kaart van Nederlandsch
Oost-Indië", schaal 1 : 2.250.000, van Baron von
Derfelden von Hinderstein;
1845 de „Kaart van het eiland Java en omliggende
eilanden en vaarwaters" schaal 1 : 500.000
door P. Baron Melvill van Carnbée;
1847 de „Algemeene kaart van Nederlandsch
Oost-Indië" schaal
1 : 5.000.000 uitgegeven door de
Kon. Mil. Academie te Breda;
1850 de „Kaart van Java en Madoera" 1:1.000.000
door kapitein Ie Clercq;
1853 de „Kaart van het Gouvernement Sumatra's
Westkust", schaal 1 : 500.000 door kapitein L. W.
Beyerinck;
1856 de „Kaart van het eiland Java" schaal
1 : 350.000 door Dr. F. Junghuhn (resultaat van
diens onderzoekingen van 1835— x 848);
1853—1862, de „Algemeene Atlas van Nederlandsch-Indië",
door P. Baron Melvill van Carnbée
en W. F. Versteeg.
Laatstgenoemd hoogst merkwaardig kaartwerk,
geheel naar officiëele bescheiden samengesteld en
met goedkeuring der Regeering uitgegeven, onderscheidt
zich door de uitvoerigheid en nauwkeurigheid
der teekening, zoomede door zijn keurige bewerking,
en zeker niet in 't minst door de waarde, die zelfs
thans nog aan verscheidene der in dien Atlas voorkomende
kaarten der kleinere eilanden kan worden
toegekend.
Door de uitgave van dit kaartwerk is in het
midden der vorige eeuw ontegenzeggelijk op vrij
voldoende en tevens weinig kostbare wijze voorzien
in de toen reeds, en vooral uit een bestuursoogpunt,
zoo dringende behoefte aan bruikbaar kaartmateriaal
van ons zoo uitgestrekt koloniaal gebied.
Maar al was ook hiermede het gehalte der kaarten
van onze „Oost" niet onbeduidend verbeterd, het
kaartbeeld beantwoordde toch nog geenszins aan de
eischen, die omstreeks de hellt der vorige eeuw

18
ook in Ned. Indië op den voorgrond traden, n.l.
het ontwerpen van een verdedigingsplan voor Java
tegen een Buitenlandschen vijand.
Daartoe moest men toch kunnen beschikken over
zoogenaamde topographische kaarten, dat zijn kaarten
op betrekkelijk groote schaal, die o. m. een alleszins
juiste voorstelling moeten geven van de configuratie,
de bodemgesteldheid, de begroeïing en bebouwing
van het terrein.
Rekening houdende met die eischen, werd het
Departement van Oorlog te Batavia in 1849 door
de Indische Regeering gemachtigd om met de terreinopneming,
noodig voor de samenstelling van
zulke meer uitvoerige kaarten, een aanvang te doen
maken.
Aanvankelijk bepaalde dit opnemingswerk zich
tot het terrein tusschen Batavia en Buitenzorg, dat
naar men meende het eerst voor een verdediging
tegen een Buitenlandschen vijand in aanmerking kon
komen. Nadat dit terrein op de schaal 1 : 10.000
in kaart was gebracht, werd besloten om die speciaal
militaire opneming over de geheele toenmalige
residentie Batavia uit te strekken.
Toen men in 1853met geheel Batavia was gereed
gekomen, hadden de met die meer uitvoerige metingen
verkregen resultaten het nut eener opneming
op groote schaal zóó duidelijk in het licht gesteld
— die eerste topographische opneming had echter
nog grootendeels op het oog en den pas plaats —
dat in December van dat zelfde jaar tot de topographische
opneming van de geheele residentie
Cheribon werd besloten, welke opneming tevens
met eene driehoeksmeting gepaard zou gaan, en
derhalve ook zooveel mogelijk op een goeden wiskunstigen
grondslag zou berusten.
En hiermede deed ook de geodesie voor goed
haar intree bij het opnemingswerk in ons Koloniaal
gebied, zooals t.a.p. meer uitvoerig is uiteengezet.
Dat echter de opvatting van het nut, dat uit
driehoeksmetingen voor de topographie van een land
kan getrokken worden, toenmaals een geheel andere
was dan thans, moge blijken uit de in 1853 gegeven

19
voorschriften betreffende de in de residentie Cheribon
uit te voeren geodetische metingen, namelijk, dat
„de vaste punten voor bovenbedoelde opname (Cheribon)
zullen worden bepaald door de thans op Java
aanwezige geographische ingenieurs, ten einde op
die wijze den dirigeerenden officierder topographische
opname in staat te stellen den trouwen en kundigen
opnemer te onderscheiden van den ontrouwen en
onkundigen, en opdat de samen te stellen kaart
(i : 10.000) dié nauwkeurigheid en zekerheid erlange,
welke bij zulk een belangrijk werk een eerste vereischte
zijn: suilende de topographische opname die
der geographische ingenieurs eenigen tijd vooruit
moeten zijn."
In 1853 spande men dus op geodetisch en topographisch
gebied de paarden nog achter den wagen,
en het behoeft wel geen nader betoog, dat in Cheribon
de topographische opneming zoo goed als niet
op het geodesisch net is gebaseerd geweest.
Het is gelukkig geweest dat de Indische Regeering
toenmaals in hare Geographische ingenieurs
over deskundigen en raadgevers beschikte, die reeds
in 1857, bij den aanvang der topographische opneming
van de residentiën Banjoemas en Bagelen,
tot eene meer rationeele zienswijze omtrent het
noodzakelijk verband tusschen geodesie en topographie
deden besluiten!
Het Gouv. Besluit van 1853 (25 Dec. Np. 10),
waarbij tot de geregelde topographische opneming
van Cheribon werd besloten, kan gerekend worden
de grondslag te zijn van het ontstaan der zoogenaamde
„Militaire verkenningen" een diensttak waaruit
in
1874 (G.B. van 7 April No. 2) de Topographische
dienst werd geboren, welke, als daartoe in de eerste
plaats bestemd, zeker in den allerruimsten zin tot
de geleidelijke ontwikkeling van de Indische cartographie
heeft kunnen bijdragen.
Met den aanvang der geregelde topographische
opneming van Java in 1853 kan tevens gerekend
worden dat het nieuwste tijdperk der Indische cartographie
intrad.
Het bestek van dezen catalogus gedoogt uit den

20
aard der zaak niet hier in bizonderheden te treden
omtrent de wijze, waarop de bescheiden diensttak
van 1853—en ook nog van 1874— geleidelijk
heeft kunnen ontwikkelen tot den belangrijken dienst,
zooals wij dien tegenwoordig in Indië kennen, en
evenmin om den geleidelijken voortgang van het
opnemings- en kaarteeringswerk van dien dienst
hier uitvoerig te bespreken.
Wij meenen hiervoor te mogen verwijzen naar
de literatuur over dit onderwerp, w.o. de brochure,
welke het Topographisch bureau te Batavia in 189r
het licht deed zien, waarin een beknopt overzicht
van de wording en de geleidelijke ontwikkeling van
dien dienst, zoomede gegevens omtrent de toenmalige
organisatie en werkwijze zijn opgenomen, en voorts
naar de door hetzelfde bureau ter toelichting van
zijn hoogst belangrijke inzending op deze Tentoonstelling
voor belangstellenden beschikbaar gestelde
brochure, welke eveneens eenige gegevens omtrent
de geschiedenis, zoomede de tegenwoordige organisatie
en werkwijze van den meer genoemden
dienst bevat.
Vervulde de Topographische dienst reeds sedert
lange jaren een hoogst belangrijke rol in de cartographie
van Nederlandsch-Indië, ook omdat die dienst
veelal pionierswerk te verrichten had, waar het
goldt door opneming of terreinverkenning meerdere
kennis van land en volk te vergaren, de na jarenlange
voorbereiding in 1907 in Nederlandsch-Indië
tot stand gekomen centralisatie op opnemings- en
kaarteerings gebied heeft de arbeidssfeer van den
Top. dienst nog zeer aanmerkelijk uitgebreid.
Niet alleen alle geodetische, maar ook zooveel
doenlijk alle terrein-opnemingswerkzaamheden, welke
vroeger bij de verschillende Departementen van
Algemeen Bestuur onafhankelijk van andere diensten
werden verricht, zijn toch toen onder éénhoofdige
leiding naar den Topographischen dienst overgebracht.
In Ned. Indië is op die wijze in het opnemingswerk
de meest mogelijke samenwerking en
vereenvoudiging verkregen, waardoor tevens het
vroeger herhaaldelijk opmeten van éénzelfde terrein

voor
21
verschillende doeleinden, met de daaraan onvermijdelijk
verbonden groote geldelijke nadeelen
voor den lande, ten eenemale werd uitgesloten.
De Topographische dienst van Nederlandsch-
Indië is dan ook geleidelijk eene organisatie ten
bate der algemeene belangen van ons zoo uitgestrekt
koloniaal gebied geworden en hiermede ontegenzeggelijk
ook van een niet te miskennen centrale
beteekenis voor geheel Indië.
Het behoeft wel geen nader betoog, dat eene
geregelde en nauwkeurige opneming en kaarteering
van een zóó reusachtig arbeidsveld als de Oost-
Indische Archipel, dat zich langs bijna een zesde
deel van den omtrek der aarde uitstrekt, niet in enkele
tientallen van jaren ten einde kon worden gebracht
— die van Java kwam eerst in 1885 geheel gereed - ,
en dat wij ons helaas zelfs thans nog voor enkele
zeer belangrijke deelen van dienArchipel (Z.- en O.-
Afdeeling van Borneo en het grootste deel van
Celebes) met eenvoudige schetskaarten moeten
tevreden stellen, terwijl andere, zelfs zeer uitgestrekte
gedeelten van dat arbeidsveld (verscheidene
der Kleine Soenda-eilanden en een groot deel van
den Molukschen Archipel) als 't ware nog geheel
braak liggen.
In niet onbelangrijke mate is dit o.m. veroorzaakt
door de zeer spoedige veroudering waaraan de
Indische landkaarten blootgesteld zijn, als een gevolg
van de gelukkig buitengewone economische ontwikkeling
van ons koloniaal rijk, vooral sedert het
begin dezer eeuw. Zeer uitgestrekte en voor betrekkelijk
weinige jaren nog slechts met maagdelijk
woud bezette landstreken worden toch, dank zij
den particulieren ondernemingsgeest, hoe langer hoe
meer in rijke cultuurgebieden herschapen ; het spoor-,
tram- en gewone wegennet, zoomede het irrigatiewezen
moest met dien grooten vooruitgang op
cultuurgebied wel zooveel mogelijk gelijken tred
nieuwe nederzettingen verrijzen alom, en
houden;
onze Indische landkaarten blijken helaas soms reeds
enkele jaren na de tot standko'ming niet meer te
beantwoorden aan de hooge eischen, die daaraan

22
thans vooral uit een economisch oogpunt noodwendig
moeten gesteld worden.
Herziening, om- en bijwerking der topographische
kaarten is dan ook voortdurend een onverbiddelijke
eisch voor Nederlandsch-Indië, en om daaraan
te voldoen moet noodwendig een niet onbelangrijk
deel van het beschikbaar technisch personeel
doorloopend met herzieningswerkzaamheden worden
belast, in stede van te kunnen medewerken tot de
opneming en kaarteering van nog niet nauwkeurig
in kaart gebrachte gedeelten van den Archipel.
Ter zake mag zeker evenmin over het hoofd
worden gezien, dat de binnenlandsche politieke
toestanden van Nederlandsch-Indië tot aan het begin
dezer eeuw een niet onbelangrijk deel van ons
koloniaal rijk voor een zeer intensieven opnemingsarbeid
als 't ware ontoegankelijk maakte, en dat
eerst sedert dien, in verband met de toen meer op
den voorgrond getreden ,Buitenbezittingen-politiek"
de directe bestuurs-bemoeienis met verscheidene tot
dien tijd weinig bekende deelen van dien archipel
een aanvang heeft genomen, en die landstreken
eigenlijk ook toen eerst voor eene geregelde opneming
werden ontsloten.
De rijke inzending van den Topographischen
dienst op deze Tentoonstelling, zoomede de voor
belangstellenden beschikbaar gestelde volledige opgave
van kaarten, enz., welke thans bij het hoofdbureau
van dien dienst te Batavia, zoomede hier te
lande voor het algemeen verkrijgbaar zijn, kunnen
echter overtuigend doen blijken, dat men in Indië
er met groote krachtsinspanning naar heeft gestreefd
om de aardrijkskundige kennis van ons Koloniaal
gebied in het algemeen en zeker ook de topographische
kennis in 't bizonder, zooveel mogelijk te
bevorderen.
De reproductie van het in vroegere jaren meer
eenvoudige Indische kaartwerk werd uitsluitend bij
het Topographisch bureau te Batavia uitgevoerd,
terwijl tot voor weinige jaren voor de zeer belangrijke
cartogaphische uitgaven ook de medewerking
werd ingeroepen van de Topographische Inrichting

23
van het Departement van Oorlog te 's-Gravenhage,
die de Indische cartographie ontegenzeggelijk heeft
mogen verrijken niet ware meesterstukken op het
gebied der kaartreproductie (de Residentiekaarten
van Java op i : iooooo, de Atlas van Ned.-Indië
van Stemfoort en ten Siethoff).
Sedert het Lithographisch etablissement van de
Topographische inrichting te Batavia echter geleidelijk
de beschikking heeft gekregen over de
meest moderne technische hulpmiddelen, maar vooral
over een technischen leider, die dekaartreproductie
aldaar geheel op de hoogte van den tegenwoordigen
tijd heeft weten te brengen, is men te Batavia in
staat tot de vervaardiging van de grootste en moeilijkste
kaartwerken, die op reproductiegebied den
toets eener vergelijking met hetgeen in Europa
onder zoo oneindig veel gunstiger omstandigheden
tot stand komt, zeker met glans kunnen doorstaan.
De heer J. W. Teillers, die sedert 1900 aan het
hoofd van bedoeld etablissement staat, verdient in
dit verband hier zeker wel eene eervolle vermelding.
Dat van Regeeringswege, ofmet behulp van haren
grooten steun, gedurende de laatste 40 jaren ook
nog in verschillende andere richtingen een zeer
groote werkzaamheid aan den dag werd gelegd om
de aardrijkskundige kennis van Nederlandsch-Indië
belangrijk te bevorderen, en dat de van haar uitgegane
kaartwerken, wetenschappelijke boekwerken en verslagen
op natuurwetenschappelijk gebied in het
algemeen daarmede gelijken tred hebben gehouden,
zal zeker niet minder overtuigend uit het tentoongestelde
kunnen blijken.
Zoo zijn de van wege het Departement van Marine
uitgevoerde, omvangrijke hydrographische opnemingen,
welke hierachter meer in 't bizonder worden
besproken, voor de cartographie van den Oost-
Indischen eilandenwereld van het allergrootste belang
geweest. Een zeer juiste kennis van vaarwaters, kustlijnen,
baaien en havens, zoomede hoogst belangrijke
gegevens op het gebied der Oceanographie

24
in het algeme-en, hebben wij aan die nauwkeurige
opnemingen te danken.
Op het gebied der Natuurkundige aardrijkskunde
werd voorts in Nederlandsch-Indië door het mede
onder genoemd Departement ressorteerend Koninklijk
Magnetisch en Meteorologisch Observatorium te
Batavia, tevens het eenige Geophysisch Instituut
in de tropen, een wetenschappelijke arbeid van
groote beteekenis geleverd op het gebied van getijstroomingen,
windrichting, aardmagnetisme, seismologie,
enz., en in het algemeen op het gebied
der meteorologie en klimatologie, zooals in dezen
catalogus nog nader wordt toegelicht, en zeker niet
minder uit het thans tentoongestelde kaartwerk blijkt.
Het geologisch opnemingswerk, dat in de laatste
tientallen van jaren zoowel van Regeeringswege
door den Dienst van het Mijnwezen, als door enkele
groote Mijnbouwmaatschappijen, zoomede door tal
van particuliere wetenschappelijke explorateurs in
Ned.-Indië werd verricht, schonk het aanzijn aan
waardevolle geologische kaarten, die voor den practischen
mijnbouw van het allergrootste belang kunnen
worden geacht.
Ten behoeve der Irrigatie van Java werden door
het Departement der Burgerlijke Openbare Werken
verscheidene zeer omvangrijke irrigatie-opnemingen
verricht en bevloeiingskaarten vervaardigd en uitgegeven.
De dienst van het Boschwezen vervaardigde talrijke
boschkaarten der djati-complexen op Java,
welke echter niet zijn uitgegeven, evenmin als de
tot voor weinige jaren nog door den Kadastralen
dienst vervaardigde kaarten op landrente-gebied,
waarvan de opneming en kaarteering sedert 1907
naar den Topographischen dienst zijn overgebracht.
Met betrekking tot hetgeen van Regeeringswege
op deze Tentoonstelling werd ingezonden, vermeenen
wij nog de bizondere aandacht te moeten
vestigen op de door het Departement van Binnenlandsch
Bestuur te Batavia tentoongestelde Overzichtskaart
van Java op de schaal 1: 500.000, waarop

25
in groote trekken de verschillende soorten van
grondbezit zijn aangegeven, die uit een economischaardiïjkskundig
oogpunt van belang zijn, en op de
inzending van het onder hetzelfde Departement
ressorteerend, eerst kortelings opgericht Encyclopaedisch
Bureau, betreffende een exploratietocht door
een deel van het eiland Celebes.
Voorts op de belangrijke inzending van het Departement
der Gouvernements-Bedrijven te Batavia,
bestaande uit Spoor- en Tramwegkaarten, en uit
kaarten betreffende den Post-Telegraaf- en Telefoondienst
in Nederlandsch-Indië. waaruit o.m. de zoo
buitengewone uitbreiding der verkeersmiddelen in
het afgeloopen 40-jarig tijdperk kan blijken, zoomede
uit kaartmateriaal betrekking hebbende op den mijnbouw
in Ned.-Indië.
Bizondere aandacht verdient niet minder de mede
uit een economisch oogpunt zoo merkwaardige inzending
van het Departement van Financiën te
Batavia, bestaande uit graphische voorstellingen
betreffende den In- en Uitvoer in ons tropengebied
van 30 jaar geleden en thans, en uit eene voorstelling
der Stoomvaartlijnen in en op Nederlandsch-
Indië.
Het vorenstaande samenvattende, kan worden
getuigd, dat, rekening houdende met de financiëele
draagkracht van Nederlandsch-Indië, van Regeeringswege
op onbekrompen wijze is medegewerkt tot
bevordering der geographische kennis van Tropisch
Nederland, overtuigd als Zij was, dat kennis van
land en volk in den meest uitgebreiden zin een
hoofdvereischte is om het door Nederland als groote
Koloniale Mogendheid overheerschte rijk en deszelfs
bewoners tot meerdere ontwikkeling, beschaving en
welvaart te brengen.
En wanneer wij nog de aandacht hebben gevestigd
op de talrijke bijdragen, die in de laatste
40 jaren zoowel door Nederlandsche als door Buitenlandsche
natuuronderzoekers aan de Indische cartographie
zijn geleverd, en wij verder in 't licht
hebben gesteld de vruchtbare werkzaamheid op dat
gebied van de Maatschappij ter Bevordering van

26
het Natuurkundig Onderzoek der Nederlandsche
Koloniën en van het aan die Maatschappij nauw
verwant Indisch Comité ie Batavia, op deze Tentoonstelling
gedemonstreerd door hare kostbare
uitgaven, betrekking hebbende op de expedities,
welke door genoemde Maatschappij zijn uitgezonden
of ondersteund, dan valt ten slotte nog te wijzen
op het vele, dat door ons jubileerend Genootschap
op het gebied der Indische cartographie werd verricht.
De reeds lijvige serie deelen van 's Genootschaps
Tijdschrift, zoomede de vele afzonderlijke wetenschappelijke
werken door hetKoninklijk Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap uitgegeven, leggen
daarvan op deze Tentoonstelling zeker het meest
sprekend getuigenis af.
J. J. K. Enthoven.

DRIEHOEKSMETINGEN IN NEDER-
LANDSCH-INDIË.
1873—1913-
Toen in 1873 net Aardrijkskundig Genootschap
werd opgericht, waren de werkzaamheden voor de
driehoeksmeting van Java, welke in rB6i onder
leiding van den Hoofdingenieur van den Geographischen
dienst, Prof. Dr. J. A. C. Oudemans waren
aangevangen, nog in vollen gang. Op de meeste
stations van het driehoeksnet waren de metingen
reeds verricht en in dat zelfde jaar werd de eerste
basis gemeten, nabij Simplak in West-Java, met
den reeds in 1867 door Repsold te Hamburg geleverden
toestel, die in 1872 uit Nederland was
ontvangen.
Deze driehoeksmeting had niet alleen ten doel
het leveren van vaste punten voor het in kaart
brengen van het eiland, waarvoor tevens een secundaire
triangulatie werd uitgevoerd, maar in 1862
was op voorstel van Oudemans, die daarbij werd
ondersteund door de Koninklijke Akademie van
Wetenschappen te Amsterdam, door de Regeering
goed gevonden, dat zij tevens, als graadmeting een
zuiver wetenschappelijk doel zou beoogen, namelijk
het leveren van gegevens voor de bepaling van de
gedaante der geoïde. Daartoe waren in het programma
opgenomen de uitvoering van astronomische
breedte- en azimutbepalingen op tal van driehoekspunten
en de bepaling van een aantal lengteverschillen
met den telegraaf.
In 1875, kort voordat de meting eener tweede
basis, bij Logantong in Midden-Java
was afgeloopen,
keerde Oudemans naar Nederland terug en werd

28
de leiding der triangulatie opgedragen aan den
Ingenieur 11. Th. Soeters. In 1877 werd de derde
basis, bij Tangsil in Oost-Java, gemeten. In 1879
overleed de Ingenieur C. Woldring, die in 1880
wegens ziekte met verlof naar Europa vertrok en
te Mentone overleed.
In het laatst van 1881 kwam door de opheffing
van den Geographischen dienst, die een onderdeel
was van het Departement van Marine, een einde
aan de werkzaamheden op Java. De eigenlijke
triangulatie was geheel voltooid; van het programma
waren een aantal breedte- en azimutbepalingen en
alle voorgenomen telegraphische I'engtebepalingen
onuitgevoerd gebleven
Bijzonderheden omtrent de uitgevoerde werkzaamheden
en de verkregen resultaten zijn doorOudemans
gepubliceerd in „die Triangulation von Java", waarvan
de eerste „Abtheilung" verscheen in 1875 D Ü
de landsdrukkerij te Batavia, terwijl de vijf volgende
van 1878 tot 1890 zijn uitgegeven bij Martinus
Nijhoff te 's Gravenhage.
Het hoofddriehoeksnet bevat 114 punten, terwijl
ten behoeve der topographische opneming nog ruim
800 punten der tweede orde door secundaire
triangulatie zijn vastgelegd.
De opheffing van den Geographischen dienst
hield verband met het voornemen om de uitvoering
van triangulatiën voortaan op te dragen aan
den onder het Departement van Oorlog ressorteerenden
Topographischen dienst. Daardoor zou
bij de uit te voeren triangulatie van Sumatra, die
uitsluitend ten doel had eén betrouwbaren grondslag
te leveren voor de topographische opneming,
een beter verband worden verkregen tusschen trianguleerings-
en opnemingswerkzaamheden, dan op
Java het geval was geweest. De Kapitein van den
Generalen Staf H. Helb, aan wien de leiding der
triangulatie zou worden opgedragen, had zich voor
zijn taak voorbereid tijdens eene detacheering bij
het Departement van Marine; verder werden in het
begin van 1882 twee officieren naar Nederland gezonden
om daar een speciale opleiding te ontvangen

29
van de hoogleeraren Ch. M. Schols te Delft en J.
A. C. Oudemans te Utrecht.
Toen de voorbereiding geheel was afgeloopen
en het Legerbestuur het voorstel deed een aanvang
te maken met de uitvoering, vond de toenmalige
Gouverneur-Generaal het goed, uit een oogpunt van
bezuiniging en uit vrees voor politieke verwikkelingen,
onder nadere goedkeuring des Konings af
te zien van de triangulatie van Sumatra. Het Gouvernements-Besluit
van 2 Juni 1882 werd hier te
lande bekend door een hoofdartikel in het Nieuws
van-den Dag van 26 Juli 1882, waarin de geheele
tekst werd openbaar gemaakt. De in dat artikel
uitgesproken veroordeeling van den slecht gemotiveerden,
voor de ontwikkeling van Sumatra zoo
nadeeligen maatregel, die bovendien het voortbestaan
van den Topographischen dienst in de waagschaal
stelde, vond hier te lande allerwege weerklank
blijkens talrijke artikelen in dagbladen en tijdschriften
verschenen. Niet het minst gordde het Aardrijkskundig
Genootschap zich aan om het besluit
van den Gouverneur-Generaal ongedaan te maken.
Reeds den 31 Juli 1882 richtte het bestuur met
dit doel adressen aan den Minister van Koloniën
en aan de beide Kamers der Staten-Generaal Den
14 October werd in de 38ste Algemeene Vergadering
te Amsterdam door den toenmaligen kapitein
van den Generalen Staf F. de Bas een bespreking
ingeleid betreffende de triangulatie van Sumatra,
als gevolg waarvan door den Ondervoorzitter, den
oud-kolonel der Genie van het Indisch Leger W.
F. Versteeg een motie werd voorgesteld, die met
algemeene stemmen werd aangenomen. Daarin sprak
de vergadering haar leedwezen uit over den inhoud
van het besluit van den Gouverneur-Generaal en
gaf zij het verlangen te kennen, dat het Bestuur
zich zou wenden tot de Volksvertegenwoordiging
met het verzoek tot ondersteuning der pogingen
van het Genootschap om 's Konings goedkeuring
aan dat besluit te doen onthouden. Verder werd
door het Genootschap als Bijblad No. 10 een stuk
van den Kapitein de Bas over de triangulatie van

30
Sumatra uitgegeven, waarin het ongemotiveerde en
schadelijke van het besluit van den Gouverneur-
Generaal op overtuigende wijze werd aangetoond. In
het voorloopig verslag betreffende de begrooting
van Nederlandsch-Indië voor het dienstjaar 1883
werd dan ook door vele leden krachtig aangedrongen
op de uitvoering der triangulatie van Sumatra.
Het valt te betwijfelen of de aandrang bij de
Regeering inderdaad noodzakelijk is geweest; waarschijnlijk
heeft men er op het Plein nimmer aan
gedacht het besluit ter goedkeuring aan den Koning
voor te leggen. De Gouverneur-Generaal is verplicht
geworden te verklaren, dat hij van zijne meening
was teruggebracht; echter heeft hij zich niet gehaast
den maatregel ongedaan te maken: eerst den 9 Maart
1883 werd machtiging verleend tot uitvoering der
triangulatie en in Mei van dat jaar werd met de
werkzaamheden aangevangen in het Gouvernement
van Sumatra's Westkust.
De kapitein Helb, aan wien de leiding was opgedragen,
werd in 1883 bevorderd tot majoor: hij
moest in 1886 wegens ziekte met verlof naar Nederland
vertrekken en werd vervangen door den kapitein
van den Generalen Staf H. D. H. Bosboom.
In 1889 werd het personeel der triangulatie,
onder den naam van Triangulatie-brigade, in de
vaste formatie van den Topografischen dienst opgenomen.
Wegens zijn benoeming tot chef van den
Topografischen dienst trad de heer Bosboom, die inmiddels
tot luitenant-kolonel was bevorderd, in 1894
af als brigadechef; hij werd opgevolgd door schrijver
dezes. In 1896 was de triangulatie van het Gouvernement
van Sumatra's Westkust, waartoe toenmaals
ook de residentie Tapanoeli behoorde, afgeloopen.
Het hoofddriehoeksnet bevat 59 punten; een basis
is nabij Padang gemeten, met een stalen meetband;
men had de met dit eenvoudig instrument te bereiken
nauwkeurigheid voldoende geacht in verband
met het doel der triangulatie, terwijl de basistoestel
van Repsold in 1883 naar Nederland was teruggezonden.
Op twee stations zijn astronomische
breedte- en azimutbepalingen uitgevoerd.

31
Door secundaire triangulutie zijn 170 punten der
tweede en 1484 punten der derde orde vastgelegd.
De uitkomsten der triangulatie zijn in 1900 in het
licht verschenen bij de Landsdrukkerij te Batavia.
Bij de uitvoering dezer triangulatie is een voor
de seismologische wetenschap belangrijk feit geconstateerd.
In Mei 1892 had in de residentie
Tapanoeli, waar de metingen toen in vollen gang
waren, een hevige aardbeving plaats. Door een
buitengewoon groote sluitingsfout in een der driehoeken,
waarvan twee hoeken vóór de aardbeving
waren gemeten, de derde daarna, rees het vermoeden,
dat door het natuurverschijnsel verschuiving
der driehoekspunten was veroorzaakt. Door uitvoering
van hennetingen op een aantal stations
heeft men voor drie punten de verschuiving inderdaad
kunnen constateeren en met een vrij groote
nauwkeurigheid de richting en grootte daarvankunnen
bepalen. Twee van deze, gelegen aan de westzijde
der vulkanische spleet, die zich uitstrekt volgens
de lengteas van Sumatra, bleken ruim 1,2 meter
in noordwestelijke richting te zijn verplaatst, terwijl
het derde op 12 kilometer beoosten de spleet gelegen,
0,6 meter in zuidwestelijke richting was verschoven.
Een horizontale verschuiving van uitgestrekte
deelen van het aardoppervlak werd hierdoor
voor de eerste maal met zekerheid aangetoond.
Met de triangulatie van Zuid-Sumatra werd aangevangen
in 1895; het driehoeksnet is aangesloten
aan dat van Java en de lengte der zijden afgeleid
uit die der aansluitingszijden van het Javanet, om
zoodoende grooter nauwkeurigheid te verkrijgen dan
bij het gebruik van een stalen meetband was te verkrijgen.
Van de in 1868 door den Geographischen
dienst in de Lampongsche Districten vastgelegde
punten kon daarbij geen gebruik worden gemaakt,
daar de pilaren waren vernield, zoodat een nieuwe
verbinding over straat Soenda noodig was,
De leiding der werkzaamheden berustte tot in 1903
bij schrijver dezes, die echter in 1897 en 1898, gedurende
afwezigheid met verlof in Europa, werd
vervangen eerst door den majoor van den Generalen

32
Staf J. J. K. Enthoven, en na diens benoeming tot
Chef van den Topographischen dienst door den
kapitein der Infanterie R. A. van Dorssen. In 1903
trad op als Chef der Triangulatie-brigade de kapitein
der Genie S. Blok, die in 1805 den miiitairen
dienst verliet en met den titel van ingenieur aan
het hoofd der brigade bleef.
De verbinding aan het hoofddriehoeksnet met het
net van Sumatra's Westkust kwam in 1904 tot stand;
in 1906 waren de metingen in Zuid-Sumatra geheel
afgeloopen.
Het hoofddriehoeksnet bevat 41 punten; op één
station zijn breedte- en azimutbepalingen uitgevoerd.
Verder bevat het net 61 punten der tweede, en 680
der derde orde. In de oostelijke laaglanden der
residentiën Lampongsche Districten en Palembang,
waar de terreinsgesteldheid triangulatie onmogelijk
maakt, zijn de vaste punten voor een topographische
opneming op kleine schaal verkregen door astronomische
plaatsbepalingen. De lengteverschillen werden
daarbij bepaald door het overbrengen van tijdmeters;
alleen het lengteverschil Palembang-Lahat
is telegraphisch bepaald. In het geheel zijn op deze
wijze 61 punten vastgelegd. De uitkomsten der driehoeksmeting
en der astronomische bepalingen zijn
in 191 1 uitgegeven bij de Javasche Boekhandel en
Drukkerij te Batavia.
In 1906 werd door de bovenlanden van Djambi
een nieuwe, meer gunstige verbinding tusschen de
driehoeksnetten van Midden- en Zuid-Sumatra gezocht
en verkregen, waaraan tevens de secundaire
triangulatie van dat gewest kan worden aangesloten.
Nadat op enkele stations reeds hoekmetingen waren
uitgevoerd, werden in 1908 de werkzaamheden gestaakt,
om vooreerst alle krachten te kunnen besteden
aan de triangulatie van de residentie Oostkust
van Sumatra.
In dit zoo belangrijk gewest zijn de werkzaamheden
in 1907 begonnen onder leiding van den
ingenieur Blok. Toen deze in 1909 wegens ziekte
niet verlof naar Europa moest vertrekken, werd hij
als Brigadechef opgevolgd door den kapitein der

33
artillerie A. van Lith, die in ign werd vervangen
door den kapitein der infanterie V. E. Segov.
Door de aanschaffing bij Carpentier te Parijs van
een basistoestel volgens de door Benoit en Guillaume
aangegeven constructie met draden van
invar, een alliage van ijzer en nikkel met zeer
kleinen uitzettingscoefficient, kwam de Triangulatie
eindelijk in het bezit van een toestel voor
basismeting volgens de door Jaderin ingevoerde
methode. Met behulp der draden, die een lengte
hebben van 24 meter, kunnen de metingen zeer
snel en nauwkeurig worden uitgevoerd. In 1910 is
met dezen toestel een basis gemeten nabij Sampoen
op de hoogvlakte ten noorden van het Tobameer.
Het volgend jaar werd, aansluitende aan het oude
net van Tapanoeli en het net der residentie Oostkust
van Sumatra, een driehoeksketting gebracht
over de tot Tapanoeli behoorende landstreken ten
westen van het Tobameer. De hoekmetingen in
beide gewesten zijn nog in gang.
Een deel van het personeel der Triangulatiebrigade
ging in 1910 over naar Celebes, om aldaar
een begin te maken met de triangulatie op het
zuidwestelijk schiereiland; in 1911 werd in de
nabijheid van Djeneponto met de invardraden een
basis gemeten. Terwijl op Sumatra de geheele
triangulatie wordt uitgevoerd door het personeel
der Triangulatie-brigade, zal op Celebes de vastlegging
van de punten der derde orde geschieden
door het personeel der opnemings-brigades, die
het eiland in kaart zullen brengen. Bij de te verwachten
economische ontwikkeling van Celebes
onder de gewijzigde bestuurstoestanden zal men
later in verband met wegenaanleg, cultures en
mijnbouw beter in staat zijn de vaste punten in
het terrein oordeelkundig te kiezen, dan thans het
geval zou zijn. De hoofddriehoekmeting en de vastlegging
van punten der tweede orde zullen dien
ten gevolge veel vlugger kunnen worden uitgevoerd.
Door de opnemings-brigades, die vóór 1886 met
het in kaart brengen der gewesten van West- en
van Oost-Java waren belast, zijn aansluitende aan

34
de hoofd- en secundaire driehoeksmeting van Oudemans,
doch volgens voorloopige gegevens, detailtriangulaties
uitgevoerd; de oude opnemingen in
Midden-Java berusten niet op een triangulatie. Toen
in 1895 aan de pas opgerichte Opleidings-brigade
onder den naam van „herziening" der verouderde
en onbruikbare kaarten een geheel nieuwe opneming
van Midden-Java werd opgedragen, ging hiermede
de uitvoering eener detailtriangulatie gepaard. Reeds
dadelijk bleek daarbij, dat de gegevens betreffende
de punten der tweede orde, voorkomende in de
vijfde Afdeeling der „Triangulation von Java"
onbruikbaar waren, daar de pilaren die indertijd
na de uitvoering der hoekmetingen door de bevolking
in heerendienst waren gebouwd, voor het
meerendeel niet op de juiste plaats waren opgericht;
dientengevolge moest een nieuwe bepaling
der punten van de tweede orde worden uitgevoerd.
Ook deze metingen worden nog voortgezet; de
resultaten zijn reeds gepubliceerd voor de residentiën
Banjoemas en Kedoe in 1903 bij Kolff en Co.
te Batavia, voor de residentie Semarang in 1912
bij de Javasche Boekhandel en Drukkerij te Batavia.
Behalve door het personeel van den Topographischen
dienst zijn verder op Java nog detailtriangulaties
uitgevoerd door het Kadaster, het
Boschwezen en het personeel der Irrigatie.
J. J. A. Muller.

OVERZICHT VAN DEN OPNEMINGS
EN KAARTEERINGSARBEID IN DE
WEST-INDISCHE KOLONIËN.
Hoewel onze West-Indische koloniën reeds eeuwen
in ons bezit zijn, behoeft men den blik niet zoo
heel ver achterwaarts te werpen om te kunnen
nagaan wat daar aan cartografischen arbeid verricht
is.
Wel werd
— wat Suriname betreft — hetgeen
er buiten den kring der toenmaals bestaande plantages
lag, eenigszins bekend door de vele tochten
die, hoofdzakelijk in de laatste helft vandeiBdeen
in de eerste helft van de 19de eeuw, werden ondernomen
om weggeloopen slaven in de bosschen
te sporen of ze tot de Boven Marowijne en de
Suriname-rivier te vervolgen, doch toen die tochten
met de erkenning van de vrijheid, welke die slaven
zich zelven hadden verschaft, een einde hadden
genomen, werd er niet meer naar de binnenlanden
omgezien.
In dien toestand kwam feitelijk eerst verandering
toen de Heeren J. F. A. Cateau van Rosevelt en
J. F. A. E. van Lansberge, met het doel een betrouwbare
kaart van Suriname samen te stellen, in
1860 de verschillende rivieren tot aan hunnen middenloop
begonnen te verkennen en de ligging er
van vaststelden met behulpvan tal van astronomisch
bepaalde punten. Die werkzaamheden duurden tot
1879 en hebben geleid tot de in 1882 van Regeeringswege
uitgegeven kaart van Suriname in
10 bladen, schaal 1: 200000, welke kaart thans nog
als de officieele kaart van die kolonie geldt.
Uit deze kaart, aangevuld met zijne eigene van
op

36
veel energie getuigende opmetingen in de binnenlanden
tusschen de jaren 1876 tot 1897, met die
van de Boven Corantijn door C. Barrington Brown,
van de Marowijne kreek door H. Coudreau en van
een deel van den bovenloop der Nickerie-rivier door
den toenmaligen Districts-Commissaris Van Drimmelen,
heeft daarop de toenmalige Gouvernementslandmeter
W. L. Loth in 1899 een kaart van de
kolonie Suriname, schaal 1: 500000, met handleiding
samengesteld en het licht doen zien.
Met dat al moest daarop nog ruim 2 /3 gedeelte
vin de Kolonie als „onbekende wildernis" worden
aangegeven. Dit beschamend feit leidde er toe dat
van verschillende zijden ernstige stappen werden
gedaan om het onderzoek van Suriname's binnenlanden
met kracht door te zetten.
De eerste uitingen daarvan waren de op zich
zelf staande expeditie in 1900 onder leiding van
Dr. H. van Cappelle, die een in hoofdzaak geologisch
onderzoek van de Nickerie-rivier instelde, en de
Coppename-expeditie, die in 1901 onder leiding van
den oud-majoor L. A. Bakhuis de verkenning van
den bovenloop en van de bronnen van de Coppename-rivier
op zich nam.
Deze laatstgenoemde tocht was georganiseerd dooide
Vereeniging voor Suriname, de Maatschappij
ter bevordering van het Natuurkundig onderzoek
van
de Nederlandsche Koloniën en het Koninklijk
Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, die daarvoor
uit hun midden een Commissie tot Wetenschappelijk
Onderzoek benoemden, waarvan de oud-
Gouverneur Generaal van Nederlandsch-Indië Jhr.
C. H. A. van der Wijck voorzitter werd.
Deze Commissie heeft zich niet beperkt tot de
eerste expeditie, doch, nadat gebleken was, dat deze
belangrijke resultaten had opgeleverd, ook het patronaat
op zich genomen van de zes volgende tochten,
t. w. de Saramacca-expeditie in 1902 onderleiding
van den luitenant ter zee ie klasse A. J. van
Stockum, de Gonini-expeditie in 1903 en de Tapanahoni-expeditie
in 1904 onder leiding van den
ien luitenant van het O. I. leger A. Franssen Her-

37
derschee, de Toemoekhoemak-expeditie in 1907 onder
leiding van den luitenant ter zee 2de klasse C. H.
de Goeje, de Suriname-expeditie (1908) onder leiding
van den luitenant ter zee ie klasse J. G. W. J.
Eilerts de Haan, en eindelijk de Corantijn-expeditie
in 1910 onder leiding van laatstgenoemden zeeofficier
en toen deze onderweg tengevolge van een
hevigen malariaaanval bezweek, onder die van den
luitenani ter zee 2e klasse C. C. Kayser.
In het begin werkten de drie genoemde vereenigingen
min of meer gelijkelijk samen om die tochten
mogelijk te maken, ofschoon toch van het begin af
het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap
de moeilijkste taak daarbij te vervullen had,
daar het voor het bijeenbrengen van de nog noodige
geldmiddelen zorg droeg. Bij de latere expedities
was het zelfs uitsluitend dit Genootschap dat ze
organiseerde met steun van de andere genoemde
Vereenigingen, terwijl de Commissie hierboven vermeld
zich met de leiding in Nederland bleef belasten.
De vereischte geldmiddelen werden verkregen ten
deele door de voor elke expeditie verstrekte Regeerings-subsidies,
ten deele door bijdragen van de genoemde
Vereenigingen, of gelden door particulieren
bijeengebracht.
De resultaten van deze expeditiën op topografisch
gebied vindt men hoofdzakelijk in de uitvoerige door
de leiders bewerkte kaarten, die met de daarop
betrekking hebbende verslagen achtereenvolgens zijn
opgenomen in het tijdschrift van het Aardrijkskundig
Genootschap, jaargang 1902, 1903, 1904, 1905, 1908,
1910 en 1912, terwijl die van de hiervorengenoemde
tochten van de H.H. van Drimmelen en Dr. van
Cappelle worden aangetroffen op de Carte géognostique
du Nickérie Supérieur, schaal 1 : 200000, in de
in 1907 bij de Hollandia-drukkerij te Baarn verschenen
„Essai sur la Constitution géologique de
la Guiane Hollandaise (district occidental) door Dr.
H. van Cappelle.
Deze kaarten doen zien dat thans alle Surinaamsche
rivieren tot aan haren oorsprong in kaart gebracht zijn,
het verticaal verband in hoofdtrekken bepaald is en

38
de grens met Brazilië met voldoende zekerheid is
vastgesteld kunnen worden; in één woord, dat de
groote witte plek die tot een dertien jaren geleden
nog op elke kaart van Suriname voorkwam, geheel
verdwenen is.
De bedoeling is het, thans een geheel nieuwe
kaart van Suriname te vervaardigen, waarop de in
het binnenland verkregen resultaten worden verbonden
aan een geheel te herziene kaart van de
benedenlanden.
Met dat doel is eenige jaren geleden de oudmajoor
van den Topografischen dienst van het 0.1.
Leger Spiriet in Suriname geplaatst geworden, werden
het vorige jaar in de benedenlandental van plaatsen
op nieuw astronomisch bepaald en zijn eenige intelligente
Surinaamsche jongelieden naar Java gezonden
om daar het vak van opnemer grondig te
leeren, ten einde, in Suriname teruggekeerd, de
kern te vormen van een uitgelezen opnemingsbrigade.
De West-Indische eilanden kon men, in het algemeen
gesproken, tot zelfs een halve eeuw geleden
slechts vinden op algemeene kaarten van den West-
Indischen Archipel, waarop ze uiteraard niet veel
meer dan stippen vormen. Het Kon. Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap heeft zich zeer beijverd
om in dien toestand verbetering te brengen door
in zijn tijdschrift te publiceeren geologische kaarten
van Curacao, Aruba en Bonaire van Prof. K. Martin
(zie 2e serie, deelIV, afdeeling: Verslagen en mededeelingen)
en speciale kaarten van St. Eustatius
(1874), van Curacao (1882) en van St. Martin (1890).
Deze kaarten waren echter alle min of meer
schetsmatig, zoodat, toen het voornemen bestond op
Curacao het bevloeiingswezen te herzien, het gemis
van topografische kaarten zeer werd gevoeld en de
Regeering besloot de voornaamste eilanden Curacao,
Aruba en Bonaire topografisch te doen opnemen.
Een bekwaam topograaf van den Topografischen
dienst in Nederlandsch-Indië werd daarvoor in 1906
naar Curacao gedetacheerd en in het begin van 1911
kon reeds de Topografische kaart van het eiland

39
Curaqao in kleurendruk, schaal i : 20000, in 18
bladen in den handel worden gebracht. De uitgave
van de Topografische kaart van het eiland Aruba,
schaal 1: 20000, in 8 bladen mede in kleurendruk,
volgde in 1912, terwijl een soortgelijke kaart van
Bonaire, in 6 bladen en op dezelfde schaal, thans
nog ter perse ligt.
Voorts zag nog in 1912 het licht dekaart van het
stadsdistrict van het eiland schaal 1 : 5000,
in 2 bladen in kleurendruk.
L. A. Bakhuis.

DE HYDROGRAPHIE VAN DEN
OOST-INDISCHEN ARCHIPEL.
De hydrographische dienst is te allen tijde een
zorg geweest van onze voorouders en onder hen
waren in de eerste plaats de bewindhebberen der
Oost-Indische Compagnie overtuigd van het belang,
dat men had bij goede zeekaarten, speciaal van den
0.-I. Archipel.
De gegevens daarvoor werden verzameld op de
verschillende reizen en de „Examinateurs" met den
„Baas Kaartenmaker" te Batavia zorgden voor het
verwerken daarvan.
Dat die gegevens, hoewel niet volledig, soms
merkwaardig juist waren, bewees de jongste opneming
van de golf van Tomini, waarbij de hooge
waarde bleek van de kaart, welke de hoeker „de
Brandtgans", schipper Jan van der Wal, in 1682
daarvan heeft gemaakt; hoe lang zij dienst kunnen
doen bewijst dekaart, welke het fregat „deGeelvinck,"
de chaloup „de Kraanvogel" en de pantjalang „Nova
Guinea" in 1705 hebben vervaardigd van de Geelvinkbaai,
welke thans nog de grondslag is van onze
zeer gebrekkige hydrographische kennis dier kust.
In de laatste helft der 18e en het begin der 19e
eeuw hebben de Engelschen kaarten gemaakt van
gedeelten van onzen Archipel, speciaal van het
N.lijk gedeelte van Sumatra en de eilanden op de
O.kust, en de Fransche wetenschappelijke expedities
daarvoor gegevens geleverd door vluchtige opnemingen
in de Anambas-eilanden en op de NW.
en N.kust van Nieuw-Guinea, zoodat in 1854, van
de 827 manuscripten, aanwezig in het depot der
zeekaarten, 121 van vreemden oorsprong waren

41
Thans is dit getal geslonken tot enkele, de kaarten
der Anambas-eilanden, in 1893 opgenomen door
de Engelschen.
De meer systematische verzameling en verwerking
van gegevens dateert eerst van 1821, toen de Gouverneur-Generaal
Van der Capellen een „Kommissie
tot verbetering van Indische zeekaarten" instelde
en bepaalde dat ten allen tijde een oorlogsvaartuig,
met uitsluiting van alle andere diensten, belast zou
worden met het doen van hydrographische opnemingen.
In 1823 werd aan de Kommissie toegevoegd
een „depot van zeekaarten, boeken en instrumenten"
en daarbij geplaatst een zeeofficier als
amanuensis.
De eerste opnemingsvaartuigen (') waren de
koloniale korvet „de Courier" en de brik „Jacoba
Elisabeth", welke dadelijk een aanvang maakten
met het in kaart brengen van drie voorname vaarwegen:
de Gasparstraten, straat Karimata en straat
Sapoedi. Doch die ijverige en productieve arbeid
duurde slechts 2 jaren, vermoedelijk ook ten gevolge
van den achteruitgang en de weinige veerkracht
bij de Koloniale marine in de laatste jaren
van haar bestaan. Daarna werd gedurende 35 jaren
geen vaartuig meer voor dien specialen dienst aangewezen;
de Kommissie ontving daardoor slechts
weinige gegevens, haar arbeid werd onbelangrijk
en bij de bezuinigingen, tijdens het bestuur van den
Kommissaris-generaal du Bus ingevoerd, werd zij in
1834 ontbonden en hare werkzaamheden provisioneel
opgedragen aan den havenmeester te Batavia.
Toen de Koloniale marine bij de Koninklijke
Nederlandsche was ingelijfd, werd de Kommissie in
1838 wederom in eere hersteld om nog bijna 30
jaar te blijven bestaan; evenwel werd nog geen schip
aangewezen voor de hydrographische opnemingen
en eerst in 1858 werd de Schoenerbrik „Pylades"
daartoe geschikt gemaakt.
De opnemingen tusschen '24 en '58 verricht, zijn
bijna uitsluitend te danken aan in dienst zijnde
(!) Zie ook de bijlage.

42
oorlogschepen, van daar dat de meeste gelegen zijn
in de nabijheid van de stations dier schepen, Ambon,
Makasser, Banjoewangie, Samarang, Sambas, Riouw
en Padang. Ook zijn toen eenige speciale opdrachten
op de Z.kust van Java, welke slechts geringe
hulpmiddelen eischten, volvoerd.
Van de groote reizen, welke dienstbaar werden
gemaakt om de hydrographische kennis van den
Archipel te vermeerderen, dienen in het bijzonder
te worden genoemd die naar de ZW.kust van Nieuw-
Guinea in 1826—35 ondernomen door de korvet
„Triton," de brikken „Postiljon" en „Doerga" en de
schoeners „Iris" en „Sireen." Na het bezoek dier
schepen hebben zwijgende wapenborden het Nederlandsche
gezag daar moeten hooghouden.
Met de „Pylades" begint de onafgebroken rij opnemingsvaartuigen
waarvan de namen met de bewerkte
terreinen, hierachter worden vermeld. Gebrek
aan praktijk, geringe hulpmiddelen en voortdurend
afbreken der werkzaamheden wegens timmeren of
ziekte, maakten evenwel, dat het werk in den beginne
maar weinig opschoot. In 1868 scheen een betere
tijd te zullen aanbreken met de vervanging van
het zeilschip door het stoomschip „Stavoren" maar
tevens werd een terrein, de N. en N.0.-kust van
Banka, in bewerking genomen, waarvoor zelfs dit
vaartuig zonder stoomsloepen niet berekend was.
Hoewel daar jarenlang is vertoefd en de minuutbladen
bezaaid zijn met cijfers ')> bleek toch in den
loop der tijden het werk onvolledig en moest het
later worden herzien.
Een stap vooruit deed men in 1874, door het
speciaal voor de opnemingen gebouwde stoomschip
„Hydrograaf" in dienst te stellen en daaraan toe te
voegen een stoombarkas en kruisprauw, maar in
1883 deed men weer een stap terug, door de uitzending
van twee zeilschepen, de „Melvill van Carnbée"
en de „Blommendal," omdat men meende, dat
met een zeilschip de opnemer het terrein zooveel beter
leert kennen. Hoewel toen de opneming van ver-
') Op de tentoonstelling aanwezig.

43
scheidene vaarwegen o.a. Straat Makasser en die
van de kleine Soenda-eilanden veel meer drong dan
die van de N.kust van Java, O.kust van Sumatra,
Riouw en Lingga Archipel, waarvan vrij bruikbare
kaarten bestonden, moesten deze laatste toch
wel worden gekozen omdat alleen daarankergrond
en geregelde land- en zeewind het mogelijk maakten
ook met zeilschepen op te nemen, en een woord
van hulde mag hier wel worden gebracht aan de
officieren die, met die hoogst gebrekkige en verouderde
vaartuigen, betrekkelijk nog zoo veel tot
stand wisten te brengen.
Eerst met den aanvang der 20ste eeuw brak een
betere tijd aan. De zeilvaartuigen werden vervangen
door stoomschepen, aanvankelijk getransformeerde
flottieljevaartuigen, later ook speciaal voor het doel
gebouwde, maar toch vorderden de opnemingen
nog te langzaam om te voldoen aan billijke eischen
der scheepvaart, zoodat het aantal steeds in dienst
zijnde opnemingsvaartuigen moest worden uitgebreid
en in 1905 werd bepaald op 4. Ook hadden zich
langzamerhand nieuwere denkbeelden over de wijze
van opneming baan gebroken, welke er toe leidden
een juister verband te vinden tusschen het terrein
en de nauwkeurigheid, vereischt voor de schaal der
uit te geven kaart en dit, gevoegd bij het groote
aantal der jongeren, die een leerschool doorliepen
op het terrein zelf dat zij later zouden moeten
bewerken, maakte dat het opnemen nu vlugger
opschoot. Het tijdvak 1905 t/m '9 zal wel een van
de meest productieve blijven; l) sedert werd één
der 4 vaartuigen meer speciaal bestemd voor herzieningen
van partieele opnemingen.
Maar de groote uitbreiding van het transportwezen
te water stelde steeds hooger en dringender
algemeene en plaatselijke eischen en daaraan is
het wel toe te schrijven, dat niet stelselmatig kon
worden voortgegaan met het in kaart brengen van den
]
) Zie de op de tentoonstelling aanwezige kaart, welke
in kleuren aangeeft welke terreinen in de verschillende
tijdvakken zijn opgenomen.

44
Archipel en dat zich tusschen de opgenomen kusten
hier en daar nog gedeelten vertoonen, welke steeds
op karteering wachten.
Dat door de verschillende oorlogsbodems niet
meer zooveel wordt geleverd op hydrographisch
gebied als vroeger, niettegenstaande op de vloot
nu meer officieren dienen die het opnemen machtig
zijn, vindt zijn oorzaak in het veel geringer aantal
schepen dat in dienst is en in den weinigen tijd,
welke voor zulk werk beschikbaar kan worden
gesteld. De Gouvernements-Marine blijft zich steeds
beijveren om bijdragen voor de hydrographie te
leveren en zelfs de officieren derKoninklijke paketvaart
vinden, niettegenstaande hun zeer drukken
dienst, nog gelegenheid af en toe nuttige aanwijzingen
in te zenden.
Als buitengewone baten voor de hydrographie
mogen worden genoemd de om haar wetenschappelijke
resultaten zoo algemeen bekende Sibogaexpeditie
en de belooding van de tracés der telegraaikabelsjava
—Boeleleng—Ampenan,Boeleleng—
Makasser, Makasser—Ambon—Ternate —Menado,
Koeteimonden —Makasser, Koeteimonden—Menado
en Menado —Yap.
Werden en worden de hydrographische opnemingen
te water gedaan, voorbereid kunnen zij ook
gedeeltelijk worden te land.
Reeds in 1852 vinden wij aan de Kommissie
toegevoegd een hydrographisch ingenieur, die sterrekundige
waarnemingen deed om de onzekerheid,
welke bestond omtrent de lengte van de hoofdplaats
van Nederlandsch Oost-Indië, op te heffen. ') Later
neemt deze ingenieur deel aan de groote topographische
opneming van Cheribon, ook voor de
hydrographie van belang wegens het astronomisch
i) Opgeheven is die onzekerheid toen evenwel niet.
In 1882 werd de bepaalde lengte, tengevolge van het
telegraphisch bepaalde lengteverschil met Madras en
Singapoera, vermeerderd met 18" en in 1896,toen Singapoera
in het wereldnet was opgenomen, nogmaals met
n",5, zoodat het nu is gebracht op i06°48'37' O.

45
bekend worden van punten aan de kust, daarop
vinden wij hem terug in de Minahassa.
Van 1862 t/m '71 worden door den hoogleeraar
1879 t/m '93 door verschillende
Oudemans en van
zeeofficieren reizen door den Archipel gedaan tot
astronomische bepaling van punten, welke bepalingen
vooral moesten dienen om de bestaande zeekaarten
te verbeteren. Maar ook voor de latere opnemingen
zijn deze van veel nut geweest, omdat deze punten
op verschillende terreinen gelegenheid hebben
gegeven tot controleeren en verbeteren van het
uitgevoerde werk, al boden zij den opnemer niet
zulk een prachtig sluitend triangulatie-net om op
voort te werken, als de Geographische en de Topographische
dienst dit op sommige gedeelten deden.
Behalve voor Batavia valt er slechts melding te
maken van één lengtebepaling door telegraaf, n.l. die
van Java—Boeleleng—Makasser in 1891, terwijl
door draadlooze telegrafie in 1912 het lengteverschil
werd bepaald tusschen Penang en het seinstation
Je Meule op Weh. Ook de astronomische bepaling
van Ned. Engelsche grensbakens op Sibetik, Ö.kust
Borneo, en die van den mond der Bensbach-rivier,
de Ned. Engelsche grens op de Z.kust van Nieuw-
Guinea, zijn de hydrographie ten goede gekomen.
Het is zeer moeilijk, zoo niet ondoenlijk een
denkbeeld te geven van de kosten van de opnemingen,
omdat de kosten der vaartuigen in vroegere jaren
bijna niet zijn na te gaan. Eerst in het Koloniaal
verslag van 1910 vinden wij deze; daarbij gevoegd
de posten „plaatsing van signalen, aankoop, onderhoud
en transportkosten van instrumenten en verdere
kosten", „opleiding van Commandanten voor de
opnemingsvaartuigen" en „kosten van het hydrographisch
bureau in Nederland", krijgt men de
volgende cijfers
hydrographie:
voor de totaalkosten der Indische
1909. 1910. 1911.
/ 612.370.— / 752.031.— / 679.041.—
De kaarten, naar deze opnemingen
vervaardigd,

46
werden uitgegeven gedeeltelijk in Indië, waar men
slechts kon beschikken over lithographen, gedeeltelijk
in Nederland, waar de firma Hulst van Keulen nog
kopergraveurs in dienst had. Zoo geeft de catalogus
van 1853, voorkomende in het Natuurkundig tijdschrift
voor Nederlandsch Indië deel VII, 1854,
16 kaarten welke in Batavia. 36 welke in Nederland
worden uitgegeven, terwijl het recht daarvoor uitsluitend
aan genoemde firma was verleend.
Deze lijst is bedroevend onvolledig. Zij bevat
slechts 6 overzichtskaarten en 13 kustkaarten, de
overige zijn detailkaartjes van reeden en ankerplaatsen,
zoodat een groot deel van den Archipel
toen, en nog jaren daarna, hoofdzakelijk werd bevaren
op Engelsche kaarten.
Van 1871 tot '76, ten tijde dat het hydrographisch
bureau in Nederland was overgebracht, werden ook
koperkaarten vervaardigd aan het Departement van
Marine te 's-Gravenhage en gedrukt bij particulieren,
maar daarna werden in Batavia uitsluitend lithographiën
vervaardigd. De Catalogus van 1893ver '
meldt nog slechts 8 koperkaarten, waarvan het
uitgeversrecht intusschen was overgegaan aan de
firma Seyffardt.
Na 1894, het jaar van de tweede overbrenging
naar Nederland, werden de lithographiën, naarmate
de toestand der steenen dit noodig maakte, geleidelijk
weder omgezet in kopergravures, waar het blijvende
gegevens betrof, en in autographieën voor terreinen,
waar de toestand aan veel verandering onderhevig
is, en werden alle kaarten uitgegeven door het Departement
van Marine zelf. Aangezien in Nederland
geen koperkaartgraveurs meer worden gevonden,
worden de gravures in het buitenland vervaardigd.
Thans bedraagt het aantal zeekaarten van den
Archipel reeds 308, maar volledig is dit stel nog
niet; van de Z.kust van Sumatra beZ. de eilanden,
de Z.kust van Java, de O.lijkste kleine Soenda, de
Sangi- en Talaud-eilanden, de Molukken en de Noorden
ZW-kusten van N. Guinea bestaan nog geen
kustkaarten, aan die van de W.kust van Nieuw-
Guinea is men eerst kortelings begonnen.

47
Wat de zeemansgidsen aangaat, was men vroeger
eveneens aangewezen op de Engelsche en tot 1900
werden de East Indian Archipelago Pilot en Findlay
druk gebruikt. Behalve enkele partieele zeilaanwijzingen
') bestonden alleen een gids rondom Java,
een voor de kleine Soenda-eilanden en een voor de
Molukken.
Eerst na de laatste overbrenging van het bureau
naar
Nederland is men begonnen met het samenstellen
van gidsen voor den geheelen Archipel, welk
werk in 1908 is gereed gekomen.
J. M. Phaff.
J) Alle op de tentoonstelling aanwezig.

Opnemingen, verricht in Oost-Indië door opnemingsvaartuigen
BIJLAQE.
of speciaal daarvoor aangewezen schepen.
Jaar. Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
1822i Brik Jacoba Elisabeth
F. A. Fokke.
1823I Korvet Courier
J. Stolze.
1824 —1857 geen opnemingsvaartuig.
1843 6
7
1858 J
9 j
60/
O. en N.-kust Madoera-eil. Karimata
en Seroetoe.
N.-kust Billiton en aangrenzende vaarwaters.
M. H. Jansen. Vaarwaters naar Soerabaja.
I G. D. A. Ampt.
(J. W. van Rhijn.
J. Vos.
A. W. Keuchenius.
1 ) Schoenerbrik Pylades. »
Straat Banka.
n
* 3
W. Enstie.
5
N.-kust Banka.
61"
W H!'F. van Oordt.
48

Jaar. Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
1867 ( Schoenerbrik Pylades.
8 ( Stoomschip Stavoren.
9 .. 11
70
1
l » »
2 1
3 j geen opnemingsvaartuig.
4 i Stoomschip Hydrograaf.
5 | »
7 11
»
8 I ■
„
9 1;
„ Soembing.
II
1880 „ Hydrograaf.
IJ
W. H. F. v. Oordt.
J. C. Smith.
C. L. v. Woelderen.
n
11
H. J. v. Broekhuizen.
:• T. E. de Brauw.
W. J. v. Loenen.
H.A. deSmit v.d.Broecke
H. Nijgh.
H.A.deSmitv d.Broecke
H. Nijgh.
H.A.deSmitv d.Broecke
N. en N.O.-kust Banka
O.-kust Banka.
„ en Gasparstraten.
J Gasparstraten en vaarwaters rond
Billiton.
' Vaarwaters beW. en beZ. Billiton.
Straat Siberoet.Gedeelte straat Soenda.
Gasparstraten.
Zeeloodingen N.O.-kust Banka. (*)
Vaarwaters naar Soerabaja.
1Zeeloodingen N.O.-kust Banka.
JN, en N O.-kust Billiton.
Vaarwaters naar Soerabaja.
O.-kust Billiton.
49
(*) Van de periodieke opnemingen van het Westgat en Oostgat is, met uitzondering van de laatst verrichtte, geen melding gemankt.
De eerste vallen in '82, '86, '00, '96, 1900, '4 en '8, de tweede in '82, '87- '94, '98, 1902 en '6.

I
Jaar. Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
1881
2
3
Stoomschip Hydrograaf.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Hydrograaf.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Hydrograaf.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Hydrograaf.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Hydrograaf.
Schoener Melvill v. Carnbée.
M. C. v. Doorn. , Straat Karimata.
H. F. Kouwenberg.
ë | u , ,
T. L. Hordijk. j N.kust Java.
IM. C. v. Doorn. Krakatau en omgeving. Duizend eilani
C. H. Cornelissen.
den.
f££&?"* i| N.kust Java.
C. H. Cornelissen. Duizend eilanden.
H. F. Kouwenberg. N.kust Java.
S. K. Sybrandi. Z.O. kust Sumatra.
K. W. Goetz. Tjilatjap.
C. H. Cornelissen. Javazee.
H. F. Kouwenberg. N.kust Java.
* f W yb A F an di
v 'Maren ■ ! zO-- Sumatra. N. gedeelte straat
) ëernz. v. I Berg | Soenda-
'
N-kllst
I C. H. Cornelissen. 1) T
, ■ TV -, ■ ,
) A.W F. C.v. Woerden. I
Kanmon Djawa-eilanden. Java-zee.
A. H. Hoekwater.
Madoera-
'
N.kust Java.
I
.
50

Jaar. Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
.
Schoener Blommendal.
) J. W. A. F. v. Maren O. en Z.-kust Madoera.
j Bentz. v. d. Berg.
1888 Stoomschip Hydrograaf.
A. W. F. C. v. Woerden.
Schoener Melvill v. Carnbée. A H. Hoekwater.
„ Blommendal.
\ J. W. A. F. v. Maren.
Bentz. v. d. Berg.
I J. H. Calmeyer.
Stoomschip Hydrograaf.
A. W. F. C. v. Woerden.
Schoener Melvill v. Carnbée. A. H. Hoekwater.
„
!J.
W. A. F. v. Maren.
Blommendal.
Bentz. v. d. Berg.
D. A. Krayenhoff v. d.
Leur.
,H.
Stoomschip Hydrograaf.
O. W. Planten. Key-eilanden
1890
Straten Sapoedi en Laoet.
NO.-kust Sumatra.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Hydrograaf.
„ Banda.
•A.W. F. C. v. Woerden.
\A. H. Hoekwater.
/G. F. Tydeman.
D. A. Krayenhoff v. d.
Leur.
H. O. W. Planten.
11.A. T. J. F. van Oyen.
Bawean. Java-zee.
N.-kust Java Straat Madoera.
Z.O. kust Sumatra. Gedeelte straat
Soenda.
Koninginne baai en Emmahaven.
Bawean. Java zee.
ZO.-kust Borneo.
ZO.-kust Sumatra Gedeelte straat
Soenda.
ZO.-kust Sumatra. Gedeelte straat
Banka.
Key eilanden.
ZO.-kust Borneo.
51

aar. Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Banda.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Banda.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Banda.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Banda.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Banda.
G F. Tydeman.
.
D. A. Krayenhoff v. d.
Leur.
L. A. T. J. F. v. Oyen.
G. F. Tydeman.
i D. A. Krayenhoff v. d.
Leur.
/ J. H. Hoogstraten.
L. A. T. J. F. v. Oijen.
G. F. Tydeman.
J. H. v. Hoogstraten.
G. P. v. Hecking Colenbrander.
R. O. J. Verschoor.
J. H. v. Hoogstraten.
G. P. v. Hecking Colenbrander.
! R. O. J. Verschoor.
[( J. H. v. Hoogstraten.
I W. Naudin ten Cate.
I G. P. v. Hecking Coleni
i_„
NO.-kust Sumatra.
ZO. en NO.-kust Sumatra.
Z.O.kust Borneo.
N.O.kust Sumatra.
Kleine Paternoster-eil.
N.O.kust Sumatra.
O.wal Aroe-eilanden.
N.O.kust Sumatra. Riouw-arch.
Z.gedeelte Straat Makasser.
Riouw-archipel.
f N.O.kust Sumatra.
Z.gedeelte Straat Makasser.
52

|
Jaar Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
1897
8
Schoener Melvill v. Carnbeé.
„ Blommendal.
Stoomschip Borneo.
„ Banda.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Banda.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip Java.
„ Banda.
„ Makassar.
Schoener Melvill v. Carnbée.
„ Blommendal.
Stoomschip van Gogh.
Stoomschip Java.
1900 „ Makasser.
„ Van Gogh.
Bali.
„ Makasser.
H O. W. Planten.
W. Naudin ten Cate.
H. C. Velthuizen.
E. E. Dullemond.
H. O. W. Planten.
W. Naudin ten cate.
E. E. Dullemond.
H. O. W. Planten.
W. Naudin ten Cate.
S. K. Sybrandi.
E. E. Dullemond.
H. F. Hoven.
H. O. W. Planten.
| J. M. P. Kluit.
S. K. Sybrandi.
H. F. Hoven.
i 1. M. P. Kluit.
| R. O. J. Verschoor.
J. T. v. Slooten.
H. F. Hoven.
Riouw- en Lingga-archipel.
I O.kust Sumatra. Lingga-arch.
Gedeelte Z.kust Nieuw-Guinea.
Z.gedeelte Straat Makassar.
Riouw-archipel.
i Lingga-archipel.
i O.kust Borneo. N.kust Celebes.
Lingga-archipel.
, Gedeelte golf van Tomini.
1 O.kust Borneo. W.kust Celebes.
Lingga-archipel.
Lingga-archipel en O.kust Sumatra.
Gedeelten Golf van Tomini en N.kust
Celebes
O.kust Borneo. W. en N.kust Celebes.
O.kust Sumatra.
Straat Boeton.
W.kust Celebes. O.kust Borneo.
53

-
Jaar. Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
'
Stoomschip Van Gogh.
! F.' Bot J
"
VerSCh
°° Straat Karimata.
Bali.
J. F. v. Slooten. O.kust Celebes.
Ceram.
D. A. P. Koning. Humboldtbaai en omgeving.
1902
Makasser
H. F. Hoven. O.kust Borneo.
Van Gogh.
F. Bot. Kleine Soenda eilanden.
Bali.
J. T. v. Slooten. Saleyer en omgeving.
3
Makasser.
H. M. v. Straaten. O.kust Borneo.
„ Van Gogh. I F. Bot.
Kleine Soenda-eilanden.
v J.
Bali.
T. v. Slooten.
' J. A. M. Bron. Golf v. Boni. Z.kust Celebes. Saleyer
/ S. P. fHonoré Naber. en omgeving.
\
de
SamPh baai
- W.kust Borneo en eilanden
T Haan.
-
„ Van Doorn.
„ Van Gogh.
Bali.
„ Van Doorn.
„ Van Gogh.
Bali.
F. Bot. Kleine Soenda-eilanden.
S. P. 1'Honoré Naber. Golf van Boni. Z.O.kust Borneo. Z.-
kust Celebes.
J. G. W. J. Eilerts de W.kust Borneo en eilanden.
Haan.
L. P. W. v. d. Wal. | Kleine Soenda-eilanden.
S. P. 1'Honoré Naber. ! Golf van Tomini.
i
54

Jaar. j Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
1906 11
IJ
JJ
II
II
IJ
JJ
Jl
H
II
II
II
M
w
JJ
IJ
JJ
JJ
IJ
Van Doorn.
Van Gogh.
Bali.
Borneo.
Lombok.
Van Doorn.
Van Gogh.
Sumbawa.
Borneo.
Lombok.
Van Gogh
Sumbawa.
Van Doorn.
Borneo.
Lombok.
Van Gogh.
Van Doorn.
Borneo.
Lombok.
J. G. W. J. Eilerts de
Haan.
L. P. W. v. d. Wal.
S. P. 1'Honoré Naber.
C. A. Fock.
| J. F. Hosang.
L. H. G. Krol.
L. P. W. v. d. Wal.
C. A. Fock.
tF. . H. Hosang.
G. Krol.
. tF. H. Hosang.
L. P. W. v. d. Wal.
J. L. H. Luymes.
C. A. Fock.
G. Krol.
J. L. H. Luymes.
O. H. v. Persyn.
D. E. Keus.
W.kust Borneo en eilanden.
Kleine Soenda-eilanden.
Golf van Tomini en O.kust Celebes.
Z.kust Borneo en rivieren.
W.kust Borneo en eilanden.
W. „ Sumatra „ „
Kleine Soenda-eilanden.
O. en N kust Celebes.
Z.kust Borneo.
W.kust Sumatra en eilanden.
jKleine Soenda eilanden.
O.kust Celebes. Golf van Boni.
Z.kust Borneo en rivieren.
W.kust Sumatra en eilanden.
Kleine Soenda-eilanden.
W.kust Aroe-eilanden.
Z.kust Borneo en rivieren. N. en N.O.-
kust Banka, kleine opdrachten.
55

Jaar. Naam van het Vaartuig. Commandant. Verrichte opneming.
1910 Stoomschip Van Gogh.
„ Van Doorn.
„ Borneo.
„ Lombok.
„ Havik.
Van Gogh.
Van Doorn.
Borneo.
„ Sumbawa.
Van Gogh.
„ Van Doorn.
Van Doorn.
Lombok.
„ Borneo.
„ Sumbawa.
„ Condor.
F. C, Brust.
f J. L. H. Luymes.
I P. C. Coops.
O. H. v. Persyn.
D. E. Keus.
C. L. v. Buuren.
C. F. Brust.
P. Kruys.
O. H. v. Persyn.
D. E. Keus.
I F. C. Brust.
] J. J. H. Cömmys.
( G. L. Heeris.
j P. Kruys.
J. J. de Vries.
J. P. Muller.
P. C. Coops.
W.-kust Sumatra en eilanden.
Kleine Soenda-eilanden.
W.kust Nieuw-Guinea.
N. en O.kust Banka, Palembang,Djambi
en Paneirivier en kleine opdrachten.
Westervaarwater Soerabaja Drempel
Kapoeas-rivier.
Westkust Sumatra en eilanden.
NW.kust Nieuw-Guinea.
W.kust „
Assahan-rivier. Kleine opdrachten.
W.kust Sumatra en eilanden.
N.W.kust Nieuw-Guinea.
Reede Tg. Priok en Batavia. Vaarwater
beW. Koender. Kleine opdrachten.
Westgat Soerabaja.
56

DE OCEANOGRAPHIE VAN DEN
OOST-INDISCHEN ARCHIPEL.
Hoewel waarnemingen de zee betreffende uit den
aard der zaak door zeevarenden en kustbewoners
sinds onheuchelijke tijden zijn gedaan, is de Oceanographie
als wetenschap, welke in den ruimsten zin
het systematisch onderzoek der zee beoogt, nog
slechts weinig meer dan een halve eeuw oud. Bepaalde
zich te voren het onderzoek voornamelijk
tot de oppervlakte en tot de kennis van de diepten,
rechtstreeks van belang voor de scheepvaart en
visscherij, omstreeks het midden der vorige eeuw
gaven de eischen van het allangs aangroeiend
wereldverkeer aanleiding tot uitbreiding van het
onderzoek tot de grootere diepten en tot het systematisch
verzamelen, bewerken en publiceeren van
wat er aan waarnemingen omtrent weer en wind
en stroomen in tal van scheepsjournalen besloten
lag. De telegraafkabel kwam den weg vragen langs
den bodem van den oceaan; de Amerikaansche
zeeofficier Brooke vond in 1854 het eerste doelmatige
diepzeelood uit, en enkele jaren later, in
1857, publiceerde een ander Amerikaansch zeeofficier,
Maury, de eerste dieptekaart van den Atlantischen
oceaan.
Reeds een tiental jaren te voren had dezelfde
Maury door de publicatie van zijne „Wind- en Stroomkaarten
der Oceanen" (1848) eene eerste, belangrijke
schrede gedaan op den weg, waarlangs sinds dien
Meteorologie en Oceanographie zich hebben ontwikkeld.
De ontdekking, dat ook op zeer groote diepten
nog levende organismen voorkwamen, was oorzaak,

58
dat vooral zoölogen het onderzoek der zee gingen
ter hand nemen en de ook voor hunne wetenschap
noodige oceanographische waarnemingen gingen
doen. Het voorbeeld werd gegeven door Wyville
Thomson, die in 1868met het Engelsch oorlogschip
„Lightning" de eerste eigenlijke oceanografische
expeditie leidde, welke sinds door tal van grootere
en kleinere in alle deelen der wereldzee werd gevolgd.
Een der meest bekende, die van den „Challenger,"
welke van 1872 tot 1876 een reis om de wereld
maakte, bezocht ook onzen Oostindischen archipel.
Nadien werden ook door enkele andere onderzoekingsvaartuigen
onder vreemde vlag in het gebied
van dien archipel hier en daar eenige oceanografische
waarnemingen gedaan. Onder eigen vlag werd daar
door H.M. flottieljevaartuig „Siboga" onder leiding
van Max Weber eene diepzee-expeditie gemaakt,
welke een jaar duurde (1900 —1901) en uitsluitend
het oostelijk deel van den Archipel tot haar terrein
koos. De bewerking van de vooral op zoölogisch
gebied zeer omvangrijke resultaten dezer expeditie
is nog niet geheel afgeloopen. Met behulp van de
door H.M. „Siboga" gedane loodingen en van die,
welke uit andere bronnen tot het jaar 1903bekend
waren, kon in laatstgenoemd jaar eene dieptekaart
van den archipel worden uitgegeven, welke ter
tentoonstelling aanwezig is.
In een ander hoofdstuk van dezen catalogus vindt
men aangegeven hoe het staat met de kennis van
den horizontalen vorm, d.i. met de cartografie van
de zeeën en kusten, en welke belangrijke vooruitgang
er, tengevolge van den voortdurenden arbeid
onzer opnemingsvaartuigen en de bijdragen van de
schepen der Gouvernements-Marine op dit gebied
te constateeren is; weder een ander hoofdstuk doet
zien, dat, dank zij den omvangrijken arbeid van
Van der Stok voor een groot aantal punten in den
archipel een vrij volledig overzicht omtrent de vertikale
waterbeweging door de getijen is verkregen,
van de horizontale beweging — de getij- en moessonstroomingen
— nog slechts weinig met nauwkeurigheid
bekend is.

59
De kennis van den vertikalen vorm dezer zeëen,
d.i. van hare diepten, strekte zich een 40-tal jaren
geleden nog slechts weinig verder uit dan tot de
diepten, welke in voorkomend geval nog het ankeren
van schepen toelieten. Diepten boven 100 vademen
(-t- 180 M.) komen op de zeekaarten dezer streken
van vóór 1870 slechts sporadisch voor. Betrouwbare
gegevens omtrent de vraag of de diepten in
de binnenzeeën van den archipel bij honderden,
dan wel bij duizenden vademen waren te rekenen,
had men nog slechts op enkele punten.
De onzekerheid, welke er vooral bij eenigszins
bewegelijk schip, bij gebrek aan bijzondere hulpmiddelen,
voorbereiding en oefening, in vele gevallen
bleef bestaan omtrent het oogenblik. waarop
het lood, dalende aan een uit touw geslagen loodlijn,
den bodem had bereikt, maakte, dat het ook voor
den meest weetgierige weinig aanlokkelijk was zich
met de toevallig aan boord aanwezige hulpmiddelen
aan dat zeer tijdroovend experiment te wijden. Als
voorbeeld hoe onzeker de dan verkregen resultaten
konden zijn, kan worden gewezen op eene looding,
welke indertijd door een onzer oorlogsschepen in
de Banda-zee werd verricht bewesten de Bandagroep,
en waarbij werd aangenomen, dat eerst met
4000 vademen lijn de bodem werd bereikt, terwijl
later dicht bij hetzelfde punt de loodingsmachine van
H. M. „Siboga" slechts diepten van ruim 4000 M.
vond.
Eerst het gebruik van staaldraad in plaats van
touw en van looden, welke volgens het door Brooke
aangegeven beginsel een groot deel van hun gewicht
op den zeebodem achterlaten, heeft in belangrijke
mate tot de kennis van de groote diepten
der oceanen en van de bekkens in onzen archipel
bijgedragen. Uitbreiding van deze kennis behoorde
mede tot de opgaven van de Siboga-expeditie, welke
daartoe een aantal loodingen op doelmatig gekozen
punten verrichtte.
Hoezeer met de uitgave van de Siboga-kaart
eene belangrijke schrede voorwaarts werd gedaan,
waren en zijn ook nu nog over zoo groote uitge-

60
strektheden van den zeebodem in onzen archipel
de diepten onbekend, dat van het aangeven van
het juiste beloop der dieptegrenzen in bijzonderheden
op vele punten vooreerst nog geen sprake
zal kunnen zijn. Daar uit den aard der zaak voor
de opnemingsvaartuigen de opnemingen voor nautische
doeleinden als regel voor moeten gaan, zullen
loodingen van groote diepte, evenals tot dusverre,
voornamelijk te wachten zijn van kabelleggers en
van schepen, varende voor wetenschappelijk onderzoek.
Dit neemt niet weg, dat sinds 1903 ook van
de opnemingsvaartuigen, welke uitgerust waren met
een diepzeeloodingstoestel, op vele punten zeer welkome
gegevens werden verkregen. Daaronder valt
in de eerste plaats te noemen H. M. „Bali", welk
schip onder bevel van den luitenant ter zee iekl.
S. P. I'Honoré Naber een groot aantal diepe
loodingen verrichtte in de Golf van Tomini en daar
beoosten in de Molukken-passage, alsmede een
zeker aantal op doelmatig gekozen punten in het
Noordwestelijk deel der Banda-zee, benoorden Straat
Manipa, in Straat Makassar, de Flores-zee, de Balizee
en bij Bonerate.
Behalve door deze loodingen werd de uitbreiding
van de kennis der grootere diepten in den O. I.
archipel sinds de verschijning van de Siboga-kaart
verkregen doorloodingen van de navolgende schepen
ter aangeduider plaatse:
H. M. Flottieljevaartuig „Edi", welk schip o. a.
op de strekking Palao-Menado en in Straat Makassar
een groot aantal loodingen verrichtte ten dienste
van de Duitsch-Nederlandsche Telegraafmaatschappij.
H. M. Opnemingsvaartuig „Borneo" in het Oostelijk
gedeelte der Banda-zee (nabij de Banda-groep,
de Watubela- en de Kei-eilanden) en in het Oostelijk
gedeelte van de Ceram-zee bezuiden Nieuw-Guinea.
H. M. Opnemingsvaartuig „van Gogh" in het
Noordoostelijk gedeelte van de Ceram-zee aan den
rand van het plateau ten ZW. van de Macluer-golf.
Het Duitsche onderzoekingsschip „Planet" in het
Mentawei-bekken, in den Indischen Oceaan bewesten
Sumatra en bezuiden Java, in het westelijk deel der

61
Ceram-zee tusschen Obi Major en Misool, en in den
Stillen Oceaan ter Noordkust van Nieuw-Guinea.
Het Engelsch kabelschip „Magnet" in den Indischen
Oceaan tusschen N. Keeling-eiland en Straat
Soenda.
Het Engelsch oorlogsschip „Fantome" in Straat
Lombok en ten ZW. van Soemba.
Deze loodingen hebben de ook uit de vroegere
loodingen opgedane ondervinding bevestigd, dat
bijna overal in het oostelijk deel van den archipel
de zeebodem sterk afwisselende diepten vertoont
en dat in het algemeen reeds op korten afstand uit
de kust groote diepte wordt gevonden. Ook bevestigden
o. a. de door de „Planet" gedane loodingen
het vermoeden, dat er bezuiden Java eene randdiepte
zou bestaan, d. i. eene betrekkelijk smalle,
sterke inzinking van den bodem, loopende evenwijdig
aan de algemeene strekking van de kustlijn.
Die loodingen doen het meer dan waarschijnlijk
achten, dat er bezuiden Java twee dergelijke randdiepten
bestaan, waarvan de noordelijkste, met diepten
tot ruim 3000 M., de oostwaartsche voortzetting
schijnt te vormen van het Mentawei-bekken, de
zuidelijkste met diepten tot 7000 M., die van de
reeds op de Siboga-kaart aangegeven aan Sumatra
evenwijdig loopende inzinking van tuim 5000 M.
diepte.
In den Stillen Oceaan werd door H. M. „Edi"
eene diepte van ruim 7200 M. gelood beoosten de
Talauer-eilanden, welke diepte waarschijnlijk is te
beschouwen als het zuidelijkste deel van eene randdiepte
evenwijdig aan den oostrand der Philippijnen.
Binnen het gebied der Siboga-kaart werd door
hetzelfde schip nog eene dergelijke randdiepte gevonden
beoosten de Palao-eilanden met ruim 6800 M.
diepte.
De loodingen van 11. M. „Bali" toonden o. a. aan,
dat de Golf van Tomini tot dichtbij de kust ofden
rand van het kustrif meer dan 1000 M. diep is, in
het westelijk gedeelte over een groot oppervlak
zelfs diepten van 1800 tot 2000 M. heeft, en in den
oostelijken toegang diepten tot ruim 3700 M. Laatst-

62
bedoelde inzinking schijnt, zij het met eene onderbreking
van minder diepte, samen te hangen
tot ééne randdiepte, evenwijdig aan het Noordelijk
deel van Celebes, met de inzinking, welke zich
tusschen de Sangir- en de Talaut-eilanden in
Noordelijke richting tot nabij Mindanao schijnt uit
te strekken.
Ditzelfde schip constateerde in het Noordwestelijk
deel van de Banda-zee eene diepte van 5098 M.,
ongeveer 30 zeemijlen beZ. Straat Greyhound;
ongeveer 50 zeemijlen verder zuidwaarts eene van
4833 M. en dicht beoosten Wowoni eene van 3881 M.
In Straat Makassar bleken de in het Noorden en
Zuiden gevonden diepten van meer dan 2000 M.
zich voort te zetten door het nauwe gedeelte tusschen
de Borneo-bank en het kustgedeelte van Kaap Mandar
tot Kaap Williams.
Eene ter tentoonstelling aanwezige, onder leiding
van Prof. Dr. G. A. F. Mole'ngraaff vervaardigde
dieptekaart is samengesteld met gebruikmaking van
alle hier genoemde gegevens.
Blijft, ook na deze aanwinsten der laatste jaren,
nog veel te doen over, wat betreft de meer gedetailleerde
kennis van de diepere gedeelten van
den Archipel, in hare groote trekken kunnen thans
de diepteverhoudingen daar reeds vrij goed bekend
worden genoemd.
In zijn westelijk gedeelte maakt de zeebodem
van den archipel deel uit van een uitgestrekt ondiep
plateau, samenhangend met het aziatisch vasteland
en aan zijn west- en zuidzijde begrensd door de
groote diepte van den indischen oceaan; in het
oostelijk gedeelte van den archipel een afwisseling
van hoogte en diepte, met opvallend smalle, langgerekte
en in vele gevallen gebogen bodemverheffingen.
De daartusschen besloten inzinkingen van
den bodem hebben over het algemeen groote diepten
en zijn, hoewel aan de oppervlakte overal met elkaar
en met de oceanen in verbinding staande, op bepaalde
diepten van elkaar en van de oceanen geïsoleerd
door onderzeesche ruggen.
Als een gevolg van deze bodemformatie doet zich

63
het verschijnsel voor, dat in tegenstelling met hetgeen
in de oceanen wordt waargenomen, waar de
temperatuur van het water tot op zeer groote diepte
steeds afneemt, in de bekkens van den archipel de
temperatuur afneemt tot aan de diepte, waarop zij
van den oceaan zijn afgesloten en beneden die diepte
verder genoegzaam constant is.
Het aantal waarnemingen op verschillende diepten
omtrent temperatuur en samenstelling van het zeewater
was in den archipel tot dusverre nog gering,
zoodat in dit opzicht nog veel te doen overblijft.
Intusschen bleek reeds uit de onderzoekingen van
den Challenger, later door die van „Valdivia",
„Siboga", „Planet", e. a. bevestigd, dat ook in de
bekkens van den archipel zich in de temperatuurverdeeling
eenzelfde verschijnsel voordoet, als in
tropische gedeelten van de oceanen werd geconstateerd,
en door de Duitschers met den naam „Sprung,
schicht" wordt aangeduid. Hieronder wordt verstaandat
de temperatuur van het zeewater op eene betrekkelijk
geringe diepte (100 a 200 M.) snel afneemt,
vervolgens met toenemende diepte langzaam. De
oorzaak van dit verschijnsel, het eerst uiteengezet
door den duitschen oceanograaf Dr. G. Schott bij
de bewerking van de resultaten der „Valdivia"-
expeditie, is te vinden in de sterke verdamping van
het water aan de oppervlakte. Dit water verkrijgt
daardoor een zoodanig zoutgehalte, dat het, ondanks
zijne hoogere temperatuur, grooter soortgelijk gewicht
heeft dan het daaronder gelegene, koelere
water. Hierdoor ontstaat eene vertikale uitwisseling
en menging tot op die diepte, waar het aanwezige
koudere water hetzelfde soortelijk gewicht
heeft als het zinkende, gemengde en warmere doch
zoutere water der boven die diepte aanwezige waterlaag.
Op die diepte houdt de menging door vertikale
uitwisseling op en heeft warmteuitwisseling
verder alleen door de zeer langzaam werkende geleiding
plaats. Het gevolg is, dat even boven de
bedoelde diepte het water nog eene tamelijk hooge
temperatuur heeft, even daaronder eene merkbaar
lagere. Deze waterlaag, waar aldus de temperatuur

64
bij toenemende diepte als met een sprong afneemt,
vormt de „Sprungschicht".
Omtrent de samenstelling van den zeebodem in
de groote diepten van den archipel is nog weinig
onderzocht. Wel zijn door de Siboga-expeditie en
o.a. ook door H.M. „Bali" een aantal bodemproeven
bovengebracht, doch het tijdroovend onderzoek daarvan
is nog niet afgeloopen. Het aantal punten, waarvan
deze in vele gevallen kleine hoeveelheden bodemmaterie
werd verkregen, is in vergelijking van het
zeer groote oppervlak van dit zeegebied, nog altijd
klein te noemen.
Als een vrij algemeen kenmerk werd bij eene
oppervlakkige beschouwing der verzamelde bodemproeven
tijdens de Siboga-expeditie den indruk
verkregen, dat overal binnen het eilandengebied
de bezinkingsproducten in sterke mate van terrigenen
aard zijn, d. w. z. dat een goed deel daarvan
bestaat uit de door afwatering en wind naar zee
gevoerde verweeringsproducten van het boven water
reikende deel van de aardkorst en uit materie van
plantaardigen ooreprong. Vulkanische producten
komen veelvuldig op den zeebodem voor.
Van de koraalriffen, waaraan vooral het oostelijk
deel van den archipel zeer rijk is, is, uitgezonderd
dan in zuiver zoölogisch opzicht, nog betrekkelijk
weinig studie gemaakt. Ook omtrent deze riffen en
de ondiepe kustwateren is de bestaande kennis door
de onderzoekingen van Max Weber verrijkt geworden.
Onder meer is daarbij ook gebleken, dat
ook in onzen archipel uitgestrekte lithotamnionbanken
voorkomen.
De vroeger gehuldigde meening, als zouden in
het westelijke deel van den archipel geene rifvormende
koralen voorkomen, is gebleken niet juist
te zijn.
Omtrent de vraag, of in den archipel atollen en
randriffen voorkomen, heerscht nog een verschil
van meening. dat voornamelijk verband houdt met
de vraag of de daarmede overeenkomende rifvormen,
welker aanwezigheid in den archipel uit de hydrografische
opnemingen is gebleken, ook wat hunne

65
wordingsgeschiedenis betreft, gelijk zijn te stellen
met die, welke elders tot de echte atollen en randriffen
worden gerekend.
Omtrent hetgeen in deze wateren tot dusverre
is verricht op het gebied van de zoölogie en de
botanie, welke niet tot de eigenlijke physische
oceanographie zijn te rekenen, zij hier alleen vermeld,
dat met name door de resultaten der Sibogaexpeditie
de kennis dier wetenschappen belangrijke
uitbreiding heeft ondergaan en dat sinds eenige
jaren van gouvernementswege onderzoekingen worden
gedaan, welke meer bepaaldelijk bevordering
van visscherijbelangen beoogen.
G. F. Tydeman.

NATUURKUNDIGE AARDRIJKS-
KUNDE VAN DEN OOST-INDISCHEN
ARCHIPEL.
Bij het onderzoek van natuurverschijnselen op
aarde en zee of in den dampkring zijn twee richtingen
mogelijk: men kan op één plaats, maar
gedurende langen tijd, volgens een bepaald systeem,
nauwkeurige waarnemingen verrichten, of ook er
zich op toeleggen om gegevens te verzamelen,
minder in getal en uit den aard der zaak minder
nauwkeurig, maar voor vele plaatsen van een streek,
land of oceaan, die men de intensieve en extensieve
zou kunnen noemen. Beide richtingen hebben haar
voor- en nadeelen: voorkeur voor een van beiden
houdt verband met aard en aanleg van den natuuronderzoeker
en beide zijn onmisbaar, omdat zij
elkander aanvullen en steunen.
De oudste vertegenwoordigers dezer beide
richtingen in Nederlandsch-Indië zijn zeker wel
Dr. P. L. Onnen, die in 1841 te Buitenzorg een
reeks van meteorologische waarnemingen aanving
en Franz Junghuhn, die, in 1835in Indië aangekomen,
overal waar hij kwam observaties deed en ze ook
wist te vereenigen tot één geheel in zijn bekende
beschrijving van het klimaat van Java in verschillende
hoogtegordels.
Een eerste organisatie, uitgegaan van de Kon.
Akademie van Wetenschappen, waarbij den officieren
van gezondheid was opgedragen meteorologische
waarnemingen te verrichten, voerde natuurlijk tot
teleurstelling, ofschoon voor enkele plaatsen als
Buitenzorg, Banjoewangie, Padang, Bandjermassin
en Ambon, bruikbare reeksen werden verkregen.
In 1866 kon Dr. P.A.Bergsma, in 1861hiertoe uitgeonden,
met behulp van 5 inlandsche assistenten

67
in een daartoe gehuurde woning, de reeks van
uurwaarnemingen aanvangen, die tot heden onafgebroken
is voortgezet en, ofschoon de officiceele
organisatie van het Observatorium te Batavia eerst
in 1875 haar beslag kreeg, kan dus de geboorte
van die instelling en de aanvang van systematisch
onderzoek op 1 Januari 1866 worden gesteld. Hoe
zich daarna het Observatorium op natuurlijke wijze
heeft ontwikkeld en de stroomingen van wetenschappelijk
onderzoek en methoden van onderzoek
heeft gevolgd, moge blijken uit de volgende korte
overzichten, die tot toelichting mogen dienen van de
tentoongestelde boekwerken, kaarten en instrumenten.
1. Het Jaarboek. In 1871 verscheen het eerste
deel van de „Observations", bevattende uurwaarnemingen
van meteorologische elementen en van
magnetische declinatie. De uitvoerige bewerking
dezer gegevens werd destijds als een groote bijzonderheid
beschouwd en kan als voorbeeld dienen
van een uitmuntende toepassing van de intensieve
methode.
Volledige magnetische observaties van de drie
elementen (declinatie, horizontale kracht en verticale
kracht) zijn verschenen in de jaarboeken van af
September 1883 en resultaten van seismologische
observaties zijn geregeld daarin gepubliceerd sinds
Juli 1898.
In deze Jaarboeken, waarvan op het oogenblik
het 33 ste deel (1910) is gepubliceerd, zijn ook
verschillende bijzondere onderzoekingen opgenomen
in den vorm van Appendices, waarvan men de
onderwerpen in de hierbijgaande lijst kan vinden.
De bewerking van het 34 ste deel is gereed, maar
de publicatie bleef achterwege wegens overmaat
van werk op de Landsdrukkerij.
2. Regenwaarnemingen. Vóór zijn vertrek uit Indië
in 1882 werd door Dr. Bergsma een systeem van
regenwaarnemingen in den Indischen Archipel georganiseerd,
dat in 1879 in werking trad met 74
stations op Java en 44 op de Buitenbezittingen.
Hoe gering omstreeks dien tijd de algemeene
belangstelling in dergelijke publicaties was, moge

68
hieruit blijken, dat een Gouverneur-Generaal den
steller van dit overzicht den raad gaf die uitgave
te staken, omdat zich toch niemand voor den regenval
interesseerde en hoezeer de tijden sedert veranderd
zijn, uit van Bemmelen's publicatie „Regenval
op Java" (1908), waarin van meer dan 700
stations de verkregen resultaten zijn samengesteld;
deze publicatie toch geschiedde onder den drang van
belangstellenden bij cultures van allerlei aard, van
het Departement van Landbouw en van denIrrigatiedienst.
In 1911 werd een belangrijk bedrag door de
Regeering toegestaan voor de systematische bewerking
van gegevens betreffende den regenval op
Java en op het eind van 1912 werden geregeld
waarnemingen ontvangen van 1660 stations, waarvan
1361 op Java en Madoera en 299 in de Buitenbezittingen.
Kenmerkend voor de algemeene belangstelling
is het, dat onder die 1361 stations 669
behooren tot den Bevloeiingsdienst en 539 aan
particulieren.
Een tentoongestelde regenkaart van Java bevat
de nieuwste gegevens, die op dit oogenblik beschikbaar
waren.
3. Aardmagnetisme. Nadat in 1874—1879 Dr.
E. van Rijckevorsel een magnetische opneming van
den Indischen Archipel had tot stand gebracht, kon
30 jaren later, 1903—1907, door Dr. W. van
Bemmelen een nieuwe opneming worden verricht;
de resultaten hiervan zijn in een wandkaart tentoongesteld.
4. Vulcanische verschijnselen en Aardbevingen. De
macro-seismische waarnemingen in den geheelen
archipel zijn jaarlijks te samen gesteld en gepubliceerd
in het Natuurkundig Tijdschrift van Nederlandsch-Indië
(Deel 46—71, 1883 —1912), eerst door
de seismologische commissie, later, vanaf 1898, door
het observatorium.
Vanaf 1898 zijn in de jaarboeken de resultaten
der macro-seismische waarnemingen gepubliceerd,
verricht eerst met behulp van Milne's horizontalen
slinger, in aansluiting aan de organisatie van de

69
British Association, later door middel van horizontale
slingers van Bosch en Ehlert en den vertikalen
slinger (1000 KG.) van Wieehert. Ook een maandclijksch
seismologisch bulletin wordt door het Observatorium
uitgegeven, waardoor de verschillende
observatoria zoo spoedig mogelijk in kennis worden
gesteld met de Indische aardbevingen.
5. Getijden. Kort nadat Darwin zijn nieuwe methode
van bewerking van getijwaarnemingen had uitgewerkt
en een getijdienst in Britsch-Indië was georganiseerd,
werd een nieuwe methode, steunend op Darwin's
grondslagen, maar geschikt voor waarnemingen op
enkele uren per dag, uitgewerkt en een getijdienst
voor 5 jaren georganiseerd, omvattende omstreeks
80 stations. De eerste resultaten werden gepubliceerd
in 1889(Verslagen en MededeelingenKon. Akademie)
in het Tijdschrift van het Kon. Instituut van Ingenieurs
(1890—1896) en in het Natuurkundig Tijdschrift
van Ned. Indië (1896); een eerstesamenstelling
der resultaten met kaarten is te vinden in het werk
„Wind and Weather, Tides and Tidal Streams", 1897;
een tweede volledig overzicht in de uitgave „Elementaire
theorie der Getijden" (1910). Van 1908tot op
heden werden door het Observatorium getijtafels berekend
en uitgegeven voor Pontianak, Belawan Dcli,
Oost- en Westgat van Soerabaia, Oedjoeng Pangka,
Bandjermasin, Moeara-djawa en Palembang.
6. Meteorologische waarnemingen in den Archipel.
Het groote nut, dat men van meteorologische waarnemingen
ook buiten Batavia kan trekken, bleek
duidelijk in 1890, toen aan het Observatorium advies
werd gevraagd omtrent de meest geschikte plaats
voor legering van troepen in de Preanger. Op
grond van observaties, verricht gedurende één jaar
op 5 stations langs de lijn Batavia-Garoet, kon Tjimahi
als de meest geschikte plaats worden aangewezen.
Een andere methode, om een voor vele doeleinden
(expedities, opnemingen) nuttige en noodzakelijke
kennis te verkrijgen van meteorologische toestanden
in den Archipel, werd gevolgd door uittrekking van
de niet-instrumenteele waarnemingen, vastgelegd in
de scheepsjournalen van oorlogsschepen, die van

70
1814—1890 de Indische zeeën hadden bevaren,
welke journalen voor dit doel uit het Archief te
's Gravenhage naar Batavia werden opgezonden.
De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd
in den atlas „Wind and Weather etc." 1907.
Op dit oogenblik is een nieuwe organisatie in
werking getreden, waarbij op vele plaatsen zoo op
Java als
in de Buitenbezittingen, meteorologische
waarnemingen worden verricht, die door het Observatorium
worden bewerkt. In dit jaar zag het eerste
deel dezer publicatie het licht onder den titel
„Observations made at secondary stations in Netherlands
East India", 1913.
7. Het onderzoek der hoogere luchtlagen. In het
wolkenjaar 1896— 97, door Hildebrandsson georganiseerd,
werd door het Observaterium aan de internationale
coöperatie deelgenomen, en hoogte en drift
van de verschillende wolkensoorten met behulp van
twee photographische theodolieten gemeten.
In 1909 werd met behulp van de nieuwste middelen:
loodsballons, ballons met registreertoestel en
vliegers, het eigenlijke onderzoek der hoogere luchtlagen
aangevangen. De resultaten dezer onderzoekingen
zijn en worden gepubliceerd in een nieuwe
uitgave van het Observatorium onder den titel
„Verhandelingen", waarvan op dit oogenblik twee
nummers zijn verschenen. Een overzicht van de verkregen,
hoogst belangrijke, resultaten vindt men in
een verhandeling van Dr. van Bemmelen gepubliceerd
in het werk „Luftfahrt und Wissenschaft," herausgegeben
von J. Sticker. De ontdekking van verscheidene
luchtstroomingen boven elkander en van een
sterke westelijke strooming (oostenwind), die zich met
een snelheid van 34 M. per seconde op een hoogte
van 30.5 KM. beweegt en voorts het aantreffen van
een temperatuur van — 87 0 C. op een hoogte van
16 K.M. mogen hier alleen worden genoemd.
8. Nadere bijzonderheden omtrent de werkzaamheden
van het Observatorium en de daardoor noodzakelijk
geworden uitbreiding van personeel vindt
men in de jaarverslagen (1910 —1912), doorDr. van
Bemmelen in de laatste jaren in het licht gegeven.

71
Hieruit blijkt, dat de inrichting, die door Bergsma
werd aangevangen met 5 inlandsche assistenten, nu
arbeidt met een personeel van een 40-tal personen.
9. Reizen naar Indië. Vanafde oprichting van het
Kon. Ned. Meteor. Instituut heeft Prof. Buys Ballot
het groote belang voor de zeevaart van kennis der
oceanografische toestanden in den Indischen en Atlantischen
Oceaan ingezien en gewaardeerd.
Het oudste aanwezige journaal loopt over 1820-1825
en is gehouden door den Kapitein Jacobus Boelen
van het schip Delphina ; uit de verzameldejournalen
werden reeds in 1855 belangrijke zeilaanwijzingen
van het Kanaal naar Java en omgekeerd gepubliceerd.
Was destijds kennis van de heerschende winden
de meest belangrijke voor de zeilvaart, waardoor
groote besparing aan tijd kon worden verkregen,
thans zijn het voornamelijk de zeestroomingen, van
wier mede- of tegenwerking op lange routes de duur
van de vaart afhankelijk is. De verschillen in gewonnen
tijd zijn geringer dan vroeger, maar daarin gelijke
mate dekosten zijn gerezen, blijft het product constant.
Journalen, bevattende reizen van en naar Oost-
Indië, ontvangt het Instituut van de Maatschappij
Nederland, Rotterdamsche Lloyd, Java—China—
Japan Lijn, Java—Bengalen Lijn en de Indische
Lloyd. Deze journalen nemen zonder twijfel een
eerste plaats in onder de verzamelingen vanandere
zeevarende naties, waaronder alleen Engeland,
Duitschland en Amerika deelnemen aan de bewerking
van Oceanografische gegevens. Op 31 December 1905
bedroeg het aantal journalen 5191, op 31 December
1912 6698, een gemiddelde toeneming van ongeveer
200 journalen per jaar. In 1912 was dit aantal reeds
263 en het is nog steeds toenemend.
De tentoongestelde kaarten van zee- en windstroomingen
zijn werkkaarten, geteekend ten behoeve van
de gepubliceerde atlassen. Het aantal waarnemingen,
gebruikt voor de samensteliing van het nieuwste deel
(December, Januari, Februari 1856 —1910) van het
werk over den Indischen Oceaan bedraagt 1.860.613.
J. P. van der Stok.

DE VERMEERDERING ONZER
GEOLOGISCHE KENNIS VAN DEN
NEDERLANDSCH OOST-INDISCHEN
ARCHIPEL IN DE LAATSTE
40 JAREN.
Ofschoon het natuurwetenschappelijk onderzoek
onzer Koloniën in de laatste halve eeuw in allerlei
richting krachtig werd voortgezet, zijn de resultaten,
naar het mij wil voorkomen, op het gebied der
geologie en aanverwante vakken zeker niet het
minst belangrijk geweest.
Wat vooreerst de praktische resultaten betreft,
kan gewezen worden op de ontdekking van belangrijke
kolenvelden (Sumatra's Westkust, Borneo's
Oostkust), die gedeeltelijk reeds in ontginning zijn;
op groote hoeveelheden petroleum, die door boringen
aan den dag werden gebracht (Java, Sumatra
Borneo); eindelijk op goudertsen, die op enkele
punten van Sumatra en van Noord-Celebes in ontginbare
afzettingen bleken voor te komen.
Daarbij werd het wetenschappelijk onderzoek niet
vergeten. Door de Gouvernements mijningenieurs,
gedeeltelijk ook door Nederlandsche en buitenlandsche
geleerden, werden uitgestrekte terreinen hetzij
verkend, hetzij nauwkeurig opgenomen, en hunne
bevindingen in den vorm van verslagen, met bijbehoorende
geologische kaarten, gepubliceerd. Hier
zijn vooral te noemen: Java, een groot gedeelte
van Sumatra, geheel Bangka en Billiton, een gedeelte
van West-Borneo, van Oost-Borneo en van Celebes,
Lombok, eindelijk de Molukken, met inbegrip van
Nederlandsch Nieuw-Guinea en den Timor-Archipel.

73
Bij dit onderzoek bleek nu, dat de opvatting, die
men vroeger over de geologische samenstelling van
den Indischen Archipel had, ten eenenmale onjuist
was. Uitgezonderd Java, dat door Junghuhn reeds
goed bekend geworden was, wist men vóór 50 en
zelfs vóór 40 jaren niet veel meer van dienArchipel,
dan dat er werkzame vulkanen voorkwamen, dat
er dikke sedimentaire lagen optraden, die in navolging
van Junghuhn alle voor tertiair gehouden
werden, en welke hier en daar steenkolen van
goede kwaliteit bevatten, eindelijk, dat de eilanden
Bangka en Billiton rijk aan tinerts waren. Tot dit
weinige, en enkele andere verspreide, maar weinig
vertrouwbare gegevens, was toen de geologische
kennis van onze overzeesche bezittingen buiten Java
beperkt.
Op den algemeen als juist aangenomen regel,
dat alle sedimenten tertiair waren, maakte alleen
Timor een uitzondering, op welk eilandreeds door
Macklot, een lid der vóór Junghuhn in Indië werkzame
„Natuurkundige Commissie" versteeningen
waren gevonden, die een oud karakter droegen.
In 1858 kwamen eenige fossielen van Timor naar
Batavia, waaronder encrinietcn en ammonieten herkend
werden; in 1862 hield von Richthofen eenige
versteeningen van Timor, die hij bij Junghuhn
zag, zeer bepaald voor tot de Bergkalk behoorend,
dus voor carbonisch; en nadat in 1864 Beyrich
eene grootere suite versteeningen van Timor, als
behoorend tot de kolenkalk had beschreven, was
aan het optreden van paleozoïsche lagen op dat
eiland niet meer te twijfelen. Latere onderzoekingen
hebben aangetoond, dat deze fossielen iets jonger
zijn, en tot de perm-formatie, dus tot het opperste
paleozoïcum moeten gesteld worden.
Eerst 10 jaren later, in 1874, werden op Sumatra,
in de Padangsche Bovenlanden, door het Mijnwezen
lagen met versteeningen {Phillipsia, fnsulinen, enz.)
ontdekt, die eveneens paieozoïsch waren. Zij werden
door Ferd. Roemer als kolenkalk beschreven, terwijl
latere onderzoekers ze weder voor iets jonger, namelijk
voor opper-carbonisch, houden.

74
In 1883 werden door het Mijnwezen de eerste
mesozoïsche versteeningen gevonden, namelijk in
mergels van de Wester-Afdeeling van Borneo, die
Geinitz als cretaceïsch bepaalde.
In 1889 volgde de ontdekking door Wichmann
van de eerste triassische lagen op het eiland Roté
(Rotti), en van jurassische gesteenten op hetzelfde
eiland, deze laatste echter niet in vaste lagen, maar
als uitwerpsels van slikbronnen (z. g. slikvulkanen);
terwijl Ten Kate in 1891 door het vinden van halobiënkalk
als rolstukken in eene rivier van Midden-
Timor bewees, dat de triasformatie ook op dat eiland
voorhanden is.
Van dit jaar volgen de ontdekkingen van mesozoïsche,
gedeeltelijk ook van paleozoïsche formaties
snel op elkaar. Successievelijk werd aangewezen:
In 1892, jura op Boeroe, door Martin.
In 1895 en 1896, jura op West-Borneo, door
Martin, Vogel en Krause.
In 1897, jura op Noord-Borneo (Serawak), door
Bullen Newton.
Daarna:
In 1899, op verschillende eilanden vau het oostelijk
gedeelte van den Archipel (Molukken), perm,
trias, jura, krijt, eoceen en jong-tertiair, door Verbeek.
In 1899, trias in Noord-Sumatra, door Volz.
In 1900, perm, trias, jura, krijt, op verschillende
Moluksche eilanden, door G. Boehm.
In 1902, trias op West-Borneo, door Wing Easton
en Vogel.
In 1906, carboon en krijtformatie in Djambi fZuid-
Sumatra), door Tobler.
In 1907, trias in de Molukken op verschillende
eilanden door Wanner, en in Portugeesch Timor
door Hirschi.
In 1908, de rhatische formatie in de Padang'sche
Bovenlanden (Sumatra), door Miss M. Healey. Deze
formatie is echter later gebleken een weinig ouder
te zijn, en tot de opper-trias te behooren.
In 1908, jura, in Djambi (Zuid-Sumatra), door
Tobler.
In 1909, trias op Boeroe, door Krumbeck.

75
In 1911, paleozoïsche, mesozoïsche en tertiaire lagen
in westelijk Zuid-Nieuw-Guinea, door Martin.
In 1912, opper-trias in de Padangsche Bovenlanden,
door Krumbeck.
Terwijl men dus nog in 1882 meende, dat alle
mesozoïsche lagen in Nederlandsch-Indië ontbraken,
blijkt nu, dat lagen uit alle drie de hoofdafdeelingen
van het mesozoïcum voorhanden zijn. De zee, die
nu de eilanden van onzen Indischen Archipel omgeeft,
was zooals uit verschillende gegevens blijkt,
in het carboon reeds voorhanden, en scheidde toen
reeds China van Australië. De groote landmassa,
die Neumayr in de jura-periode tusschen die landen
aannam, en als sino-australisch-continent aanduidde,
heeft nooit bestaan, althans niet na het carboon,
en waarschijnlijk vroeger evenmin.
Volgens de boven opgegeven nieuwe ontdekkingen
kunnen nu in den Archipel de volgende gesteentegroepen
onderscheiden worden, die op de door den
oud-mijningenieur E. C. Abendanon vervaardigde, en
ten toon gestelde geologische schetskaart van den
Archipel aangegeven zijn. Met het oog op de kleine
schaal der kaart moesten echter sommige groepen
vereenigd worden.
1. Oude leigesteenten (schiefers) zonder versteeningen,
van onbekenden ouderdom. Hieronder zijn
waarschijnlijk zoowel azoïsche, als verschillende
oud-paleozoïsche gesteenten. Tot de laatste behooren
waarschijnlijk de kleileien met goudhoudende kwartsgangen,
maar tot nog toe is zelfs geen spoor van
versteeningen in deze leien aangetroffen.
Deze gesteenten zijn zeer verspreid en komen
waarschijnlijk overal in den ondergrond voor. Men
kent ze van Sumatra, Bangka, Billiton, Karimondjawa,
Borneo, Celebes en talrijke eilanden van de
Molukken (de Molukken hier in uitgebreiden zin genomen,
dat is, met inbegrip van Nieuw-Guinea, den
Timor-Archipel en de Kleine Soenda-eilanden).
2. Groep der oude basische eruptiefgesteenten, van
grootendeels prae-permischen ouderdom; een gedeelte

76
is wellicht jonger (mesozoïsch). Hiertoe behooren
peridotiet, serpentijn, gabbro, diabaas en diabaasporfieriet,met
hunne tuffen, brecciën en schaalsteenen,
die met de oude leigesteenten opgericht en geplooid
zijn. Sumatra, Borneo, Celebes, Molukken.
3. Granietgesteenten. Deze zijn in de Molukken
jonger dan groep 2, daar zij o.a. op Ambon, Lirang
en Wetar gangvormig in peridotiet, diabaas en
gabbro optreden. Zij zijn echter tevens ouder dan
triassisch, omdat gruis van granieten in de opperpaleozoïsche,
of waarschijnlijker triassische zandsteenen
van Ambon voorkomt. Andere granieten,
namelijk sommige van Djambi en het Noordelijke
gedeelte van Palembang (de Rawas), zijn echter
stellig jonger, daar zij mesozoïsche (waarschijnlijk
jurassische) sedimenten contact-metamorph veranderd
hebben. Sumatra, Bangka, Billiton, Borneo, Celebes,
Molukken.
4. Paleozoïsch, grootendeels opper-carbonisch en
permisch. Sumatra, Timor, Molukken.
5. Trias-formatie. Sumatra, Borneo, Oost Celebes,
talrijke Molukken-eilanden.
6. Jura-formatie. Sumatra, Borneo, Oost-Celebes,
verschillende Molukken-eilanden.
7. Krijt-formatie. Sumatra, Java, West-Borneo,
verschillende Molukken-eilanden.
8. Eruptiefgesteenten dermesozoïsche periode. Hiertoe
behooren sommige granieten, kwartsporfieren,
diabazen en melafieren. Sumatra, Java, Borneo,
Molukken.
9. Oud-tertiaire (eoceene en oligoceene) afzettingen.
Sumatra, Java, Borneo, Celebes, Molukken. Bevatten
de goede Indische steenkolen.
10. Jong-tertiaire (mioceene) eruptiefgesteente)!.
Leuciet- en nephelien-gesteenten, andesieten, dacieten
en bazalten. Gruis van deze gesteenten komt wel in
de mioceene, maar niet in de eoceene gesteenten
voor. Sumatra, Java, Bawean, Borneo, Celebes,
Molukken.
11. Jong-tertiaire (mioceene enplioceene) afzettingen.
Zachte kleisteenen, mergels, zandsteenen en kalksteen,
steeds met een gehalte aan gruis van de

77
eruptiefgesteenten der groep 10. In de Molukken
behooren de hoogstgelegene terrasvormige koraalkalken
tot het plioceen. Mioceene afzettingen komen
°p de meeste eilanden van den Archipel voor, maar
niet op Bangka, Billiton, Ambon en enkele andere.
12. Kwartaire afzettingen en Vulkanen. Hiertoe
behooren de laaggelegen terraskalken der Molukken,
losse zandsteenen van vulkanisch gruis en de vulkanen
zelf, die voor het grootste gedeelte in den
kwartairen tijd werden opgebouwd. De kwartaire
sedimenten komen op bijna alle eilanden van den
Archipel voor, de vulkanen, waarvan er verscheidene
nog werkzaam zijn, daarentegen slechts op enkele
eilanden, die in vier groepen zijn in te deelen. Tot
de eerste groep behooren de vulkanen van Sumatra,
Java en de kleine Soenda-eilanden tot Pantar. Het
op Pantar oostelijk volgende eiland Alor bevat geen
jonge vulkanen, maar wel mioceene eruptiepunten.
I)e tweede groep bevat de ellipsvormig geranschikte
vulkanen van de Banda-zee; hiertoe behoort de
Banda-groep. De derde, of Menado-groep, strekt
zich uit van het eilandje Oena-oena in de Tominibocht
over de vulkanen in de Minahasa (Noord-
Celebes) naar de Siau-Sangi-reeks en verder noordelijk
naar de vulkanen der Philippijnen. De vierde
groep eindelijk is samengesteld uit de reeks der
Halmahera-vulkanen, die van den grooten Tobelovulkaan
over den Gam Koenora, Ternate en Tidore
tot aan Makian loopt. Alle eilanden, die niet tot
deze 4 groepen behooren, bezitten geen vulkanen.
13. De recente, ofhedendaagsche vormingen bestaan
hoofdzakelijk uit uitwerpselen van nog werkzame
vulkanen, uit afzettingen van kalksteen nabij de
kusten of in ondiepe zee, door den bouw van
koralen, foraminiferen en kalkalgen, uit aanslibbingen
van rivieren bij hunne uitmonding in zee, en uit
afzettingen van warme bronnen.
Eene meer uitvoerige samenstelling van denieuwste
onderzoekingen op geologisch gebied van den Archipel
is te vinden in Verbeek's „Molukken-Verslag",
Jaarboek van het Mijnwezen in Ned. Oost.-Indië,

78
XXXVII, 1908, Wetensch. Ged., Batavia, 1908.
De na dien tijd, tot ultimo 1912, verschenen
mijnbouwkundige en geologische geschriften over
onzen Archipel zijn opgenomen in Verbeek's „Opgave
van geschriften over geologie en mijnbouw van
Nederlandsch Oost-Indië," Verhandelingen van het
Geol. Mijnb. Genootschap voor Nederland en Koloniën,
Geol. Serie, Deel I, 's-Gravenhage, 1912.
R. D. M. Verbeek.

DE VOLKENKUNDE.
Nu het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig
Genootschap ter gelegenheid van zijn veertigjarig
jubileum schouw houdt over hetgeen gedurende zijn
bestaan op aardrijkskundig gebied in de Nederlandsche
koloniën aan wetenschappelijke winst is behaald,
schijnt het een verklaarbaar verlangen, dat daarbij
ook de uitkomsten van de Volkenkunde gedurende
dat tijdvak
onder de oogen worden gezien. Aardrijkskunde
en Volkenkunde zijn te nauwer verwant
naarmate — zooals in onze koloniën nog veelal
het geval is en ook uit de statuten van het jubileerend
Genootschap blijken kan — onderzoekingen
van land en van volk veelvuldiger hand aan hand
gaan. Bovendien is de mensch en vooral de primitieve
mensch als „slaaf van de hem omringende
natuur" in hooge mate afhankelijk van zijne omgeving
in den ruimsten zin, van den bodem waarop hij
leeft, van de planten- en dierenwereld en van het
klimaat en de aardrijkskundige gesteldheid van zijn
land, zoodat er uiteraard wisselwerking bestaat
tusschen de Aardrijkskunde en de Volkenkunde, die
zich ten plicht heeft gesteld het wezen te doorgronden
van de volken, welke nog slechts oppervlakkig
of nog niet in aanraking zijn gekomen met
hetgeen wij als beschaving aanmerken. Bij de behandeling
van de vraagstukken, welke met de toestanden
bij dergelijke volken verband houden, speelt
wederom de aardrijkskunde een rol, want zij kan
inlichten met betrekking tot de wegen, welke verschillende
volksstammen ofverschillende beschavingsuitingen
hebben afgelegd. In dit opzicht valt er in
den Indischen Archipel met zijn bonte mengeling
van bevolkingsgroepen nog veel licht te ontsteken,

80
zooals blijken kan aan dengene, die het stoffelijk
beschavingsbezit van die bevolking vergelijkt met
dat van de haar omringende volken. Er blijven bij
de beschouwing van de kleeding, de sieraden, de
wapenen, het huisraad, de gereedschappen voor
landbouw, ambacht, jacht en visscherij nog zoovele
vragen omtrent herkomst, of vreemde invloeden
over, dat men uit een wetenschappelijk oogpunt
wenschen mocht het aanwezige te kunnen behoeden
voor verworden en verdwijnen, zoolang die vragen
niet tot oplossing zijn gebracht, in aansluiting bij
hetgeen taaivergelijking en somatische anthropologie
leeren of leeren zullen nopens de plaats, die de
Indonesiërs in de rij der volken innemen.
Met het geestelijk beschavingsbezit is het niet
anders; vreemde invloeden in het godsdienstig en
maatschappelijk leven wijzen op nauwe aanrakingen
met de bewoners van Azië, de in den Archipel
gesproken talen getuigen bovendien nog van de
gemeenschap met de oostelijk gelegen eilandengroepen,
de inheemsche ondergrond van het geestelijk
wezen der oudste bewoners van den Indischen Archipel,
hunne primitieve, godsdienstige en zedelijke
begrippen, hunne instellingen, rechtsbeginselen en
mythen eischen nog in velerlei opzicht stage bestudeering
tot vermeerdering van de kennis nopens
verwantschap met elders levende volken, een gemeenschappelijk
uitgangspunt of bepaalde wegen van
aanraking. Hieruit volgt reeds eenigszins het belang,
dat er voor de wetenschap der volkenkunde in het
algemeen gelegen is in elke vermeerdering van de
kennis nopens het zieleleven, de maatschappelijke
toestanden, de economische verhoudingen en de
voorwaarden om tot een hooger beschavingspeil te
komen van de volken in den Indischen Archipel.
Die kennis toch kan nog belangrijke bijdragen leveren
voor het inzicht in de geschiedenis van het ontstaan
en verdwijnen van beschavingsuitingen van die
volken en van de menschheid in het algemeen,
omdat zich bij de natuurvolken van Insulinde nog
primitieve toestanden laten waarnemen, die voor
het begrip nopens de ontwikkelingsgeschiedenis van

81
elders heerschende of geheerscht hebbende verhoudingen
licht kunnen geven. Er zijn weiniglandstreken
op den aardbol, die in dit opzicht zulk een
belangrijke rol kunnen vervullen als het Indonesische
eilandenrijk, dat aan de zorgen van Nederland is
toevertrouwd, want elk van die eilanden is op zich
zelf een wereld of een wereldje, waar thans nog
(voor hoe lang nog?) schatten aan stoffelijk en
geestelijk ethnologisch materiaal liggen opgehoopt
en voor den belangstellende te verzamelen zijn
In engeren zin laat zich het belang der Indische
Volkenkunde tastbaar gevoelen aan iedereen, die
geroepen is die volken te leiden op de banen, welke
aan de onderdanen van eene koloniale mogendheid
voor hen begeerenswaard toeschijnen. Immers zal
niemand in dezen tijd meer ontkennen, dat die leiding
alleen dan, zonder steeds voor beide partijen
te betreuren misverstand, mogelijk en vruchtdragend
kan zijn, wanneer zij rekening houdt met den aard
en den geestelijken aanleg van hen, aan wie wereldlijk
of geestelijk heil zal worden gebracht, een heil,
dat trouwens dan alleen wordt aanvaard en behoorlijk
ten nutte gemaakt, wanneer het gewenscht en
als een behoefte gevoeld wordt. Denkt men zich
die wereldlijke of geestelijke leiders alleen als bestuursambtenaren,
rechters, zendelingen en onderwijzers,
dan trekt men den kring te eng. Ook de
handel vraagt naar den aard van de behoeften,
naar de ontwikkeling van smaak en kunstgevoel
bij zijne afnemers; eene goede kennis van land en
volk geeft trouwens voordeel aan iedereen, die uit
die kennis waardeering weet te putten voor andersdenkenden
; dan schenkt zij een verruimden blik en
kan zij nieuwe gezichtspunten openen ook ten aanzien
van de fundamenteele denkbeelden van onze
Westersche maatschappij; dan geeft zij eene verruimde
menschenliefde, zooals zij den kunstenaar
nieuwe motieven schaft en verlustiging in eenvoudige
en daardoor vaak zuivere uitingen van schoonheidsdrang.
In het licht van de practijk bezien, moet dus
elke vermeerdering van onze kennis nopens de

82
bewoners van onze koloniën, afgescheiden van het
nut voor de wetenschap, dankbaar worden erkend
door allen, die maatregelen ten behoeve van die
bewoners beramen of uitvoeren en in nog ruimeren
kring door allen, welke betrokken zijn bij het wel
en wee van de koloniën, dat zijn alle onderdanen
van eene koloniale mogendheid. Zoowel uit een
wetenschappelijk als uit een practisch koloniaal oogpunt
is het dus gewenscht van tijd tot tijd stil te
staan en monstering te houden over hetgeen de
uitkomsten zijn van een tijdvak van het onderzoek
naar en de bearbeiding van gegevens op het gebied
der Volkenkunde van onze koloniën.
Als uitgangspunt van dat doel leent zich het jaar
1873, waarin het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig
Genootschap werd opgericht, zeer goed,
omdat er omstreeks dien tijd op het gebied der
Volkenkunde nieuw levea ontstond. In Duitschland
was toen (in 1869) voor het eerst een leerstoel
voor anthropologie opgericht te München; in Engeland
verscheen in 1871 E. B. Tylor's werk Primiiive
Culture, een boek, dat in verschillende landen
aan tal van ethnologen den weg heeft gewezen ten
aanzien van de verzameling en de bewerkingsmethode
van gegevens met betrekking tot de maatschappelijke
instellingen, de zeden en de godsdienstige
voorstellingen van de zoogenaamde primitieve
of wilde volken. Nederland bleef niet achter; daar
werd in 1876 vóór
—
andere landen — aan de
hoogescholen plaats gegeven aan de vergelijkende
godsdienstgeschiedenis, die bij haar onderzoek ook
rekening wenschte te houden met de uitkomsten
van de Volkenkunde en die met de namen van
Tiele en Chantepie de la Saussaye den Nederlandschen
roem heeft hooggehouden. De Volkenkunde,
aldus medegeplaatst op den troon der geestelijke
wetenschappen, ging meer en meer vergelijkenderwijs
de door de ethnographie van heinde en ver
aangebrachte gegevens verwerken tot ethnologische
studiën, die de leer van den mensch verrijkten en
tot wasdom deden komen. Kern's Buddhisme verscheen
spoedig daarna (1881 —1883); zijne studiën

83
over het Sanskrit en de Indogermaansche talen en
zijne ver over de grenzen van den Indischen Archipel
reikende kennis van inlandsche talen droegen
bij tot de ontsluiting van de gedachten van vverelddeelen.
Zooals hij en Brandes de beteekenis van
den Hindutijd voor de bevolking van den Archipel
vaststelden, zoo kwam Snouck Hurgronje,
die te Mekka het Mohammedanisme in eigen huis
had opgezocht en verkend (1884—'85), in tal van
geschriften verkonden, hoe de Islam door natuurvolken
wordt aanvaard en welke zijn beteekenis
kan zijn voor onze koloniale politiek, een taak, die
hij op zich kon nemen, omdat hij èn de roerselen
van het Islamitische hart èn de ziel van den
inlander èn het wezen van ons koloniaal regeeringsbeleid
had doorgrond. Wilken, die in het geboortejaar
van het Aardrijkskundig Genootschap reeds
gedurende eenigen tijd bestuursambtenaar in Indië
was geweest, begon toen reeds met het uitgeven
van zijne eerste verhandelingen, die gevolgd zijn
door een reeks van meesterlijke opstellen op het
gebied der Volkenkunde, een reeks, die in 1885
toen Wilken Veth als hoogleeraar te Leiden opvolgde,
haar hoogtepunt bereiken zou met het opstel
over het Animisme bij de volken van den Indischen
Archipel. Door de zorg van Mr. van Ossenbruggen,
onlangs in vier kloeke deelen verzameld uitgegeven,
hebben Wilkens geschriften het bewijs geleverd voor
hare beteekenis tot ver over den huidigen dag. De
huidige dag, die de breed opgezette fundamenten
laat zien, waarop van Vollenhoven bezig is het
grootsche gebouw te stichten, dat den aard en de
waarde der rechtsbeginselen van de bevolking van
den Indischen Archipel zal vertoonen en waarin
haar rechtsleven op het voetstuk wordt gezet, dat
het verdient. Ten aanzien van een ander gedeelte
van het geestelijk beschavingsbezit van die bevolking
— de kunst — dient zulk een arbeid nog te
geschieden. Wie het boek over de Indonesische
kunst zal schrijven, vindt reeds een belangrijke
hoeveelheid bouwstoffen verzameld ; een verblijdend
verschijnsel, omdat het wijst op den vooruitgang

84
van onze kennis in de laatste tientallen jaren. In
1875 was in van der Lith's handboek nog slechts
sprake van de „groote handigheid" van den inlander
en van zijne hooge mate van „kunstvaardigheid";
sedert de laatste kwarteeuw is het ieder duidelijk
geworden uit de geschriften van Hein, Haddon,
Foy en Richter, Rouffaer en Juynboll, von Saher,
Pleyte, Jasper, Loubèr, Nieuwenkamp, Nieuwenhuis
en anderen, dat door de inlandsche bewoners echte
kunst wordt beoefend en dat de veelal „anonieme
kunstenaars" soms aanspraak hebben op groote
waardeering. Nog in ander opzicht valt er winst
te boeken. Groeneveldt deed (in 1876) licht opgaan
uit Chineesche bronnen over de geschiedenis en de
oude zeden en gewoonten van de bevolking in den
Indischen Archipel; van der Lith droeg materiaal
van Arabische zijde aan (1883 —'86); Kern en
Brandes ontcijferden de geheimen van steenen en
metalen en lontar-oorkonden; de te vroeg overleden
Dr. Brandes kwam in 1896 met zijn Pararatoncommentaar
en in 1902 met de Negarakretagama,
die Kern ontsluiten zou; Rouffaer deed met veel
scherpzinnigheid menig punt van nieuwe en oude
vondsten naar behooren uitkomen; eene in het leven
geroepen oudheidkundige dienst ondernam systematisch
en wetenschappelijk, wat enkelen, soms zeer
verdienstelijk, reeds hadden verricht tot vermeerdering
van de kennis nopens de bouwkundige monumenten
van het verleden; ook andere inlandsche
geschiedboeken werden in den laatsten tijd, mede
door den Javaanschen deskundige Dr. Hoesein
Djajadiningrat bewerkt en hun objectieve waarde
vastgesteld.
Het valt niet te ontkennen, dat de belangstelling
voor de Volkenkunde zoowel in het Moederland
als in de koloniën wast. Aan meer dan één Nederlandsche
universiteit wordt de Volkenkunde beoefend;
het nieuw opgerichte Koloniaal Instituut
wees er een werkplaats voor aan; het Leidsche
museum draagt zijne schatten aan het licht in een
rij van kwartijnen, die gewagen van zijn rijke bezit,
dat een paleis waardig, in het duister wordt opge-

85
schuurd; het Bataviaasch museum doet den vreemdeling
steeds duidelijker kond van het belangwekkende
cultuurbezit van de bevolking van Insulinde;
verscheidene andere verzamelingen wedijveren om
het bezit van de Indonesische ethnographica; fraaie
afbeeldingen van het inlandsche leven werden verkrijgbaar
gesteld; tentoonstellingen in Indië en in
Europa (Parijs 1900, Brussel 1910)riepen om waardeering
voor het inlandsche wezen en het inlandsche
kunnen, niet het minst in het buitenland.
Ook uit het verschijnen van op Nederlandsch-
Indië betrekking hebbende verzamelwerken, welke
een ruime plaats afstaan aan de gegevens, welke
het stoffelijke en het geestelijke leven van de bevolking
betreffen, kan vermeerdering van de belangstelling
voor die bevolking blijken. Om bij de buitenlanders
te beginnen: Chailley, Cabaton, Clive Day,
The twentieth century impressions, zij allen getuigen
in woord of in beeld van die belangstelling buiten
onze grenzen. Het fraai verluchte boek, dat onder
Colyn's leiding verscheen (1911 — '12) en het Handboek
van Insulinde van D. van Hinlopen Labberton
(1910) zijn er de bewijzen voor, hoezeer na van der
Lith's handboek (2e druk 1893—'95) hier te lande
behoefte bestond aan algemeene voorlichting betreffende
land en volk van Neerlands-Indië. Daarom
wordt nog het gemis gevoeld aan een boek als
Strachey's India (4e druk 1911), dat in een boeiende
zelfdoorleefde eenheid van het geheel van land en
volk in beknopten vorm eene voorstelling geeft. Wat
de Volkenkunde betreft, zijn de gegevens voor zulk
een boek voorhanden. Zij zijn in de eerste plaats te
vinden in de uitmuntende werken, welke reeds met
betrekking tot sommige ethnische eenheden van die
bevolking werden geschreven. Om enkele te noemen:
de Atjèhers van Snouck Hurgronje (1893—94' Engcd.
1906); zijn Gajo-land (1903), dat werd geschreven
op een tijdstip, toen wij nog geen voet in de Gajo-
Loeos hadden gezet en waarvan de juistheid werd
geroemd toen onze bestuursvestiging daar reeds verscheidene
jaren oud was. Dan: Quer durch Borneo
van Nieuwenhuis (1904), dat door een Nederlander

86
zonder afgunst gelegd wordt naast The pagan tribes
of Borneo door Hose en Mc. Dougall (1912); de
Batakspiegel (1910) onze eerste gazetteer; Veth's Java
(2e druk, deel IV, bewerkt door Snelleman 1907; de
Barèesprekende Toradja's 1(1912), door Adriani en
Kruyt, wiens Animisme (1906) hier ook genoemd
moge worden; Riedel's sluik- en kroesharige rassen
(1886); voorts van Hasselts Volksbeschrijving van
Midden-Sumatra (1882), die later door de werken van
Ijzerman es. (1895), Kleiweg de Zwaan (1908, 1910)
en Maass (1910) isaangevuld. Ook deboeken vanVolz,
die Batak-Lander (1909) en die Gajo-lander (1912) en
P: en F. Sarasin (Anthropologie Celebes, Reisen
Celebes 1905) behooren tot de belangrijke ethnographische
werken, die door vreemdelingen zijn geleverd.
Wat Nieuw-Guinea betreft, dat „om zoo te
zeggen een klein vastland is, dat de verschillendste
primitieve overblijfselen van de menschheid bevat"
(Ruggeri), de toeneming van de kennis der bevolking
van dit eiland in de laatste tien jaren is van groot
belang. Onder de Nederlanders was het vooral van
der Sande, die een standaardwerk (1907) over die
bevolking schreef, onder de Engelschen Seligmann
(1910), onder de Duitschers Neuhaus (i9ii)ennog
telkens verschijnen er geschriften (Wollaston, van
Nouhuys, Lorentz) en berichten van ontdekkingsreizigers
en militaire explorateurs met betrekking
tot Nieuw-Guinea, die wijzen op een uiterst merkwaardige
bevolking, waaronder het voorkomen van
dwergmenschen nu vaststaat. Vooral de Maatschappij
tot bevordering van het natuurkundig onderzoek der
Nederlandsche Koloniën en het Indisch comité van
wetenschappelijke onderzoekingen maakten zich verdienstelijk
ten aanzien van de ethnographische verkenning
van Nieuw-Guinea.
Een niet geringe vermeerdering van de kennis
omtrent een deel van de bevolking van Nederlandsch-Indië
is het gevolg geweest van de uitbreiding
van den bestuursinvloed over een groot gedeelte
van de buitenbezittingen in de laatste vijftien jaren;
tijdens en na de vestiging van ons gezag werd
door militair en civiel personeel allerlei materiaal

87
verzameld, dat de tijdschriften van Genootschappen
en Instituten en Vereenigingen vult en blijft vullen;
vooral Celebes, Borneo, de kleine Soenda-eilanden
en sommige eilanden van de Molukken leverden
belangrijke gegevens, ook dank zij den ethnographische
arbeid van sommige zendelingen.
Van de uitkomsten van sommige wetenschappelijke
expeditiën in Nederlandsch-Indië werd reeds
gewag gemaakt; aan het Aardrijkskundig Genootschap
komt de verdienste toe van de Midden-Sumatraexpeditde
(1877 —'79), het onderzoek van de Keieilanden
en van Flores (1887), van dekleine Soendaeilanden,
waar Dr. ten Kate in 1891 anthropologïsch
en ethnographisch materiaal verzamelde, de Zuid
Nieuw-Guinea expeditie in 1903 en de exploratie
van Midden-Celebes in 1909—'10. Het is hier ook
de plaats om melding te maken van de reeks van
de zeven onderzoekingstochten in Suriname, die
zulke belangrijke gegevens hebben verzameld omtrent
de Indianen en de Boschnegers in het Nederlandsche
gebied. Die gegevens zijn in hoofdzaak
te vinden in de jaargangen van het tijdschrift van
het K. N. Aardrijkskundig Genootschap 1902 (Coppename),
1903 (Saramacca), 1904 (Gonini), 1905
(Tapanahoni), 1908 (Toemoek Hoemak), 1910
(Suriname-rivier), en 1912 (Corantijn), zoomede in
de afzonderlijke geschriften van de Goeje (1906,
1908).
Voor wie de ziel der inlanders van onze koloniën
beluisteren wil in zijne letterkunde, ware hier nu
nog eene uitvoerige opgave op te nemen van taaigeleerden
en hunne geschriften, waaruit blijken zou,
dat de taalvorsching in de laatste decenniën een
berg van gegevens aan het licht heeft gebracht, die
evenals de tijdschriftenreeksen van Bataviaasch
Genootschap, Koninklijk Instituut voor de Taailand-
en volkenkunde, Indisch Genootschap,Aardrijkskundig
Genootschap en van vele andere, ook
zendingsvereenigingen, een schat van gegevens
nopens de inlandsche volken bevatten. Doch waartoe
hier nog meer namen te vermelden? Het spreekt
immers vanzelf, dat in het vorenstaande bij lange

na
88
niet alle geschriften, welke op de volkenkunde
van onze koloniën betrekking hebben, zijn opgesomd
of aangeduid. Naar volledigheid is hier niet gestreefd.
Wie volledigheid wil, raadplege boeken-catalogus
en repertorium en encyclopaedie. I lier is slechts
getracht een indruk te wekken; den indruk, dat er
in den tijd van het bestaan van het Aardrijkskundig
Genootschap en vooral in de tweede helft van zijn
leven, zeer veel is verzameld en verwerkt, dat van
groot belang voor de volkenkunde van onze koloniën
is. Wanneer wij thans het terrein overzien en ons
rekenschap geven van het standpunt waarop de
kennis van de bevolking onzer koloniën is gekomen,
dan kan worden gezegd, dat die bevolking in hoofdzaak
ethnographisch verkend — dat is nog iets
anders dan gekend — is, dat omtrent sommige van
de groepen, waarin die bevolking te verdeden is,
evenals van sommige onderdeden van de Indische
ethnographie reeds voortreffelijke samenvattende
beschrijvingen en studies bestaan en dat omtrent
andere groepen of onderwerpen een min of meer
uitgebreide literatuur op verspreide plaatsen is te
vinden. Daarmede is dan tevens aangegeven wat
in de naaste toekomst de opdracht van de verdere
beoefening der Volkenkunde zal moeten zijn. Haar
taak is in hoofdzaak tweeledig. Vooreerst zal zij
hebben te streven naar verdieping van de kennis
omtrent de koloniale bevolking en naar de aanvulling
van de leemten, die te dien aanzien nog
bestaan. Om die leemten te kennen — en ziehier
een tweede opdracht — zullen de reeds voorhanden
gegevens, voor zooveel nog noodig, verwerkt dienen
te worden tot overzichtelijke samenvattingen, die
den huidigen stand onzer kennis kunnen weergeven
en een grondslag kunnen vormen voor nader onderzoek,
ook in verband met de leemten die dan
duidelijk aan het licht komen. Voor het betreden
van die nieuwe banen heeft dekoloniale volkenkunde
naast meer belangstelling in alle lagen van de
Nederlandsche bevolking echter noodig, dat hare
beoefenaren, meer dan tot nu toe het geval was,
zijn deskundigen, die na eene speciale opleiding

89
voor dien arbeid, een levenstaak vinden in de studie
betreffende de inlandsche volkeren. Want naast de
dankbare erkenning van het vele, dat door belangstellenden
soms met voortreffelijken uitslag in dit
opzicht is en wordt verricht, schijnt thans de tijd
wel aangebroken, waarin meer en meer aan speciale
deskundigen de verdere verdieping van de kennis
en de vruchtdragende bewerking van de voorhanden
gegevens dient te worden opgedragen in het vooruitzicht,
dat in afzienbaren tijd tot goede uitkomsten
zal worden geraakt. Ook te dien aanzien kan de
medewerking van het Koninklijk Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap van veel nut blijken
te zijn.
J. C. van Eerde.

LANDBESCHRIJVING.
Het is zeker ditmaal een gelukkige omstandigheid,
dat men bij het bezoeken eener aardrijkskundige
tentoonstelling allereerst verwacht kaarten te zien;
daarnaast afbeeldingen, reliëfs, grafieken —, maar
dat men niet zoozeer verlangt naar de boeken,
die veelal mede worden neergezet. Een tentoonstelling
is niet de plaats om rustig te gaan zitten
lezen, en ook wie een algemeen denkbeeld mocht
wenschen te krijgen van wat er over eenig onderwerp
geschreven is, gaat beter naar een bibliotheek.
Weliswaar beslaat de literatuur over onze koloniën,
in de laatste veertig jaren verschenen, een
aanzienlijk aantal boekenkasten. Maar de inrichters
eener tentoonstelling, uitgaande van een Aardrijkskundig
Genootschap, zouden, allereerst zoekende
naar aardrijkskundige beschrijvingen, met een paar
kleine plankjes hebben moeten volstaan. Zoozeer
staat de landbeschrijving met het woord nog achter
bij die door de kaart.
Omtrent onze koloniale topografische kaarten
mag worden getuigd, dat ieder die eenmaal met de
signatuur vertrouwd is (en deze is in den regel
zeer rationeel), een aantal belangrijke elementen der
landbeschrijving daarvan met veel grooter gemak
en genoegen afleest dan uit de beste beschrijving in
woorden mogelijk is. Daar is ten eerste het bodemrelief,
op de detailbladen weergeven door hoogtelijnen,
die op de best opgenomen kaarten in zuiver
beloop het karakter der terreinvormen uitnemend
weergeven; daar is verder de begroeiing van het
terrein, waarvan de uitnemende voorstelling deze
kaarten tegelijk tot kultuurkaarten maakt.

91
Maar het spreekt vanzelf, dat ook naast de beste
kaarten een tekst noodig blijft. Dat is gevoeld door
de leiders van den Topographischen dienst zelve,
die bij de karteering der residentiën van Java beschrijvingen
lieten samenstellen, welke veel belangrijks
bevatten en waarvan sommige stellig verdiend
hadden gedrukt te worden, wat echter niet is geschied
'). Evenmin is dat gebeurd met de uitvoerige
en zeer verdienstelijke landschapsmonografieën,
op initiatief van F. A. Liefrinck samengesteld bij
het landrente-onderzoek in de Preanger Regentschappen,
die vooral voor de kennis der economische
toestanden van groot gewicht waren.
Ook voor de Buitenbezittingen is het aantal monografieën
te gering gebleven; de meeste zijn in het
Tijdschrift van ons Genootschap te vinden, andere
in de publicatien van het Kon. Instituut voor de
taal-, land- en volkenkunde en van het Bataviaasch
genootschap, en ook in de Encyclopedie van Nederlandsch-Indië
-).
Aan beschrijvingen van grootere gebieden heerscht,
buiten Java, volkomen gemis. En zoo moet helaas
worden bekend, dat Nederland, vooraan staand in
de rij der koloniale mogendheden wat de kartografie
betreft, in de landbeschrijving niet alleen
door Engeland en Frankrijk, maar ook al door
Duitschland is overvleugeld en dat dit ook door
de Vereenigde Staten van Amerika staat te gebeuren.
Gelukkig kan op één gunstig teeken worden gewezen:
de oprichting van het „Encyclopedisch
Bureau voor de Buitenbezittingen." Dit heeft de
taak van het samenstellen van monografieën aanvaard.
Maar men verheele zich niet, dat die taak
alleen goed zal kunnen worden volbracht, wanneer
'
Enkele gegevens er uit zijn in het Tijdschrift Aardr.
Gen. gepubliceerd.
2 ) Titels behoeven hier niet genoemd omdat dekoloniale
bibliographie goed is verzorgd Repertorium van Hartmann,
met vervolg van Schalker en Muller; Catalogus
der Koloniale Bibliotheek, met vervolgen, doorRouffaer
en Muller.

92
\
men aan dat Bureau een voldoend aantal wetenschappelijk
geschoolde krachten weet te verbinden.
En dan zal ook aan een nieuwe, dieper gaande
beschrijving van Java de hand dienen te worden
geslagen.
Thans moet hij, die van eenig stuk in den Archipel
een denkbeeld wil trachten te krijgen, nog veelal
verwezen worden naar reisverhalen. Gelukkig zijn
er vele onderzoekers die een levendigen stijl vereenigen
met ruimen wetenschappelijken zin en ook
buiten eigen studievak hun blik laten gaan. Dat geldt
vooral van een aantal geologen, van enkele andere
natuuronderzoekers en van eenige ethnografen.
Gaan wij thans nog na hoe het gesteld is met
het systematisch verkregen materiaal omtrent bodem,
water, klimaat, plantengroei en de werken van den
mensch, dat voor elke grondige beschrijving onmisbaar
is.
Met de studie der bodemsoorten is Dcli vooraangegaan
en is ook in de laatste jaren voor Java een
organisatie tot stand gekomen, die reeds goede
vrucht heeft gegeven maar noodzakelijk dient uitgebreid,
en aangevuld met de studie der bodembacteriologie.
Buiten de genoemde gebieden is de
Archipel nog nagenoeg één witte vlek, wat de
bodemkennis aangaat. Gegevens omtrent hetregime
der rivieren zijn alleen voor enkele Javaansche
aanwezig, en de limnologie, de studie der meren,
heeft in den Archipel nog nauwelijks haar intree
gedaan.
De oprichting van klimaatstations buiten het groote
Observatorium te Batavia, waarop reeds lange jaren
van aardrijkskundige zijde is aangedrongen, wordt,
blijkens het laatste, pas verschenen jaarverslagvan
dat observatorium, thans eindelijk stelselmatig ter
hand genomen. Het aantal klimatografische monografieën,
berustend op de waarnemingen van particuliere
onderzoekers, is nog zeer gering.
Is er in deze beide dingen, althans vooruitgang,
datzelfde kan moeilijk worden getuigd van de studie
der plantbekleeding; d. w. z. aan goede beschrijvingen
van het plantenkleed eener bepaalde streek,

93
waarbij ook gelet wordt op het verband met bodem
en klimaat, blijft groot gebrek heerschen.
Vraagt men ten slotte naar de werken van den
mensch in het landschap, naar de studie van de
vorm en inrichting van huizen, dorpen, steden en
hun verband met bodemgesteldheid, watemet en
plantenkleed; naar de verschillende landbouwvormen,
die mede zoozeer het uiterlijk van het landschap
beheerschen en met de natuurlijke gesteldheid
in zoo nauw verband staan, dan kan gezegd, dat
daaromtrent zeker een zeer uitgebreid materiaal
bestaat, dat echter zeer versnipperd is, groote
leemten bezit en dus rangschikking en aanvulling
nog sterk behoeft.
Voor West-Indië is het materiaal, benoodigd
tot een aardrijkskundige beschrijving, nog evenzeer
onvoldoende aanwezig als voor de meeste streken
van Oost-Indië.
J. F. NIERMEYER.

ECONOMISCHE
AARDRIJKSKUNDE.
De statistische gegevens voor den economischen
toestand onzer koloniën zijn in de laatste jaren
sterk vermeerderd en verbeterd. Het Koloniaal Verslag
geeft daarvan een volledige lijst, voor zoover
de officieële publicatiën betreft. Daarnaast vallen te
noemen belangrijke jaarverslagen van handelslichamen,
allereerst dat der Nederlandsche Handc!-
maatschappij; vele uitnemend bewerkte overzichten
in de Indische Mereuur, in 't bizonder haar Jaaroverzicht
van den handel in koloniale producten;
verslagen van Kamers van Koophandel in den
Archipel (die echter een vergelijking met de verslagen
der Kamers van Amsterdam en Rotterdam
niet wel kunnen doorstaan). Ook voor zoover deze
gegevens rechtstreeks vooral betrekking hebben op
onder Europeesche leiding gedreven cultures en op
buitenlandschen handel en scheepvaart, zijn zij toch
van gewicht voor de kennis van de economische
gesteldheid der inlandsche maatschappij, die daarmede
in nauw verband staat en bij het doordringen
van Nederlandschen invloed in de binnenlanden der
buitenbezittingen in steeds enger betrekking komt.
Maar, evenals voor de landbeschrijving, ontbreekt
het ook hier nog aan een kritische verwerking van
al dit materiaal, waarbij de leemten tevens aan het
licht zouden komen. Die verwerking zou hier te
lande hoogstens alleen kunnen worden ondernomen
voor de beschrijving van den buitenlandschen handel
en scheepvaart, en voor de Europeesche cultures,
en ook voor die beide zou het beter in Indië zelve
kunnen geschieden. Uitsluitend daar kan zij worden
verricht, wanneer men een volledige beschrijving

95
van den economischen toestand der Indische Maatschappij
in al haar geledingen wil verkrijgen, die
wel het best wordt opgebouwd uit monografieën,
de afzonderlijke eilanden en hun onderdeden behandelend.
De organisatie van dezen arbeid kan
alleen goed geschieden van Regeeringswege en
niemand zal willen betwisten, dat het op den weg
der Regeering ligt, tot dit doel een bureau in te
richten, door wetenschappelijk gevormde ambtenaren
geleid.
Voor de kennis van Java's economischen toestand
is een hoogst gewichtig en omvangrijk materiaal
bijeengebracht en uitgegeven door de eerbiedwekkende
werkkracht der Welvaart-Commissie.
Het getuigt zeker van de groote belangstelling
der Indische Regeering in de studie der economische
toestanden, dat verschillende Bestuurs-Departementen
zich de moeite hebben gegeven belangrijke kaarten
en grafieken voor deze afdeeling der Tentoonstelling
te doen samenstellen.
Op de meeste daarvan is reeds hiervoor (blz. 25)
de aandacht gevestigd. Daarbij moge nog worden
gewezen op de belangwekkende kaart derbevloeiingsgebieden
van Java en Madoera, ingezonden door
het Departement der Burgerlijke Openbare Werken.
De overzichtskaart der soorten van grondbezit op
Java en Madoera, hoe belangrijk ook, maakt geen
onderscheid tusschen „communaal bezit" en „erfelijk
individueel bezit" en maakt dus niet overbodig een
nieuwe
uitgaaf der kaart van het grondbezit door
K. F. Holle, gevoegd bij het Koloniaal Verslag van
1895. Zulk een uitgaaf zou vooral ter vergelijking
met Holle's kaart van gewicht zijn.
De kaart der Stoomvaartlijnen in en op Nederlandsch-Indië
geeft voor het eerst daarvan een
volledig overzicht, wat vooral van beteekenis is
omdat de talrijke Chineesche lijnen nooit, zoover
bekend, volledig op een kaart waren aangegeven,
en hun beteekenis hier duidelijk blijkt.
Hoogelijk moet inzonderheid worden gewaardeerd,
dat het Departement van Financiën zich niet bepaalde
tot het inzenden van deze kaart en van een

96
aantal duidelijke grafieken betreffende den in- en
uitvoer van Nederlandsch-Indië, maar bovendien
een allerbelangrijkste brochure, met tal van tabellen
en graphische voorstellingen, voor deze Tentoonstelling
liet samenstellen en daarvan een groot
aantal ter verspreiding beschikbaar stelde.
De economische toestanden in West-Indië zijn, bij
zooveelkleiner omvang en, wat Suriname betreft, zooveel
geringere bevolkingsdichtheid, veel eenvoudiger
en dus gemakkelijker te overzien dan die van Oost-
Indië. Aan goede economisch-geographische beschrijvingen
ontbreekt het echter ook hier.
J. F. NIERMEYER.

LIJST DER INZENDINGEN.
A. NEDERLANDSCH OOST-INDIË.
I. LANDKAARTEN.
a. Topographische Kaarten.
Inzending van den Topographischen
dienst (IXe Afd. van het Dep. van Oorlog) te
Batavia 1 ).
Algemeene Overzichtskaarten.
No. i. Overzichtskaart van den Oost-Indischen
Archipel, i : 2.500.000, 6 bladen, met
alph. naamregister, uitgegeven in 1908.
No. 2. Overzichtskaartje van den 0.1. Archipel,
1 : 10.000.000 1910.
No. 3. Overzicht van den stand der cartographie
in het jaar 1910.
(Geplaatst in de historisch-geographische
afdeeling, C).
No. 4.
Java en Madoera.
Overzichtskaart van Java en Madoera
(Etappe-kaart), 1: 500.000, 4 bl. 2 ) 1878.
ld. id., 1 : 500.000, 8 bl. 1905.
ld. id., 1 : 2,000,000 Ibl , 1909.
Id. id., 1
: 500.000, 4 bl., 1912.
x ) Eenige kaarten zijn bijgevoegd uit de verzamelingen
van het Kon. Ned. Aardrijkskundig Genootschap en van
het Geographisch Instituut der Rijksuniversiteit te Utrecht,
voornamelijk bladen van oudere opnemingen, ter vergelijking
met de nieuwere. Bij de nummers van die kaarten
is een A gevoegd.
-) Met later bijgedrukte spoor- en tramlijnen.

98
No. 5. Spoor- en tramwegkaart van Java en
Madoera, 1 : 1.000.000, 2 bl., 1900.
Id. id., 1 : 1.000.000, 2 bl., 1909.
No. 6. Blad-indeelingskaart voor de graadafdeelingsbladen,
1:1.000000,2b1., 1909.
No. 7. Overzichtskaartderresidentießatavia,
1 : 250.000, 1 bl 1898.
Id. id., 1 : 250.000, 1 bl. . . . 1909.
No. 8. Overzicht der residentie Banjoemas,
1 : 250.000, 1 bl 1910.
No. 9. Id. id., Kediri, 1 : 250.000, 1 bl. 1891.
No. 10. Id. id. Besoeki, 1 : 250.000, 1 bl. 1899.
Id. id. id. id. 1 bl. 1912.
No. 11. Id. id. Pasoeroean, 1 : 250.000, 1 bl. 1885.
Id. id. id. id. 1 bl. 1907.
No. 12.
Id. id. Preanger-Regentschappen,
1:250.000 (herdruk) 1 bl. . . 1911.
Deze overzichtkaarten 12
7— staan bekend
onder den naam van „Reiskaarten".
No. 13. Topographische kaarten der voormalige
residentiën Bagelen, Japara, Krawang,
Probolinggo en Tegal, en van de residentiën
Bantam, Besoeki, Cheribon,
Djokjakarta, Kediri, Madioen, Pasoeroean,
Pekalongan, Preanger-Regentschappen.
Rembang, Soerabaja en Soerakarta,
1 : 100.000
1877—1910.
Deze chromolithographische kaarten, bekend
onder den naam van „Residentiekaarten
van Java" zijn vervaardigd bij de
Topographische Inrichting te 's-Gravenhage.
No. 14.
Kaart van de residentie Batavia, behalve
de afdeeling Krawang, omvattende 10
graadafdeelingsbladen . . 1 : 100.000,
1910—1913

99
Hierbij ter vergelijking opgehangen: 14A,
de Residentiekaart van Batavia, naar de
opneming van J87-
9 15. Militaire kaart der residentie Batavia, behalve
de afdeeling Krawang. 16 bl.,
1 : 50.000 1902—1908.
Voor nadere bijzonderheden betreffende
deze nieuwe militaire kaarten wordt verwezen
naar het opstel „De Militaire Cartographie
in Nederlandsch-Indie (Ind. Mil.
Tijdschrift 1905, No. 3). Zij dragen den
naam van „militaire kaarten" omdatbij de
troepenbewegingen uitsluitend van deze
kaarten wordt gebruik gemaakt.
No. 16. Kaart van het gedeelte der residentie Batavia
tusschen Tangerang en Bekasi en benoorden
Depok, 1 : 50.000 4 bl. . 1888.
No, 17. Vier bladen van de militaire kaart der
residentie Preanger-Regentschappen,
1:50.000 1908—1912.
No. 18. Eenige bladen der kaart van de residentie
Pasoeroean, 1: 20.000.
Nieuwe uitgave in kleuren, herzien volgens
de landrente-opneming. . 1912.
Hierbij is gevoegd, ter vergelijking een
kaart van dezelfde bladen der oude uitgave,
in zwartdruk, uit de jaren 1874—80.
No. 19. Gedeelte van het bergland langs de Zuidkust
der residentie Preanger-Regentschappen,
1 : 20.000,
54 bl. 1871—1886.
De nummers 19, 23, 24 en 25 zijn samengesteld
omeenige der voornaamste terreinvormen
van
Java voor te stellen.
Uitnemend toont kaart 19 hoe door hoogtelijnen
(hier op 10 M. verticalen afstand)
een duidelijk beeld van een sterk ingesneden
bergland wordt verkregen.
Het geheel geeft een afbeelding van het
meest woeste deel van het Zuid-Preanger
hellingland, dat zich uitstrekt beZ. de vulkaanrijen,
die de meervlakten van Bandoeng
en Garoetafsluiten. Het noordoostelijkste,
hoogste deel bestaat uitharde, dikke
banken van vulkanische puinbrokken.

No. 20,
100
Junghuhn, wiens beschrijving van deze
terreinen nog steeds onovertroffen bleef",
zegt er van: „Nergens op het gansche eiland
worden reusachtiger dalen en dalkloven
aangetroffen, nergens zulke woeste, steile
bergvormen, jukken, ribben, loodrechte
muren, hoog oprijzende pilaren en bergtoppen
gezien als hier, nergens zijn de
dalen zoo ontzaglijk diep en ten deele geheel
en al ontoegankelijk."
Westwaarts en zuidwaarts is het land opgebouwd
uit zeer zachte lagen, vooral zandsteenen
en mergels, de in zee afgezette
producten aan den voet der eruptieve gebergten
uit de tertiaire tijden.
De kaart geeft van dit terrein een nog
fraaier beeld, door deafwisseling van vlakke
gedeelten en steile dalwanden Vroeger
vormde dit gebied één hoogvlakte, thans
is het doorploegd door een menigte dalen,
van zeer groote diepte en steilte en met
zoo merkwaardig regelmatige vormen als
nergens anders op Java.
De dalwanden, waarvan vele watervallen
afstorten, worden met rotanladders beklommen.
Dikwijls hebben hier aardstortingen
plaats.
Nabij de kust zijn de ruggen breeder en
platter, en niet loodrecht op de kustlijn
gericht, maar meer evenwijdig daaraan. De
rivierdalen zijn hierbreeder, methorizontale
dalbodems. Het tropische oerwoud maakt
hier plaats voor rietvelden, kreupelhout,
bamboebosschen en wouden van gebangpalmen,
terwijl de dalbodems bedekt zijn
met frisch gras en verspreide boomgroepen.
Terreingedeeite in het Zuiden derresidentie
Kedoe, 1:25,000, 2 bl. 1903—1909.
No. 21. Kaart van de rcsidentiën Banjoemas en
Kedoe, 1 : 100.000, 17 bl. 1901 —1913.
Ter vergelijking is bij deze kaart gevoegd
als 21A een kaart hetzelfde gebied omvattend,
samengesteld uitdeßesidentiekaarten
van Kedoe, Bagelen (thans tot de residentie
Kedoe behoorend) en Banjoemas, vervaardigd
naar opnemingen in de jaren 1857
Men ziet —61.
met een oogopslag dat groote
moerassen in de kustvlakten in de tweede
helft der 19e eeuw voor de kuituur zijn
veroverd. Het sterkst was de uitbreiding

101
der bevolking in de oostelijke kustvlakte
van Banjoemas; in de westelijke daarentegen,
de omtrek der Segara Anakan, is
ze nog zeer gering. Ook in de bergdalen
en bergvlakten breidde de bevolking zich
uit. Het voorgestelde gebied is het dichtst
bevolkte deel van gansch Java.
De eigenaardige evenwijdige ligging der
dorpsreeksen langs de kust is een gevolg
van de aanwezigheid van hoogere terreinstrooken,
voormalige strandwallen; de tegenwoordige
strandwal draagt kleine duinen.
Duidelijk is een en ander te zien op
de Irrigatiekaart van Karanganjar, waarop
hoogtelijnen van i M. en 0.5 M. verticalen
afstand zijn getrokken.
Naarmate de opneming der omliggende
residentiën vordert, worden de bladen,
waarover de residentiegrenzen loopen, samengedrukt,
wat o. a. voor de terreinstudie
van groot nut is.
Men vergelijke verder voor dat gebied de
kaarten 20 en 22.
No. 22. Gedeelte der militaire kaart van Midden-
Java (res. Kedoe en O. deel van Banjoemas),
1 : 50.000, 30 bl. 1904—1909.
No. 23. Het Oostelijk deel van den GoenoengSewoe
'(res. Madioen, afd. Patjitan), 1 : 20.000.
1864—1871.
De titel van deze kaart is niet geheel juist,
door dat daarop een grooter gebied is
, voorgesteld dan gevraagd was, wat het
voordeel heeft, dat zoodoende het contrast
uitkomt tusschen den terreinvorm van den
GoenoengSewoe, die zich bewesten de baai
van Patjitan uitstrekten het oostwaarts daarvan
gelegen deel van het Zuidergebergte.
De Goenoeng Sewoe (= Duizend gebergte)
is een kalklandschap, genoemd naar de
duizenden topjes, die zich hier geïsoleerd
verheffen, meestal gescheiden doorkleine
dalkommen, die ondergrondsche afwatering
hebben. Behalve door Junghuhn is het beschreven
door Danes in Tijdschr. Aardr.
Gen. 1910, blz. 247.
No. 24. Het Tengger-Smeroe gebergte (res. Pasoeroean),
1: 20.000, 8 bl. 1873— T BB3.
Typische vulkaankegel en kratercircus.

No. 25.
No. 26.
No. 27.
102
Het Argapoera of Jang-gebergte (res. Pasoeroean
en Besoeki), 1.20.000,
.
35 bl.
1875—1883.
Typische vulkaanruïne.
Kaart van de hoofdplaats Batavia en omstreken,
1: 50.000, 1 bl. 1904.
Id. 1 :20.000, 1 bl. . . 1904.
De kaarten der hoofdplaatsen, 26—32, geven
duidelijk de groote uitgestrektheid der
Indische steden aan, in 't bizonder van de
inlandsche wijken.
Kaart van de hoofdplaats Bandoeng,
1 : 20.000, 1 bl. 1882.
Id. id. 1 : 10.000, 1 bl. 1910.
No. 28. Kaart van de hoofdplaats Magelang en
omstreken, 1 : 20.000, 1 bl. 1895—1896.
No. 29. Salatiga en omstreken, 1 : 20.000, 1 bl.,
omstreeks 1870.
Kaart van
Salatiga—Ambarawa en omstreken,
1 : 50.000, 1 bl. 1891.
Id. 1 : 50.000, 1 bl. 1907.
No. 30. Kaart van de hoofdplaats Semarang en
omstreken, 1 : 10.000, 2 bl. 1892.
Id. id. 1 : 10.000, 2 „ 1909.
No. 31. Kaart van de hoofdplaats Kediri 1 : 5000,
1 bl. 1913.
No. 32. Soerabaja en omstreken en een gedeelte
van Straat Madoera, 1: 20.000, 4b!. 1905.
Sumatra.
No. 33. Overzichtskaart van het eiland Sumatra
(z.g. economische kaart), 1 : 200.000,
1 bl. Uitgave 1908, herdruk . 1910.
No. 34. Kaart van Groot-Atjeh, 1:50.000, 2 bl.
1883.
No. 35. Kaart van Groot-Atjeh en onderhoorigheden,
1 : 750.000, 1 bl. 1886.

No. 36.
103
Kaart van het bezet gebied in Groot-Atjeh,
1 : 20.000, 4 bl. 1895.
Id. id. 1: 40.000, 1 bl. 1895.
Id. id. 1 : 40.000, 1 bl. 1898.
No. 42.
No. 37. Kaart van Groot-Atjeh en aangrenzende
kuststaten, 1 : 200.000, 1 bl. . 1898.
No. 38.
Kaart van Groot-Atjeh en Pedië, 1:200.000,
1 bl 1900.
No. 39. Kaart van Atjeh en onderhoorigheden,
1 : 500.000, 1 bl 1901.
No. 40. Overzichtskaart van Atjeh en onderhoorigheden,
1 : 200.000, 16 bl. . . 1903.
No. 41. Gedeelte der kaart van Atjeh en onderhoorigheden,
1 : 400.000, 8 bl. 1905.
Figuratieve schetskaart van de Pediëstreek,
I : 500.000, 1 bl 1898.
No. 43. Gedeelte der detailkaart van Sumatra's
Westkust, 1 : 20.000, 6 bl. 1885—1887.
Atlas der detailkaarten van Sumatra's
Westkust, 1 : 20.000.
Kaart van de hoofdplaats Padang en
omstreken, 1 : 10.000, . . . 1900.
No. 44.
Gedeelte der militaire kaart van Sumatra's
Westkust, 1 : 40.000, 15 bl. 1893—1895.
Atlas der militaire kaarten van Sumatra's
Westkust, 1 : 40.000.
No. 45. Gedeelte der kaart van Sumatra's Westkust
en Tapanoeli, 1 :80.000, 4 bl.
1885-1894.
Atlas der graadafdeelingsbladen van Sumatra's
Westkust, 1 : 80.000.
No. 46. Gedeelte der kaart van Zuid-Sumatra,
1:25.000, 12 bl. . . . 1908—1911.
No. 47. Gedeelte der kaart van Zuid-Sumatra
1 : 100.000, 6 bl. . . . 1909—1912.
Atlas der graadafdeelingsbladen van Zuid-
Sumatra en Java, 1 : 100.000.

104
No. 48. Schetskaart van de afd. Koerintji (res.
Djambi), 1 : 200.000, 1 bl. . . 1907.
No. 49.
Schetskaart van Djambi, 1 : 500.000, 1 bl.
1906.
Id. id. 1 : 300.000, 2 bl. 1910.
No. 50. Kaart der Bataklanden en van het eiland
Nias, 1 : 250.000, 16 bl.. . . 1890.
No. 51. Schetskaart van een deel der Bataklanden,
1 : 250.000, 1 bl. . . . . . 1905.
No. 52. Id. van het Toba-meer en aangrenzende
landstreken, 1 : 250.000, 2 bl. 1909.
No. 53.
No. 54.
No. 55.
No. 56.
Id. van het eiland Nias, 1 : 150.000, 1 bl.
1910.
Id. id. id., 1 : 200.000, 1 bl. 1909.
Id. van de Mentawei-eilanden (verschillende
schalen) 1910.
Id. (gedeelte) van deresidentie Oostkust van
Sumatra, 1 : 200.000, 36bl. 1889—1896.
Id. van het Noordelijk deel van Sumatra,
1 : 200.000, 4 bl 1912.
De vluchtige opnemingen, waarop de beide
laatste kaarten berusten, wordt thans gevolgd
door een topographische opneming,
waarvan de triangulatie bijna voltooid is.
No. 57. Kaart van de hoofdplaats Medan, 1:10.000,
1 bl. 1893.
Id. id. 1: 5 000, 1 bl. 1913.
No. 58. Schetskaart van het stroomgebied der
Indragiri-rivier en aangrenzende landstreken,
1 : 500.000, 1 bl. . . 1907.
No. 59. Schetskaart van het N. deel der Batang
Hari-districten en IX koto, 1 : 250.000,
1 bl. 1910.
No. 60.
Schetskaart van Indragiri en Zuid-Pelawan,
1 : 250.000, 2 bl 1910.

105
No. 61. Schetskaart van deresidentieLampongsche
districten, 1:200.000, 4 bl. . 1911.
Vervaardigd naar de gegevens der triangulatie-brigade.
Banka en Billiton.
No. 62. Kaart van het eiland Banka, 1 : 300.000,
2 bl. 1896.
Overzichtskaart van het eiland Banka,
1 : 600.000, 1 bl 1911.
No. 63. Kaart van het eiland Billiton, vluchtig
opgenomen 1877—1878, 1:200.000,
bijgewerkt tot 1894.
Borneo.
No. 64. Overzichtskaart van het eiland Borneo
(z. g. economische kaart), 1 : 2.000.000,
1 bl 1902.
Id. id. id. id. id. 1909.
No. 65.
Overzichtskaart (geteekend exemplaar) der
Wester-Afdeeling van Borneo, door
Carlinsky von Carlowitz, 1 : 500.000,
1 bl 1870.
Toen in 1886 met de topographische opneming
van Borneo's Westkust werd begonnen,
was van dit gewest niet meer
bekend dan op deze kaart is voorgesteld.
No. 66. Kaart der Wester-Afdeeling van Borneo,
1 : 500.000, 4 bl. (herdruk). . 1911.
No. 67. Overzichtskaart der Wester-Afdeeling van
Borneo, 1 : 200.000, 26 bl. in album
en 4 bladen opgeplakt 1886—1895.
De topographische beschrijving van het
stroomgebied der Kapoewas werd onder
den titel van „Bijdragen tot de geographie
van Borneo's Wester-Afdeeling door J. J.
K. Enthoven" als afzonderlijk werk door
het Kon. Ned. Aardr. Genootschap in 1903
gepubliceerd.
No. 68. De bladen VII e —g der weg- en rivierkaart
van de Wester-Afdeeling van
Borneo, 1 : 50.000 1890.

106
Bij de topographische opneming der Wester-Afdeeling
van Borneo, in de jaren
1886—1895 werden, behalve de overzichtskaarten
1: 200.000 en 1 : 500.000 (boven
N os . 66 en 67) deze weg- en rivierkaarten
1:50.000 samengesteld, die zoowel voor
de practijk als voor de wetenschap van
nut gebleken zijn. Bij het uitgeven van concessies
voorkultuurondernemingen hebben
zij goede diensten bewezen; en o.a. verschaften
zij aan Prof. Dr. Molengraaff den
topographischen grondslag voor zijn geologische
onderzoekingen (zie G. A. F. Molengraaff.
Geologische Verkenningstochten in
Centraal-Borneo; Voorwoord, blz. XI; Inleiding,
blz. XIV).
No. 69. Kaart van Mandor en omstreken, 1:20.000,
1 bl 1888.
No. 70. Kaart van den vierk. paal gouvernements
grondgebied te Pontianak, 1: 5000, 1887.
No. 71. Schetskaart van Midden-Borneo en het
landschap Koetei, 1 : 1.000.000, 1905.
No. 72. Schetskaart van de res. Zuider- en Oosterafdeeling
van Borneo, 1 : 750.000, met
kaart voor de administratieve indeeling
1 : 1.500.000 1913-
De jongst verschenen kaart der Topographische
Inrichting; zij bevat vele nieuwe
gegevens.
Celebes.
No. 73. Overzichtskaart van het eiland Celebes,
1 : 1.250.000, 1 bl 1909.
No. 74.
Schetskaart van Midden- en Zuid-Celebes,
1 : 1.000.000, 1 bl 1906.
No. 75. Id. van Midden-Celebes, 1 : 500.000,
2 bl 1907-
No. 76. Id. van het stroomgebied van de Posso
en van een deel van het stroomgebied
van de Laa, 1 : 100.000 . . . 1912.
No. 77. Kaart van de vlakte van Gowa, 1:50.000,
1 bl 1900.
Kaart van het rijk Gowa, 1 : 100.000,
1 bl 1902.

107
No. 78. Kaart van de hoofdplaats Makasser en
omstreken, 1 : 20.000, 1 bl. . 1894.
Overige eilanden.
No. 79. Schetskaart van het eiland Bali, 1 : 250.000,
1 bl. T897.
Id. id. 1 : 250.000,
1 bl. 1909.
No. 80. Schetskaart van Midden-Bali, 1 : 100.000.
1 bl. 1906.
No. 81. Kaart van het eiland Lombok, vluchtige
opneming, 1: 200.000, 1 bl. 1895—1896.
Id. id. herdruk, 1 bl. 1908.
No. 82. Kaart van Midden-Lombok, vluchtige opneming,
1 : 100.000, 1 bl. 1895—1896.
Id. id. herdruk, 1 bl. 1908.
No. 83. Schetskaart van het eiland Soemba,
1 : 500.000, 1 bl. 1897.
ld. id. id. , 1 „ 1907.
Id. id. id. , 1 „ 1911.
No. 84.
No. 85.
Schetskaart van de onderafdeeling Boeroe,
1 : 250.000, 1 bl 1910.
Id. van Halmaheira en omliggende eilanden,
1 : 600.000, 1 bl 1911.
No. 86. Id. van het eiland Leti, 1: 25.000, ibl. 1912.
No. 87. Id. van het eiland Wetar, 1 : 150.000,
1 bl 1911.
No. 88. Id. van het eiland Adonare, 1 : 100.000,
1 bl 1911.
No. 89.
Id. van Nederlandsch Timor en omliggende
eilanden, 1:500.000, 1 bl. . . 1911.
No. 90. Id. van het eiland Soembawa, 1:250.000
1 bl 1910.
No. 91.
Id. van het eiland Flores en omliggende
eilanden, 1 : 250.000, 1 bl. . . 1911.

108
No. 92. Id. van Banda Neira en Goenoeng Api,
1 : 20.000, 1 bl 1901.
No. 93. Id. van Nederlandsch Nieuw-Guinea en
omliggende eilanden,
1 :2.000.000, 1 bl.
1897.
No. 94. Id. van Nederlandsch Nieuw-Guinea,
1 : 1.000.000, 4bl, bijgewerkt tot 1912.
Krater-kaarten.
Deze krater-kaarten zijn gepubliceerd in verschillende
deelen van het Jaarverslag van denTopographischen dienst.
No. 95.
1. TopvandenG ng Oengaran(Midden-Java),
1 : 10.000, opneming van 1905—1907.
2. Kraterveld op de Westelijke helling
van den G" g Goentoer (Preanger-Regentschappen),
1 : 10.000 .... 1908.
3. Krater van den G"- Gede, 1 : 10.000
T906.
4. Top van den vulkaan Tampomas
(Preanger-Regentsch.), 1 : 20.000, 1907.
5. Krater van den vulkaan Tangkoeban
Prahoe (Batavia), 1 : 10.000. . 1908.
6. Krater van den G Dg Galoenggoeng
(Preanger Regentsch.), 1 : 10.000, 1908.
7. Krater van den vulkaan Tjikoeraj
(Preanger Regentsch.), 1 : 10.000, 1911.
8. Top vanden G ng Semeroe(Pasoeroean)
I : 20.000 einde 1909.
Id. id einde 1911.
Hierbij is gevoegd een kaartje van den top
in 1879 (eerste opneming door den Topographischen
dienst) en in 1885 (opneming
door het Mijnwezen, onder leiding van R.
Fennema).
9. Top van den G ng Merbaboe (Midden-
Java), 1:10.000 . . 1905—1907.
10. Top van den vulkaan Kaba (Palembang),
1 : 10.000 1907-
---11. Top van den G ng Dempo (Palembang),
1 : 10.000 1910.
.

109
12. Top van den G ng Sekintjau (Benkoelen),
1:25.000 1911.
13. Top van den G" s Betoeng (Lampongsche
districten), 1 : 25.000 1907.
14. Top van den G ng Radjo baso (id.)
1 : 25.000 19°1-
-15. Toppen van het Pasawaran-Rataigebergte
(Lampongsche-districten),
1 : 25.000 1907.
16. Top van den G"s Tanggamoes (Lampongsche
districten), 1 : 25.000, 1907.
17. Top van den Boer-ni-Telong (Atjeh
en onderhoorigheden, Meergebied),
1 : 10.000 1909.
Relief-kaarten.
I let relief werd verkregen door exemplaren derkaarten,
gedrukt op carton van l \i millimeter dikte, langs de
hoogtelijnen (Isohypsen) af te snijden en de zoo verkregen
lagen achtereenvolgens op elkaar te plakken. De
horizontale en verticale verhoudingen zijn derhalve overeenkomstig
met die in de natuur. Bij het kleuren werden
de conventioneele kleuren gebruikt, die gewoonlijk
worden toegepast om bepaalde soorten begroeiing enz.
aan te duiden; de tinten werden alleen iets minder vlak
genomen, om zooveel mogelijk een natuurlijk geheel te
verkrijgen.
No. 96. De Krakatau-groep in straat Soenda,
schaal
1:25.000; elke hoogtelijn stelt
een verschil van 12,5 M. in de werketijkheid
voor. De isobathen zijn aangegeven
door blauwe tinten met 50 M.
diepteverschil.
Dit relief is vervaardigd na afloop der
opnemings-expeditie, welke in 1908 — dus
25 jaren na de laatste groote eruptie —
door den Topographischen dienst naar de
Krakatau-groep werd uitgerust. De resultaten
dier expeditie zijn vervat in het jaarverslag
over 1908 van den genoemden
dienst; zie de bijgevoegde brochure.
No. 97. Krater van den vulkaan Dempo in de
residentie Palembang, schaal 1 : 10.000.
Het platte vlak stelt een hoogte voor van
2750 M., de hoogste top ligt 3173 M. boven
den zeespiegel.

110
No. 98. Krater van den Goenoeng Slamet in
Midden-Java, schaal 1
: 10.000.
Het platte vlak stelt een hoogte voor van
3100 M., de hoogste top van 3432 M. boven
den zeespiegel.
No. 99.
No.
Top van den vulkaan Tjikoeraj, in de residentie
Preanger-Regentschappen, schaal
1 : 10.000.
Het platte vlak stelt een hoogte voor van
2000 M., de hoogste top van 2820 M.
boven den zeespiegel.
100 Kraters van den vulkaan Tangkoeban Prahoe
op de grens der residenties Batavia
en Preanger-Regentschappen, schaal
1 : 10.000.
Het platte vlak stelt een hoogte voor van
1750 M., de hoogste top van 2076 M. boven
den zeespiegel.
No. 101. De vulkaan Papandajan in de residentie
Preanger-Regentschappen, schaal
1 : 10.000.
Het platte vlak komt overeenmet het zeeniveau,
het laagste punt van het relief met
een hoogte van ± 1530 M. en het hoogste
punt met 2662 M. boven den zeespiegel.
No. 102. Terreingedeelte aan den bovenloop der
Kali Serajoe tusschen Wonosobo en het
Diëngplateau in Midden-Java, schaal
1 : 25.000.
Het laagste punt van het relief komt overeen
met een hoogte van ± 600 M., het
hoogste punt met 2599 M. boven den zeespiegel.
No.
103. De vlakte van Kedoe, met de hoofdplaats
Magelang in het midden, de bergen Sendoro
en Soembing aan de west- en de Merbaboe
en de Merapi aan de oostzijde. Schaal
1 : 50.000.
Het laagste punt van hetreliefkomt overeen
met een hoogte van ± 174 M., het
hoogste met 3371 M.boven den zeespiegel.

111
Inzending van het Geographisch Instiuut
der Rij ks- Universiteit te Utrecht.
No. 104. Relief-teekening van het Idjen-plateau en
omgeving, in Java's Oosthoek, 1:250.000,
vervaardigd door A. van der Zweep.
Inzending van de Maatschappij tot bevordering
van het Natuurkundig Onderzoek
der Neder 1. Koloniën.
No. 105. Kaart van Nederlandsch Nieuw-Guinea,
1 : 500.000.
Inzending van de
te Amsterdam.
firma J. H. de Bussy
No. 106. Kaart van den Nederl. Ind. Archipel,
1 : 6.500.000.
No. 107. Kaart van Ned. Oost-Indië, 1 : 5.000.000,
door H. Ph. Th. Witkamp.
No. 108. Wandkaart van Java en Madoera,
1: 500.000.
Inzending van de Vereeniging „Toeristenverkeer"
te Batavia.
No. 109. Reliefkaart van de residentie Preanger-
Regentschappen, 1 : 250.000.
School-uitgaven.
Inzending van de Ui tgeversfirma Joh.
IJkema te 'sGravenhage.
No. 110. i. De Overzeesche bezittingen der Republiek
in de 17e eeuw, door J. W. De
Jongh.
2. Groei en bloei van onze Oost-Indische
bezittingen, door J. W. de Jongh.
No. in. Schoolkaart van Oost-Indië, 1:800.000,
3e druk in 4 bl. door J. J. ten Have.
Inzending van J. B. Wolter s. Ui tgever
te Groningen.
No. 112. Schoolkaart van Nederlandsch Oost-Indië,
op nieuw bewerkt door J. F. Niermeyer
en W. van Gelder, 4e druk.

112
No. 113. Kaart van Java, 4 bl., door P. R. Bos,
W. van Gelder en R. R. Rijkens, 4e.
druk.
b. Geologische Kaarten.
Inzending van het Koninklijk Nederlandsen
Aardrijkskundig Genootschap.
No. 114. Eerste geologische Schetskaart van Nederlandsch
Oost-indië, 1: 2,500.000.
Ten behoeve van hetKon. Ned. Aardr. Genootschap
samengesteld door E. C. Abendanon,
op grond der bestaande gegevens
en met medewerking van Dr. J. Ahlburg,
de Bataafsche Petroleum Maatschappij,
prof. Dr. H. Bücking, prof. Dr. K. Deninger,
N. Wing Easton, Dr. J.K. van Gelder,
Dr. M. Mühlberg, prof. Dr. G. A. F. Molengraaff,
Jhr. Dr. C. G. S. Sandberg, de
Singkep Tin Maatschappij, Dr. A. Tobler,
Dr. R. D. M. Verbeek, prof. Dr. W. Volz
en prof. Dr. J. Wanner, 1913.
Inzending van het Departement der
Gouve rnements Bedrijven te Batavia.
No. 115. Overzichtskaart van den mijnbouw in
Nederlandsch Indië OP3I December 1912,
1 : 2.500.000, geteekend op het Hoofdbureau
van het Mijnwezen, 1913.
Inzending van Dr. J. F. Hoekstra te Amsterdam.
No. 116. Twee geologische kaarten van het Oembilien-kolenveld,
Sumatra's Westkust,
1: 10.000 en 1: 25.000, van Dr. R.
D. M. Verbeek, 1875.
No. 117. Zuid-Sumatra, 1: 500.000, van Dr. R. D. M.
Verbeek, 1881.
Inzending van den Heer C. J. M. Wertheim,
m. i. te 'sHage.
No. 118. Gedeelte van Sumatra's Westkust, in 8
bladen, 1 : 100.000; en overzichtkaart,
1
: 500.000, van Dr.R. D. M Verbeek,
1883.

No.
113
119. Noordelijk gedeelte van Sumatra's Westkust,
1: 500.000, van R. Fennema, 1887.
No. 120. Gedeelte der afdeeling Martapoera, Z. en O.
afdeeling van Borneo, 1: 50.000, van J.A.
Hooze, 1893.
No. i2i. Java en Madoera, 1:500.000, van Dr. R.
D. M. Verbeek en R. Fennema, 1896.
No. 122. Banka, 1: 300.000, Billiton, 1: 100.000,
Gaspar Straten, 1: 200.000, van Dr. R.
D. M. Verbeek, 1897.
No. 123. Banda Neira en Goenoeng Api, 1: 20.000,
met een panorama, van Dr. R. D. M. Verbeek,
1900.
No. 124. Gedeelte van Midden-Sumatra, 1: 100.000,
van E. A. Neeb, 1900—1901.
No. 125. Vallei van Groot-Atjeh, 1:200.000, van
P. J. Jansen, 1903.
No.
126. Gedeelte der Wester-Afdeeling van Borneo,
1:100.000, van N. WingEaston, 1904.
No. 127. Ambon, 1: 100.000, Leitimor, 1: 20.000.
Goenoeng Nona, 1: 10.000, van Dr. R,
D. M. Verbeek, 1905.
No. 128. Oostelijk gedeelte van den Ned. Ind. Archipel,
1: 3.000.000, van Dr. R. D. M.
Verbeek, 1908.
No. 129. Lombok, 1: 200 000, van J. G. B. van
Heek, 1909.
No. 130. Gedeelte vanZuid-Nieuw-Guinea, 1125.000,
van O. G. Heldring, 1909.
No. 131. Djambi en aangrenzende landstreken,
1
: 1 000 000, van Dr. A. Tobler, 1910.
No. 132. Mamberano-rivier (Noord Nieuw-Guinea),
1 ".500.000, vanDr. J.K. van Gelder, 1910.

114
Inzending van Prof. Dr. W. Volz te Erlangen.
No. 133. Gajo- en Alaslanden (Atjeh), 1 : 400.000,
van Dr. W. Volz, 1912.
No.
Inzending van Dr. J. Ahlburg te Berlijn.
134. Landschap Abouton en landstreek tusschen
Kasimbar en Tamboe (Tomini-bocht),
1 : 400.000, van Dr. J. Ahlburg, 1913.
C. Abenda-
Inzending van den Heer E.
non, m. i., te 's Hage.
No. 135. Latimodjong-gebergte en stroomgebied der
Saadang-rivier (Midden-Celebes),
1: 100.000. Route-kaart der Midden-
Celebes expeditie, onder leiding van E. C.
Abendanon; topographische opneming
door J. L. Lefèvre, Sergeant-majoor
opnemer van den Topographischen
dienst, 1913.
No. 136. Verbeek-gebergte en stroomgebied der
Malili-rivier(Midden-Celebes), 1:100.000,
als voren, 1913.
c. Economische Kaarten.
Inzending van het Departement der
Burgerlijke Openbare Werken te Batavia.
No. 137. Irrigatiekaart van Java en Madoera, schaal
1 : 500.000 1913-
Inzending van het Geographisch Instituut
der Rijks Universiteit te Utrecht.
Irrigatiekaarte.it.
No.
138. Irrigatiewerken in Noord-Tegal. Calques,
vervaardigd in 1899.
1. Bladverdeeling, 1 : 100.000.
2. Bevloeiing Tjomal-Tjatjaban.

115
a. Schetskaart van den tegenwoordigen
toestand, i : 50.000.
b. Schetskaart der ontworpen bevloeiing,
1 : 50.000.
3. Overzichtskaart Tjomal-Ramboet,
1 : 20.000.
4. Id Ramboet-Tjatjaban, 1 : 20.000.
5. Id. Tjatjaban-Gangsa, 1 : 20.000.
6. Id. der bevloeiingsgebieden tusschen
Gangsa en Losari, 1 : 50.000.
7. Id. Gangsa—Pemali, 1 : 20.000.
8. Id. Pemali—Babakan, 1: 20.000.
9. Id. Babakan—Losari, 1 : 20.000.
10. Id. Boven-Kaboejoesan, 1:20.000.
Dat voor kaarten op de schaal 1 :20.000
de term „overzichtskaart" gebruikt wordt,
vindt zijn verklaring in de gedetailleerde
werkwijze van den Waterstaat, waarbij
de opnemingsbladen in de vlakte op 1:5000,
in bergland op 1:2 000 worden vervaardigd.
Het doel der kaarten eischt een zeer
nauwkeurige waterpassing; de hoogtelijnen
zijn getrokken op 0.5 M. afstand.
Doordat de topographische opneming van
Tegal een der oudste is (1863—65) en
alleen op de schaal 1: 100.000 is gepubliceerd,
zijn deze kaarten van den Waterstaat
voor de aardrijkskundige beschrijving
der vlakte onontbeerlijk geweest. Vgl.Veth,
Java, 2e druk, Deel 111, blz. 439 vlg.
No. 139. Kaart van het Zuidelijk gedeelte der
residentie Bagelen. Bevloeiingswerken,
(Calque), 1 : 50.000.
No. 140. Bevloeiingskaarten der Irrigatie-afdeeling
Brantas, 1: 20.000, met legenda en met
register der bevloeiingen in de Brantasdelta;
in omslag.
Vgl o a. het opstel „De Bevloeiingswerken
op Java" in Tijdschr. Kon. Ned Aard.
Gen. XX, 1903, blz. 489.
Voor oudere kaarten der bevloeiingswerken
zie men de Verslagen der Burgerlijke
Openbare Werken.
No.
141. Ontbreekt.

116
Inzending van het Departement van
Binnenlandsch Bestuur te Batavia.
No. 142. Overzichtskaart van Java en Madoera,
schaal 1 : 500.000, waarop in groote
trekken de verschillende soorten van
grondbezit zijn voorgesteld. 1 9 13-
Inzending van het Departement der
Gouvernements Bedrijven te Batavia.
a. Afdeeling Spoor- en Tramwegen.
No. 143. Spoor- en Tramwegkaart van Java en
Madoera, schaal 1 : 500.000, aangevende
de op het einde van 1912 bestaande,
in uitvoering zijnde, en, voor zoover
de tot standkoming zoo goed als verzekerd
mag heeten, ook de ontworpen
spoor- en tramwegen op die eilanden.
No. 144. Overzichtskaart van den groeivan het spooren
tramwegnet op Java en Madoera,
van den aanvang af tot ultimo 191 2.
No. 165. Kaart van Java en Madoera, schaal
1 : 1.000.000, aangevende de dichtheid
van het personen- en van het goederenvervoer
op de verschillende baanvakken
der spoor- en tramwegen in 191 1 (zoogenaamde
intensiteits-kaart).
No. 146. Spoor- en tramwegkaart van Sumatra,
schaal 1 : 2.000.000, aangevende de op
het einde van 1912 bestaande, in uitvoering
zijnde, en, voor zoover de totstandkoming
zoo goed als verzekerd
mag heeten, ook de ontworpen spooren
tramwegen.
b. Afdeeling post-, telegraaf- en telefoondienst.
No. 147. Kaart, schaal 1 : 2.500.000, van de omstreeks
1870 bestaande postkantoren
en postroutes in Nederlandsch-Indië,
(met uitzondering van Java).

No.
117
148. Kaart, schaal 1: 500.000, van de omstreeks
1870 bestaande postkantoren en postroutes
op Java en Madoera.
No. 149. Kaart, schaal 1 : 2.500.000, van de in
1912 bestaande postkantoren en postroutes
in Nederlandsch-Indië (met uitzondering
van Java).
No. 150. Kaart, schaal 1: 500.000, van de in 1912
bestaande postkantoren en postrouten
op Java en Madoera.
No. 151. Kaart, schaal 1:2.500.000, van de omstreeks
1870 bestaande telegraaflijnen
en telegraafkantoren in Nederlandsch-
Indië (met uitzondering van Java.)
No. 152. Kaart, schaal 1:500.000, van de omstreeks
1870 bestaande telegraaflijnen en
telegraafkantoren op Java en Madoera.
No. 153. Kaart, schaal 1: 2.500.000, van de in 1912
bestaande telegraaflijnen en telegraafkantoren
in Nederlandsch-Indië (uitgezonderd
Java).
No. 154. Kaart, schaal 1: 500.000 van de in 1912
bestaande telegraaflijnen en telegraafkantoren
op Java en Madoera.
No. 155. Kaart, schaal 1:2.500.000, van de omstreeks
1885 bestaande telefoonnetten
(concessies) in Nederlandsch-Indië (uitgezonderd
Java).
No.
156. Kaart, schaal 1: 500.000, van de omstreeks
1885 bestaande telefoonlijnen en netten
(inclusief concessies) op Java en Madoera.
No. 157. Kaart, schaal 1:2.500.00, van deinigi2
bestaande telefoonnetten (concessies) in
Nederlandsch-Indië (met uitzondering van
Java).

118
No. 158. Kaart, schaal 1: 500.000, van de in 1912
bestaande telefoonlijnen en netten (inclusief
concessies) op Java.
Inzending van het Departement van
Financiën te Batavia.
a. Hoofdbureau der In- en Uitvoerrechten en
Accijnsen.
No. 159. Graphische voorstelling van den invoer
van Java en Madoera (1871 — 1911).
No. 160. Graphische voorstelling van den invoer
der Buitenbezittingen (1881 —1911).
No. 161. Graphische voorstelling van den uitvoer
van Java en Madoera (1871 — 191 1).
No. 162. Graphische voorstelling van den uitvoer
der Buitenbezittingen (1881 — 1911).
Eene brochure met toelichtingen op de
grafieken No. 159—162,getiteld „De handel
van Nederlandsch-Indië in 1911" is ter beschikking
van belangstellenden.
No. 163. Overzichtskaart van Nederlandsch-Indië,
schaal 1 : 2.500.000, aangevende de verschillende
scheepvaartverbindingen tusschen
de havens onderling.
b. Pandhuisdienst.
No. 164. Overzichtskaart van Java en Madoera,
waarop jaarsgewijze de successieve uitbreiding
van den Pandhuisdienst is aangegeven.
Hierbij zijn gevoegd: „Het onderzoek naar
de werking der pandhuispacht" en de reeds
verschenen jaarverslagen van den Pandhuisdienst.
Inzending van het Geographisch Instituut
der Rijksuniversiteit te Utrecht.
No.
165. Kaart, voorstellende de dichtheid van bevolking
der afdeelingen van.Nederlandsch
Oost-Indië. aan het einde van het jaar

119
1912, schaal 1 : 2 500.000, volgens door
de Indische Regeering verstrekte gegevens
van de hevolkingssterkte. Vervaardigd
door A. van der Zweep.
Inzending van de firma J. H. de Bussy te
Amsterdam.
No.
166. Kaart van het Spoor- en Tramwegnet der
Deli-spoorweg Maatschappij, 1 : 200.000.
No. 167. Kaart der Tabaksondernemingen in Badagei,
Langkat, Dcli, Serdang, Padang,
Batoe Bahra en Asahan (Oostkust v.
Sumatra), 1 : 200.000.
No. 168. Map of the Rubber-Estates in Java,
1 : 1.000 000.
No. 169. Rubber Estates in the East-Coast of Sumatra,
1 : 600.000.
11. ZEEKAARTEN.
Inzending van het Hydrographisch
Bureau van het Departement van Marine
te 's Gravenhage.
De oudere kaarten, meerendeels van vóór
1870, zijn voor bepaalde gedeelten van den
Archipel met die van reeenten datum tot
groepen vereenigd.
De jaartallen geven het jaar van verschijning
aan; het jaar, waarin de laatsteverbeteringen
in de gravure werden aangebracht,
is tusschen haakjes bijgevoegd.
No. 170. Overzichtskaart van den O. I. Archipel,
aangevende den stand der hydrographische
opneming op verschillende tijdstippen.
No. 171. a. Nederl. Oost-Indië, Westblad. 1867.
b. id. id. Middenblad. 1867.
Het Oostblad dezer uitgave is niet verschenen.
e. O. I. archipel, Westblad. 1897 (3)- I-9I
--d. id. id. , Oostblad. 1897 (Ï910).

120
No. 172. a, b. Westkust Sumatra en Straat Malakka
in 2 bladen. 1861.
c. Sumatra, N-lijk gedeelte. 1902 (1912).
d. Westkust Sumatra, Padang tot Vlakke
hoek. 1898 (191 j).
No. 173. a, b. Westkust Sumatra in 2 bladen. 1857.
Op deze kaarten zijn vele namen ook in
Maleisch schrift aangegeven.
c. Westkust Sumatra, Sinkel tot Padang.
1913-
--d. id. id. , SibolgatotTamang
en Nias, 1912.
No. 174. a. Westkust Sumatra. Padang tot Taboejoeng,
1841 (1843).
b. id. id. . Singkel totSibolga.
1911.
No. 175. a. Eilanden nabij Padang. 1861.
b. Reede Singkel. 1865.
c. Vaarwaters en ankerplaatsen W-kust
Sumatra, 1911.
No' 176. a. Noordoostkust Sumatra, Dilhie tot Roepat.
1864.
Deze kaart werd vervaardigd volgens
Engelsche opnemingen.
b. Oostkust Sumatra, Diamantpunt tot
Asahan-rivier. 1906 (1913).
c. Oostkust Sumatra, Asahan-rivier tot
Singapoera. 1906 (1913).
No.
177. a, b. Zuidelijk gedeelte Chineesche zee in
2 bladen. 1864.
c. Zuidelijke Chineesche zee, Westblad,
1899 (1912).
d. Zuidelijke Chineesche zee, Oostblad,
1900 (1912).
No. 178. a,b.Riouw-enLingga-archipelin2bl. 1863.
c. Riouw- en Lingga-archipel, Noordbl.
1901 (1913).
d. Riouw- en Langga-archipel, Zuidbl.
1902 (1913).

121
No. 179. a. Straat Riouw. 1863.
b. id. id. 1910 (1913).
No. 180. a. Bangka. 1866.
b. Straat Banka. 1909 (1913).
No. 181. a. Gaspar-straten. 1863.
b. id. id. 1907 (1913).
No. 182. a, b. Westkust Borneo in 2 bl. 1862.
c. Zuid-Chineesche zee, Anambas- en Natoena-eilanden.
1909.
d. Westkust Borneo, St. Petrus tot Seroetoe.
1907(1912).
e. id. id. , Straat Karimata.
1910 (1911).
f. id. id. , Pontianak tot eil.
Maja. 1907.
g. id id. , Vaarwaters en ankerplaatsen.
1908.
No. 183. a, b. Java-zee in 2 bl. 1861.
c. id. , Westblad. 1900 (1913).
d. id. , Oostblad. 1910 (1912).
No. 184. a, b, c. Java in 3 bl. 1865.
d. id. , Westblad. 1907 (1913).
e. id. , Middenblad. 1907 (1912).
f. id. , Oostblad. 1907 (1912).
No.
185. a. Straat Soenda en Kust van Java tot en
met reede Batavia. 1862.
b. Straat Soenda 1899 (1912).
Na. 186. a. Reede Batavia. 1868.
b. Westelijke vaarwaters naar Batavia en
Tj. Priok. 1913.
No. 187. a. Reede Samarang. 1868
b. Vaarwaters van Soerabaja. 1847(1868).
Deze uitgave was de derde; de tweede
verscheen in 1864.
c. Reeden Onrusten Tj. Priok. 1913.
d. id. Samarang en Soerabaja. 1907.
e. Westervaarwater Soerabaja. 1913.
f. Oostervaarwater id. 1911.

122
No. 188. a. Straat Madoera. 1864.
b. Noordkust Java, Soerabaja tot Straat
Bali. 191 1 (1912).
No. 189. a, b. Eilanden en vaarwaters beO. Java,
in 2 bl. 1861.
c. id. id. id. id. Westbl. 1912.
d. id. id. id. id. Oostbl. 1913.
No. 190. a. Straten Bali en Lombok. 1864.
b. Soembawa. 1867.
c. Flores. 1869.
d. Kleine Soenda-eilanden. Straat Bali.
1908 (1910).
e. id. id. id. Straat Lombok. 1908.
f. id. id. id. Straat Alas. 1908.
No. 191. a. Kleine Soenda-eilanden. Straten tusschen
Soembawa en Flores. 1909.
b. id. id. Soemba. 1911.
c. id. id. Vaarwaters en ankerplaatsen.
1908.
d. Zuidwest-Timor en Roti. 1912.
Van deze gedeelten bestaan geene oudere
kaarten op overeenkomstige schalen.
No. 192. a. Straat Mangkasar. N.-lijk deel. 1875
(1883).
b. id. id. Z.-lijk deel. 1871.
No. 193. a, b. Westkust Celebes, van Kekean tot
en met de baai van Pare Pare, in 2 bl.
1868.
c. Reede Mangkasar. 1866.
d. Straat Makassar, N.-blad. 1903 (1911).
e. id. id. Middenblad. 1901 (1913).
f. id. id. Z.-blad. 1903 (1912).
No. 194. a, b. Vaarwater beN. Makasser in 2 bl.
1851.
No. 195. a. Mahakam- of Koeitei-rivier. 1862.
b. ZW.-kust Celebes. 1866 (4de uitgave).
De eerste opneming voor deze kaart geschiedde
in 1841.
c. ZW-gedeelte Golf van Boni. 1860.

123
No. 196. a, b. Oostkust Celebes in 2 bl. 1866.
No. 197. a. Baai van Ambon. 1840.
b. id. id. 1895 ( I 9I °)-
No. 198. a. Moluksche eilanden en vaarwaters.
1847.
b. Moluksche archipel. Noordblad. 1902
(1913)-
--c. id. id. Zuidblad 1902 (1913).
No. 199. a. Noordkust Nieuw-Guinea. 1912.
b. Aroe-eilanden. 1911.
c. Zuidwest- en Zuidkust Nieuw-Guinea.
1908 (1912).
d. Zuidwestkust Nieuw-Guinea. Kaap van
den Bosch tot Etna-baai. 1913.
No. 200.
a. Constructie- tevens minuutblad O-kust
Banka, Tj. Berikat tot Salinta. Z. M.
„Stavoren", 1870.
b. Als voren, Tj. Salinta tot Toeing.
Z. M. „Pylades". 1867.
c. Constructieblad O-kust Banka. Tj. Berikat
tot Soengei Liat, H. M. „Lombok",
1909 —10.
d. Minuutblad van de opneming sub c.
e. Constructieblad ZO-kust Sumatra. Lucipara-punt
tot Sekopong. H. M. „Blommendal",
1891.
f. Minuutblad van de opneming sub e.
No. 201. Depth of the Sea in the Indian Archipelago,
scale 1:1.700.000, by prof. Dr.
G. A. F. Molengraaff.
Deze kaart is de geheel bijgewerkte kaart
der Siboga-expeditie op vergroote schaal.
No. 202.
Depth of the Sea in theEastern Part ofthe
Indian Archipelago, scale 1:3.000.000,
by G. F. Tydeman.
No. 203. Depth of the Sea in the Indian Archi-

124
pelago, scale 1 : 5.000.000, by G. F.
Tydeman.
De laatste twee kaarten zijn de dieptekaarten
der Siboga-expeditie, en zijn door
den vervaardiger voor de tentoonstelling
afgestaan.
111. METEOROLOGISCHE KAARTEN.
Inzending van het Koninklijk Nederlandsen
Meteorologisch Instituut te De
Bilt, en van het Kon. Ned. Meteorologisch
Observatorurn te Batavia.
No. 204. Windkaart, Januari. Indische Oceaan
(1856—1910).
No. 205. Stroomkaan, Januari. Indische Oceaan,
(1856- 1910).
No. 206. Kaart van Stoom- en zeilroutes, Stormbanen,
mist- en ijsgrenzen. Grenzen van
Passaten en Moessons voor December.
No. 207. Getijkaart voor getij M,. (1907).
No. 208. Getijkaart voor getij K|. (1907).
No. 209. Moesson- en Regenkaart, Januari. (1897).
No. 210. Moesson- en Regenkaart, Agustus. (1897).
No. 211. Getijkaart (Homokumenen) van getij M...
No. 212. Getijkaart (Homokumenen) van getij K t .
No. 213. Algemeene Windkaart. (1860).
No. 214. Kaart van de Regenstations op Java.
No. 215. Kaart van de Meteorologische stations in
den N.I. Archipel.
No. 216. Kaart betreffende de Magnetische opneming
van den N.I. Archipel.

125
IV. BOEKWERKEN, ATLASSEN, IN-
STRUMENTEN »).
Inzending van de Maatschappij tot bevordering
van het Natuurkundig Onderzoek
der Nederlandsche Koloniën te Amsterdam.
No. 217. 1. 57 deelen der publicatie betreffende
de Siboga-expeditie
2. 10 deelen van de uitgave „Nova
Guinea".
3. 2 deelen Bulletins der Maatschappij.
4. „Een jaar aan boord H.M. „Siboga",
door Mevr. Weber- van Bosse.
5. „Eenige maanden onder de Papoea's",
door Mr. H. A. Lorentz.
6. „Zwarte menschen — Witte bergen",
door Mr. H. A. Lorentz.
7. De „Borneo-expeditie" met Atlas, door
Dr. G. A. F. Molengraaff.
8. Geological exploration in Central
Borneo", doorDr. G. A. F. Molengraaff.
9. „Quer durch Borneo" 2 dln., door Dr.
W. A Nieuwenhuis.
Inzending van het Hydrographisch
Bureau van het Departement van Marine
te 'sGravenhage.
Oudere werken, niet meer in gebruik
No. 218. 1. Beschrijving van het vaarwater langs
de Westkust van Sumatra tusschen
Padang en Tapanoly, doorH.L. Osthoff.
Batavia. 1840.
2. Zeemansgids door de straten Banka
en Gaspar, door H. D. A. Smits.
Batavia. 1847.
3. Zeemansgids voor de vaarwaters rondom
het eiland Java, door C. baron
!) De boekwerken en atlassen uit de boekerij van het
Kon. Ned. Aard. Genootschap, welke tot aanvulling der
tentoonstelling dienen, zijn niet in den catalogus vermeld.

Thans
126
Melvill van Carnbée. Uitgeg. door Jacob
Swart. Amsterdam, Wed. G. Hulst van
Keulen. Derde verb. uitgave, 1859.
4. Zeemansgids voor de eilanden en vaarwaters
beO. Java, door wijlen H. D.
A. Smits. Tweede druk. Amsterdam.
Wed. G. Hulst van Keulen. 1859.
5. Zeilaanwijzing of beschrijving der vaarwaters
van Makasser tot in de baai van
Pare Pare door J. van Gogh en H. A.
Modderman. Amsterdam. Wed. G. Hulst
van Keulen. 1853.
6. De Moluksche Archipel, door F. A. A.
Gregory. Uitgeg. door Jacob Swart.
Amsterdam. Wed. G. Hulst van Keulen.
1853-
in gebruik zijnde Zeemansgidsen, enz.
7. Zeemansgids voor den Oost-Indischen
archipel. Deel 1 t/m. 5, resp. 1912—
13—09—12-08.
8. Landverkenningen, behoorende bij den
Zeemansgids voor den O. I. Archipel.
Deel 1 t/m. 6, resp. 1902 02—03—
06—08—12.
9. Lichtenlijst van Nederl. Oost- en West-
Indië. 1913-
-10. Catalogus van kaarten en boekwerken.
De boekwerken 7 t/m. 10 worden uitgegeven
door het Departement van Marine
te 's Gravenhagc.
11. Tafelen benoodigd bij het hydrographisch
opnemen, 1913.
Instrumenten, enz. ten dienste van hydrographische
opnemingen.
Inzending van de Verificatie van'sßijks
zee-instrumenten te Leiden en van het
Departement van Marine te'sGravenhage.
Zeevaartkundige instrumenten.
Model van een opnemingsvaartuig (H.M.
„van Doorn").

127
Inzending van het Koninklijk Meteorologisch
Instituut te De Bilt.
No. 219. Verzameling boekwerken, instrumenten,
photographieën enz., betrekking hebbend
op het geophysisch onderzoek van
den Nederl. Indischen Archipel en den
Indischen Oceaan.
1. Jaarboek van het Kon. Ned. Meteorol.
Instituut, 6 dln. 1854—1859, bevattende
meteorologische waarnemingen verricht
te:
Paramaribo, 1851-1854; Buitenzorg,
1848—1854; Amboina, 1850—1854;
Padang, 1850—1856; Palembang, 1850
—1856; Bandjermassing, 1850—1858.
2. Dr. Buys Ballot. Uitkomsten vanmeteor.
waarnemingen te Lahat, op Sumatra,
District Palembang, 1858.
3. Wenckebach en Swaving. Meteorologische
waarnemingen te Buitenzorg op
het eiland Java, door P. L. Onnen, 1858.
4. Dr. H. Zollinger. Ueber die Gewitter
und andere
damit verwandten meteorologischen
Erscheinungen im Indischen
Archipel. 1858 (Bevat de oudste literatuur-opgaven).
5. Observations made at the Royal Magnetical
and Meteorological Observatory
at Batavia, Vol. I, 11, 111 (1866-1875),
Batavia, 1873,1878. Vol. XXXI, XXXII,
XXXIII (1908 —1910), Batavia, 1911,
1912, 1913.
6. Regenwaarnemingen in Nederlandsch-
Indië, Vol. I, 11, 111 (1879, 1880, 1881)
Vol. XXX, XXXI, XXXII (1909, 1910,
1911).
7. Observations made at secondary stations
in Netherlands East-India. Vol. I, 1913.
8. Jaarverslag van het Kon. Magn. en
Meteor. Observatorium te Batavia, 1910,
1911, 1912.

128
9- Dr. W. van Bemmelen. Die Windverhaltnisse
in den oberen Luftschichten
nach Ballonvisierungen in Batavia. Kon.
Magn. Meteor. Observ. Verhandelingen
No. i, 1910.
10. Dr. C. Braak. Draehen und Fesselballonbeobachtungen,
11.Wissenschaftliche Ergebnisse
der Aufstiege mit dem Freiballon
„Batavia". Kon. Magn. Meteorol.
Observ. Verhandelingen No. 2, 1912.
11. Dr. W. van Bemmelen. Magnetic Survey
of the Dutch East-Indies (1903—
1907). Batavia, 1909.
12. E. van Rijckevorsel. Magnetische opnemingen
van den Indischen Archipel
(1874—1877). 3 dln.
13. Dr. Bergsma en Backer-Overbeek. Bijdrage
tot de kennis der Weergesteldheid
ter kuste van Atjeh, 1877.
14. Dr. Buys Ballot. De winden op de kust
van Atjeh, 1878.
15. Institut Botanique de I'Etat de Buitenzorg.
Observations météorologiques.
7 dln. 1901—1911.
16. Dr. J. P. van der Stok. Studiën over
getijden in den Indischen Archipel,
1890—1896.
17. Id. Wind and Weather, Currents, Tides
and Tidal Streams in the East-Indian
Archipelago, 1907.
18. Id. Elementaire Theorie der Getijden,
Getijconstanten in den Indischen Archipel,
1910.
19. Dr. S. Figee. Meteor. waarnemingen
in Nederl. Indië (1886, 1887, 1888).
Uitgegeven door de Kon. Natuurk. Vereenigingin
Ned. Indië(1888-1889)2dln.
20. Dr. W. van Bemmelen. Meteor. waarnemingen
verricht gedurende de
„Sneeuwgebergte"-expeditie van 1909
en 1910.
Natuurk. Tijdschrift 62, 1912.

129
2i. Dr. S. Figee. Report on Cloud-observations
at Batavia made during the International
Cloud-year, 1896-1897,1910.
22. Dr. W. van Bemmelen. Die Erforschung
des tropischen Luftozeans in Niederlandisch
Ost-Indiën. Berlin, 1913.
23. Id. Air-pressure, Temperature, Humidity
and Wind on Days of Bright Sunshine
at Batavia (1889 —1906).
24. Dr. C. Braak. A long range weatherforecast
for the East-monsoon in Java,
1913
25. Smits. Harmonische Analyse der Watergetijden,
1911.
26. Id. Cloud-Observations at Batavia, Frequency
of different forms of clouds
during thethreeyears 1903 —1905,1907.
27. Dr. Buys Ballot. Klimatologie van onze
Koloniën en Aardmagnetisme (voordracht).
1883.
28. Dr. J. P. van der Stok. Het klimaat in
Nederlandsch-Indië, 1912.
29. Kon. Nederl. Meteor. Instituut. Waarnemingen
in den Indischen Oceaan.
Maart, April, Mei. Atlas, 1913.
30. Id. Oceanographische enMeteorologische
waarnemingen in den Indischen Oceaan.
Tabellen en Atlas.
Sept., Oct., Nov. 1856—1904. 1908.
Juni, Juli, Aug. 1856—1908. 1911.
Dcc, Jan., Febr. 1856—1910.1913.
31. Id. Oceanographische enMeteorologische
Waarnemingen bij Kaap Guardafui. Atlas,
1909.
32. Id. Lijst der uitgaven van het Kon. Ned.
Meteor. Instituut. 1913.
33. Id. Routen voor Stoomschepen tusschen
Aden en Nederl. Oost-Indië, 1891.
34. Id. Zeilaanwijzingen van het Kanaal
naar Java, 1877.
35. ld. Zeilaanwijzingen van Java naar het
Kanaal, I, 1868, 11, 1877.

130
36. Id. Uitkomsten van Wetenschap en
Ervaring, 2 dln. 1858 en 1859.
37. Een meteorologisch Journal (No. 6879)
van den Gezagvoerder van Ewijk, gehouden
aan boord van het Stoomschip
„Flores". Reis van Amsterdam naar
Oost-Indië en terug. April—Aug. 1913.
38. Een Journaal van denkapitein d'Arnaud
Gerkens, gehouden aan boord van het
Fregat „India". Reis van en naar Java,
1855—1856.
No. 220. Een zilveren medaille, als model van de
uitgereiktebelooningen (in goud enzilver.)
No. 221. Een
verzameling photographieën van wolken,
genomen te Batavia, 1894 en 1895,
door J. P. van der Stok.
No. 222. Een ballon voor het onderzoek der hooge
luchtlagen.
No. 223. Een vlieger voor onderzoek der hooge
luchtlagen.
No. 224. Een zelfregistreerend toestel voor gebruik
met ballon en vlieger.
Inzending van de Firma Martinus Nijhoff
te 's-Gravenhage.
No. 225. Eene verzameling boekwerken uit den
Fondscatalogus, betrekking hebbende op
de geographie van Oost- en West-Indië,
(Vergelijk den afzonderlijken catalogus
dier inzending).
Inzending van de Firma E.
Leiden.
J. Brill te
No. 226. Eene verzameling boekwerken uit den
Fondscatalogus, betrekking hebbende op
de Land- en Volkenkunde van Oost- en
West-Indië (Vergelijk den afzonderlijken
catalogus dier inzending).

131
Inzending van de Uitgevers-Maatschappij
),Elsevier" te Amsterdam.
No. 227. „Neerlands Indie" door H. Colijn, 2 dln.
Inzending van de Koninklijke Militaire
Academie te Breda.
No. 228.
Leerboek der MilitaireAardrijkskunde en
Statistiek van Nederlandsch Oost-Indië.
Inzending van J. J. K. En tho ven te 's-Graven
hage.
No. 229.
1. Driehoeksnet van Sumatra's Westkust.
De coördinaten der driehoekpunten, 1900.
2. De coördinaten der driehoekspunten
gebezigd bij de herziening der topographische
kaarten van Midden-Java. Eerste
gedeelte. De residenties Banjoemas en
Kedoe, 1903.
3. ld. id. Tweede gedeelte. De residentie
Semarang, 1912.
4. Geodetische formules en tafels ten
gebruike bij de triangulatie van het eiland
Sumatra, 1884.
5. Technische voorschriften ten gebruike
bij de triangulatie-brigade van den Topographischen
dienst, 1904.
6. Handleiding voor de uitvoering van
secundaire triangulaties, 1900.
7. Handleiding voor het bepalen van de
correctie eener boussole en van den tijd,
samengesteld ten behoeve van het personeel
van den Topographische dienst,
1899.
8. De rekenliniaal in gebruik bij den
Topographischen dienst, door J. van
Roon, 1905.
9. Beknopt voorschrift betreffende de
opstelling, het onderzoek en de regeling
van de boussole tranche-montagne, 1900.
10. Instructiën voor de triangulatie-brigade,
den chef der opnemingsbrigades en
de opnemers van den Topographischen
dienst, 1904.

132
ii. Overzicht van de organisatie en de
werkwijze van den Topographischen
dienst in Nederlandsch-Indië, 1901.
12. De Meetinstrumenten in gebruik bij
den Topographischen dienst in Nederlandsch-Indië,
1893, met atlas.
13. Terreinleer. Samengesteld bij de
Vlle Afd. van het Departement van
Oorlog(Onderafd.Topographischedienst),
1902.
14. Geographischeplaatsbepalingen,door
J. J. K. Enthoven (Overdruk uit het
Tijdschrift van het Kon. Ned. Aardr-
Genootschap, Jaargang 1903).
15. De militaire cartographie in Nederlandsch-Indië,
door J. J. K. Enthoven
(overdruk uit het Ind. Militair tijdschrift.
36e Jaargang, No. 3).
16. De topographische opneming der
Wester-Afdeeling van Borneo, door J. J.
K. Enthoven (Overdruk uit het Album
der Natuur, 1892).
17. Hoe een groote kaart tot stand komt,
door W. B. Oort (Overdruk uit „Onze
Eeuw", 1909).
18. De opneming van deKrakatau-groep
in Mei 1909 (Overdruk uit het Jaarverslag
van den Top. dienst in Ned. Indië
over 1908).
19. Een Trans-Borneo Spoorreisje.
Visioenen en Droomen van een Amsterdammer,
1893.
20. Bijdragen tot de geographie van
Borneo's Wester-Afdeeling, door J. J. K.
Enthoven. 1903. Supplement bij het
Tijdschrift van het Kon. Ned. Aardr.
Genootschap.
21. De basismeting te Sampoen met
Jaderin's basistoestel, door J. H. G.
Schepers, c. i., Ingenieur bij de triangulatie-brigade
van den Topogr. dienst
in Ned. Indië (Overdruk uit het week-

133
blad „de Ingenieur" van 25 Mei en
1 Juni 1912, Nos. 21 en 22).
Inzending van de firma J. H. de Bussy
te Amsterdam.
No. 230. Eene verzameling boekwerken, betrekking
hebbende op de Economische geographie
van Oost- en West-Indië (Vergelijk den
afzonderlijken catalogus dier inzending).
Atlassen.
Inzending van de firma J. Smulders en
C° te 's-Gravenhage.
No. 231. Atlas der Nederlandsche Bezittingen in
Oost-Indië, door J. W. Stemfoort en J. J.
ten Siethoff, in 16bl. èn titelblad. Nieuwe,
geheel bijgewerkte en herziene herdruk
van 1906.
Dezelfde atlas, ieeditie, van 1883—1885.
Inzending van J. B. Wolters, uitgever
te Groningen.
No. 232. 1. Schoolatlas van Nederlandsch Oost-
Indië, 11e druk, door W. van Gelder.
2. Atlas Ketjil Hindia Nederland, dengan
Kitab Peta, terkarang oleh W. van
Gelder.
3. Dezelfde blinde atlas, bestemd voor
invul-teekenatlas, door W. van Gelder.
Instrumenten.
Inzending van P. J. Kipp en Zonen, J. W.
Giltay, opvolger, te Delft.
No. 233. Eene verzameling meet- en teekeninstrumenten
als in gebruik bij de driehoeksmetingen
en de terrein-opnemingswerkzaamheden
in Oost- en West-Indië.
In deze verzamelingkomen ook enkelehoekmeetinstrumenten
van verouderd model
voor, zooals bij de oudste opnemingen van
den Topographischen dienst werden gebruikt.

134
V. VOORSTELLINGEN
VAN HET INDISCHE LANDSCHAP, ENZ.
DOOR SCHILDERIJEN, TEEKENINGEN, PHOTOGRAPHIËN, ENZ.
a. Schilderijen, teêkeningen.
Inzending van den Nederlandsch-Indischen
Kunstkring te Batavia.
No. 234. Zie afzonderlijken Catalogus.
b. Photographiën.
Inzending vanDr. A.H. Blaauw, Haarlem.
No. 235. Kleurenphoto's uit de tropische natuur van
Java en Sumatra.
Deze inzending bestaat uit 26 kleurenphoto's
(meest Lumière- en enkele Dufayplaten)
door den inzender in 1911 —1912
op Javaen Sumatra opgenomen.De waarde
van deze verzameling bestaat daarin, dat
dit de eerste serie kleurenphoto's is, die
uit de tropen naar Holland is gebracht.
Daarmee is aangetoond, dat de kleurenphotografie,
die nog maar door enkelen in
de tropen is beproefd, even goed als de
gewone photografie in de vochtig-warme
gewesten is toe te passen. Daar tot nu
toe het klimaat der vochtige tropen nog
den grootsten hinderpaal bood aan het
opnemen met Lumière-platen, is het thans
zeker, dat de kleurenphotografie op reizen
in alle streken uitvoerbaar is.
Uitvoeriger vindt men dit allesbeschreven
in de „Tropische Natuur", eerste uitgave
van het Koloniaal Instituut (verkrijgbaar
bij J. H. de Bussy, Amsterdam), waarin
alle kleurenphoto's afgedrukt zijn.
De bezoeker vindt de platen gerangschikt
in een vijftal groepen: I. Bloemen en
bladen. 11. Kleeding. 111. Landschappen.
IV. Uit 'sLands Plantentuin, en V. Vruchten.
Deze groepen zijn telkens gescheiden door
een
viertal zwarte lantaarnplaatjes. Verderen
uitleg vindt men bij de plaatjes zelf.
Java.
Inzending van Dr. J. Ahlburg te Berlijn.
No. 236. West-Java, 16 vulkaan-studies, meest eigen
opnamen.

135
Inzending van den Heer J. Bosman,
Resident van Besoeki.
No. 237. Banjoewangi (O. Java), 6 diversen.
Inzending van het Departement van
Binnenlandsch Bestuur te Batavia.
No. 238. Preanger-Regentschappen, 35 landschapsbeelden
en volkstypen.
No. 239. Cheribon, 4 landschapsbeelden.
No. 240. Semarang, 7
id.
No. 241. Djokjakarta, 21 volkstypen.
No. 242. Madioen,
10 landschapsbeelden.
No. 243. Kediri, 2 id.
No. 244. Besoeki (Idjen-plateau), 23 landschapsbeelden.
Inzending van Dr. Am. Heim te Zürich.
No. 245. Tengger-gebergte en Tjikorai (W. Java),
19 landschapsbeelden, eigen opnamen.
Inzending van Dr. H. Hirschi te Zürich.
No. 246. Tengger-gebergte en West-Java, 4 landschapsbeelden,
eigen opnamen.
Inzending van
Soerabaja.
No. 247. Preanger-Regentschappen,
den Heer J. E. Jasper te
6 diversen.
No. 248. Keloet-eruptie van 22—23 Mei 1910,
26 photo's.
No. 249. Oost-Java, 36 vulkaan-studies en diversen.
Inzending van Dr. J. P. Kleiweg de
Zwaan te Amsterdam.
No. 250. West- en Oost-Java, 17 diversen.
No. 251. Het Smeroe en Tengger-gebergte, 10
vulkaan-studies, opname van Kurkdjian.

136
Inzending van Dr. •M.
A a r a u.
No. 252. Papandajan,
3 vulkaan-studies.
Mühlberg te
Inzending van Dr. W. Roepke te
Salat i g a.
No. 253. Oost-Java, 96 vulkaan-, wolken- en florastudies,
eigen opnamen.
Inzending van den Heer J. F. Ruijter
de Wildt te Malang.
No. 254. De vulkaan Salak, 2 krater-studies.
Inzending van de Vereeniging „Toeristenverkeer"
te Batavia.
No. 255. Oost-Java, Preanger-RegentschapDen, Boroboedor,
32 landschapsbeelden en volkstypen.
Sumatra.
Inzending van het Koninklijk Nederlandsen
Aardrijkskundig Genootschap.
No. 256. Karo-landen, 24 landschapsbeelden, clichés
van eigen opnamen door den Heer
Ch. Palmer van den Broek, resident van
Ternate, afgestaan.
No. 257. Moeara Laboek (onderafdeeling Soengai
Pagoe en de XII Kota's), 27 landschapsbeelden,
als voren.
No. 258. Midden-Sumatra, 17 landschapsbeelden,
als voren.
Inzending van het Departement van
Binnenlandsch Bestuur te Batavia.
No. 259. Sabang, 6 landschapsbeelden.
No. 260. De Alaslanden, 5 volkstypen.
No. 261. De nieuw aangelegde weg van de kust
naar de Laoet (= meer) Tawar; 36
landschapsbeelden en volkstypen.

137
37 landschaps-
No. 262. Tapanoeli (Bataklanden),
beelden en volkstypen.
No. 263. Djambi, 4 landschapsbeelden.
No. 264. Sumatra's Westkust, 27 landschapsbeelden
en volkstypen.
No. 265. Palembang, 10 landschapsbeelden en volkstypen.
Inzending van den Heer Th. F. A. Delprat
te Amsterdam.
No. 266. Midden-Sumatra en Sumatra's Westkust,
120 landschapsbeelden en volkstypen.
Inzending van Dr. Am. Heim te Zürich,
No. 267. Zuid-Sumatra, 20 landschapsbeelden en
volkstypen.
Inzending van Dr. H. Hirschi te Zürich,
No. 268. Langsar en Gajoland, 11 landschapsbeelden,
eigen opnamen.
Inzending van Dr. J. P. Kleiweg de
Zwaan te Amsterdam.
No. 269. Nias, 12 diversen, eigen opnamen gedurende
het Nias-onderzoek, 1910.
No. 270. Palembang,
2 diversen.
Inzending van prof. Dr. A. Maass te
B e r 1ij n.
No. 271. Midden-Sumatra, 23 diversen, eigen opnamen
gedurende de Midden-Sumatraexpeditie,
1907.
Inzending van Dr. A. Tobler te Basel.
No. 272. Djambi, 24 landschapsbeelden, eigen opnamen
gedurende het Djambi-onderzoek,
1907—1912.

138
Inzending van den Heer W. L. Troostenburg
de Bruijn te Nijmegen.
No. 273. Palembang, 12 beelden van het stroomgebied
van de Moesi en Lematangrivieren,
eigen opnamen.
Inzending van prof. Dr. W. V o 1z te
Erlangen.
No. 274. Atjeh, Gajo-, Alas- en Bataklanden, 85
landschapsbeelden, eigen opnamen gedurende
de Noord-Sumatra-expeditie,
1904—1906.
Borneo.
Inzending van Dr. J. P. Kleiweg de
Zwaan te Amsterdam.
No. 275. Bandjermasin, 2 diversen.
Inzending van Dr. M. Mühlberg teAarau.
No. 276. Tarakan en de Oostkust van Borneo, 7
landschapsbeelden.
Inzending van Prof. Dr. A. W. Nieuwenhuis
te Leiden.
No. 277. Centraal-Borneo, 15 landschapsbeelden.
Commissie-reis 1898—1900.
Inzending van den Heer D. Merens te
Koeta radja.
No. 277a. Bem-Brem stroomversnellingen in de
Kajan-rivier (tocht Maart—Mei 1909),
22 landschapsbeelden.
Celebes.
Inzending van den Heer E. C. Abendanon,
m. i. te 's Hage.
No. 278. Midden-Celebes, 60 landschapsbeelden,
eigen opnamen gedurende de Midden-
Celebes-expeditie, 1909—1910.
Inzending van Dr. J. Ahl burg te Berlijn.
No. 279. Noord-Celebes, 38 landschapsbeelden en
volkstypen, eigen opnamen.

139
Inzending van het Departement van
Binnenlandsch Bestuur te Batavia.
No. 280. Taloet-eilanden, 9 diversen.
No. 281. Menado, 12 diversen.
No. 282. Mongondow, 8 diversen.
No. 283. Gorontalo, 17 diversen.
No. 284. Kolonedale, 6 landschapsbeelden.
Inzending van
Dr. J. Elbert te Frankfurt
a/M.
No. 285. Kabaena, Boeton en Moena, 6 landschapsbeelden,
eigen opnamen gedurende de
Soenda-expeditie, 1909.
Inzending van Dr. H. Hirschi te Zürich.
No. 286. Oostkust van Celebes en Noordkust van
de Golf van Tomini, 6 kustlandschapsbeelden,
eigen opnamen.
Inzending van Dr. M Mühlberg te Aarau.
No. 287. Westkust van Celebes van Makassar tot
Donggala, 14 kustlandschapsbeelden.
Inzending van Drs. P. en F. Sarasin te
Basel.
No. 288. Celebes, 63 landschapsbeelden en volkstypen,
eigen opnamen gedurende het
Celebes-onderzoek, 1893—1896 en
1902—1903.
Inzending van den Heer I.
tijdelijk te Batavia.
Troostwijk,
No. 289. Baai van Kolonedale van Zuid naar Noord.
Inzending van het Encyclopaedisch
Bureau (Departement van Binnenlandsch
Bestuur) te Batavia.
No. 290.
1. Album met photo's van de Boegineesche
landen (Gouv. Celebes en onderhoorigheden,
afd. Boni en Para Pare en kuststaten
van Mandar).

140
2. Drie kistjes met lantaarnplaatjes naar
die photo's.
3. Schetskaart van de streken, waarop
de onder 1 bedoelde photo's betrekking
hebben.
Kleine Soenda-eilanden.
Inzending van het Kon. Ned. Aardrijkskundig
Genootschap.
No. 291. Soembawa, 40 landschapsbeelden en volkstypen,
opnamen van den Heer H. Witkamp,
m.i.,tijdelijk te Balik Papan, clichés
door het Koloniaal Instituut afgestaan.
Inzending van den Heer J. Bosman, Resident
van Besoeki.
No. 292. Bali en Lombok, 6 diversen..
Inzending van het Departement van
Binnenlandsch Bestuur te Batavia.
No. 293. Timor, 6 diversen.
Inzending van Prof. Dr. K. Deninger te
Freiburg im Breisgau.
No. 294. Bali, 3 landschapsbeelden, eigen opnamen.
Inzending van den Heer J. C. van Eerde
te Amsterdam.
No. 295. Bali, 20 diversen.
Inzending van Dr. J. EIbert te Frankfurt a/M.
No. 296. Lombok, 14landschapsbeelden en vulkaanstudies.
No. 297. Soembawa, 2 landschapsbeelden
No. 298. Wetar, 2 landschapsbeelden.
Inzending van den Heer R. A. Kunst,
tijdelijk te Bussurn.
No. 299. Timor, 12 landschapsbeelden en volkstypen,
eigen opnamen gedurende de
Timor-expedities in 1909 en 191 1.

141
Inzending van Prof. Dr. J. Wanner te
Bonn.
No. 300. Timor, 35 landschapsbeelden en volkstypen,
eigen opnamen gedurende de
Timor-expedities in 1909 en 1911.
Molukken, enz.
Inzending van het Kon. Ned. Aardrijkskundig
Genootschap.
No. 301. Noord-Nieuw-Guinea, 26 landschapsbeelden
en volkstypen der Mamberano-expeditie,
1910-1911, clichés door het
Koloniaal Instituut afgestaan.
No. 302. Nieuw-Guinea, 22 landschapsbeelden, clichés
van eigen opnamen door den Heer
Ch. Palmer van den Broek, Resident
van Ternate, afgestaan.
Inzending van den Heer O. G. Heldring,
m.i. te Moeara Aman (Sumatra).
No. 303. Zuid-Nieuw-Guinea, 12 landschapsbeelden,
eigen opnamen (H. was als geoloog toegevoegd
aan het exploratie-detachement,
1907 —1908).
Inzending van den Heer P. E. Mooienburgh,
tijdelijk te Nijmegen.
No. 304. Noord-Nieuw-Guinea, 22 landschapsbeelden
en volkstypen, eigen opnamen.
Inzending van de Maatschappij tot bevordering
van het Natuurkundig Onderzoek
der Nederlandsche Koloniën.
No. 305. Nieuw-Guinea, 9 landschapsbeelden der
Sneeuwgebergte-expeditie, onder Mr. H.
A. Lorentz, 1909.
Inzending van Prof. Dr. K. Deninger en
den Heer E. Kresemann te Freiburg i/B.
No. 306. Boeroe en Ceram, 55 landschapsbeelden
en volkstypen, eigen opnamen gedurende
de 2de Freiburger Molukken-expeditie,
1910—1912.

142
Inzending van den Heer A. M. Hens te
Endeh.
No. 307. Flores, 13 landschapsbeelden en volkstypen,
eigen opnamen.
Inzending van Dr. H. Hirschi te Zürich.
No. 308. Ambon, Banda, enz., Nieuw-Guinea, 13
landschapsbeelden, eigen opnamen.
Inzending van Dr. M. Mühlberg te Aarau.
No. 309. Ambon, Banda en Ceram, 10 landschapsbeelden.
Inzending van den Heer H. J. A. Raedt
van Oldenbarneveldt, Resident van Amboina.
No. 310. Ambon, 27 diversen.
No. 311. Boeroe, 4 landschapsbeelden.
No. 312. Aroe-, Kei- en Tanimber-eilanden, 15 diversen.
No. 313. Nieuw-Guinea, 19 landschapsbeelden en
volkstypen.
Oost- en West-Indië (lichtdrukken).
Inzending van Prof. Dr. A. W. Nieuwenhuis
te Leiden.
No. 314. 78 lichtdrukken van landschappen en volkstypen.
Inzending van de firma Kleijnenberg
en Co. te Haarlem.
No. 315. 3 portefeuilles, inhoudende 170 lichtdrukken
van landschappen en volkstypen.
Inzending van het Handelsmuseum van
het Koloniaal Instituut te Amsterdam.
No. 316.
Album, bevattende de platen der ondervolgende
Schoolalbums I t/m V.
Schoolalbum I.
1. Klapper of Kokospalm.
2. Rijstvelden (sawah's).
3. Suikerriet.

143
4. Liberiakoffie-oogst.
5. Assamthee-aanplant.
6. Sorteeren van thee.
7. Indische Gomelastiek-boom.
8. Kina-tnin.
9. Cacao-boom.
10. Pepertuin.
11. Kapokboom en -vruchten.
12. Arrowroot.
Schoolalbum 11.
1. Pinangpalm.
2. Tak van de Gambier-plant; vrucht
tros van den Pinangpalm.
3. Pandanen.
4. Nipa- en Kokospalmen.
5. Waringin.
6. Nootmuskaat-vruchten.
7. Tabaksveld.
8. Droogschuur; fermenteerschuur
(tabak).
9. Para-caoutchoucboom.
10. Suikerrietveld.
11. Vervoer van suikerriet naar de
fabriek.
12. Koffieland.
Schoolalbum 111.
1. Bamboestoel,
2. Reuzen-Bamboe.
3. Strandbosch (Mangrove-vegetatie);
Rotanpalmen.
4. Boomvarens; Waringin's.
5. Djati-boom; Rasamala-boom.
6. Sago-palm; Papaja.
7. Vruchtdragende tak van den Tamarinde-boom;
laan van Tamarindeboomen.
8. Indische vruchten.
9. Vanille.
ïo. Ontginning van terrein voor tabaksteelt.

ii. Bloem-
144
en vruchtdragende tak van
den Cacao-boom.
12. Sisal-aanplant op Java.
Schoolalbum IV.
i. Vruchtdragende tak van den Mangistan.
2. Bloem- en vruchtdragende tak van
Liberia-koffie.
3. Getah-pertja onderneming op Java.
4. Boroboedoer.
5. Chineesch graf.
6. Bamboe-woning en dos-a-dos te
Batavia.
7. Chineesche wijk te Batavia.
8. Veer over de Tji Taroem.
9. Pasar (markt) te Fort de Cock.
10. Spoorweg nabij Moeara Kalaban.
11. Bataksche Hoeta (dorp) bij het Tobameer.
12. Kamponghuis met bewoners (Mentawei-eilanden).
Schoolalbum V.
1. Ploegen en eggen der rijstvelden.
2. Rijstoogst.
3. Rijstvelden (uitplanten van de jonge
plantjes).
4. Java-Abaca (Manilla-hennep).
5. Bruidsstoet in de Vorstenlanden;
Javaansche danseres.
6. Pottenbaksters aan den arbeid.
7. Batikken.
8. Bij den waschman; badende karbouwen.
9. Weefster; groente-verkooper.
10. Rijststampen.
11. Draagbaar etenskraampje bij een
kampongwoning te Batavia.
12. Ontpitten, uitpluizen en spinnen van
katoen.
Prijs per album van 12 lichtdrukken ƒ 2.50
Voor scholen zijn de albums verkrijgbaar
a contant en zonder korting . . . „ 1.50
.

145
B. WEST-INDISCHE KOLONIËN.
Inzending van het Gouvernement van
Suriname.
No. 317. Kaart van Suriname, de z. g. „kaart van
Rosevelt", 1
: 500.000, vergroot met
de bladen aantoonend het werk verricht
door de verschillende topographische
expedities naar het binnenland,
sedert 1900.
No. 318. Kaart (vergroote) uit het verslag van den
ingenieur Middelberg, gewezen leider
der Mijn-exploratie van gouvernementswege
in Suriname van 1908.
No. 319.
Lengte-profielkaart van den kolonialen
spoorweg, waarop de formatie van het
terrein uitkomt.
No. 320. Graphische voorstelling van de meteorologische
waarnemingen in Suriname
sedert de laatste halve eeuw.
No. 321. Voorstellingen aangaande de geologische,
hydrographische en topographische expedities
van de laatste 40 jaren, en de
naar aanleiding van die expedities uitgegeven
werken.
No. 322. Verzameling van
Suriname.
50 photo's betreffende
Inzending van het Gouvernement van
Curafao.
No. 323. Topographische kaart van het eiland
Curacao, 1:20.000, 18 bl., 1911.
No. 324. Kaart van het Stadsdistrict van het eiland
Curacao, 2 bl., 1912.
No. 325. Topographische kaart van het eiland
Aruba, 1 : 20.000, 8 bl., 1912.
De nieuwe topographische kaart van het
eiland Bonaire, op dezelfde schaal en in
6 bl. ligt nog ter perse.

146
No. 326. Album met verschillende historische documenten
betreffende de Kolonie Curacao.
Inzending van het Kon. Ned. Aardrijkskundig
Genootschap te Amsterdam.
No. 327. Kaart van Suriname, 1 : 50.000, waarop
de tot heden bekende geologische gegevens
zijn aangegeven. Samengesteld
door Prof. J. A. Grutterink, m.i., 1913.
Inzending van de firma J. H. de Bussy
te Amsterdam.
No. 328. Kaart van Suriname, 1 : 500.000, naar
opmetingen van J. J. A. Cateau v.
Rosenfelt en J. F. A. E. van Lansberge,
aangevuld tot 1898 door W. L. Loth.
Inzending van Prof. J. A. Grutterink,
m. i. te 's-Gravenhage.
No. 329. Hoogtekaart van Curacao, 1 : 20.000.
Dezelfde kaart als No. 323, maar waarop
de hoogtevlakken door verschillende lichte
tinten zijn verduidelijkt.
Inzending van het Hydrographisch
Bureau van het Departement van Marine
te 's-Gravenhage.
No. 330. a. Kust van Guyana, Essequebo-rivier tot
Cayenne, 1887 (1897).
b. Monden der Coppename en Saramaccarivier,
1911.
c. Curacao, Bonaire en Aruba, 1899.
d. Baaien op de Z.W. kust van Curacao,
1912.
e Plannen en ankerplaatsen op Aruba,
Bonaire en klein-Curacao, 1903(1909).
f. St. Martijn, Saba, St. Eustatius en omliggende
eilanden, 1903.
No. 331. Kaart van het eiland Curacao met plan
van stad en haven, 1836.
Deze kaart, een zeer goede kopergravure
van de firma Hulst van Keulen, is vooral
1 merkwaardig om het groot aantal daarop
aangegeven plantages.

147
No. 332. 1. Beschrijving van de kust van Guyana
en zeilaanwijzingen voor het bevaren
zijner rivieren, 1867.
2. Zeevaartkundige beschrijving van de
Nederlandsche West-Indische bezittingen,
door J. Modera, 1843.
Inzending van Van Stockum's Antiquariaat
te 's-Gravenhage.
No. 333. Curacao. — Gezicht op de reede en de
stad Curac/ao. Teekening in kleuren uit
het begin der 18e eeuw. Hoogst merkwaardig
document.
Rechts het fort met de poort, waarboven
de initialen der West.-Ind. Cie. Naar links
strekt zich de stad uit: witte huizen met
roode daken en veranda's, waarboven Holl.
vlaggen. Op den voorgrond Hollandsche
en Engelsche oorlogschepen en sloepen.
Inzending van het Kon. Ned. Meteorologisch
Instituut te De Bilt.
No. 334. 1. Meteorologische waarnemingen, gedaan
op de meteorologische stations in de
kolonie Suriname en Curacao, 7 dl.,
1905 1911.
2. „Goede tijding". Nieuws- en Advertentieblad
der kolonie Suriname. Meteorologie
door C. J. Hering, 2 st., 1894.
Inzending van Joh. IJkema, uitgever
te 's-Gravenhage.
No. 335. Schoolkaart van West-Indië, 1 : 500.000,
4 bl., door J. J. Ten Have.
Inzending van Prof. J. A. Grutterink
te 's-Gravenhage.
No. 336. Suriname, Aruba en Curacao, 28 photo's.
Inzending van Dr. H. van Cappelle te
's-Gravenhage.
No. 337. Suriname, 44 landschapsbeelden en volkstypen,
eigen opnamen gedurende de
Nickerie-expeditie, 1900.

148
Inzending van het Kon. Ned. Aardrijkskundig
Genootschap te Amsterdam.
No. 338. Suriname, 120 landschapsbeelden en volkstypen,
opnamen gedurende zeven Suriname-expedities,
1901—1911.
C. HISTORISCH-GEOGRAPHISCHE
AFDEELING
samengesteld met medewerking vanDr. F. C. Wieder.
De stukken, waarbij geen inzender vermeld wordt, zijn
het eigendom van het Kon. Nederl. Aardrijkskundig
Genootschap.
A. KAARTEN
DE VOORHISTORIE. INDIË IN DE XVIe EEUW,
NOG NIET DOOR HOLLANDERS BEZOCHT.
No. 339. Dubbel-hartvormige Wereldkaart door
Gekard Mercator, uitgegeven te Rome
door A. Lafreri, omstreeks 1560. —
32.5 X 5i cM.
Op dezekaart van den grooten Vlaamschen
cartograaf vindt men nog slechts een primitieve
voorstelling van den Indischen
Archipel. Toch moet men aannemen dat
Mercator reeds gegevens bezat, die aan zijn
voorgangers onbekend waren.
Utrecht, Geographisch Instituut.
No. 340. Wereldkaart van Gerard de Jode, gebaseerd
op den „Universale" van den
beroemden Italiaanschen cartograaf
Giacomo Gastaldi. Antwerpen, 1555. —
505 X 80 cM.
Utrecht, Geographisch Instituut.
No. 341.
Latere uitgave van de Wereldkaart
van Gerard de Jode. Zonder jaartal,
(omstreeks 1600). — 48 X 80 cM.

149
Beide kaarten van De Jode en die van
Mercator toonen welke voorstelling men
zich hier te lande van Oost-Indië maakte,
vóór de gedachte opkwam zelf de reis
daarheen te ondernemen.
Utrecht, Geographisch Instituut.
No. 342. Abraham Ortelius, Oost-Indië. 1570.
DE HOLLANDSCHE VOORSTELLING VAN INDIË
BIJ HET BEGIN EN TIJDENS DE EERSTE REIZEN
DAARHEEN ONDERNOMEN.
De hier volgende kaarten werden kort vóór het vertrek
en langzamerhand na het terugkeeren der eerste expedities
uit Indië, te Amsterdam bij Cornelis Claesz uitgegeven.
Het is zeer waarschijnlijk, dat wij daarbij aan het initiatief
van Petrus Plancius moeten denken.
De unieke verzameling dezer zeldzame en kostbare
kaarten, op de Amsterdamsche Universiteits-Bibliotheek
aanwezig, is voor de Tentoonstelling afgestaan.
No. 343. Petrus Plancius, „Orbis terrarum typus
de integro multis in locis emendatus.
1594. Joannes a Duetecum juniorfecit".
41 X 58 cM,
Proefdruk van Plancius' wereldkaart. —
Latere afdrukken werden gevouwen opgenomen
in Linschoten's Itinerario.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 344. „AfbeeldinghedercustendeslandtsGuinea,
Manicongo ende Angola na d'allerbeste
Indische pascaerten oversien. Arnoldus
F. a Langren delineavit et sculpsit",
omstr. 1595. 39 53.5 cent.
Proefdruk. — Latere afdrukken werden
toegevoegd aan Linschoten's Itinerario.
Deze proefdruk is zeer scherp en ongevouwen
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 345. „Afbeeldinghe van alle de zee-custen des
gheheelen Zuyderschen deels van America,
genaempt Peruviana, na d'allerbeste
Spaensche pas-caerten oversien. Arnoldus

150
Florentius a Langren author et sculptor".
39-5 X 5 6 cent.
Proefdruk. — Ook van deze kaart komen
latere afdrukken, gevouwen, inLinschoten's
Itinerario voor.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 346. „Europa. Baptista a Doetechum fecit."
[1594].
— 39.5 X 56 cent.
Een speciaal-kaartje geeft een schets van
de omgeving van Nova Zembla. Blijkens
een daaronder geplaatst inschrift waren
kort vóór het verschijnen dezer kaart de
schepen van Heemskerk en Willem Barendtsz.
uitgezeild, om deze streken nader
te exploreeren.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 347. „Tabella hydrographicé oras maritimas
Africae a promontorio dicto Capo de
Cantin, Angolam usque. Joannes a Doetechum
fecit." [1594J. — 39 X 55 cent.
Deze kaart sluit precies bij de vorige aan
en is waarschijnlijk te gelijkertijd verschenen.
Een vignet geeft een afbeelding
van St. Helena, „quae refocillationi et adaquationi
navium euntium in Indiam Orientalem
inservit."
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 348. „Beschrijvinghe van de drie seylagien door
de Hollanders gedaen aen de Noordt
syde van Noorweghen, Moscovia, Nova
Sembla, ende door de Weygats ofte
Strate de Nassou, etc. door Willem
Barents van Amstelredam de vermaerde
Piloot. Auctore Wilhelmo Bernardo.
Cornelius Nicolai excudebat. Baptista
a Doetechum sculp. A° 1598." —
4 1 -5 X 57 cent.
Een der oudste kaarten van de Poolstreken
in Nederland verschenen, door Willem
Barendtsz. vervaardigd. Zij werd opgenomen
in de Latijnsche uitgave van Linschoten's
Itinerario, die in 1598 verscheen.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.

151
No. 349. „Asiae nova descriptie Henricus F. a
Langeren fecit". [1598]. — 38 X 52 cent.
Twee vignetten ontleend aan het reisverhaal
van Cornelis de Houtman (een Chineeschetempel,
en plattegrond van Bantam)
wijzen erop, dat deze kaart kort na Houtmans
terugkeer werd uitgegeven.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 350. „Nieuwe caerte op Java gheteeckent, van
de eylandcn van Java, Sumatra, Borneo
tot Malacca toe, daar in dat alle de
bijleggende eylanden naar t'leven gestelt,
ende op haer plaetse geleyt zijn
door G. M. A. L[odewijckx]." [1598].—
38 X 54 cent
Ook deze kaart verscheen kort na Houtmens
terugkeer. Zij werd op Java geteekend
door Lodewijckx, auteur van Houtmans
reisverhaal. Als versiering bevat
ze zeven afbeeldingen aan datreisverhaal
ontleend. In de onderschriften wordt naar
het journaal verwezen: „describuntur in
itinerario in Javam Insulam."
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 351.' „Insulae Moluccae. Joannes a Doetechum
fecit". [1600]. — 39 X 55.5 cent.
De oudste kaart der Molukken (met inbegrip
van de Philippijnen en Nieuw-Guinea)
in Nederland verschenen. Waarschijnlijk
uitgegeven kort na de terugkeer van Van
Neck en Van Warwijck's expeditie.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 352. „Effigies ampli Regni auriferi Guineae in
Africa siti, delineata per S. Rovelascum
et politioribus lineamentis figurata per
Ludovicum Texeram, protocosmographum
Regis Hispaniarum. Baptista Doetechomius
sculpsit [1602]. Hugo Allardt
excudit." — 46 X 60.5 cent.
Deze kaart van de kust van Guinea verscheen
in hetzelfde jaar als Pieter de Marees'
beschrijving zijner reis naardiekust,
blijkens een opschrift op de kaart: „Eodem
anno editus est liber, amplam harumregio,
num descriptionem continens, perP.D.M.'

152
Twee groote vignetten zijn aan de reis van
De Marees ontleend.
Het adres van Hugo Allardt is een later
toevoegsel.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 353. „Asiae tabula nova multis locis, tam ex
terrestri peregrinatione quam recentiori
navigatione ab exploratissimis naucleris
emendata & multo quam antea exactior
edita." (Gegraveerd door de Van Deutecum's
en uitgegeven te Amsterdam,
bij Corn. Claesz. omstr. 1605). —
101 X 147 cM.
Op deze kaart van Azië, geheel in denzelfden
stijl als de voorgaande, zijn deresultaten
der eerste Hollandsche reizen naar
Oost-Indië verwerkt. Dit blijkt vooral uit
tal van vignetten waarmedezij versierd is,
die ontleend zijn aan de eerste reisjournalen.
Zoo wordt bijv. melding gemaakt
van W. van Warwijck in 1599.
's Gravenhage, Jhr. J. W. Six.
DE ALGEMEENE VOORSTELLING VAN INDIË
IN DE XVIIe EEUW.
No. 354. (Jud. Hondius), Oost-Indië, omstr. 161o.
No. 355. Henricus Hondius, Oost-Indië, omstr. 1630.
No. 356. W. Blaeu, Oost-Indië, (1635).
No. 357. Joh. Janssonius, Oost-Indië, omstr. 1640.
No. 358. Joh. Janssonius, Indische Oceaan, omstreeks
1640.
No. 359. Pieter Goos, Oost-Indien. Amsterdam,
omstr. 1660. Groote zeekaart op perka-
88 cM.
ment gedrukt. — 68.5 X
No. 360. Pieter Goos, West-Indische paskaart.
Amsterdam, omstr. 1660. Groote zeekaart
op perkament gedrukt. 78 X 98 cM.

153
No. 361. Pieter Goos, Wassende paskaart van
Europa. Amsterdam, omstr. 1660. Groote
zeekaart op perkament gedrukt. —
70 X 89 cM.
Vooral merkwaardig om de voorstelling
der Poolstreken.
Deze drie groote paskaarten op perkament
sluiten bij elkaar aan en geven een voorstelling
van alle toen bevaren kusten der
wereld.
No. 362. Hendr. Doncker, Zeekaart van Oost-Indië
van Kaap de Goede Hoop tot Japan. 1666.
No. 363. Nic. Visscher, Oost-Indië, omstr. 1680.
No. 364. Twee geteekende kaarten van den Indischen
Archipel met Maleisch en Makassaarsch
schrift. Door inlanders vervaardigd in
de XVIIIe eeuw.
Utrecht, Geographisch Instituut.
De eenige oude kaarten door inlanders
vervaardigd, welke bekend
zij n.
UIT HET ARCHIEF DER OOST-INDISCHE
COMPAGNIE.
(Inzending Algemeen Rijksarchief
's Gravenhage).
Dank zij de zeer gewaardeerde medewerking van de
autoriteiten die het beheer voeren over het Archief der
Oost-Indische Compagnie (berustend op het Algemeen
Rijksarchief te 's Gravenhage) is het mogelijk geworden
verscheidene documentaire kaarten tentoontestellen, die
herinneren aan belangrijke ontdekkingsreizen en zeldzame
verkenningstochten uit ons koloniaal verleden.
Wij verwijzen naar: Inventaris der verzameling kaarten
berustende in het Rijksarchief. (Door P. A. Leupe). I.
's Gravenhage, 1867.
No. 365. Jacob van Neck op Sumatra en Java.
Kaarten vervaardigd op
de tweede Hollandsche
expeditie naar Oost-Indië onder
het bevel van Jacob van Neck, 1598—
1600. 4 oorspronkelijke stukken.
Inventaris Leupe, Nos. 331, 339, 378, 447.

154
a. „Vera delineatio Insulla Mauritius de
Nassou Illust. Princeps Orangia".
b. Sumatra van den Vlakken hoek Ganday
(de Varkenshoek) en Java tot aan de
Bocht van Bantam.
c. De Bocht van Bantam tot aan de tweede
Versche Rivier.
d. Lombok, Soembawa, enz.
Dit zijn de oudste oorspronkelijke
kaarten door Hollanders in Indië
vervaardigd, welke bewaard gebleven
zijn.
No. 366. Java's Zuidkust. — Paulus Paulusz.,
kaartemaker, „Generale pascaart van de
Zuyd-Cust Java, ondersogt in Jan. 1739."
Oorspronkelijke handschriftkaart in 6
bladen.
Inventaris Leupe, no. 443.
Een der eerste, zoo niet de allereerste
J
opname van Java s Zuidkust, welke nog
zeer lang onbezocht bleef.
De Instructie voor Paulusz., alsmede zijn
Rapport over de opname, zijn beide bewaard
gebleven.
No. 367. Java. — Speciaalkaarten van gedeelten van
Java, alle uit de XVIIe eeuw.
a. „Plan van 't fort en omleggende land
Jacatra 1619". (Leupe, no. 1176).
b. Twee kaarten van het beleg van Batavia
in 1628, 1629, door Frans Florisz. van
Berckenrode en Jacob Cuyck, gezworen
landmeters. Batavia, 1629. (Leupe,
nos. 1178, 1179).
c. Route van Batavia naar de Zuydzee door
Pieter Scipio, sergeant. 1687. (Leupe,
no. 1172).
d. Cheribon tot Golongong en de negory
Madoera, 1684. 1 Leupe, no. 1162).
e. Samarang J s omgeving, door M. de Roy,
1695.
(Leupe, no. 1257).
/. Soerabaja en omstreken. XVIIe eeuw.
(Leupe, no. 1279).
No. 368. Makassar. — „Caarte ende teykeninge van
Macassar, in 1693 door my ondergesz.
bereyst, opgesteld ende verdeeld enz."
Handschrift-kaart in 7 bladen.
Inventaris Leupe, No. 1293.

155
Zeer uitvoerige kaart van ditgedeelte van
Celebes, volgens het opschrift het resultaat
eener speciale opname. De vervaardiger
is onbekend.
No. 369. — Amboina. Herman van Speult, „Ontwerpinghe
van Amboyna. 1623". Handschrift-kaart
met beschrijving, 12 bladen.
Inventaris Leupe, No. 1324.
De eerste Hollandschekaart van Amboina.
No. 370. Nieuw-Guinea door Jax Carstensz. —
„Caerte van de ontdecte Custe ende
plaetsen van Nova Guinea, in 1623,
door Arent Martsz. de Leeuw opperstierman".
Oorspronkelijke handschriftkaart.
Deze
Inventaris Leupe, no. 493.
kaart is afkomstig van de ontdekkingsreis
naar Nieuw-Guineavan dejachten
Pera en Arnhem onder bevel van Jan
Carstensz. — Arent Martsz. deLeeuw was
stuurman aan boord van de Pera.
No. 371. Australië. — Hessel Gerritsz, „Caert
van 't Landt van dEendracht, uit de
Journalen ende affteyckeningen der stierluyden
t'samengestelt". Amsterdam,
Hessel Gerritsz. 1627. Kopergravure.
Inventaris Leupe, no. 502.
De oudste kaart van een gedeelte van
Australië, afzonderlijk in druk verschenen.
Zij bevat de resultaten der waarnemingen
gedurende de laatst verloopen jaren door
Hollandsche schippers gedaan.
No. 372. Australië. —Willem de Vlamingh, „Kaart
van 't Zuydland door den schipper
Willem de Vlamingh, in de maanden
January en February, Anno 1697, met
't jacht de Geelvink, de hoecker de
Nyptangh, ende 't galjoot 't Weseltje
enz." Oorspronkelijke handschrift-kaart
in drie bladen.
Deze kaart beeldt het resultaat af der opzettelijk
tot verkenning van Australië

156
uitgezonden expeditie onder De Vlamingh.
Een nog onbekend gedeelte van de Westkust
werd geëxploreerd, vooral het eiland
„Rottenest", dat afzonderlijk op de kaart
voorkomt (omgeving van het latere Swan
river).
No. 373. Ceylon. — J. C. Toorzee, Ingenieur,
„Kaarte van 't Eyland Ceylon, benevens
een gedeelte der Kusten Malabar en
Cormandal, etc." Handschrift-kaart op
perkament, XVIIe eeuw.
Inventaris Leupe, no. 923.
Een der fraaiste en uitvoerigste kaarten van
Ceylon tijdens de Hollandschenederzetting.
No. 374. Japan. — Marten Gerritsz Vries, Kaart
van het Noord-Oostelijk gedeelte van
Japan en Jeso, het Statenland, Compagniesland,
enz. waarop de route van Vries'
ontdekkingstocht in de Japansche wateren
is aangeteekend. 1643.Handschrift-kaart.
Inventaris Leupe, n». 284.
Door Vries werden voor het eerst in het
Noordelijk gedeelte van het Japansche
eilandenrijk belangrijke verkenningen gedaan.
No. 375. De Kaap onder Jan van ■—
Riebeeck.
„Affteyckeningh van deTaeffelbay so men
in 't fort staet, met aenwysinge van de
vlacke landeryen, seer schone weyden
ende boulanden, synde voor d'Generale
Nederl. Geoctr. Oost-Indische Comp. in
possessie genomen, by Jan van Riebeeck,
door last van d'Ed. Heeren Bewinth. de
gem. Comp., gesticht het fort de Goede
Hoop 1652." Oorspronkelijke handschrift-kaart
op Japansch papier.
Inventaris Leupe, n°. 801.
De oudste kaart van de Hollandsche ne
derzetting aan De Kaap. Ter plaatse geteekend,
werd zij in 1653 door Van Riebeeck
naar Europa gezonden.

157
AFZONDERLIJKE EILANDEN VAN DEN
INDISCHEN ARCHIPEL.
No. 376. Java. Joh. Janssonius, omstr. 1660.
De oudste afzonderlijke kaart van Java.
No. 377. Java. Hadr. Relandus, omstr. 1720.
's Gravenhage, J. W. IJzerman.
No. 378. De kust van Java van Bantam tot Batavia.
Zeekaart geteekend op perkament. Begin
XVIIIe eeuw. — 41 X 105 cent.
No. 379. De reede van Batavia. Gerard van Keulen,
omstr. 1720.
No. 380. „Afbeeldinge van 't Casteel en de Stad
Batavia gelegen op 't groot Eijlandt
Java-major, in 't Coninkrijk van Jaccatra.
Amsterdam, Fred. de Wit, 1653." —
70 X 97 cent.
De oudste plattegrond van Batavia, in druk
verschenen.
Particuliere inzending.
No. 381. Batavia. Plattegrond en gezicht, uitgegeven
te Neurenberg, bij de erven Homan,
1733-
No. 382. Straat Soenda. Joh. van Keulen, omstr.
i7s°-
No. 383. Sumatra. Joh. Janssonius, omstr. 1660.
De oudste afzonderlijke kaart van Sumatra.
No. 384
Sumatra. ~t'Amsterdam. Bij Isaak de Graaf,
1710". Zeekaart geteekend op perkament.
— 99 X 80 cent.
No. 385. Sumatra. Joh. van Keulen, omstr. 1750.
No. 386. Pisang en Poeloewai. Joh. van Keulen,
omstr. 1750.
No. 387. De omgeving van Singapore.
Joh. van
Keulen, omstr. 1750.
No. 388. Borneo. Joh. Janssonius, omstreeks 1660.
De oudste afzonderlijke kaart van Borneo.

158
No. 389. Borneo. Joh. van Keulen, omstr. 1750.
No. 390. De kusten van Borneo, Malakka en
Siam. Joh. van Keulen, omstr. 1750.
No. 391. De Molukken. W. Blaeu, omstr. 1630.
No. 392. DeMolukken. Joh. Janssonius,omstr. 1640.
DE OOST-INDISCHE COMPAGNIE OP CEYLON,
IN CHINA EN JAPAN, EN AAN DE KAAP.
No. 393.
Ceylon. Petrus Plancius, omstr. 1610.
No. 394.
Ceylon. Nic. Visscher, omstr. 1680.
No. 395. Punta Gala op Ceylon. Op perkament
geteekende paskaart. Begin XVIIIe eeuw.
37-5 X 86 cent.
No. 396. De baai van Nilewelle op Ceylon.
Zeekaart geteekend op perkament. Begin
XVIIIe eeuw. 41 X 51 cent.
No. 397. Aria atol aan de Westzijde van de
Maladiven. ~t' Middelburg, bij Abrm.
Anias, Ao. 1728". Zeekaart geteekend
op perkament. 63.5 •; 77.5 cent.
No. 398. Japan. Abr. Ortelius naar Lud. Texeira.
1595-
No. 399. Japan met Staten Eijlant en Compagniesland.
Joh. Janssonius, omstr. 1660.
No.
400. Kaart van de jaarlijksche Hofreis der Hollandsche
gezanten in Japan van Nagasaki
naar Osacca, en van Osacca naar
Jedo. Door P. van der Aa, omstr. 1710.
No. 401. China. — J. Blaeu, Nova et accuratissima
Sinarum imperii tabula. Amsterdam,
1655. — 108 ;•: 125 c.M.
De belangrijkste kaart van China in Nederland
uitgegeven.

159
No. 402. Zuid-Afrika. [W. J. Blaeu] omstr. 1640.
No. 403. Zuidkust van Afrika door Jodocus Hondius,
met daaronder gedrukt verhaal
van de reis van vijfschepen in 1651/52
gedaan [1652]. — Reproductie.
No. 404. Land- en zeekaart der Kaffersche kust
en de Caap de Bonne Esperance. Verschenen
omstr. 1695. — 60 X 50 c.M.
De oudste afzonderlijk verschenen kaart
van de Hollandsche nederzetting aan De
Kaap. Men lette op de namen der eerste
kolonisten!
Auteur noch uitgever zijn bekend.
Utrecht, Geographisch Instituut.
No. 405. Zuid-Afrika. Wed. N. Visscher omstr. 1740.
Met speciaal-kaart van de boerenplaatsen
rondom De Kaap.
Particuliere inzending.
No. 406. Joh. van Keulen, Paskaart van 't Zuydelijkste
gedeelte van Africa. Amsterdam,
omstr. 1750. — 59.5 X
101 cM.
De uitvoerigste kaart van De Kaap als
Hollandsche kolonie. Een vergelijking van
deze kaart met die van de vorige nummers
doet den vooruitgang der kolonie zien
gedurende een halve eeuw.
Utrecht, Geographisch Instituut.
DE HOLLANDERS IN AMERIKA, GUIANA,
WEST-INDISCHE EILANDEN, BRAZILIË, CHILI.
No. 407. Paskaart van de Westkust van Afrika
en de Oostkust van Brazilië. Geteekend
op perkament. Begin XVIIIe eeuw.
92-5 X 77-5 c.M.
No. 408. Guiana, door Henricus Hondius, omstr.
1630.

160
No. 409. Suriname. — „Caerte ofte vertooninge
vande rivieren van Suriname en Commewijne
met verscheyde creken uyt deselve
spruytende als Para, Surinoo en Cotteca
ende Ander meer gelyck die nu tegenwoordich
—
bewoont werden. Anno 1671."
51.5 X 4°-5 cM.
De oudste kaart van Suriname.
Alle plantages en suikermolens zijn aangegeven
met de namen der eigenaars.
Eenig bekend exemplaar.
's Gravenhage, Jhr. J. W. Six.
No. 410. Suriname.
— Dezelfde kaart, tweede uitgave,
waarop namen van nieuwe kolonisten
zijn aangebracht en de veranderingen
in de eigenaars zijn bijgewerkt, fol.
Eenig bekend exemplaar.
's Gravenhage, Jhr. J. W. Six.
No. 411. „Alex. de Lavaux, Generale Caart van
de provintie Suriname, rivieren en districten
met alle dOndekkingen van militaire
togten mitsgaders
de groote der
gemeetene plantagien, gecarteert A°.
1737-"
Groote kaart van Suriname omgeven door
een rijk geornamenteerden rand met de
wapens der Directeuren van de Sociëteit
van Suriname. — 164 X 1895 cent.
Gedrukt op blanke zijde.
's Gravenhage, Jhr. J. W. Six.
No. 412. Opmetingen van plantages in Suriname,
voornamelijk door denlandmeterG. Palm,
1716 en volgende jaren.
6 oorspronkelijke, in kleuren geteekende
schetskaarten, met beschrijving in handschrift.
No. 413, 414. Suriname (Westelijk en Oostelijk gedeelte)
door M. D. Teenstra, 1832.
2 kaarten.

161
No. 415.
Demerary „van ouds Immenary", door
L. L. van Bercheyck, 1759,metaanwijzing
van alle plantages. — 51.5 X 101 cent.
No. 416. F. von Bouchenroeder, Carte d'Essequebe
& Demerarie rédigée et dédiée au Comité
des colonies & possessions de la République
batave en Amérique & a la Cöte
de Guinee. 1798. — 64.5 X 98 cent.
No. 417. Berbice met de Hollandsche plantages,
door Hendr. de Leth, omstr. 1730.
No. 418. Curac\ao door Gerard van Keulen, omstr.
1720.
No. 419, 420. Oorspronkelijke kaarten van HeSdrik
Brouwers expeditie naar Brazilië en
Chili, 1642,43. 4 geteekende bladen.
Afkomstig uit de verzameling van Johan
Maurits van Nassau, gouverneur van Brazilië
tijdens Brouwers expeditie.
Vergelijk de opschriften der kaarten met
de aanteekening op het ex. van De Laet,
dat tot Johan Maurits'bibliotheek behoord
heeft (No. 488 van deze Tentoonstelling).
Utrecht, Geographisch Instituut.
B. ATLASSEN.
No. 421. Abr. Ortelius, Theatrum orbis terrarum.
Antwerpia, Aegid. Coppenius Diesth,
XX Maïi 1570. Met 53 kaarten, folio.
Editio princeps van den beroemden atlas
van Ortelius, de eerste atlas van moderne
geographie, gedurende ongeveer 40 jaren
tallooze malen herdrukt in verschillende
talen.
No. 422. Abr. Ortelius, Theatro de la tierra
universal. Anveres, por Christ. Plantino.
1588. Met 100 kaarten, folio.
Eerste uitgave in het Spaansch, de wereldtaal
dier dagen; — deze vertaling is een
bewijs van de internationale beteekenis
van Ortelius' Atlas.
Particuliere inzending.

162
No. 423. Abr. Ortelius, Theatrum orbis terrarum.
Antwerpia, Plantin, 1595. Met 147
kaarten, folio.
Een der volledigste uitgaven. Velekaarten
der eerste uitgave zijn door betere vervangen.
No. 424. Gerard de Judaeis, Speculum orbis terrae.
Antwerpiae, sumptibus Viduae et
etHeredum Gerardide Judaeis, 1593.folio.
De Atlas van Gerard de Judaeis of De
Jode is niet minder belangrijk dan die
van Ortelius, hij bleef echter veel minder
bekend.
De Jode is een voorganger van Ortelius,
en de vroegste kaarten door Ortelius vervaardigd,
werden door De Jode uitgegeven.
Het schijnt echter dat Ortelius meer
ondernemingsgeest bezat; in 1569 verzekerde
hij
zich het uitsluitend privilege
tot het uitgeven van een Atlas. De Jode
moest daardoor met de uitgave van zijn
atlas wachten tot Ortelius' privilege verstreken
was Toen, in 1578, kon zijn atlas
zich naast die van Ortelius geen plaats
meer veroveren, en hij werd niet eerder
herdrukt dan in 1593 door zijn zoon Cornelis,
die er verscheidene hoogst belangrijke
kaarten aan toevoegde.
Particuliere inzending.
No. 425. Gerard Mercator, Atlas sive cosmographicae
meditationes de fabrica mundi
et fabricati figura. Duisburgi Clivorum.
(Colophon:) Dusseldorpii, excudebat
Albertus Busius sumptibus haeredum
Gerardi Mercatoris. 1595. 5 stukken in
1 bd. folio.
Eerste volledige uitgave van den
Atlas van Mercator, bezorgd door zijn
zoon Rumoldus.
Particuliere inzending.
No. 426. Het eerste proef-exemplaar van Blaeu's
wereld-atlas. [1629].
Serie van 42 gegraveerde kaarten, alle op
hetzelfde papier gedrukt, aan de keerzijde

163
in gelijktijdig handschrift genummerd, en
alle door dezelfde hand gekleurd; sommige
gedateerd van 1610 af tot 1629.In den oorspronkelijken
verguld perkamenten band,
verguld op snede. Fol.
Na sedert het begin der XVIIe eeuw verscheidene
landkaarten te hebben uitgegeven,
begon langzamerhand het idee bij
Blaeu op te komen een Atlas der wereld
samen te stellen. De oudste uitgave die
men tot heden van een proeve van zulk
een atlas kon aanwijzen, was het eenig
bekende exemplaar, ophetBritsch Museum,
van "Atlantis Appendix, sive pars altera,
continens tab. geographicas diversarum
Orbis regionum, nunc primum editas.
Amsterdami, apud Guiljelmum Blaeuw,
1630". fol. Van de 60 kaarten welke dit
"Appendix" bevat, komen er 38 voorin den
hier tentoongestelden band. Zij dragen
hier echter niet het adres van
Blaeu, maar de meeste dat van
Judocus Hondius. Vergelijkt men
elke kaart van het Appendix met de respectieve
in dezen band onderling, dan blijkt
dat zij telkens beide van dezelfde koperplaat
gedruktzijn, maar dat in het Appendix
het adres van Judocus Hondius is weggeslepen
en dat van Blaeu daarvoor in
de plaats gesteld.
Geen dezer Judocus Ilondius-kaarten komen
ergens elders in een atlas voor, en
daar één dezer kaarten (no. 41, Palestina)
het jaartal 1629 draagt en alle op hetzelfde
papier gedrukt zijn, moet onze band dagteekenen
van 1629 en van vóór 1630,toen
in het Appendix het adres van Judocus
Hondius reeds weggeslepen was.
Daar Jud. Hondius omstreeks 1630 stierf,
moeten wij aannemen, dat de koperplaten
na of kort vóór zijn dood door Blaeu
werden overgenomen, die er enkele exemplaren
van afdrukte vóór hij het adres
veranderde
Hij voegde er enkele kaarten afkomstig
van C J. Visscher aan toe, en twee van
Hessel Gerritsz, nl. no. 2 Rusland, 1614,
die later in Blaeu's Atlas vooikomt met
Blaeu's adres, en no. 36 (Gulick) welke
Blaeu (toen nog „Willem lans') tezamen
met Hessel Gerritsz reeds in 1610 had
uitgegeven.

164
In dezen band bevinden zich o.a. een kaart
van de Molukken en een van Guiana,
beide met adres van Judocus Hondius,
die dus van 1629 dagteekenen.
Het is hoogst waarschijnlijk dat er door
Blaeu slechts één exemplaar op deze wijze
werd samengesteld, welk exemplaar door
een gelukkig toeval in een zeer fraaien
staat bewaard is gebleven.
's Gravenhage, Jhr. J. W. Six.
No. 427. W. en J. Blaeu, Tooneel des aerdrijcx
ofte nieuwe atlas. Amsterdam, 1635.
No. 428. Joh.
2 dln. met 203 kaarten, folio.
Eerste uitgave van Blaeu's beroemden
Atlas.
Hij bestaat nog slechts uit twee deelen
Voortdurend uitgebreid en bijgewerkt, bereikte
de laatste uitgave een omvang van
12 deelen.
Janssonius, Atlantis majoris quinta
pars, orbem maritimum seu omnium
marium totius Orbis Terrarum navigationibus
frequentatorum descriptionem continens.
Amstelodami, 1650. groot folio.
Eerste druk van
Janssonius' Zee-atlas,
verschenen als vijfde deel van zijn grooten
Wereld-Atlas in zes deelen.
Particuliere inzending.
No. 429. Joh. Janssonius, Hetzelfde werk. Amstelodami,
1657. groot folio.
Deze uitgave is aanzienlijk uitgebreid, o.a.
met een zeer uitvoerige kaart van Nieuw-
Nederland. Verschillende kaarten zijn bijgewerkt.
Men vergelijke bijv. de twee
edities van de kaart van het Zuidelijk
halfrond. In den atlas van 1657zijn de ontdekkingen
van Tasman in den Grooten
Oceaan aangegeven. Deze ontbreken nog
geheel in de uitgave van 1650.
Particuliere inzending.
No. 430. Arnold Colom, Zee-atlas oftewaterwereldt,
inhoudende een korte beschrijvinge van
alle de bekende zee-kusten des aardtrycks.
Amsterdam, omstr. 1660. Met
18 kaarten, groot folio.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.

165
No. 431. Hendrick Doncker, De zee-atlas ofte waterwaereld,
vertoonende alle de zee-kusten
van het bekende deel des aerd-bodems.
Amsterdam, 1660. Met 31 kaarten in
goud en kleuren, groot folio.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 432. Joh. van Loon, Klaer lichtende noortster
ofte zee-atlas. Amsterdam, 1661. Met
44 kaarten, folio.
Eerste uitgave.
No. 433. Pieter Goos, De zee-atlas ofte waterwereld,
waer in vertoont werden alle de zeekusten
van het bekende des aerd-bodems.
Amsteldam, wed. Pieter Goos, 1675.
Met 41 kaarten, groot folio.
Exemplaar in verguld perkamenten band,
versierd met het wapen der Admiraliteit;
de kaarten fraai gekleurd en met goud
gehoogd.
No. 434. Geteekende Atlas der Hollandsche nederzettingen
in Azië, Afrika en Amerika,
omstr. 1660. Verzameling van 115 in
kleuren geteekende kaarten, plattegronden
en gezichten, bijna alle van één hand
en in denzelfden stijl uitgevoerd, gebonden
in een ouden lederen band,
groot-folio.
Deze merkwaardige verzamelingwerd voor
het eerst beschreven door Frederik Muller
in den Catalogus zijner boekverkooping
op 18—22 Mei 1869, no. 877. Volgens
Frederik Muller zou de verzameling bijeengebracht
zijn in de eerste jaren der XVIIIe
eeuw door C. Beudeker, „bibliophile distingué
a Amsterdam dans ce temps", die
er een titelbladvoorliet drukken. De kaarten
dagteekenen echter uit een vroegeren
tijd, van omstr. 1660.
De band bevat zeer fraai uitgevoerde afbeeldingen
der Hollandsche nederzettingen
in den Indischen Archipel, Atjeh, Ceylon,
Malabar, Cambodja, Japan, De Kaap de
Goede Hoop, de Kust van Guinea, Nieuw
Nederland, Brazilië, enz.

166
Hoewel de oorsprong van dezenband niet
meer is na te gaan, is het toch waarschijnlijk
dat hij behoord heeft aan de Van
Keulens. Men vindt in hun atlas verschillende
kaarten uit deze verzameling terug.
In de XlXe eeuw raakte het archief van
Van Keulens los en kwam deze band in
bezit van Frederik Muller en later in het
Rijksarchief te Den Haag.
's Gravenhage, Algemeen Rijksarchief.
No. 435. Arent Roggeveen, Het eerste deel van
het brandende veen, verlichtende geheel
West-Indiën, de vaste kust en de eylanden,
beginnende van Rio Amasones, en
eyndigende benoorde Terranova.
Amsteldam, uytgegeven door Pieter
Goos in compagnie met den Autheur.
[1 675-
Met 32 kaarten in goud en
kleuren, groot folio.
De oudste zee-atlas van de Oostelijke
kusten van Noord-Amerika en van West-
Indië.
De auteur beschikte over een groote verzameling
handschriftkaarten van alle kusten
van den aardbodem. Zijn plan was een
volledigen Zee-atlas der wereld uit te geven.
Het is echterbij dit ééne deel gebleven.
Wat er van zijn verzameling terecht gekomen
is, weet men niet. Waarschijnlijk
kwam zij in handen van Van Keulen.
No. 436. Johannes Loots, Zee-atlas. Amsterdam,
omstr. 1700. Met 126 gekleurde kaarten,
groot folio.
Een concurreerende uitgave van den atlas
van Van Keulen. Zij bevat vele kaarten
die Van Keulen's werk aanvullen. Later
ging het fonds van Loots op Van Keulen
over.
No. 437. Johannes van Keulen, De groote nieuwe
vermeerderde zee-atlas of waterwerelt,
vertoonende in sigh alle de zee-kusten
des aardtrijks. Amsterdam, 1688. 2 dln.
groot folio.
Een der oudste uitgaven van den beroemden
zee-atlas van Van Keulen. Met bijna ge-

167
heele verdringing van alle bestaande zeeatlassen,
bleef Van Keulen's atlas het
standaardwerk gedurende meer dan een
eeuw.
Merkwaardig exemplaar in rijk vergulde
perkamenten banden, versierdmet het wapen
van Amsterdam en het opschrift:
„Oude Sydts Hnys Zitten Armen, Anno
i6Bg." Waarschijnlijk een geschenk van
Van Keulen aan de Regenten. De kaarten
fraai gekleurd en met goud gehoogd.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 438. Johannes van Keulen, La nueva, y grande
relumbrante antorcha de la mar, que
contiene todas las costas .... de Gujana,
Florida, Virginia, Nueva Francia, Guinea,
Angola, Brazil, Mar meredional, etc.
per Nicolas Jansz. Voogt geometra, y
maestre de matematica. En Amsterdam
en casa de Joannes van Keulen, mercador
de libros, y cartas marinas,
maestre de balestrillas, en el Cabo del
Puente Nuebo, en la Incignia del Piloto
Coronado. 17)00]. groot folio.
Spaansche uitgave van Van Keulen's
grooten Zeeatlas.
Merkwaardig exemplaar, waarin bijgevoegd
zijn tal van groote kaarten door VanKeulen
afzonderlijk uitgegeven.
Particuliere inzending.
No. 439. Gerard van Keulen, De groote nieuwe vermeerderde
zee-atlas ofte water-wereld.
Amsterdam, 1708. 5 dln. zeer groot folio.
Een der volledigste uitgaven van den
grooten Atlas van Van Keulen.
Exemplaar op groot en zwaar papier, gebonden
in vijf zware deelen, waarvan deel
IV tentoongesteld wordt.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No 440. Johannes van Keulen. „Oost-Indische
Zeeboeck". Verzameling zeekaarten van
Oost-Indië, van Kaap de Goede Hoop
tot Japan, grootendeels uitgegeven door
Johannes van Keulen.
Eerste helft der XVIIIe eeuw, groot folio.

168
Vele dezer kaarten werden door Van
Keulen opgenomen in het „Zesde deel"
van zijn Zee-atlas (zie n0.442 dezer Tentoonstelling).
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 441. Johannes van Keulen. Een dergelijke
atlas als de vorige, doch in vele opzichten
verschillend, perk. groot folio.
Deze beide atlassen geven een idee van
het langzamerhand ontstaan van den grooten
atlas van Oost-Indië, in 1753 bij Van
Keulen verschenen. Zie no. 442.
's Gravenhage, J. W. IJzerman.
No. 442. Jan de Marre en Joannes
van Keulen,
De nieuwe groote lichtende zeefakkel,
het zesde deel. Amsterdam, 1753. Met
57 kaarten en 7 bladen met „landopdoeningen",
te zamen op 55 gegraveerde
bladen, groot folio.
De volledigste atlas van Oost-Indië tijdens
de Compagnie'verschenen.VanKeulen heeft
hierin in zijn kwaliteit van „kaartmaker
der Oost-Indische Compagnie" alles vereenigd
wat hij te voren reeds op ditgebied
uitgegeven had en wat hij kon putten „uit
de ongedrukte schriften en dagregisters
der oude en hedendaagsche zee-omeieren
der Oost-Indische Compagnie".
Utrecht, Geographisch Instituut.
No. 443. Ph. F. von Siebold. — Atlas von Landund
Seekarten vom Japanischen Reiche.
Leyden, 1851. Met 17 kaarten, groot
folio, — Met een deel tekst 4 0 .
Dit werk, één der laatste bewijzen van de
betrekkingen tusschen Nederland en Japan,
heeft nog altijd een groot deel van zijn
waarde voor de ontdekkingsgeschiedenis
van Japan behouden.
Eén der 25 exemplaren met een oorspronkelijke
Japansche kaart in vier bladen.
Particuliere inzending.

169
C. REISBESCHRIJVINGEN.
Door de welwillende medewerking van den Heer Mr.
Dr. C. P. Burger Jr., bibliothecaris der Universiteits-
Bibliotheek van Amsterdam, werd het ons mogelijk een
zoo goed als volledige verzameling van de eerste
uitgaven der oudste reizen naarIndië tentoontestellen.
No. 444. Ramusio, Primo volume et Seconda editione
delle Navigatione et Viaggi. Venetia,
Giunta, 1554. perk. band. folio.
Hoogst merkwaardig exemplaar hetwelk
behoort heeft aan Linschoten. Op den
titel leest men, eigenhandig door hem geschreven:
„Johannes Hitgonis A. Linschoten
Haerlemensis".
Een boek, waaruit Linschoten ongetwijfeld
veel geput heeft voor zijn „Itinerario 1
Particuliere inzending.
No. 445. Linschoten. — Itinerario, voyage ofte
schipvaert van Jan Huygen van Linschoten
naer Oost of te Portugaels
Indien. Amstelredam, Cornelis Claesz.
1596. Met platen en kaarten, fol.
Het eerste Hollandsche standaardwerk
overOost-Indië, dat toen nog„Portugeesch"
Indië heette.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 446. Linschoten. — Navigatio et itinerarium
Johannis Hugonis Linscotani in Orientalem
sive Lusitanorum Indiam. Hagae-
Comitis, Alb. Henricus, impensis Authoris
& Cornelii Nicolai, prostantque apud
Aeg. Elsevirum, 1599. Met kaarten en
platen, fol.
Eerste Latijnsche uitgave, vermeerderd
met een hoofdstuk over de
reizen naar het Noorden.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 447. Thomas Cavendish. — Beschrijvinge
van de overtreffelijcke ende wijdtvermaerde
zeevaerdt van Thomas Candish,

170
uytghevaren 1586. Beschreven door
Francais Prettie. Amstelredam, Cornelis
Claesz., 1598. breed 4 0 .
Een der eerste Engelsche reizen om de
wereld.
Merkwaardig is dat dezeeerste Hollandsche
uitgave verscheen vóór de oorspronkelijke
Engelsche.
Amsterdam,
Universiteits-Bibliotheek.
No. 448. Walter Raleigh. — Waerachtighe ende
grondighe beschrijvinge van het groot
ende goudtrijck ConinckrijckvanGuiana
in America, ontdeckt ende beschreven
in 1595 ende 1596 door Walter Ralegh
ende Laurens Keymis. Amstelredam,
Cornelis Claesz. 1598. breed 4 0 .
Eerste Hollandsche uitgave.
De reizen van Cavendish en van Raleigh,
die groote vermaardheid verwierven, vonden
hier een leesgraag publiek in die
dagen van de eerste opwekking tot groote
reizen.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 449. Heemskerck en Barendtsz. — Waerachtighe
beschrijvinghe van drie seylagien,
ter werelt noyt soo vreemt ghehoort,
door de Hollandtsche ende
Zeelandtsche schepen by Noorden Noorweghen,
Moscovia ende Tartaria, na de
Coninckrijcken van Catthay ende China,
. . . hoe t volck op Nova Sembla een huys
ghetimmert, ende 10 maendenhaeraldaer
onthouden hebben. Gedaen deur Gerrit
de Veer. Amstelredam, Cornelis Claesz.
1598. Met kaarten en platen, breed 40 .
Eerste uitgave van het verhaal van
Heemskerck en Barendtsz' reizen om de
Noord en de overwintering op Nova
Zembla.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.

171
No. 450. Heemskerck en Barendtsz. — Vraye description
de trois voyages de mer tres
admirables, faicts par les navires d'Hollande
et Zélande, au Nord. Par Gerard
Le Ver. Amsterdam, Cornille Nicolas.
1598. Met kaarten en platen, fol.
Eerste Fransche uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 451. Heemskerck en Barendtsz. — Diarium
nauticum seu vera descriptio triurn navigationum
a Hollandicis et Zelandicis
navibus ad Septentrionem. Auctore
Gerardo de Vera. Amstelrodami, ex
officina Corn. Nicolaij, 1598. Met kaarten
en platen, fol.
Eerste Latijnsche uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 452. Heemskerck en Barendtsz.
—
Voyagie ofte
schipvaert van Jan Huyghen van Linschoten,
van bij Noorden om langs
Noorwegen enz. door de Strate ofEngte
van Nassau tot voorby de Revier Oby.
1594—95. Franeker, Gerard Ketel, 1601.
Met kaarten en platen, fol.
Uitvoerig rapport, vooral belangrijk om
de kaarten, van Barendtsz' eerste reis naar
het Noorden. Linschoten bevond zich op
het tweede schip, dat tijdens Barendtsz'
verblijf op Nova Zembla de Karazee exploreerde.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 453. Cornelis de Houtman. — D'eerste boeck,
historie van Indien, waar inne verhaelt
is de avontueren die de Hollandtsche
schepen bejeghent zijn. Door G. M. A.
W. L(odewijckx). Amstelredam, Cornelis
Claesz. 1598. breed 4
0.
Eerste uitgave van het journaal van
Lodewijckx, het meest volledige verslag
dat over de eerste Hollandsche expeditie
naar Indië in druk verscheen.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.

172
No. 454.
Cornelis de Houtman. — Premier livre
de I'histoire de la navigation aux Indes
Orientales, par les Hollandois. Par G.
M. A. W. Lfodewijckx]. Amstelredam,
par Cornille Nicolas, 1598. Met kaarten
en platen, fol.
Eerste Fransche uitgave van Lodewijckx'
journaal.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 455. Cornelis de Houtman. — Prima pars
descriptionis itineris navalis in Indiam
Orientalem, earumque rerum quae navibus
Battavis occurrerunt. Authore G.
M. A. W. L(odewijckx). Amstelrodami,
ex officina Cornelij Nicolaij, 1598. Met
platen en kaarten, fol.
Eerste Latijnsche uitgave van Lodewijckx'
Journaal.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 456. Cornelis de Houtman. — Diarium nauticum
itineris Batavorum in Indiam
Orientalem. Parisiis, Adr. Perier. 1598.
Met kaarten en platen, breed 4
0.
Eerste Latijnsche uitgave van het
eerste verhaal van Houtmansreis.Te Parijs
verschenen. Gebonden in een gelijktijdigen
Franschen marokkijnen band.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 457. Van Neck en Van Warwijck. — Het
tweede boeck, journael vande reyse,
gedaen door de acht schepen van Amstelredamme,
gheseylt in Martij 1598
onder Admirael Jacob Cornelisz. Neck
ende Wybrant van Warwijck als Vice-
Admiraeï. Middelburch, Barent Langhe-
0
nes. 1601. Met platen, breed 4 .
Journaal
van de tweede Hollandsche expeditie
naar Oost-Indië, onmiddellijk na
Houtmans terugkeer uitgezonden.
Eerste uitgave met een jaartal.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.

173
No. 458. Van Neck en Van Warwijck. — Le second
livre, journal ou comptoir, contenant
le discours du voyage faict par les huict
navires d'Amsterdam, au mois de Mars
I'an 1598 soubs la conduicte de I'Admiral
Jaques Corneille Necq et du Vice-
Admiral Wibrant de Warwicq. Amsterdam,
Corneille Nicolas, pour Bonaventure
Dacivelle libraire a Calais, 1601. fol.
Eerste Fransche uitgave, gedrukt
voor een uitgever in Calais.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 459. Sebald de Weert. — Wijdtloopigh verhael
van tgene de vijf schepen (in 1598
tot Rotterdam toegherust) om door de
Straat Magellana haren handel te drijven,
wedervaren is. Amsterdam, Zach. Heyns,
1601. Met platen, breed 4 .
0
Journaelvan de eerste Hollandsche scheepstocht
door de Straat van Magelhaen. Zij
liep zeer ongelukkig af, de schepen raakten
van elkander, en alleen het schip van De
Weert keerde, onverrichterzake, naar het
vaderland terug.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 460. Olivier van Noort. — Beschryvinghe
vande voyagie omden geheelen Werelt
Cloot, ghedaen door Olivier van Noort
van Utrecht, generael over vier schepen.
Rotterdam, Jan van Waesberghen en
Amstelredam bij Cornelis Claessz. 1602.
Met kaarten en platen, breed 4 0 .
Journaal van de eerste reis om de wereld
door een Hollander volbracht.
Eerste uitgave,
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 461. Olivier van Noort. — Description du
pénible voyage faict entour de I'Univers
par Olivier du Nort d'Utrecht. Amstel-

174
redame, Cornille Claessz. 1602. Met
kaarten en platen, fol.
Eerste Fransche uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 462. Heemskerck en Harmensz. — Derde voornaemste
zee-getogt (der verbondene vrye
Nederlanderen) na de Oost-Indien gedaan
met de Achinsche en Moluksche
vloten, onder de Admiralen Jacob Heemskerck
en Wolfert Harmansz. 1601—1603.
Door H. Soeteboom. Amsteldam, Gerrit
van Goedesberg, 1648. Met platen. 4 0 .
De eerste uitgave van deze derde expeditie
naar Indië verscheennieteerder dan in 1648.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 463. Pieter de Marees. — Beschrijvinge ende
historische verhael vant gout koninckrijck
van Gunea anders de goutcuste de Mina
door eenen persoon die daer tot verscheyden
tyden gheweest heeft. P(ieter)
D(e) M(arees). Amstelredam, Cornelis
Claesz. 1602. Met platen, breed 4
0.
Een der beste oude beschrijvingen van de
kust van Guinea.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 464. Pieter de Marees. — Description et récit
historial du riche royaume dor de
Gunea. [Par] P. D[e] Mfarees]. Amsterdamme,
Cornille Claesson, 1605. Met
kaarten en platen, fol.
Eerste Fransche uitgave van De
Marees.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
— Journael van
No. 465. Bicker en Heemskerck.
de voyagie na Rio de Plata, ghedaen
met het schip de Silveren Werelt, onder
't admiraelschap van Laurens Bicker

175
ende het bevel van Cornelis van Heemskerck.
Amstelredam, Cornelis Claesz.
1603. Met platen, breed 4°.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 465A. Frederick de Houtman, Spraeck ende
woordboeck der Maleische tale.Amsterdam,
1603. breed 4°.
De oudste Maleisch-Hollandsche spraakkunst.
Curieus zijn vooral de samenspraken
tusschen het Hollandsche scheepsvolk en
de inlanders.
Rotterdam, W. A. Engelbrecht.
No. 466. Joris van Spilbergen. — 't Historiael Journael,
van tghene ghepasseert is van
weghen drie schepen, ghenaemt den
Ram, Schaep ende t'Lam, ghevaren uit
Camp-Vere naar d'Oost-Indien, onder
Joris van Spilbergen. Delff, Floris
Balthasar, 1605. Met platen, breed 4 0 .
De eersteHollandsche expeditie diehandelsbetrekkingen
met het eiland Ceylon aanknoopte.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 467. — Cornelis Matelief de Jonghe. Historiale
ende ware beschrijvinge vande reyse
des Admiraels Cornelis Matelief de
Jonghe,naar deOost-Indien, wtghetrocken
in 1605.Rotterdam, Jan Janssz. 1608.4 .
0
Eerste bericht van
naar Indië.
MateliePs tocht
No. 468. Schouten en Lemaire.
— Journal ou description
du merveilleux voyage de Guilliaume
Schouten, 1615—1617, comme
il a descouvert vers le Zud du destroit
de Magellan vn nouveau passage, jusques
a la grande Mer de Zud. Amstredam,

176
Guillaume Janson [Blaeu], 1618. Met
platen en kaarten. 4 .
0
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 469. Schouten en Lemaire. — Diarium vel
descriptio itineris facti a Guilielmo Cornelis
Schoutenio, 1615—1617. Amsterdam,
Petrus Kaerius, 1619. Met platen
en kaarten. 4°.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 470. Schouten en Lemaire. — Spieghel der
Australische navigatie door den wijt
vermaerden ende cloeckmoedighen zeeheldt
Jacob Le Maire, president ende
overste over de twee schepen, dEendracht
ende Hoorn, uytghevaren den
14 Junij 1615.Amsterdam, Michiel Colijn,
1622. Met platen en kaarten, folio.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
De reis om de wereld door Schouten en
Le Maire werd door de tijdgenooten verschillend
beoordeeld. Van de eene zijde
werd het succes van de reis, waarop een
nieuwe straat ten Z.O. van de Straat van
Magelhaen werd ontdekt, die de reisroute
oneindig vergemakkelijkte, toegeschreven
aan Schouten; anderen zagen in Le Maire
de ziel der onderneming. De straat kreeg
en behield den naam van Le Maire.
No. 471. Joris van Spilbergen. —
0. .
Oost ende West-
Indische Spiegel der twee leste navigatien,
gedaen 1614 —18: .... Joris
van Spilbergen door de Magellanes de
werelt rontom. . . Met de Australische
navigatien van Jacob le Maire. Leyden,
Nic. van Geelkercken, 1619. Met platen,
breed 4
Eerste uitgave van het journaal van
Spilbergen's reis om de wereld, waaraan
een verkorting van Lemaire's journaal is
toegevoegd. De laatste ontdekte op zijn
reis de straat die naarhem genoemd werd

177
ten O. van de Straat van Magelhaen. Door
deze nieuwe straat werd de toegang tot
den Grooten Oceaan veel vergemakkelijkt.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 472. W. IJz. Bontekoe, Journael van de Oost-
Indische reijse, 1618—25. Hoorn, J. J.
Deutel, 1648. Met platen. 4 .
0
Een der oudste uitgaven van Bontekoes
spreekwoordelijk geworden reisavonturen.
Amsterdam,
0.
Universiteits-Bibliotheek.
No. 473. Pieter van den Broecke, Historiael van
de reysen nae Cabo Verde, Angola,
Oost-Indien. Haerlem, Hans Passchiers
van Wesbusch, 1634. Met fraai portret
naar Frans Hals en platen door A. Matham.
breed 4
Eerste uitgave van de reizen van
Pieter van den Broecke. Hij was deeerste
Europeaan die dwars door Hindostan trok.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 474. Seyger van Rechteren. — Journael gehouden
op de reyse ende wederkomste
van Oost-Indien door Seyger van Rechteren
voor desen Kranck-besoeker in de
voorgenoemde landen. Den tweeden druk.
Zwolle, Jan Gerritsz ende Frans Jorryaensz.
1639. Met kaarten en platen. 4 .
0
Van Rechteren bezocht in het bijzonder
Formosa en de kust van China.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 475. Hendrick Brouwer, Journael van de
reyse naar Chili, met beschryvinghe van
het eylandt Eso ghelegen omtrent 30
mylen van Japan. Amsterdam, Broer
Jansz. 1646. Met platen en kaarten. 4 0 .
Door Brouwer werden belangrijke waarnemingen
gedaan aan de kusten van Chili
en in Japan.
Zie origineele kaarten, van deze expeditie
afkomstig, No. 419-420 der Tentoonstelling.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.

178
No. 476. Francoys Pelsaert. — Ongeluckige voyagie
van 't schip Batavia nae de Oost-
Indien, gebleven op de Abrolhos van
Frederick Houtman, 1628 en 1629.Amsterdam,
Jan Jansz. 1647.Met platen. 4
0.
Pelsaert leed schipbreuk op de toen nog
zoo goed als onbekende Westkust van Australië.
Zijn naam werd gegeven aan een
eilandengroep.
Eerste uitgave.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 477. Joh. van Twist, Generaele beschrijvinghe
van Indien. Amsterdam, 1651. Met platen.
4 .
0
Een der oudste handboeken voor dekennis
van Oost-Indië.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 478. Glanius, A new voyage to the East Indies,
containing an account of the Kingdome
of Bantam. Londen, 1682. Met frontispice.
12°.
Een der weinige Engelsche berichten over
Java uit de XVIL' eeuw.
Particuliere inzending.
No. 479. Francoys Caron, Beschrijvinghe van het
machtigh Coninckrijcke Japan. Amsterdam,
Joost Hartgers, 1648. 4°.
Caron was gedurende vele jaren „Directeur
des Compagnies negotie" in Japan.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
No. 480. Henry Hamel, Relation du naufrage dun
vaisseau hollandais sur la coste de I'lsle
de Quelpaerts, avec la description du
Royaume de C orée. Traduite du flamand,
par Minutoli. Paris, 1670. 12 0 .
Verhaal van een merkwaardige Hollandsche
ontdekkingsreis in de wateren van Japan.
De reizigers waren de eerste die zekere
berichten over Korea in Europa brachten
De eilanden der Quelpaert-groep dragen
hun naam naar het Hollandsche schip.
Particuliere inzending

179
No. 481. Beschreibungen (Wahrhaftige) dreyer
machtigen Königreiche Japan, Siam und
Corea. Mit Anmerkungen von Chr.
Arnold. Nürnberg, 1672. Met kaarten en
platen. 8°
Deze band van 1200 bladzijden bevat een
verzameling Hollandsche reisbeschrijvingen
naar Japan, Siam en Korea: Caron,
Hagenaer, Reyer Gijsbertsz, Coenraet
Krammer, Leon. Campe, Joost Schouten,
Jacob van Neck, Hendr. Hamel, e.a.
Een dergelijke verzameling werd in Holland
nooit uitgegeven.
Particuliere inzending.
D. DE OUDE HOOFDWERKEN
OVER DE HOLLANDSCHE NEDER
ZETTINGEN BUITEN EUROPA.
No. 482. Begin ende Voortgangh van de Vereenigde
Nederl. Geoctr. Oost-Indische Compagnie,
vervatende de voornaemste
reysen, by de inwoonderen derselver
Provinciën, derwaarts gedaan. Amsterdam,
J. Commelin, 1646. Met meer dan
200 kaarten en platen. 2 dln. breed 4
0.
De volledigste verzameling Nederlandsche
reizen naar Oost-Indië; standaardwerk
over de eers!e Hollandsche nederzettingen
in Oost-Indië.
No. 483. Francois Valentijn, Oud en Nieuw Oost-
Indiën, vervattende eene verhandeling
van Nederlands mogentheyd
in die gewesten.
Amsterdam, 1724. 8 dln. Met
talrijke platen en kaarten, folio.
Het standaardwerk over Nederlandsch-
Indië tijdens de Compagnie.
No. 484. Francois Valentijn. — De zee- en landcaarten,
en gezigten van steeden en
landvertooningen van Oost-Indiën, eertijds
in 't ligt gegeeven door F. Valentijn,
en nu te bekomen bij Joannes van
Keulen. Amsterdam, omstr. 1730. folio.

180
De kaarten en prenten van Valentijn tot
een afzonderlijk deel vereenigd, vormen
hier een fraai album van Oost-Indië tijdens
de Oost-Indische Compagnie.
No. 485. J. W. Heydt, Allerneuester geographischund
topographischer Schau-Platz von
den der Hollandisch-Ost-Indischen Compagnie
in Africa und Asia zugehörigen
Landern. Wilhermsdorff, 1744, breed
folio.
Bevat 115 prenten door den auteur zelf
ter plaatse geteekend. Zij geven een uitvoerige
voorstelling van de nederzettingen
der O. I. Compagnie in Oost-Indië, Japan
en aan De Kaap.
Utrecht, Geographisch Instituut.
No. 486. Nic. Witsen, Noord- en Oost-Tartarije.
2e druk. Amsterdam, 1705. Met vele
kaarten en platen. 2 dln. folio.
Het Oud-Hollandsche standaardwerk over
het Verre Oosten, grootendeels gebaseerd
op handschriften en kaarten van Hollandsche
reizigers. De kostbare verzameling,
door Witsen voor ditboek bijeengebracht,
werd door hem voor een groote som gelds
aan den Koning van Spanje verkocht. Het
schip dat de schatten zou overbrengen,
verging echter op reis.
Een gedeelte van de copiën, doorWitsen
behouden, dook eens op in een veiling in
het midden der XlXe eeuw, doch verdween
weder, als een komeet, uit het oog.
De eerste uitgave van dit werk, in 1692
verschenen, was nog zeer onvolledig.
Particuliere inzending.
No. 487. P. Koi.be, Beschrijving van de Kaap de
Goede Hoop. Amsterdam,
1727. 2 dln.
Met kaarten en platen, folio.
Standaardwerk over De Kaap tijdens het
Hollandsche bewind.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.

181
No. 488. Joh. de Laet, Novus orbis seu descriptio
lndiae Occidentalis Lugd. Batav. apud
Elzevirios 1633. Met kaarten, perk.
band. fol.
Beschrijving van Amerika door een der
directeuren der West-Indische Compagnie,
waarin de Hollandsche nederzettingen in
Noord- en Zuid-Amerika uitvoerig behandeld
worden. Brazilië komt in deze uitgave
voor het eerst voor.
Merkwaardig exemplaar door den schrijver
ten geschenke gegeven aan
JohanMaurits
van Nassau den gouverneurvan Hollandsch
Brazilië. Op den titel leest men in handschrift:
„ Tohannis Mauritii ex donoauctoris
MDCXXXVin."
Particuliere inzending.
No. 489.
Caspar Barlaeus, Rerum per octo-ennium
in Brasilia et alibi nuper gestarum sub
praefectura Comitis Johanni Mauritii
Nassaviae historia. Amsterdam, Joh.
Blaeu, 1647. Met talrijke platen en
kaarten, verguld perkamenten band.
groot folio.
Prachtwerk over de Hollandsche kolonie
in Brazilië, welke slechts een kort leven
had. Vooral door de fraaie platen, geëtst
door Jan van Brosterhuizen naar de ter
plaatse geteekende origineelen van Frans
Post, munt dit boek uit boven de meeste
andere oudere werken aan de koloniën
gewijd.
Amsterdam, Universiteits-Bibliotheek.
E. KAARTWERKEN BETREFFENDE
NEDERLANDSCH OOST-INDIË
UIT DE EERSTE HELFT DER XlXe EEUW.
(Uit de verzameling van het Koninklijk
Neder 1. Aardrijkskundig Genootschap).
No. 490. Nieuwe kaart van het eiland Java, door
den kolonel Van den Bosch, 1816.

182
No. 491. Atlas van Nederlandsch Oost-Indië, door
den kolonel Van den Bosch, 1818.
No. 492. Esquisse de I'ïle de Java, door F. O. A.
de Stuers, 1833.
No. 493. Algemeene kaart van Nederlandsch Oost-
Indië, 1:2.250.000, door Baron von
Derfelden von Hinderstein, 1842.
No. 494. Kaart van het eiland Java, 1 : 700.000, door
C. W. M. Van de Velde, 1845.
No. 495. Algemeene kaart van Nederlandsch Oost-
Indië,
1:5.000.000, uitgegeven door de
Kon. Mil. Academie te Breda, 1847.
No. 496. Kaart van het eiland Timor, door G. H.
Heymering, 1847.
No. 497. Kaart van Java en Madoera, 1: 1.000.000,
door kapitein le Clercq, 1850.
No. 498. Kaart van het Gouvernement Sumatra's
Westkust, 1:500,000, door L. W.
Beijerinck, 1853.
No. 499. Kaart van het eiland Java, 1:350,000,
door F. Junghuhn, 1856.
No. 500. Algemeene Atlas van Nederlandsch-Indie,
door P. Baron Melvill van Carnbée en
W F. Versteeg, 1853 —1861.
KAARTEN, IN OPDRACHT VAN HET
KON. NED. AARDRIJKSKUNDIG GENOOTSCHAP.
samengesteld aan hetGeographischlnstituut
der Rijksuniversiteit te Utrecht,
door J. Schokkenkamp.
No. 501. Kaart der Ontdekkingstochten en Wetenschappelijke
reizen in Nederlandsch Oost-
Indië, 1873—1913. Schaal 1 : i.0c0.000.
No. 502. Kaart der Ontdekkingstochten en Wetenschappelijke
reizen in Suriname, 1836—
1911. Schaal 1:500.000.

183
Met deze kaarten is voor de eerste maal
een poging gewaagd, den gang der ontdekkingen
en van het wetenschappelijk
onderzoek in Nederlandsen Oost-Indië zoowel
als in Suriname cartografisch voor te
stellen, op een groote schaal en door duidelijk
aangeven der reisroutes.
Voor Nederlandsch Oost-Indië heeft de
samensteller zich daarbij bepaald tot de
laatste veertig jaren, in overeenstemming
met het doel dezer tentoonstelling. Deze
beperking is bovendien rationeel, omdat
dicht aan het begin van dit 40-jarig tijdperk
staat de door het Aardrijkskundig Genootschap
uitgezonden Sumatra-expeditie, met
welke een periode van nieuw krachtig
onderzoek van den Archipel werd ingeleid,
na een langdurig tijdperk van verslapping.
Voor Suriname begon het intensiefonderzoek
eerst veel later en zou het jaar 1873
een willekeurige tijdbegrenzing hebben gegeven.
Daarom zijn ook hier eenige oudere
expedities opgenomen, waarmee de tochten
naar het binnenland aanvangen.
Op volkomen volledigheid kan voor deze
kaarten geen aanspraak worden gemaakt.
Immers er zijn een aantaltochten van wetenschappelijke
onderzoekers, ook in onbekende
landstreken, waarvan nooit een kaart
der reisroute is gepubliceerd, en dikwijls
is het dan ondoenlijk de juiste route uit
den tekst van het reisverhaal af te leiden.
Vaak ook kon dat niet geschieden, doordat
de topographische gegevens op de tegenwoordige
kaarten niet meer terug te vinden
zijn. Soms ontbreekt zelfs dat verhaal en
heeft de onderzoeker zich alleen tot het
verwerken zijner wetenschappelijke waarnemingen
en verzamelingen bepaald. Dat
komt vooral voor bij zoölogen en botanici,
wat zeer begrijpelijk is. Ook geologen en
mijningenieurs, slechts enkele uitgezonderd,
geven meestal hun resultaten meer
in een beschrijving en een geologischekaart,
zonder hun routes op deze kaart aan te
geven. Men vergelijke daarom ook de
„Eerste geologische Schetskaart van Nederlandsch-Indië",
voor deze Tentoonstelling
vervaardigd.
In de gevallen, waarin de route niet kon
worden ingeteekend, en door den reiziger
een belangrijk onderzoek is verricht of een

184
belangrijke beschrijving uitgegeven, is zijn
naam met jaartal ter plaatse op de kaart
ingeschreven.
Voor de kustopnemingen moet naar de
kaarten, die op den arbeid der Marine
betrekking hebben, worden verwezen.
Wat het zee-onderzoekbetreft, zijn de reiswegen
der wetenschappelijke expedities
opgenomen; niet die, waarop alleen loodingen
verricht werden. ! )
In elk geval hebben deze kaarten dit nut,
dat ze de ligging der terreinen, waar het
onderzoek nog niet is doorgedrongen, duidelijk
doen zien. Maar de kaart van Oost-
Indië vertoont bovendien één witte plek
van volkomen omgekeerde beteekenis:
Java, waar de eerste topographische opneming
grootendeels reeds vóór en in het
begin der voorgestelde periode valt en
waar het wetenschappelijk onderzoek niet
langs lijnvormige reiswegen beperkt is.
Ook voor de topographisch opgenomen
gedeelten der Buitenbezittingen dient deze
kaart vergeleken te worden met die, welke
den stand der opneming aangeeft.
]) Van ëéne landexpeditie zijn ook de overzeesche routes aangegeven, nl.
van de reis van Dr. R. D. M. Verbeek door de Oosthelft van den Archipel
in 1899; het verband tusschen diens tochten was anders niet aan te geven.

INHOUD.
Blz.
Bestuur van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig
Genootschap 3.
Commissie voor de inrichting der Tentoonstelling
. . . . : 4.
Voorwoord, door J. J. K. Enthoven ... 5.
Plattegrond der Tentoonstelling 7.
Inleiding. Het ontstaan van hetkaartbeeld van
den Indischen Archipel, doorDr. F. C.Wieder. 9.
De cartographie van Nederlandsch Oost-Indië,
door J. J. K. Enthoven 15.
Driehoeksmetingen in Nederlandsch-Indië,
1873—1913, door Dr. J. J. A. Muller . . 27.
Overzicht van den opnemings- en kaarteeringsarbeid
in de West-Indische Koloniën, door
L. A. Bakhuis 35.
De hydrographie van den Oost-Indischen Archipel,
door J. M. Phaff 40.
De oceanographie van den Oost-Indischen
Archipel, door G. F. Tydeman .... 57.
Natuurkundige aardrijkskunde van den Oost-
Indischen Archipel, door Dr. J. P. van der
Stok 66.
De vermeerdering onzer geologische kennis
van den Nederlandsch Oost-Indischen Archipel
in de laatste 40 jaren, door Dr. R.
D. M. Verbeek 72.
De volkenkunde, door J. C. van Eerde 79.
Landbeschrijving, door J. F. Niermeyer . . 90.
Economische aardrijkskunde, door J. F. Niermeyer
94.
.

186
Lijst der Inzenders.
A. Nederlandsch Oost-Indië.
Blz.
I. Landkaarten 97.
a. Topographische kaarten 97.
Topographische dienst van Ned.-Indië . 97.
Geographisch Instituut des Rijksuniversiteit
te Utrecht 111.
Maatschappij tot bevordering van het
Natuurkundig Onderzoek der Ned.
koloniën, Amsterdam 111.
J. H. de Bussy, Amsterdam in.
Vereeniging „Toeristenverkeer", Batavia 111.
Joh. Ykema, Uitgever, 's Gravenhage,
Schooluitgaven 111.
J. B. Wolters, Uitgever, Groningen . . 111.
b. Geologische kaarten 112.
Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig
.
Genootschap, Amsterdam 112.
Departement der Gouvernements Bedrijven,
Batavia 112.
Dr. J. F. Hoekstra, Amsterdam . . 112.
C. J. M. Wertheim, m.i., 'sGravenhage 112.
Prof. Dr. W. Volz, Erlangen . .114.
Dr. J. Ahlburg, Berlijn 114.
E. C. Abendanon, m.i., 's Gravenhage . 114.
c. Economische kaarten 114.
Departement der Burgerlijke Openbare
Werken, Batavia 114.
Geographisch Instituut der Rijksuniversiteit
te Utrecht
114.'
Departement van Binnenlandsch Bestuur,
Batavia 116.
Departement der Gouvernements Bedrijven,
Batavia
ri6.
a. Afdeeling Spoor- en Tramwegen 116.
b. Afdeeling Post-, Telegraaf- en Telefoondienst
116.
.

187
Blz.
Departement van Financiën, Batavia. . 118.
a. Hoofdbureau der In- en Uitvoerrechten
en Accijnsen 118.
b. Pandhuisdienst nB.
Geographisch Instituut der Rijksuniversiteit
te Utrecht 118.
J. H. de Bussy, Amsterdam .... 119.
11. Zeekaarten 119.
Hydrographisch Bureau van het Departement
van Marine, 's Gravenhage. . 119.
111. Meteorologische kaarten
Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch
Instituut te De Bilt, en Koninklijk
Nederlandsch Meteorologisch Observatorium,
Batavia 124.
IV. Boekwerken, atlassen, instrumenten . . 125.
Maatschappij tot bevordering v/h Natuurkundig
Onderzoek der Ned. Koloniën,
Amsterdam 125.
Hydrographisch Bureau van het Departement
van Marine, 's Gravenhage. . 125.
Koninklijk Meteorologisch Instituut, DeBilt 127.
Martinus Nijhoff, 's Gravenhage . . . 130.
Boekhandel en Drukkerij, voorheen E. J.
Brill, Leiden . 130.
Uitgevers-Maatschappij „Elsevier", Amsterdam
131.
Koninklijke Militaire Academie, Breda . 131.
J. J. K. Enthoven, 's Gravenhage . . 131.
J. H. de Bussy, Amsterdam . . . . 133.
J. Smulders en Co., 's Gravenhage . . 133.
J. B. Wolters, Groningen 133
P. J. Kipp & Zonen, J. W. Giltay, opvolger,
Delft 133.
V. Voorstellingen van het Indische landschap,
enz. door schilderijen, teekeningen, photographiën,
enz. 134.

188
Blz.
a. Schilderijen, teekeningen . . . 134.
Nederlandsch-Indische Kunstkring, Batavia 134.
b. Photographiën, enz 134.
Dr. A. H. Blaauw, Haarlem .... 134.
Dr. J. Ahlburg, Berlijn 134.
J. Bosman, Resident van Besoeki . . 135.
Departement van Binnenlandsch Bestuur,
Batavia 135.
Dr. Am. Heim, Zürich 135.
Dr. H. Hirschi, Zürich 135.
J. E. Jasper, Soerabaja 135.
Dr. J.P. Kleiweg de Zwaan, Amsterdam. 135.
Dr. M. Mühlberg, Aarau 135.
Dr. W. Roepke, Salatiga 136.
J. F. Ruijter de Wildt, Malang . . . 136.
Vereeniging „Toeristenverkeer", Batavia. 136.
Koninkl. Nederl. Aardrijkskundig Genootschap,
Amsterdam 136.
Departement van Binnenlandsch Bestuur,
Batavia 136.
Th. F. A. Delprat, Amsterdam . . 137.
Dr. Am. Heim, Zürich 137.
Dr H. Hirschi, Zürich 137.
Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan, Amsterdam. 137.
Prof. Dr. A. Maass, Berlijn 137.
Dr. A. Tobler, Basel 137.
W. L, Troostenburg de Bruyn, Nijmegen. 138.
Prof. Dr. W. Volz, Erlangen .... 138.
Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan, Amsterdam. 138.
Dr. M. Mühlberg, Aarau 138.
Prof. Dr. A. W. Nieuwenhuis, Leiden . 138.
D. Merens, te Koeta radja 138.
E. C. Abendanon, m. i., 's Gravenhage 138.
Dr. J. Ahlburg, Berlijn 138.
Departement van Binnenlandsch Bestuur,
Batavia. . 139.
Dr. J. Elbert, Frankfurt a M. ... 139.
Dr. H. Hirschi, Zürich 139.
Dr. M. Mühlberg, Aarau. ..... 139.
Drs. P. en F. Sarasin, Basel .... 139.
J. Troostwijk, Batavia 139.
.

.
189
Blz.
Encyclopedisch Bureau v/h Departement
van Binnenlandsch Bestuur, Batavia 139.
Koninkl. Nederl. Aardrijkskundig Genootschap,
Amsterdam 140.
J. Bosman, Resident van Besoeki . . 140.
Departement van Binnenlandsch Bestuur,
Batavia 140.
Prof. Dr K Deninger, Freiburg im Br. 140.
J. C. van Eerde, Amsterdam .... 140.
Dr. J. Elbert, Frankfurt a. M. ... 140.
R. A. Kunst, Bussurn 140.
Prof. Dr. J. Wanner, Bonn .... 141.
Koninkl. Nederl. Aardrijkskundig Genootschap
141.
O. G. Heldring, ni. i., Moeara Aman . 141.
P. E. Moolenburgh, Nijmegen. . . . 141.
Maatschappij tot bevordering van het
Natuurkundig Onderzoek der Nederl.
Koloniën, Amsterdam 141.
Prof. Dr. K. Deninger en E. Kresemann,
Freiburg i/Br 141.
A. M. Hens, Endeh 142.
Dr. H. Hirschi, Zürich 142.
Dr. M. Mühlberg, Aarau 142.
H. J. A. Raedt van Oldenbarnevelt,
Resident van Amboina 142.
Prof. Dr. A. W. Nieuwenhuis, Leiden 142.
Kleijnenberg & Co., Haarlem .... 142.
Handelsmuseum van het Koloniaal Instituut,
Amsterdam 142.
B. West-Indische Koloniën 145.
Gouvernement van Suriname .... 145.
Gouvernement van Curacao .... 145.
Koninkl. Nederl. Aardrijkskundig Genootschap,
Amsterdam 146.
J. H. de Bussy, Amsterdam .... 146.
Prof. J.A. Grutterink, m.i., 's Gravenhage 146.
Hydrographisch Bureau van het Departement
van Marine, 's Gravenhage . 146.

Van
190
Blz.
Stockum's Antiquariaat, 's Gravenhage
147.
Konink. Nederl. Meteorologisch Instituut,
De Bilt. , 147.
Joh. IJkema, 's-Gravenhage 147.
Prof. J. A. Grutterink, m.i., 's-Gravenhage 147.
Dr. H. van Cappelle, 's-Gravenhage . . 147.
Koninkl. Nederl. Aardrijkskundig Genootschap,
Amsterdam 148.
C. Historisch-geographische afdeeling, samengesteld
met medewerking van Dr. F. C.
Wieder 148.
. .
a Kaarten 148.
Geographisch Instituut, Utrecht 148.
Universiteits-Bibliotheek, Amsterdam 149.
Jhr. J. W. Six, 's-Gravenhage. . 152.
Geographisch Instituut, Utrecht. . 153.
Algemeen Rijksarchief, 's-Gravenhage
153.
Geographisch Instituut, Utrecht. . 159, 161.
Jhr. J. W. Six, 's-Gravenhage . 160.
Koninkl. Nederl Aardrijkskundig Genoot-
.
schap, Amsterdam . . 152, 157, 159, 161.
b. Atlassen 161.
Particuliere inzendingen .... 161, 164.
Jhr. J. W. Six, 's-Gravenhage. 162.
Universiteits-Bibliotheek, Amsterdam 164.
Algemeen Rijksarchief, 's-Gravenhage 165.
Universiteits-Bibliotheek, Amsterdam 166.
J. W. IJzerman, 's-Gravenhage 168.
Geographisch Instituut, Utrecht . . . 168.'
c. Reisbeschrijvingen 169.
Universiteits-Bibliotheek, Amsterdam . . 169.
Particuliere inzendingen .... 169, 178.
d. De oude hoofdwerken over de Hollandsche
nederzettingen buiten Europa
. .
179.
.

191
Blz.
Geographisch Instituut, Utrecht . . . 180.
Particuliere inzending 180.
Universiteits-Bibliotheek, Amsterdam . 180.
Particuliere inzending 181.
Universiteits-Bibliotheek, Amsterdam . 181.
e. Kaartwerken betreffende Nederlandsch
Oost-Indië, uit de eerste helft der
XlXe eeuw 181.
Koninkl. Nederl. Aardrijkskundig Genootschap
181.
Kaarten in opdracht van het Koninkl.
Nederl. Aardrijkskundig Genootschap
samengesteld door J. Schokkenkamp 182.
.

DRUKKERIJ MOUTON & Co., DEN HAAG.