Kwelderherstel - Stichting Het Groninger Landschap

Broedvogels ontzienDe kwelders maken deel uit van beschermd Natura 2000 gebied.Daarin mag niet zomaar gereden worden met zware voertuigen.Ontheffing was dus nodig en die is verleend op voorwaardedat er maatregelen genomen zouden worden om verstoringvan broedvogels zoveel mogelijk te voorkomen. Daan Bos vanadviesbureau Altenburg & Wymenga heeft deze maatregelenbegeleid en het effect ervan beschreven in een rapportage.“De effecten van de verstoring zijn heel beperkt gebleven”,concludeert hij. “Voorafgaand aan de werkzaamheden hebbenvrijwilligers de nesten gemarkeerd. Dat systeem heeft goedgewerkt. De chauffeurs wisten precies waar ze níet moestenrijden.” Soms werd het werk stilgelegd vanwege broedkolonieskluten en kokmeeuwen. Bos: “In 2012 hebben we honderd nestengevolgd. In slechts één geval ging een nest verloren. Twee nestenzijn verlaten door verstoring. Helaas zijn er wel veel broedselsmislukt door predatie en door overstroming.”Klaas Sijpkens:‘Als je iets moetoverdenken, danmoet je de kwelderopgaan.’Daan Bos:‘De effecten vanverstoring zijnbeperkt.’Recht van opstrek: typisch GroningsKlaas Sijpkens houdt van de rust op de kwelders. “Als je iets moetoverdenken, dan moet je de kwelder opgaan. Dat helpt: ja, zomoet het.” Klaas Sijpkens is voorzitter van de Vereniging van Oevereigenarenen -Gebruikers (VOG) waarvan verreweg de meestenoordkustboeren lid zijn. Hij is tevens lid van de stuurgroepKwelderherstel Groningen. Net boven de eendenkooi Nieuw Onrustbezit zijn familie al ruim tweehonderd jaar twintig hectarekwelder. Dat kwelders in particulier bezit zijn, komt alleen inGroningen voor en is een gevolg van het eeuwenoude recht vanopstrek. Boeren konden - voor eigen rekening en risico - het aangeslibdeland bedijken en inpolderen. In 1936 in crisistijd starttede rijksoverheid de landaanwinningswerken voor werklozen. Indat jaar werden de zogenoemde delimitatiecontracten opgesteld.Sijpkens: “In deze contracten staat beschreven dat bij landaanwinningde boeren recht hadden op een strook van driehonderdmeter, gerekend vanaf de hoge kwelder. Bovendien hadden zerecht van aankoop op een strook van nog eens vijfhonderd meter.”Echter, in de contracten stond niet expliciet beschreven dater bedijkt zou worden. “Men ging er vanuit dat dit automatischhet geval zou zijn.” De inpoldering is nooit gerealiseerd en de boerenhebben hun land dus nooit verkregen of kunnen aankopen.De rijshoutdammen liggen er nog wel en zij voorkomen afkalvingvan de kwelders. De afwikkeling van de delimitatiecontracten isnog gaande. Sijpkens: “De stuurgroep is in onderhandeling met deRVOB, voorheen de Domeinen. Het is een van de knelpunten diewe binnen Kwelderherstel Groningen goed willen oplossen.”twintig procent. Dat komt de biodiversiteit ten goede. De kweldersbloeien dan op en er is meer variatie. Vogels als tureluur, kluut enscholekster vinden er steeds meer broedplekken.”De oprichting van het Waddenfonds betekende in 2007 de ommekeer.Het Groninger Landschap - eigenaar van 682 hectare kwelders- ontwikkelde samen met Natuurmonumenten en de boeren eenplan om meer leven op de kwelders te krijgen. Gezamenlijk werdhet plan ingediend, dat werd gehonoreerd met tien miljoen euro.“Het project is een vliegwiel”, zegt Brandsma. “We hebben greppelsen dwarssloten ondieper gemaakt en de grond bij en naar de dammenhebben we opgehoogd. Zo zijn de kwelders weer veilig voorhet vee. De koeien gaan straks het werk doen. Zij gaan de zeekweekterugdringen.”Veeveiligheid is een ding, maar beweiding moet voor de boerenook lonend zijn. “Het moet voor een boer natuurlijk wel aantrekkelijkzijn om vee op z’n kwelders te houden. Daar hebben we nog welwat werk te verrichten”, zegt Brandsma. “Samen met de provincieen andere partijen kijken we hoe we een effectief en efficiënt beheergaan financieren.”SamenwerkingBoeren die meedoen aan een natuurproject, en natuurorganisatiesdie denken aan het belang van de boeren; het lijkt wel een idealewereld. Maakt deze samenwerking het project zo bijzonder? RemtMeijer vindt van wel. “We hebben hetzelfde doel voor ogen: wewillen de kwelders herstellen. Dit project biedt een mooie kansom de kwelders weer op orde te krijgen. Ik merk dat het leeft bij deboeren.” Jelle Brandsma merkt dat tot zijn vreugde ook. “Maar liefstnegentig procent van de oevereigenaren doet mee. Vooraf had ikgehoopt op 1000 hectare herstelde kwelders. Maar omdat bijna alleboeren meedoen, wordt 1650 hectare aangepakt van de 1750 hectarein totaal.”Ophogen van Dollardlanen“De koeien moeten soms helemaal naar achter op de kweldersomdat daar de meeste vegetatie staat”, vertelt Dirk Brul,beheermedewerker van Het Groninger Landschap op deDollardkwelders. Brul telt ‘zijn’ koeien twee keer per dag, zevendagen per week. De dieren lopen over de lanen die hoger liggenen daardoor droog blijven bij hoog water. In de loop der jaren zijndeze lanen echter overspoeld. Daardoor zijn greppels ontstaandie de koeien de doorgang versperren. De lanen dienen ook als‘toegangsweg’ voor Brul om een koe uit een sloot te trekken. Brul:“Meestal kan een koe er niet zelf uitkomen. De poten wordenvastgezogen in de modder. Vooral in het begin van het seizoen,als de spieren nog niet zo sterk zijn, geeft een koe het snel op.”Met het project Kwelderherstel Groningen zijn de lanen weeropgehoogd zodat de koeien veilig heen en weer kunnen lopen.Dirk Brul:‘De koeien moetensoms helemaalnaar achter op dekwelders.’Koe trekt, schaap knaagtVoor het terugdringen van de zeekweekworden vooral koeien ingezet vanwegehun specifieke manier van grazen. Eenkoe slaat z’n tong om het gras en trekt depol eruit. Daardoor ontstaan hoogteverschillenin het land en dat is weergunstig voor broedvogels en voor deontwikkeling van planten. Schapen kunnenook ingezet worden voor begrazing,maar een schaap knaagt het gras heelkort. “Dan ontstaat er een gazonnetje”,aldus Remt Meijer.GOLDEN RAAND 01 8 9HET GRONINGER LANDSCHAP

Tekst Addo van der Eijk Fotografie Silvan Puijman, Hans Sas, KINAKwelderplanten, kweldervogels en kwelderinsectenBikkelen op de kwelderIn de lente komt de kwelder tot leven. Frisse groene kleurenverdringen het bruin en grijs. Overal steken zoutminnendeplanten de kop op, samen vormen ze een prachtig kleurenpatroon.Broedvogels slaan aan het baltsen, territoria worden afgebakend.Ondertussen maken de wintergasten zich op voor hun verre reisnaar het noorden.tergasten er, onder andere grote groepenrot- en brandganzen, die in het voorjaarnaar het verre Siberië zullen vliegen. In aprilarriveren de Afrikagangers, die bij ons broedenof even blijven om bij te tanken.” Nietalleen gedurende het seizoen verandert devogelstand, ook per getij. “Bestudeer eerstde getijdetabel als je vogels komt kijken”,adviseert Hooft. “Zit je tijdens vloed opde dijk, dan zie je grote wolken vogels diebestaan uit duizenden bonte strandlopers ofkanoeten.”In april nestelen de broedvogels zich op dekwelder. De afgelopen twee jaar hielp zijnDe vogelrijkdom op de kwelders is verbluffend.Vooral tijdens vloed, wanneer tienduizendensteltlopers en ganzen vanuit hetwad komen aanvliegen, en op de kweldersneerstrijken. Waar veel vogels zitten, vindenwe vogelliefhebbers. Wie op een mooiedag langs de kwelder loopt, ziet geheid eenaantal vogelaars met een telescoop op dedijk zitten. Jan Jaap Hooft uit Pieterburenis er geregeld te vinden, minimaal eens perweek. Een prachtig vogelgebied, vindt hijde kwelders langs de Groninger noordkust.“De vogelstand verandert er voortdurend.Vogels komen en gaan. Nu zitten de winvrouw,de Russische Elena Lebedeva, methet inventariseren van broedvogels op dekwelder.Volgens haar broeden er met name kokmeeuwen,kluten, scholeksters en tureluurs,die hun eieren leggen in graspollen.De aantallen liggen beduidend lager dan inde beginjaren zeventig, toen Hooft ook algeregeld op de kwelder rondliep. “Destijdszag ik grote kolonies visdiefjes, kokmeeuwenen kluten, soms wel zestig klutennestenbij elkaar. De kwelder was toen veelkaler, met minder hoog gras. Ook waren ernauwelijks predatoren, zoals vossen.”Kluut Scholekster TureluurRoos Veeneklaas:‘Alleen échtespecia listenkunnen hieroverleven.’Zeekweekexperts over verkwekingRoos Veeneklaas is gespecialiseerd in zeekweek. Al twaalf jaarbestudeert ze voor haar promotieonderzoek aan de RijksuniversiteitGroningen de kwelderplant, die aan een opmars bezig is. De plantkreeg zelfs zijn eigen werkwoord: verkweking. Veeneklaas zag dekwelder sinds de eeuwwisseling verruigen. “Op het ogenblik is bijnaeen derde van de Groninger kwelders verkweekt. In 2000 was dit nogmaar zes procent”, vertelt ze. Wijzend naar een grasveld, zegt ze:“Dat stuk is bijvoorbeeld volledig verkweekt. De zeekweek domineerter zodanig, dat andere kwelderplanten als zoutmelde geen schijnvan kans hebben. De kwelder verruigt, waardoor talloze vogelsverdwijnen. Rotganzen kunnen de sprietjes in een grasmat hoger danvier centimeter niet afbreken met hun snavel. Kluten, visdieven enscholeksters kunnen er geen nesten in maken.”Fascinerend slimDe absolute overheersing van zeekweek moeten we tegengaan, steltVeeneklaas. Haar onderzoek wijst uit dat beweiding door paarden,koeien en schapen - zoals momenteel wordt geïntroduceerd doorhet programma Kwelderherstel Groningen – daarvoor een effectievemaatregel is. Het bewijs ligt op Schiermonnikoog, waar in 1952 debeweiding stopte. “Onmiddelijk rukte de zeekweek op. Verkwekinggaat heel snel. Binnen vijf tot tien jaar kan een kwelder volledigzijn verkweekt. Toen de beweiding op Schiermonnikoog twintigjaar later weer startte, verdween de zeekweek weer. Daarvoor in deplaats kwam een gevarieerde plantengroei op. Ik verwacht dat opde Groninger kwelders hetzelfde gaat gebeuren. Eén van de redenendat zeekweek niet tegen begrazing kan, is dat grote grazers de grondvertrappen.” Ondanks de schadelijke verkweking breekt Veeneklaaseen lans voor de kwelderplant, die kampt met een slecht imago. Zevindt hem mateloos boeiend. “Het lijkt een simpel grasje, en mooi ishij niet. Maar wel fascinerend slim, als je bedenkt hoe vernuftig hij tewerk gaat. Dankzij zijn worteltakken kan hij in het vroege voorjaarals eerste zijn kop opsteken, om vervolgens razendsnel te groeien. Hijwint van iedereen. Dat is knap. We moeten zeker delen met zeekweeklaten staan. Er leven veel specifieke insecten in. En veldmuizen, waarvelduilen op jagen.”Gevarieerde plantengroeiDat zeekweek niet alleen een probleem, maar ook waardevol is, vindtook Roel van Klink, die als insectenecoloog onderzoek doet naar heteffect van kwelderbegrazing op insecten. “Verkweking is voor veelinsecten vrij dramatisch, maar helemaal geen zeekweek is dat ook.De schorrewolfspin bijvoorbeeld jaagt het liefst tussen zeekweek.”Voor zijn onderzoek was Van Klink jarenlang met een omgekeerdebladblazer in de weer. Daarmee verzamelde hij kwelderinsecten. “Ineen hoge vegetatie met zeekweek ving ik veel meer insecten dan inkort gegraasdekwelders. Het bestevoor insecten iseen gevarieerdeplantengroei metverschillende soortenkwelderplanten.Daar profiteren demeeste insectenZeekweekvan.”GOLDEN RAAND 01 10 11HET GRONINGER LANDSCHAP

Hoog Russisch bezoekZeekraalOnherbergzaamAnders dan voor vogels, die er rusten eneten, is het voor planten bikkelen op dekwelder. Overstromingen, zout zeewater,extreme droogte: voor planten vormt dekwelder een uitermate onherbergzaam terrein.“Alleen échte specialisten kunnen hieroverleven”, vertelt plantenecoloog RoosVeeneklaas op de kwelder bij Noordpolderzijl.Veel zijn dat er niet. “Slechts zo’nvijfentwintig plantensoorten redden het,maar die zijn allemaal zeldzaam. Waarom?Omdat kwelders zeldzaam zijn.” Bij dekwelderplanten klinkt in de naam vaak dezoute zee terug. Wat te denken van namenals zilte schijnspurrie, zeeaster en zeekraal.Schorzijdebijzwenkgras en zeekweek.” Op de hogerekwelder, bij de haven van Noordpolderzijl,wijst ze naar een greppel. “Kijk, zo’n slenkligt lager en is natter, waardoor ook daarzeekraal en zeeaster groeien. Net als op delage kwelder.”In maart oogt de kwelder dor en bruin,maar dat verandert snel. “Begin aprilkomen overal de frisgroene sprieten op”,zegt Veeneklaas. In juli vindt ze de hogerekwelder het mooist. “Je ziet er een lappendekenaan kleuren. De bloeiende zeeasterskleuren, net als de bloemen van Engelsgras, roze, terwijl de bladeren van zeealsemzilvergrijs zijn. De lage kwelder vind ik inseptember het meest kleurrijk, wanneer hetzeekraal dieprood kleurt.”Nieuwe kweldersoortRoel van Klink weet alles van kwelderinsecten.Veel insectensoorten vangt hij niet opde kwelder, maar net als met de kwelderplanten,geldt ook voor insecten: bijna alleswat op het onherbergzame terrein weet teoverleven, is bijzonder. “Dat is het leuke.De insecten die je vindt, zijn bijna allemaalgebonden aan het zoute kweldermilieu. Endus zeldzaam. Op de kwelder leven bijvoorbeeld42 kleine vlindersoorten, die je nergensanders zult vinden.” Recent vond VanKlink op de kwelder een nieuwe insectensoortvoor Nederland: de uit Noord-Amerikaafkomstige slijkgrascicade, die alleen opslijkgras zit. De kwelderplant die volgensVan Klink de meeste insecten aantrekt, iszeeaster. “Wantsen, luizen, vlinders, motten:maar liefst twintig soorten zijn vanzeeaster afhankelijk. De schorzijdebij iszo’n soort die van de zeeaster afhankelijkis. Het vrouwtje verzamelt stuifmeel vande plant en stopt het in kleine holtes in hetzand, waar ze dan een eitje op legt.”De verrassing was groot, toen Elena Lebedeva, vrijwilliger van HetGroninger Landschap in Pieterburen, hoorde dat een scholekster metringnummer A-12 op de kwelder was gesignaleerd. “Dat is mijn ring”,riep ze enthousiast. Vele jaren daarvoor had Lebedeva, die in Moskouwoonde, de scholekster geringd in de Witte Zee, bijna drieduizendkilometer ten noorden van Pieterburen. “Als biologiestudent ging ikvaak in de Witte Zee tijdens mijn vakantie vogels ringen. Later verhuisdeik naar Pieterburen.” De scholekster vloog met haar mee. Zelfzag ze op een waddeneiland een scholekster met de ring A 13, tien jaargeleden door haar geringd in de Witte Zee. “Sindsdien ga ik daar iederjaar op mijn verjaardag kijken. Vaak met succes. Scholeksters zijnhonkvast. Deze vogels broeden in de Witte Zee. Ze komen ’s wintershierheen, omdat het daar te koud is.” A 13 vloog ook terug, maar nietalleen. “Hij nam een vriend mee van Schiermonnikoog, die nu in deWitte Zee broedt.” Nog jaren kan Lebedeva uitkijken naar haar Russischescholeksters uit haar jeugd. Scholeksters kunnen namelijk oudworden, minimaal zo’n veertien jaar. “De oudste bekende scholeksterkomt uit Nederland. Die vogel is inmiddels 47 jaar oud.”Elena Lebedeva:‘De oudste bekendescholekster komtuit Nederland.’Rietlanden op de Dollard kweldersBaardmannetjeDeze planten groeien bepaald niet overal.Elke kwelderplant heeft volgens Veeneklaaszijn eigen favoriete plek. Richting wad, bijde rijshoutdammen, kijkt Veeneklaas uitover het kale slik. Her en der steken groeneplanten uit de modder. “Dat is zeekraal,bekend van de zilte salade, en schorrekruid.Dichter bij de dijk - waar de kwelder hogeris, maar waar het zeewater nog rijkelijkvloeit - groeien planten als zeealsem enzeeaster. Op de hogere kwelders groeit roodKleine vosop zeeasterBruine kiekendiefBlauwborstWat zeekweek is voor de kwelders aan de Groninger noordkust, is rietvoor de Dollardkwelders: zonder beweiding groeit het daar in mumvan tijd dicht. Dat in de Dollard rietlanden staan, komt omdat hetwater er minder zout is. De rietlanden vinden we aan de buitensterand, waar de kwelder overgaat in het slik. In het riet leven weerspeciale vogels en insecten. De rietlanden zijn bijvoorbeeld in trek bijblauwborsten, bruine kiekendieven en baardmannetjes.GOLDEN RAAND 01 12 13HET GRONINGER LANDSCHAP

Tekst Addo van der Eijk Fotografie Silvan PuymanTekst Jeroen Schoondergang Fotografie Omke OudemanGrote en spierwitte vogelsZe zijn een mooie verschijning op de kwelders, de lepelaars ende grote zilverreigers. Beide vogelsoorten zijn groot, spierwiten nemen explosief in aantal toe. Ze lossen elkaar af; wanneerde lepelaars in de lente arriveren uit het zuiden, vertrekken dezilverreigers om elders te gaan broeden.Eind maart, begin april zijn ze er weer: despierwitte lepelaars, met hun karakteristiekelepelvormige snavels, waarmee zedoor het water maaien. “De lepelaars op deGroninger kwelders broeden op de eilanden,Schiermonnikoog en beide Rottums.Sommige steken dagelijks het wad over, omop de vastelandkwelders eten te zoeken”,vertelt Otto Overdijk, lepelaarexpert van deWerkgroep Lepelaar. Al meer dan dertig jaarbestudeert en ringt hij deze fascinerendevogels. Eerst enkel in het Waddengebied,later ook langs de westkust van Afrika, waarde lepelaars na een reis van vierduizendkilometer overwinteren. Hij is net terugvan een reis naar Mauritanië en Senegal,op zoek naar ‘zijn’ vogels die broeden opSchier monnikoog, waar hij zelf ook werkt.Sinds kort vliegen er lepelaars rond meteen gps-zender. “De zender zit op de rug engeeft hun positie door. We weten precieswaar ze zitten. Eén van de vogels sliep afgelopenjaar na de broedtijd op de kwelder bijHornhuizen, een ander had een slaapplaatsten noorden van de Westpolder, en zochttijdens eb voedsel op het wad.”ToenameWat hem aantrekt aan de lepelaar is hetmysterie. Toen hij beginjaren tachtig begonmet ringen, was het nog gissen waar devogels ’s winters verbleven. In een boeklas hij dat ze naar de Nijldelta vlogen. Eenmisrekening, weten we nu. Overdijk zag deaantallen spectaculair stijgen. “Echt explosief,een verzesvoudiging in dertig jaar tijd.In Nederland leven nu meer dan tweeduizendbroedparen. Ze broeden in meer dandertig gebieden, tegen slechts drie gebiedenin het begin.” Natuurlijk is hij blij metde toename, al is hij er niet helemaal gerustop. “In een gezond natuurlijk ecosysteemneemt een soort niet zodanig explosieftoe. Het geeft aan dat er iets mis is met hetvoedselweb in de Waddenzee. Dat zijn wemomenteel aan het onderzoeken.”SuccesverhaalNiet alleen de lepelaar neemt toe, ook dieandere grote spierwitte verschijning op dekwelder wordt steeds vaker gezien: de grotezilverreiger. Nog geen tien jaar geleden wasZilverreigereen groepje grote zilverreigers voor menigvogelaar een reden om er op uit te trekken.Tegenwoordig horen ze bij ons winterlandschap.Wie afgelopen winter langs dekwelders wandelde, zag er tientallen. “InNederland zitten nu tussen de twee- endrieduizend grote zilverreigers, terwijl hetkortgeleden nog een dwaalgast was.Zo’n succesverhaal komt zelden voor. Insommige regio’s is de grote zilverreigerzelfs al algemener dan de blauwe reiger”,vertelt Olaf Klaassen van Sovon VogelonderzoekNederland.Dat de vogels zo massaal op de kwelderszitten, vindt hij opvallend. “Vroeger medenze het zoute water. Blijkbaar kunnen ze nuook daar uit de voeten”, zegt hij. In aprilverdwijnen de zilverreigers van de kwelder.Waar ze precies broeden, is niet helemaalduidelijk. “De meeste vogels vertrekkenoostwaarts richting landen als Polen en deOekraïne. Een klein aantal broedt wellichtin de enige kolonie die ons land rijk is, deOostvaardersplassen.” Klaassen verwachtdat de groei de komende jaren doorzet.Het vogeleiland in Breebaart ziet soms wit van de lepelaars. KoVeldkamp, vrijwilliger van Het Groninger Landschap, telt ze wekelijksen leest de ringen af. Eind augustus zaten er bijna driehonderd.‘De wereldontstaat hiertwee keerper dag’Geurt Busser is beter bekend als de Waddenschilder. In zijn rijdendof varend atelier is hij meerdere dagen per week op het wad tevinden. Een plek die na 45 jaar nog steeds inspiratie oplevert. Eenportret van een groot liefhebber van wad en kwelder en een rebel,die er niet voor schroomt in de voorste linies plaats te nemen alsdit unieke gebied moet worden beschermd.“Als Waddenschilder heb je het maar makkelijk”,zegt Geurt Busser met enig gevoelvoor understatement, terwijl hij door eenstapel aquarellen bladert. “Nee echt, ik hoefalleen de juiste locatie maar te kiezen. Dewolken komen dan vanzelf en het landschapligt er al.”De Waddenschilder, zo is Busser bekend bijzijn publiek. Die naam kreeg hij tijdens eenaflevering van het televisieprogramma VanGewest tot Gewest, dat hem in 1988 volgde.De naam beklijfde, een geuzennaam waaronderBusser regelmatig op de barricadesging om zijn geliefde wad te beschermentegen gaswinning en overbevissing.Busser is sinds 1967 met aquarelblok enverf op het wad te vinden. Het begon toenhij spijbelde tijdens een werkweek van dekunstacademie. Om toch iets in te leve-ren stapte hij op zijn Norton - ‘die motorgebruik ik nog steeds’ - en schilderde hijeen week lang het wad. Busser: “Dat was eenopenbaring voor me, ik ben van de academiegegaan en heb me op het aquarellerenvan het wad toegelegd.”Nat op natBusser heeft zich een bijzondere techniekeigen gemaakt, die goed past in het altijdveranderende landschap dat hij op hetpapier vastlegt. “De meeste aquarellistenzetten de kleuren op en laten ze dan drogen,voordat ze een nieuwe kleur opzetten. Ikwerk nat op nat. Daardoor lopen de kleurenmooi in elkaar over. Bovendien word ik geholpendoor de wind. Ik zet bijvoorbeeld dekleur van een strandpartij nat op en de windblaast het over het vel.”Geurt Busser aanhet werkDe veranderende omstandigheden makendat niet één aquarel op de ander lijkt, vindtBusser. “Ik verkocht ooit zes aquarellen aandezelfde koper, die ik allemaal binnen kortetijd op dezelfde plek had gemaakt. De eigenaarwas dat niet opgevallen. Want waar letje op; de kleuren, de wolken? Die zijn altijdanders.”Op de vraag of hij ooit uitgekeken zal rakenop het noordelijke kustlandschap, antwoordthij resoluut. “Dat kan ik me niet voorstellen.Het landschap heeft zo ontzettend veel facetten.Er is niets mooiers dan droogvallen bijRottumerplaat en wachten op mooie luchtenen goed licht. Door het getij en de weersomstandighedenverandert het er voortdurend.Iedere vijf minuten ziet het er anders uit. Jezou kunnen zeggen dat de wereld hier iederedag twee keer ontstaat.”GOLDEN RAAND 01 14 15 HET GRONINGER LANDSCHAP

Werf nu een nieuwe Beschermer en u ontvangt de nieuweDubbel DVD met de mooiste Pronkjewailtjes over 2012van Het Groninger LandschapBONDe kwelders uit mijn jeugdEen groot deel van mijn leven ligt op de kwelders. Als kleinejongen fietste ik vaak vanuit het Groninger dorp Usquert naarNoorderpolderzijl. Ook kwam ik geregeld op Schiermonnikoog.Ik ontdekte er de weidsheid en de vrijheid op de kwelders en hetwad. Ik zag hoe er werd gewerkt. Dankzij de rijshoutdammenen greppels groeiden de kwelders, waarna boeren de nieuwegronden lieten beweiden. Mijn liefde voor wad en kweldersbracht mij tot een studie natuurbeheer en een lange loopbaanals kwelderonderzoeker. Mijn stelling is dat je draagvlak voor denatuur ontwikkelt door mensen zelf de natuur op hun eigen wijzete laten ontdekken.Hoe gaat het nu met de kwelders uit mijn jeugd? Het areaalkwelders op de eilanden is dik in orde, meer dan het in eeuwen isgeweest. Door de kwelderwerken blijft het areaal kwelders langshet Groninger vasteland de afgelopen decennia redelijk constant.In Friesland groeit het kwelderareaal zelfs. De kwelderwerkenzijn een geslaagd project om de aanwas van kwelders langs hetvasteland te herstellen. De Waddenzee onderscheidt zich door dekracht van natuurlijke processen, zoals getij, transport van zand enop slibbing. Kwelderwerken maken optimaal gebruik van deze processen.De aanpak past naadloos binnen een natuurlijk beheer vande Waddenzee. Waar regionaal het kwelderareaal onder de maat is,kun je daar met kwelderwerken iets aan doen, als de methode maarbeperkt blijft tot meewerken met de natuur.De natuurkwaliteit van kwelders is een ander verhaal. In eennatuurlijke dynamische Waddenzee slaan kwelders af en groeienze weer aan. Ze verouderen, verjongen en veranderen continu.Omdat kwelders langs het vasteland vastgesnoerd liggen tussenrijshoutdammen, ontbreekt deze dynamiek. Het gevolg: de natuurveroudert, de kwelders verruigen en de biodiversiteit neemt af.Uiteindelijk blijft slechts één plantensoort over: zeekweek. Hetproject Kwelderherstel Groningen zorgt voor meer variatie, zonderde natuur met gebiedsvreemde structuren te ‘verrijken’. Die aanpakjuich ik toe. Door beweiding nieuw leven in te blazen, verjongt dekwelder en komt de gevarieerde plantengroei uit mijn jeugd weertevoorschijn. Het project laat cultuurhistorie en natuur elkaar versterken.Kweldernatuur heeft duidelijk baat bij beweiding. Ik vinddit project een mooi voorbeeld van samenwerking tussen boeren,natuurbeheerders en onderzoekers.Grenzen zijn mooi. Kwelders liggen op de grens van land enzee, van landbouw en natuur, van knutselen en de natuur zijngang laten gaan. Kan het mooier? Ja, als we beide kanten van degenoemde grenzen respecteren. Nee, als we doorschieten naar éénvan beide kanten.Kees DijkemaIMARES op TexelBESCHERMERS WERVEN BESCHERMERSTekst Addo van der Eijk Fotografie Omke Oudeman, Silvan PuijmanDe Veenkoloniën,een fietsroute mettwee gezichtenOp padDe Veenkoloniën. Een gebied bekend om haar kaarsrechtekanalen, eindeloze vergezichten en Hollandse luchten. Nu hetfluitenkruit volop in bloei staat, oogt zelfs deze streek, waar denatuur door de mens is verdrongen, groen en fleurig. De fietsroutevan 26 kilometer start bij Wolfsbarge en loopt grotendeels overfietspaden, dwars door de uitgestrekte weilanden. Het afschrapenvan de bovenlaag van de bodem blijkt van alle tijden.Kees DijkemaDeze route kent twee gezichten, tweeuitersten. Het ene oogt recht en geordend,het andere natuurlijk en grillig. Enerzijds iser de mens, die de natuur in extreme vormheeft weten te beteugelen. Anderzijds iser de mens, die de natuur haar gang weerlaat gaan. De Veenkoloniën zijn overduidelijkdoor mensenhanden gemaakt. Dekaarsrechte Semslinie, die in een rechte lijnloopt van de stad Groningen naar Ter Apel,spreekt boekdelen. Landmeter Jan Semstrok die lijn, om begin 1600 een grensconflictmet Drenthe op te lossen. Nog steedsvormt deze lijn de grens tussen beideprovincies.Strak en opgeruimd, zo moesten de Veenkoloniëneruit komen te zien. En dat isgelukt. De natuur beteugelen was geengeringe opgave. Eeuwen geleden lag ereen groot moeras, het Bourtanger Moor.GOLDEN RAAND 01 16 17 HET GRONINGER LANDSCHAP

onWerf nu een nieuwe Beschermer en u ontvangt de nieuweDubbel DVD met de mooiste Pronkjewailtjes over 2012 vanHet Groninger LandschapNaam van de gever(*)Naam van de nieuwe BeschermerElke nieuwe Beschermer krijgt als welkomstgeschenk de nieuweDubbel DVD met de mooiste Pronkjewailtjes over 2012NaamNaamAdresPostcodeWoonplaatsHandtekening(*) Zodra de nieuwe Beschermer heeft betaald, krijgt u de nieuwe dubbel DVDmet de mooiste Pronkjewailtjes over 2012 z.s.m. toegestuurd.NaamAdresPostcodeWoonplaatsStuur deze coupon in een envelop naar:Het Groninger LandschapAntwoordnummer 125, 9750 WX Haren.Postzegel mag, maar hoeft niet. De nieuwe Beschermer krijgt alswelkomstgeschenk de nieuwe dubbel DVD met de mooistePronkjewailtjes over 2012.Daarnaast ontvangt hij/zij het kwartaalblad Golden Raand.AdresPostcodeWoonplaatsHandtekeningo Ja, ik wil Beschermer worden voor minimaal€ 20,– per kalenderjaaro Ja, ik wil Beschermer worden voor het leven€ 350,–Stuur deze coupon in een envelop naar:Het Groninger Landschap, Antwoordnummer 125, 9750 WX Haren.Postzegel mag, maar hoeft niet.Het moeras boezemde ontzag in, en deedmenigeen huiveren. Het gevaar lag overalop de loer. Martinus Schoock, een turfgeleerde,schreef in 1658: “Ook als de veengrondenniet met moeras bedekt zijn, danlaten ze toch geen menselijke betredingtoe, omdat de bodem dusdanig golft datniemand er veilig een voet op kan zetten.Laat staan erover te wandelen.” Zompigwas het dus, met her en der een begaanbarezandrug, zoals de weg langs Wolfsbarge.Wie nu rondkijkt, moet erkennen dat demens de strijd met de natuur met glansheeft gewonnen. De natuur is ver teruggedrongen,tot in kleine natuurterreinen,in wegbermen en in randen langs akkers.Gelukkig bloeit daar nu volop het fluitenkruid.De bloemen steken wit af tegen deakkers en de blauwe luchten, zodat in delente zelfs de Veenkoloniën in bloei staan.Verwacht onderweg niet al teveel bochten.Deze fietsroute loopt over lange rechtefietspaden, dwars door de uitgestrekteweilanden. Deze hele route volgt de zogenaamdefietsknooppunten. De route isals volgt: 25, 52, 11, 6, 95, 4, 58, 59, 30, 26.Deze genummerde knooppunten zijn uitgezetdoor heel het land, en vormen sameneen netwerk van fietsroutes. Een aanrader,bijvoorbeeld om ook andere terreinen vanHet Groninger Landschap te bezoeken. Planuw eigen route op www.planjeroute.nl.Bruin goudSchep voor schep, zo werd eeuwen geledenhet ‘bruine goud’ gewonnen en de natuurbedwongen. Het was hard werken, en bitterearmoede. Voor dag en dauw stonden deturfarbeiders op om turf te steken, scheppenen sjouwen. Vrouwen en kinderenwerden niet gespaard. Het landschap vannu straalt die noeste arbeid en het doorzettingsvermogenuit. De boerderijen ogensober, met minder franje dan de herenboerderijenop het Oldambt. Hier werdgeploeterd, dat is duidelijk.Moeilijk voor te stellen dat heel het BourtangerMoor is afgegraven. Een dik pakketveen, over een gebied van drieduizendvierkante kilometer vanaf de Hondsrug totin Duitsland, is verbrand als turf. Nu debovenlaag is afgeschraapt, halen we onzeenergie van dieper onder de grond. Net alsturf is aardgas gemaakt van vergane planten.CompagnieënDe compagnieën stonden aan het roer vande turfwinning. Zij transformeerden dewildernis in een nieuw strak landschap. Dedorpen Borgercompagnie, Tripscompagnieen Nieuwe Compagnie, waar deze fietsroutelangs voert, danken hun naam aan dergelijkeondernemingen. Tripscompagnieis genoemd naar koopman Adriaan Trip,de naam Borgercompagnie is afgeleid vaneen groep burgers uit de stad Groningen,destijds borgers geheten, die deze veenkoloniestichtte. Wie de landkaart bestudeert,kan goed zien hoe de compagnieën te werkgingen. Loodrecht op het Winschoterdiepgroef men zijkanalen naar het zuiden,waarover de turfgravers het moeras introkken.Liep de turfaanvoer terug, dan groevenze het volgende kanaal. Strook voor strookgingen ze zo oostwaarts, verder het BourtangerMoor in. Langs de kanalen ontstondenkilometerslange lintdorpen. Kiel-Windeweer is bijvoorbeeld slechts honderdmeter breed, en maar liefst zes kilometerlang. Anders dan de open weilanden voelende dorpen beschut en knus aan.LandbouwEn toen was de turf op. Gelukkig dedenaardappelen het goed op het afgeturfd land.Nog steeds. “Waar de turf verdwijnt, tredenheerlijke akkers en weiden in hare plaats”,schreef Hendrik Top, onderwijzer uitVeendam. Talloze aardappelmeelfabriekenverrezen er, zoals L’Esperance in Tripscompagnie,een initiatief van vier landbouwers.Het was een bescheiden fabriek,ZUIDLARENSTARTN386KROPSWOLDEWoldwegHOOGEZANDPOLDER WOLFSBARGE ENNIEUWE COMPAGNIENIEUWECOMPAGNIEN962ZUIDLAARDER-VEENSAPPEMEERZuidlaardermeerKIEL-WINDEWEERKalkwijkN385BORGER ­COMPAGNIETRIPS COMPAGNIEVEENDAMGOLDEN RAAND 01 18 19HET GRONINGER LANDSCHAP

Tekst Jeroen Schoondergang Fotografie Omke Oudeman, Silvan PuijmanbonFeddema’s Plas, Deikum, Klutenplas, Polder Breebaartwww.groningerlandschap.nlEen parelsnoer vanbrakke natuur langs dewaddenkustdie in 1923 de deuren sloot en kort daarnawerd afgebroken. ‘De Toekomst’ in NieuweCompagnie staat er nog wel. De fabriek ligtlangs de Leinewijk, de vaart die verderopbij het gelijknamig natuurgebied van HetGroninger Landschap het Zuidlaardermeerinstroomt. De naam van de fabriek heeft ietstreurigs, nu het gebouw er vervallen bijstaat.Toen de fabriek in 1900 klaar was, was datanders. De Veenkoloniën floreerden. Destreek beleefde haar Gouden Eeuw. De aardappelbrak door en stro was er in overvloed,waardoor nieuwe strokarton fabrieken dedeuren openden. De landbouw is nog alomaanwezig. Akkers vol suikerbieten, aardappelen,graan en maïs bepalen het beeld.Nieuwe natuurHoe anders is dat bij Wolfsbarge, hetnatuurgebied van Het Groninger Landschapaan het Zuidlaardermeer. Hier zet de natuurde toon. Boven het riet klapwiekt een bruinekiekendief, in het riet schuilen rietgorzenen baardmannetjes. Op het water dobbereneenden en futen, aan de oevers rennenkleine plevieren heen en weer. Inmiddelszijn er al 145 verschillende vogelsoortengezien.Een paar jaar geleden was het terrein, netals de rest van de Veenkoloniën, nog akker.Wat de compagnieën en Het GroningerLandschap gemeen hebben, is dat ze debovenlaag van de bodem afschrapen.Tegenwoordig niet om moeras te ontginnen,maar om natte natuur te creëren. Rechtelijnen maakten plaats voor kronkels enslingers. Het zompige moeras van weleer ishet niet, maar wel plas-dras.Slingerend fietspadDe kijk op natuur is veranderd. Een moerasbezorgt geen huivering meer, zoals vroeger.Mensen zoeken de natuur juist op, voorrust en stilte. Na eeuwen van ontginning isnatuur dermate schaars, dat organisatiesals Het Groninger Landschap niet alleende laatste restanten behouden, maar ooknieuwe natuur aanleggen. In Wolfsbargeis dat het geval. Het natuurterrein past ineen groter stroomdal, namelijk dat van deHunze, de rivier waarover de eerste turfblokkenrichting de stad Groningen voeren.De Hunze ondergaat een natuur facelift. InDrenthe kronkelt de rechtgetrokken rivierop talloze plekken weer, rond het Zuidlaardermeerkrijgt het water de ruimte.Wolfsbarge staat in directe verbinding metde Hunze, waardoor het rivierwater - net alsvroeger - de oevers blank kan zetten.Vanaf het nieuwe slingerende fietspad doorWolfsbarge zijn de twee gezichten van dezefietsroute goed te zien. Aan de westzijdeblinkt het Zuidlaardermeer en mag de natuurhaar gang gaan, aan de oostzijde lopenlange kaarsrechte lijnen richting de horizon,zover het oog reikt.Het klinkt net zo mooi als het is: een parelsnoer van brakke natuurterreinenlangs de waddenkust. Door het inrichten van parels werken Het GroningerLandschap en andere organisaties aan het behoud van de unieke wereldtussen zout en zoet. Beheerders Arjan Hendriks, Silvan Puijman en JelleBrandsma vertellen waarom de waddenparels zo belangrijk zijn, hoe ze totstand komen en wat er te beleven valt.Feddema’s PlasDeikumKlutenplasPIETERBURENEemsWINSUMDELFZIJLPolder BreebaartDollardGOLDEN RAAND 01 2021HET GRONINGER LANDSCHAP

Een parelsnoer van brakke natuur. Dat is wat Het GroningerLandschap samen met andere organisaties langs de waddenkustwil realiseren. Elke parel vormt een juweel dat de zoute zeeverbindt met het zoete binnenland. Het zijn binnendijksenatuurgebieden waar kwelderplanten groeien en vogels een plekvinden om te rusten, te foerageren en te broeden. Het GroningerLandschap bezit vlak achter de waddendijk al meerdere parels,waaronder Polder Breebaart, de Feddema’s Plas en de Klutenplas.Deikum wordt binnenkort ingericht. “Binnendijkse, brakkeparels zijn niet alleen mooi, ze hebben ook een belangrijkefunctie in relatie tot het natte wad”, vertelt Jelle Brandsma, hoofdterreinbeheer van Het Groninger Landschap. “We verzachten degrenzen tussen zoet en zout, en tussen enerzijds het agrarischcultuurlandschap en anderzijds de kwelder en het wad. Hardegrenzen, zoals bijvoorbeeld dijken, vormen een obstakel voor hetdieren- en plantenleven.”150 hectare natuurBrakwaterparels ontstaan niet vanzelf. Deikum en de uitbreidingvan de Klutenplas zijn aangekocht in het kader van het zoetwateraanvoerplan,een convenant ondertekend door waterschap Noorderzijlvest,LTO-Noord, provincie Groningen, Natuurmonumentenen Het Groninger Landschap. In het convenant is afgesproken dat150 hectare een bestemming krijgt als brakke natuur, als compensatievan de zoetwateraanvoer voor de landbouw. Brandsma: “Daarvanis inmiddels tachtig hectare gerealiseerd. We zijn momenteel inoverleg over het vinden en aanleggen van de resterende zeventighectare. Dat zouden laaggelegen gebieden kunnen zijn waar nu alNieuw broedgebied in KlutenplasEen deel van de Klutenplas ging afgelopenperiode op de schop. “Door het afgravenvan het eiland in de westelijke plas is eenopen, potentieel broedgebied ontstaan voorkoloniebroeders. We hebben ook een schelpenstrandaangelegd om de vestiging vansterns en plevieren te stimuleren. Ik kan nietwachten tot het voorjaar”, vertelt rayonbeheerderNoord Arjan Hendriks.Je zou de Klutenplas een binnendijkse kwelderkunnen noemen. In het natuurgebiedwordt een netwerk van sloten en plassengevoed door brakke kwel. Het natte gebiedis geschikt voor zoutwatervegetatie en eengrote variatie aan vogels, die er rusten, foeragerenen broeden. “Direct na de aanleg werdde Klutenplas bezocht door grote aantallenbroedende kluten”, vertelt Hendriks. “Datzijn de pioniers. Naast de kluten hebben kokmeeuwenhet gebied ontdekt.” Ook anderevogels weten de binnendijkse gebieden tevinden, zoals eenden, ganzen en verschillendesoorten steltlopers. Vooral wanneerde kwelders onderlopen bij springtij strijkengrote groepen wadvogels er neer. Het zijndaarmee waardevolle hoogwatervluchtplaatsen,constateert Hendriks. “De broedkoloniestrekken ook ongewenste aandacht. Er issprake van predatie door vossen. Een vosop rooftocht kan in één nacht een volledigebroedkolonie uitmoorden.”Arjan Hendriks:‘Ik kan niet wachtentot het voorjaar.’De vos wordt nu met succes buiten de deurgehouden met behulp van een elektrisch raster.Vogels kunnen vrij in- en uitvliegen, maarvossen kunnen niet meer bij de broedvogels.KweldervegetatieDe vegetatie is volgens Hendriks minderopvallend dan het vogelleven, maar zeker zointeressant. “Bij de aanleg van de Klutenplashebben we over de vorst met een mestverspreidervan een lokale aannemer vloedmerkuitgereden. Dat is de ophoping van plantaardigmateriaal van de kwelders aan devloedlijn. De zaden in het vloedmerk hebbengezorgd voor vestiging van gewenste soorten.Er groeit nu onder andere lamsoor, zilteschijnspurrie, zeealsem en zeekraal.”De aanleg en het beheer draaien om eenoptimale waterhuishouding. Hendriks: “Alsje op een juiste wijze het waterpeil beheert,hebben vogels en vegetatie er altijd iets tezoeken. In de winter zetten we de Klutenplasonder water om brakke vegetaties testimuleren en ongewenste plantensoortente nekken. We maaien ook, om verruigingmet onder andere distels tegen te gaan. Nahet broedseizoen zorgen schapen voor hetverder in toom houden van de begroeiing.Zo houden we het gebied open en blijft hetaantrekkelijk voor koloniebroeders.”KokmeeuwPolder BreebaartBreebaart: toevluchtsoord voor vogelsPolder Breebaart ligt binnendijks in deDollard en was in 1979 het laatste ingepolderdestuk land van Nederland. Sinds hetDollardwater via een duiker onder de dijkweer toegang heeft tot de polder, is het eentoevluchtsoord voor steltlopers, plevieren,eenden, ganzen, meeuwen en sterns, dieer rusten, foerageren en broeden. Met hetwater komt echter ook slib mee. “Vanuit deWaddenzee worden enorme hoeveelhedenslib aangevoerd”, vertelt Silvan Puijman,rayonbeheerder Oost. Het tegengaan vande slibophoping staat hoog op de agendavan Puijman en andere beschermers vandit kwetsbare gebied. De slibaanvoer werktonder meer predatie door vossen in de hand.“Door het droogvallen en opslibben ontstaannatuurlijke toegangswegen tot de broedeilandenin de polder. De broedeilanden,Silvan Puijman:‘Vorig jaar zag ik deeerste broedendebruine kiekendief.’waar onder andere kluten, noordse sterns envisdieven broeden, zijn zo een gemakkelijkdoel geworden voor vossen. Hebben we deslibtoevoer onder controle, dan snijden werovers voor een groot deel de pas af. Daarnaasthouden we de toegangswegen openvoor trekvissen die vanaf de Waddenzee depolder intrekken en van de polder weer naarzee zwemmen.”Puijman voert een proef uit om het binnenstromendeslib een halt toe te roepen. “Welaten alleen Dollardwater binnen tijdens hetdeel van het inkomende tij dat het minsteslib bevat. Doordat de binnenwaterstand isverhoogd - de instelling wordt geregeld doorhet Waterschapshuis in Veendam - krijgtde uitstroom van brak water een hogerestroomsnelheid, waardoor meer slib vanuitde polder wordt afgevoerd. De officiëleLamsoormeetresultaten heb ik nog niet, maar ik hebhet gevoel dat het werkt.”Net als bij de andere parels, gaat het behouden beheer van Breebaart gepaard met eengoed uitgedacht beleid. Het heeft een gebiedopgeleverd dat langzaam maar zeker volwassenwordt. Puijman: “De polder veroudert,waardoor we meer oude rietkragen krijgen.Die trekken weer andere vogelsoorten aan,zoals rietzangers, karekieten en blauwborsten.Vorig jaar zag ik de eerste broedendebruine kiekendief. De schietwilgen en devlierstruiken vormen mooie zangposten voorkneutjes en andere zangvogels. In de poldertelden we bijna driehonderd foeragerende lepelaars.Ik hoop dat we door het goede werkaan de polder omstandigheden creëren diehet ook voor deze vogel interessant makenom Breebaart als broedgebied te kiezen.”veel zoute invloed vanuit de ondergrond aanwezig is. Dergelijke terreinenzijn met weinig inspanning om te vormen tot een brakwatergebied.De toevoer van zoetwater voor de teelt van aardappelenen wortelen is er een kostbare en arbeidsintensieve aangelegenheid.Bij de keuze en de inrichting moet de veiligheid gewaarborgdblijven en moeten boeren hun werk kunnen uitoefenen.”Het invullen van de zeventig hectare is een meerjarenplan, verwachtBrandsma. “Het zou kunnen dat we de hectares in 2017 hebbeningericht. Maar je bent altijd afhankelijk van externe factoren,zoals grondtransacties en financiële middelen. Bij het aaneenrijgenvan een parelsnoer langs de waddendijk is op dit moment de saamhorigheidtussen de betrokken partijen een mooi uitgangspunt. Alleondertekenaars van het convenant staan er met een positief gevoelin. Daarbij staan de veiligheid, de natuurwaarde en het respect voorboeren om hun vak op een veilige, rendabele en duurzame manieruit te oefenen, voorop.”SamenwerkenBrandsma ziet het al voor zich: een toekomstbeeld waarin deagrarische sector, het waterschap en de natuurorganisaties samenmeerdere binnendijkse gebieden uitzoeken en omvormen totbrakke natuurgebieden. Dat moeten plekken zijn die niet wordenverstoord door extreem hoogwater en die als rust- en foerageerplekkunnen dienen als de kwelders onderlopen. “Je ziet dat zulkegebieden werken”, zegt Brandsma. “Bij springtij zit de Klutenplasvol met wadvogels.” Naast de inrichting van nieuwe binnendijkseparels is het volgens hem van belang dat er op meerdere plaatsenlangs de rand van de Waddenzee een vrije uitwisseling plaatsgaat vinden van vissoorten tussen zoet en zout. “Soorten alsdriedoornige stekelbaars, spiering en glasaal hebben veel baat bijgoede, open verbindingen.”Nieuwe parel: DeikumNu nog is Deikum bouwland. Het terrein van zo’n 45 hectare ligt bijBroek, grenst aan de waddendijk en wordt ingericht als brakwaternatuurgebied.Het natuurgebied gaat lijken op de Klutenplas, dieverder naar het oosten ligt, ten noorden van Westernieland. ArjanHendriks, rayonbeheerder Noord: “De Klutenplas heeft al bewezenvan grote waarde te zijn. Deikum wordt een soortgelijk gebied, maardan groter.” Deikum is naar verwachting eind 2014 gereed. Voorhet project bestond bestuurlijke overeenstemming, maar nog geenfinanciële dekking. Uitvoering is nu mogelijk dankzij een bijdrage vanRWE. Dit bedrijf maakt meerdere natuurprojecten in Noord-Nederlandmogelijk in het kader van haar vergunningaanvraag voor de kolencentralein de Eemshaven. Het Groninger Landschap beschouwt ditals een stap in de goede richting, maar handhaaft - samen met anderenatuurorganisaties - haar bezwaar tegen de kolencentrale.Hendriks: “Door de fraaie ligging van het gebied, een uitkijkpunt eneen wandelroute die om Deikum gaat lopen, krijgt het zeker aantrekkingskrachtop wandelaars, vogelaars en andere recreanten. Als ikvooruit kijk, wil ik nog wel meer van dit soort gebieden realiserenlangs de waddendijk. We hebben naar het westen toe de Feddema’sPlas liggen, een oude kleiwinput, met een ruige begroeiing rondom.Het zou mooi zijn als we ook de Feddema’s Plas kunnen uitbreiden eninrichten als brakke parel.”GOLDEN RAAND 01 22 23HET GRONINGER LANDSCHAP

Tekst Addo van der Eijk Fotografie Omke Oudeman, Silvan PuijmanNegen maanden lang is het geweldig fietsen enwandelen over het fietspad door het Rietdiepgebiedbij Harssensbosch. Drie maanden per jaargaat het pad dicht, tijdens het broedseizoen.Spijtig voor recreanten, maar noodzakelijkvoor weidevogels, zo stellen experts. ‘Het paddoorkruist één van de weinige gebieden inNederland waar de grutto toeneemt.Daar moeten we zuinig op zijn. ’Over een paar jaar kan het fietspadmogelijk wel het helejaar openblijven.Grutto’s mijden fietspadenHalf maart gaan de bruggen open, zowelbij de Paddepoelsterweg als bij de boerderijvan Harssensbosch. Open betekenthier: dicht, want fietsers en wandelaarskunnen er daarna niet meer overheen.Een kleine vijfhonderd meter fietspadkomt dan toe aan de natuur. Weidevogelskrijgen er vrij spel om te broeden. Toenhet Groninger Landschap het fietspad in2006 aanlegde was van meet af aan deinsteek: graag een fietspad, zodat mensenvan de natuur kunnen genieten, maarin het reservaat staan de weidevogelsvoorop. “Vandaar het besluit: wel een pad,maar niet tijdens het broedseizoen”, legtArjan Hendriks, beheerder rayon Noordvan Het Groninger Landschap, uit. Overde afsluiting overlegt hij geregeld met dedorpsvereniging Adorp. “Afgesproken isom de weidevogelstand goed in de gatente houden, en op basis daarvan te bekijkenof de afsluiting nodig blijft.” Dat is hetgeval, zo leert de broedvogelinventarisatievan de afgelopen twee jaar. “Het gaat daargoed met de weidevogels”, stelt HermanFeenstra van het VogelinventarisatiebureauDe Kraanvogel. Hij somt enkele resultatenop voor het deelgebied: “34 paar grutto’s,34 paar tureluurs, 38 paar kieviten, 21 paarscholeksters, 24 paar slobeenden en zelfsdrie paar zomer talingen. Dat zijn leukeaantallen.”Forse toenameFeenstra heeft nog verheugender nieuws:de aantallen stijgen. De hoeveelheidbroedende grutto’s, toch dé ambassadeurvan de Nederlandse weidevogels,zit bij Harssensbosch in de lift. In 2008broedde er nog slechts 3,3 paar per honderdhectare. De laatste twee jaar Feenstraer vijftien paar per honderd hectare. Eenforse toe name, zelfs meer dan een verviervoudiging,terwijl de grutto landelijkschrik barend afneemt. “De Nederlandsepopulatie daalt fors. Gebieden waar degrutto stabiel blijft of toeneemt, zoals hierbij Harssensbosch, moeten we koesteren.”Ook andere weidevogels zittenrond Harssensbosch in de lift. Zo nam dekrakeend de afgelopen twee jaar toe van 13naar 22 paar en de scholekster van 11 naar21 paar. “Er zaten zelfs broedende kluten”,vertelt Feenstra.GruttoAfsluiten werktDat de weidevogels rond Harssensboschin de lift zitten, ging bepaald niet vanzelf.Hendriks: “De afgelopen jaren is hardgewerkt om het gebied speciaal voor deweidevogels in te richten. Zo houdenhonderden stuwen en dammen het regenwaterlanger vast, waardoor het waterpeilvanaf het najaar tot in het late voorjaarhoger staat.” De weidevogels profiteerden.“Weidevogels houden van natte delenmet plasdras, waar volop regenwormen tevinden zijn. Juist daar vond ik de meestebroedende vogels. Er dook zelfs een paartjegeoorde futen op. Regenwormen doen hetook goed in weilanden die worden bemestmet ruige stalmest”, aldus Feenstra. Zijn adviesover het fietspad: “Het pad doorsnijdthet reservaat. Rust is er cruciaal. Ik zagkuikens over het fietspad lopen. Vlak naasthet pad broedde een knobbelzwaan.”VerstoringsafstandExpert op dit terrein is Ernst Oosterveld,weidevogelecoloog van het onderzoeksbureauAltenburg & Wymenga. Voor eenfietspad houdt hij een verstoringsafstandaan van vijftig meter aan weerszijden, dushonderd meter in totaal. “Dat is een gemiddelde”,benadrukt hij, “waarbinnen webeduidend lagere dichtheden van nestenvinden. Er kan naast een pad een scholeksterbroeden, maar dat is de uitzonderingdie de regel bevestigt.”Broedende weidevogels zijn volgensOosterveld erg alert. “Bij elke fietser ofwandelaar gaan de ouders, vooral als erjongen zijn, de lucht in en slaan ze alarm.Ondertussen koelen de eieren af en blijfthet nest onbeschermd achter. Komen deeieren uit, dan is het gevaar niet geweken.De eerste tien dagen kunnen kuikens nietzelf hun lichaam op temperatuur houden.Ze moeten regelmatig opwarmen onder devleugels van de ouders. Worden de oudersafgeleid, dan zijn de jongen onbeschermd.”Niet alleen fietspaden verstoren, ook woonwijkenen wegen. Een provinciale weg,zoals de N361 even verderop, neemt volgensOosterveld een forse hap uit het reservaat.Feenstra’s kaarten laten het desastreuzeeffect zien: in een groot deel langs de wegvond hij geen enkele weidevogel.Door het hartOpen weilanden, zoals bij Harssensbosch,zijn schaars, zegt Oosterveld. “Het fietspadloopt door het allerbeste deel, door het hartvan het reservaat. Het ligt lager, en is natter.Daar verwacht ik de hoogste aantallen, mitsde vogels niet worden verstoord.” Oostervelden Feenstra vinden Gert-Jan Stoetenaan hun zijde. Stoeten is weidevogelcoördinatorvan de Vereniging DuurzameLandbouw Stad & Ommeland. De agrarischenatuurvereniging is door de provincieaangewezen als gebiedscoördinator. Geregeldzit Stoeten met boeren, vrijwilligers enHet Groninger Landschap om tafel. “Zondersamenwerking kom je nergens. Willenwe de grutto behouden in Nederland, danmoet alles kloppen: bemesting, maaien,mozaïekbeheer, nestbescherming, monitoren,predatoren, verstoring, echt alles. Onsgaat dat relatief goed af. Hét probleem waargrutto’s mee kampen, is dat te weinig gruttojongengroot worden. Op den duur sterfteen populatie dan uit. In meerdere vanonze gebieden, waaronder Harssensbosch,overleven voldoende kuikens, waardoorKievitonze gruttopopulaties stabiel blijven. Dat isharstikke goed.”Gert-Jan Stoeten:‘Kies je voorweidevogels, danmoet je rust creëren.’AmbitieusIn de keuze om het fietspad af te sluiten,kan Stoeten zich vinden. Hij wijst erop datniet alleen dit pad, maar vele vogelreservatenin Nederland tijdens broedseizoenafgesloten worden. “Wegen, sporen enbebouwing hebben al veel open ruimteweg gesnoept. De resterende open gebiedenmoeten we koesteren. We moeten ambitieuszijn. Stabiel is niet genoeg, we moetengroeien. Er kan een schepje bovenop; metouderwetse landbouw, kleinschalig maaien,beter faunabeheer, vaste stalmest en vooralrust. Kies je voor weidevogels, dan moet jerust creëren. Bij Harssensbosch doen ze echtálles om het de weidevogels naar hun zin temaken. Er is enorm geïnvesteerd. Dichthoudenvan het pad is daarom op dit momentterecht, vanuit de weidevogels gezien.”Op de langere termijn ziet Marco Glastra,directeur van Het Groninger Landschap, welkansen om het fietspad het hele jaar open telaten. “De grutto’s hebben zich de afgelopenjaren over een veel groter gebied verspreid.Blijft dat zo en verbetert het broedsucces,dan kan het fietspad wellicht binnen enkelejaren open. Bezoekers kunnen dan ook inhet voorjaar van het prachtige natuurgebiedgenieten.”GOLDEN RAAND 01 24 25HET GRONINGER LANDSCHAP

ENQUêTEGrote respons op enquête over toekomst Groninger Landschap‘Ga zo door!’Tekst Marco Glastra Fotografie Omke OudemanRuim zeshonderd mensen namen de moeite om de enquête inte vullen uit de vorige Golden Raand. Een prachtige responsdie getuigt van een grote betrokkenheid bij onze Beschermers.Opvallend veel inzenders beantwoordden niet alleen de vragen,maar deden ook suggesties. We geven een overzicht van deuitkomsten.De overgrote meerderheid (maar liefst 92%)is van mening dat Het Groninger Landschapzich moet richten op beschermingvan het landschap, dus natuur én cultuur.Slechts 8% vindt dat de focus toch vooralop natuur moet liggen. Een duidelijke oproepom ons werkveld breed te houden. Eenforse meerderheid (62%) vindt ook dat HetGroninger Landschap niet moet kiezen tussenaankopen of belangen behartigen, maarhet beide moet doen. In de praktijk liggendeze zaken in elkaars verlengde. Over deafweging tussen natuur en openstellingwordt genuanceerd gedacht: 79% vindt datwe hier een goede balans in moeten vinden.Er zijn ook uitgesproken standpunten:12% vindt bijvoorbeeld dat de natuur altijdvoorrang moet krijgen, 9% vindt juist datalle terreinen opengesteld moeten zijn.LiefdesverklaringenOp de vraag hoe we moeten reageren opbezuinigingen, springen twee oplossingeneruit: zorgen voor meer eigen inkomsten(63%) en zorgen voor meer donaties ensponsors (62%). Daar gaan we ons best voordoen. Deze vraag levert ook vele suggestiesop. ‘Meer samenwerken’ wordt daarbij hetmeest genoemd.Bescherming van natuur en landschap is debelangrijkste reden om Beschermer van HetGroninger Landschap te zijn (60%), gevolgddoor onze bijdrage aan een mooie leefomgeving(40%). Deze vraag gaat gepaard metenkele liefdesverklaringen voor Groningenen haar prachtige landschap. U kent onsvooral van de bezoeken aan onze natuurgebiedenen gebouwen (78%) en van onstijdschrift (71%). Ruim een derde komt ookwel eens in één van onze bezoekerscentra.GewetensvraagOp de gewetensvraag of u Het GroningerLandschap extra zou willen steunen, antwoordtslechts 26% met ‘nee’. De ja-stemmersdenken vooral aan een hogere donatie(38%), het aanmelden van een nieuweBeschermer (19%) of door een eenmaligegift (12%). Dat geeft hoop voor de toekomst.U heeft ook wensen: 31% wil graag een informatieavondin de eigen regio, eveneens31% zou graag landschapsproducten willenkopen en 26% wil deelnemen aan specialeexcursies voor Beschermers. Ruim 20%geeft een eigen suggestie, waarbij variantenop ‘het is goed zo’ in de meerderheid zijn.Vlees van blaarkoppen wordt regelmatiggenoemd, maar ook digitale nieuwsbrievenen verhuur van kleine vakantiewoningen.SamenwerkenSamenwerken moeten we als het aan uligt vooral met de collega-organisaties(69%), maar zeker ook met de boeren(62%) en met de inwoners van Groningen(49%). Overheden en bedrijfsleven scoreniets lager, maar nog altijd met 45%. Hetgemiddelde rapportcijfer dat u aan HetGroninger Landschap geeft is een 8,1! Ubegrijpt dat deze hoge waardering ons goeddoet.De uitkomst van de enquête beschouwenwij als een hart onder de riem, maar ookals een stimulans om de band met onzeBeschermers aan te halen. Iedereen dieheeft gereageerd: hartelijk dank. Uit alleinzendingen hebben we één ‘winnaar’getrokken die een midweek of weekend inéén van onze vakantiehuisjes mag logeren.De gelukkige is Pauline Kruiger uit Bierum.Marco GlastraNAMUw geld wordt besteed aan het ontwikkelen, herstellenen in stand houden van het karakteristieke landschap, denatuur en het cultureel erfgoed in de provincie Groningen.Wilt u een gift overmaken? Dat kan via rekeningnummerING 677.61.79.09 ten name van Het Groninger Landschapin Haren. Bij grotere giften kunt u meepraten over wat wemet uw geld doen. Voor meer informatie daarover kunt ucontract opnemen met Luut Jan Sterenberg via 050-3135901of lj.sterenberg@groningerlandschap.nlDe Nederlandse Aardolie Maatschappij is vriend geworden van Het GroningerLandschap. Ze zijn daartoe een vriendenovereenkomst aangegaan waarin ondermeer is opgenomen dat twee keer per jaar een activiteit georganiseerd wordtvoor medewerkers van de NAM. www.nam.nlGALLAGHER EUROPE BVGallagher Europe BV is vriend geworden van Het Groninger Landschap. Gallagheris het grootste kwaliteitsmerk in elektrische afrasteringen. De productenvan Gallagher worden vanuit een agrarische visie ontwikkeld en getest doorgebruikers. www.gallaghereurope.comGiften/donaties/legaten€ 2500,- mevrouw K. van Oord-Damminga - De Bilt - t.b.v. Reitdiepgebied.€ 680,- De heer en mevrouw G.A. Biezeveld-Dikshoor - Haren t.b.v. waterhuishoudingOosterpolder.€ 235,- Save our planet - Groningen€ 175,- Grontmij Nederland B.V. - Haren€ 150,- Wirwar spellen & puzzels - Groningen€ 100,- dhr./mevr. K. Brunt - HarenHet werk van Stichting Het Groninger Landschap wordt medemogelijk gemaakt door steun van de (lokale) overheid, de NationalePostcode Loterij, Vrienden (bedrijven en sponsoren) en Beschermers(donateurs). Stichting Het Groninger Landschap is in bezitvan het CBF-Keur, een onafhankelijk keurmerk voor verantwoordewerving en besteding van fondsen.GIFTEN EN LEGATENGOLDEN RAAND 01 26 27HET GRONINGER LANDSCHAP

Eerste jeugdboswachters aan de slagVoorjaar op Ewsumvoor BeschermersExpositie SprekendeOgen - Antje SolfFoto: Dagblad vh Noorden/Anne Marie KampIn de Widde Meuln aan de Boltweg 16 in Ten Boerexposeert Antje Solf. Zij schildert realistischmet abstracte accenten. Het werk van Solf isgeïnspireerd door de natuur met al haar kleuren,vormen en structuren. Haar werk kenmerkt zichdoor de sprekende ogen, die ze op een sprankelendewijze tot leven weet te brengen. Deexpositie is geopend van zaterdag 6 april t/m8 juni 2013 van 13.00 tot 17.00 uur. Meer info:info@widdemeuln.nl.Het Groninger Landschap heeft eenprimeur: als eerste natuurorganisatiein Nederland zijn vier jeugdboswachtersaangesteld. Jeugdboswachters zijnjongeren tussen de 12 en 18 jaar die debeheerders van Het Groninger Landschaphelpen. Ze voeren taken uit alsmonitoring, controle van het waterpeilen hulp bij evenementen. De vier jeugdboswachtersbeginnen bij het Reitdiepen het Zuidlaardermeer. De primeurzorgde voor veel media-aandacht,onder meer in regionale kranten enhet Jeugdjournaal. Door de publiciteithebben zich inmiddels twintig jongerenaangemeld om als jeugdboswachteraan de slag te gaan. “We verwachten datde jeugdboswachters heel waardevolworden in het huidige beheer”, verteltMichel van Roon, coördinator jeugdeducatievan Het Groninger Landschap.“De jeugdboswachters wonen dichtbijhet natuurgebied en zien en horenvaak meer dan onze beheerders. Ze zijnonze extra ogen en oren in het veld.” Dejeugdboswachters krijgen dienstkledingvan Het Groninger Landschap enze tekenen een overeenkomst. Jaarlijkskomen de jeugdboswachters bij elkaarom ervaringen uit te wisselen.Het Groninger Landschaporganiseert derde MidzomerfestivalHet weekend van zaterdag 22 en zondag23 juni staat in het teken van hetMidzomerfestival. Voor de derde keervindt deze succesvolle activiteit plaatsbij Buitenplaats Reitdiep in Noorderhoogebrug.Voor het hele gezin valt erweer veel te beleven. Met tal van doeactiviteiten,zoals braakballen pluizen,waterbeestjes uit de sloot vissen, broodbakken, fossiele haaientanden zoekenen een nachtdierentent. Op een podiumtreedt verhalenverteller Erik van Dortop, geeft illustrator Erik van Ommen eencursus vogels tekenen, en presenteertNico de Haan een vogelquiz. Buiten isde culturele markt, waar tal van regionaleorganisaties hun streekproductenaanbieden.EwsumLandgoed Ewsum organiseert op 25 mei eengrote streekproductenmarkt. Deze markt trektde laatste jaren zo’n zeshonderd bezoekers.Dit jaar is de dag mede georganiseerd vooronze Beschermers. Naast de markt verzorgenwe een lezing over Ewsum, een wandeling overhet terrein en diverse jeugdactiviteiten. Aanhet programma wordt nog hard gewerkt, maaralle Beschermers zijn van harte welkom. Meerinformatie is te vinden via de website van HetGroninger Landschap: www.groningerlandschap.nl.Het GroningerLandschap hersteltwierde OldenzijlHet Groninger Landschap heeft een aantalbomen bij de wierde Oldenzijl, vlakbijWinsum, gekapt. Door de kap krijgen demeidoornstruiken meer ruimte. De werk zaamhedenmaken onderdeel uit van het project‘Herstel wierde Oldenzijl’ en zijn uit gevoerddoor Landschapsbeheer Groningen. Later ditjaar wordt op de wierde de verdwenen fruitboomgaarden de deels gedempte grachthersteld. Het project is mede mogelijk gemaaktdoor een bijdrage vanuit Regio Groningen-Assenen de provincie Groningen.ScheepvaarttochtenDe data voor de scheepvaarttochten met deZK4, de boot van het Visserijmuseum, over hetReitdiep zijn: 8/9 juni, 15/16 juni, 13/14 juli, 27/28juli, 24/25 augustus en 7/8 september. Voor meerinformatie: Noordelijk Scheepvaartmuseum,050-3122202.Het Groninger Landschap beheertHuize WeltevredenSinds begin dit jaar beheert Het Groninger Landschap een nieuw monumentaalrijksmonument, namelijk Huize Weltevreden in Haren. Het pandaan de Rijksstraatweg dateert uit 1806. ‘Ik wil en begeer, dat op mijn buitenplaatsWeltevreden te Harenermolen, een huis van weldadigheid zal wordengesticht, bestemd tot verpleging van behoeftige weezen, oude mannen enoude vrouwen.’ Deze tekst in een testament uit 1865 maakt dat het pandbijna anderhalve eeuw later nog steeds wordt bewoond door senioren enalleenstaanden. In het complex bevinden zich twaalf appartementen voormensen boven de vijftig jaar. “Dat blijft zo”, benadrukt Douwe van der Zeevan Het Groninger Landschap. Hij vergelijkt het monument met de vele hofjesen gasthuizen in de stad Groningen. “Armenzorg was vroeger een plichtvoor de beter gesitueerden. Veel gasthuizen stonden ook onder leiding vangeestelijken. Wij zorgen dat het oorspronkelijke doel van Huize Weltevredenovereind blijft.”Cultureel erfgoedDe laatste jaren richt Het Groninger Landschap zich in toenemende mate opde Groningse cultuurhistorie. “Door de aankoop van molens en boerderijenwillen we een grotere rol spelen bij het in stand houden van ons cultureelerfgoed. Deze verwerving past naadloos in dit streven. Huize Weltevredenis een belangrijk beeldbepalend cultuurhistorisch gebouw, met een rijketraditie. Van 1964 tot 1966 heeft dit tehuis nog een uitbreiding gekregen aande achterzijde naar plannen van P.L. de Vrieze. Wij zorgen voor het onderhoud,de verhuur en de exploitatie. Voor de tuin maken we een plan om hetop te knappen. Verder verandert er voorlopig weinig.”Begin januari nam Het Groninger Landschap zitting in Stichting Wel tevreden. De stichting bestaat sinds het opmaken van het testament in 1865.Vele voogden en rentmeesters gingen Het Groninger Landschap voor. Langetijd maakte een lid van de familie Noordhoff deel uit van de stichting. Deeerste was Popko Noordhoff, oprichter van de nog bestaande uitgeverij inGroningen. Zijn nazaten namen het stokje over.GOLDEN RAAND 01 28 29 HET GRONINGER LANDSCHAP

Tekst Loek Mulder Fotografie Omke OudemanKIKKOMAN ONDERSTEUNT LEINWIJKNatuur als visitekaartjevoor bedrijvenShigeomi Ushijima:‘We willen als bedrijfiets teruggeven aande omgeving.’Mede dankzij de inzet en steun van het Japanse bedrijfKikkoman ligt het natuurterrein Leinwijk aan de oostoevervan het Zuidlaardermeer er prachtig bij. De inrichting vanLeinwijk als proeftuin voor de natuur is een fraai voorbeeld vande samenwerking die Het Groninger Landschap zoekt met hetregionale bedrijfsleven. Onlangs heeft Kikkoman toegezegd hetbeheer van het gebied nog eens vijf jaar te ondersteunen.Langs het natuurgebied stroomt de Leine.Een pad langs het water leidt naar dewindmolen die het waterniveau in Leinwijkop het gewenste peil houdt. De zwakkewind geeft de molen vrijaf, slechts af entoe komen de wieken loom in beweging.Hoog boven in de lucht snatert een vluchtCanadese ganzen luidruchtig over.In deze verstilde omgeving is dr. ShigeomiUshijima een opvallende verschijning.Nette schoenen, een keurig pak, lederenhandschoenen aan de handen. Wie nietbeter weet zou denken dat de Japannerhier verdwaald is. Niets is minder waar.De directeur van de Kikkoman-fabriek inSappemeer kent dit gebied op zijn duimpje.Dit is ook een beetje zijn terrein. “Ik houerg van de natuur hier”, zegt Ushijima. Hijkomt graag in Leinwijk. Liefst in de zomertrouwens, wanneer de kou verdreven is, dedagen lang zijn en hij vanuit zijn favorietestek, de vogelkijktoren, de zon achter dewestkant van het Zuidlaardermeer kan zienzakken.Voorbij het klaphek, dat het grazendvee binnen de omheining houdt, veegtUshijima met zijn handschoen de vorst vande informatieborden. Bij de molen blijfthij staan en wijst op het bord met daaropde naam van het stalen bouwwerk: MolenKikkoman, zo genoemd door Het GroningerLandschap als bewijs van dank voor deondersteuning door het bedrijf.Harmonie met omgevingRuim tien jaar geleden zag dit gedeeltevan het beekdal van de Hunze, aan deoostkant van het Zuidlaardermeer, er nogheel anders uit. Boeren teelden er hunaardappelen, bieten en graan. Al voor deeeuwwisseling rezen plannen om er eennatuurgebied van te maken en zo Leinwijkbij het ecosysteem van het Zuidlaardermeerte betrekken. Het zou een vloedmoerasmoeten worden zoals dat hier van oudsherwas, een zo natuurlijk mogelijkDirecteur dr. Shigeomi Ushijima enmanagement secretaresse Petra Meulenbergoverstromingsgebied. Een proeftuin waarwisselende waterstanden en stromingenvan invloed zijn op planten en dieren en opde waterkwaliteit in het terrein.Terwijl de natuurontwikkelaars hun ideeënuitwerkten, streek het Japanse bedrijfKikkoman neer op het industrieterreinDe Vosholen in Sappemeer. De bouw vaneen fabriek staat voor veel Japanse bedrijvenen zeker voor Kikkoman echter nooitop zich, legt directeur Ushijima uit. Naargoed Japans gebruik streeft Kikkoman naarharmonie met de omgeving. “Wij zijn onser zeer van bewust dat er meer is dan alleenproductiecijfers en winst. Vanuit diefilosofie wil Kikkoman participeren in delokale gemeenschap. We willen als bedrijfiets teruggeven aan de omgeving.”Het zit diepgeworteld in de Kikkomanbedrijfscultuur,aldus Ushijima. Al is deKikkoman-vestiging in Sappemeer flink‘vernederlandst’, toch geldt binnen de ondernemingde strikte gedragscode die doorhet Japanse moederbedrijf is opgesteld.Zo stelt regel 6: ‘Wij respecteren de goedeculturen, tradities en gewoonten van elkegemeenschap, en dragen met behulp vanonze bedrijfsactiviteiten bij aan de ontwikkelingvan de maatschappij om daarmeeeen betrouwbare ‘inwoner’ te zijn. Wijontwikkelen een kosmopolitische wijzevan denken en nemen actief deel aan hetsociale- en vrijwilligersleven.’Om deze redenen participeert Kikkomanook in een boomplantproject nabij hetDrentse Hijken, steunt het bedrijf het Rembrandthuisin Amsterdam en financiert zede leerstoel Aziatisch-Europese IntercultureleDynamiek aan de Universiteit Leiden.Zo gaat dat in het thuisland eveneens, waarde onderneming een reeks educatie- encultuurprojecten ondersteunt.VertaalmachientjesIn de omgeving van Hoogezand zochtKikkoman een geschikt project waarin hetelement ‘water’ een hoofdrol zou vervullen.Water omdat het een van de vier ingrediëntenvan Kikkomans sojasaus is, naast tarwe,Molen bijLeinwijksoja en zout. Niet meer en niet minder.Water werd de link tussen het bedrijf enzijn omgeving. Het moest bovendien ietstastbaars zijn waar de mensen uit de regioiets aan zouden hebben. In het projectWater over Wolfsbarge, zoals het aanvankelijkwerd genoemd, kwamen Kikkomanswensen samen.“Ik zie ons er nog staan”, zegt Jelle Brandsmadie voor Het Groninger Land schap bijhet project betrokken was. “Midden in hetaardappelveld probeerden we de Japannersduidelijk te maken waar afgegravenzou worden, wat onder water zou lopen enwat het voor de natuur zou betekenen. Zijwaren ondertussen druk met hun vertaalmachientjesin de weer om er wat begrijpelijksvan te maken.”De herinrichting van het gebied starttein 1999 en in 2002 besloot Kikkoman hetproject te ondersteunen met jaarlijks eenaanzienlijke bijdrage. Het bedrijf laat HetGroninger Landschap vrij in de bestedingervan en met de inrichting van het gebiedheeft Kikkoman evenmin bemoeienis.“Groninger Landschap happy, dan Kikkomanhappy”, vat directeur Ushijima kernachtigsamen. Kortgeleden heeft Kikkomande verbintenis voor nog eens vijf jaarverlengd.Het Groninger Landschap steekt een belangrijkdeel van het bedrag in het onderhoudvan de windmolen, laat Brandsmaweten. Een ander deel gaat naar het beheervan het natuurgebied. Al ziet Kikkoman deinrichting van Leinwijk als een zaak vanHet Groninger Landschap, het bedrijf toontwel haar betrokkenheid bij de ontwikkelingervan. Zo is er eens per half jaar eenoverleg waarin Kikkoman op de hoogtewordt ge bracht van de stand van zaken inhet natuur gebied.Het Groninger Landschap hecht veel waardeaan de financiële steun en de betrokkenheidvan Kikkoman, stelt Brandsmadankbaar, maar even belangrijk is dat opdeze wijze de link wordt gelegd tussennatuurontwikkeling en het regio nale bedrijfsleven.“Ondernemingen kunnen veelbetekenen in het beheer en onderhoud vannatuurterreinen”, aldus Brandsma. “Voorbedrijven is het een prima manier om zichte profileren. Zoals Kikkoman met ons hetproject Leinwijk aanpakt kan voor veelbedrijven een voorbeeld zijn.”VisitekaartjeKikkoman zelf ziet Leinwijk ook als eenvisitekaartje. In het Environmental Report,het milieujaarverslag dat het Japansehoofdkantoor uitgeeft, wordt het projectzelfs als een voorbeeldproject genoemd.“We willen het graag laten zien. Komen ergasten uit Japan, dan neem ik ze vaak meenaar Leinwijk”, zegt directeur Ushijima.Afgelopen zomer liep hij er nog met deChief Operations Officer, een van de hoogstemannen van de Kikkoman Corporation uitJapan. Bij de molen liepen ze er wandelaarstegen het lijf die zich enthousiast toondenover wat Kikkoman voor Leinwijk doet.“Daar was onze COO heel blij mee”, lachtUshijima.GOLDEN RAAND 01 30 31 HET GRONINGER LANDSCHAP

KrooneendenWilde zwanenKrooneenden in de EnnemaborghKrooneenden zijn een veelkleurige verschijning, vooral demannetjes. Met hun oranjerode kop, vuurrode snavel, zwartenek, bruine rug en witte flanken. Door zijn veren op zijn hoofdop te zetten, krijgt hij een imposante kop. Net een kroontje.Op de natuurplas bij de Ennemaborgh zat een krooneend. Hijdook geregeld, op zoek naar kranswieren, het hoofdvoedsel vankrooneenden. Dat de krooneend er zat, betekent dat er kranswierengroeien. En kranswieren vertellen ons dat het water schoon is. Datmaakt de waarneming nóg specialer.Grauwe franjepoot op kwelderOp de Dollardkwelders is een grauwe franjepoot ontdekt, eeneen zeldzame vogel in onze provincie met jaarlijks vijf tot tienwaarnemingen. De vogel oogt in het water als een echte ballerina.Hij zwemt continu pirouettes, wel vijftig per minuut. Waarom? Omde waterbodem om te woelen, zodat hij insecten en andere dierenuit het water kan pikken.Grauwe franjepootWilde zwanenHet gaat goed met de wilde zwaan, in tegenstelling tot zijn kleinerebroertje: de kleine zwaan die op de Russische toendra broedt. Beidelijken op elkaar, maar de wilde zwaan is groter en heeft een grote,driehoekige gele plek op de snavel. ’s Winters zijn wilde zwanente vinden in de Koningslaagte. Broeden doen ze noordelijker inScandinavië.Zwarte specht in Nanninga’s bosTijdens een tv-opname voor Pronkjewailtjes is in Nanninga’s boseen zwarte specht gezien. Een primeur: het was daar de eerstewaarneming van deze zwarte vogel met een rode kap. Dat inNanninga’s bos een zwarte specht zit, is een goed teken. Spechtenhouden van gevarieerde bossen met veel dood hout. Vroeger wasNanninga’s bos een productiebos met enkel naaldbomen. HetGroninger Landschap werkt al jaren aan een meer gevarieerd bos,met meerdere soorten bomen van verschillende leeftijden. Dezezwarte specht kan de aanpak blijkbaar waarderen. Nu hopen datde specht blijft en gaat broeden. De vogel hakt al fanatiek in oudebomen. Overal liggen spaanders.Velduil op de kweldersDe velduil is één van de bijzondere soortenop de kwelder. Anders dan zijn collegauilenis de velduil ook overdag actief. Devogel heeft iets mysterieus, wanneer hijover de kwelders scheert op jacht naar veldmuizen.Velduilen zijn echte zwervers. Opzoek naar goede muizengebieden leggen zegrote afstanden af. Afgelopen jaar broeddeeen velduil op de kwelder van Het GroningerLandschap aan de Noordkust. Hopelijkdit jaar weer.Smelleken in KlutenplasHet smelleken is een stiekemerd. Zeldzaamis de kleine roofvogel niet, maar hij wordtweinig gezien. Anders dan zijn collegavalk,de torenvalk die hoog en opvallendin de lucht bidt, scheert deze mini-valklaag boven de grond. Het liefst langsslootkanten, waar kleine vogels hemniet zien. Lenig en snel achtervolgt hetsmelleken ze soms zo lang, dat de vinkenen gorzen uitgeput raken. Voor wie goedoplette: afgelopen winter vloog bij deKlutenplas een smelleken.ColofonGolden Raand, lente 2013.29-ste jaargang nummer 1Uitgave van Stichting Het Groninger LandschapPostbus 199, 9750 AD HarenRijksstraatweg 333, 9752 CG HarenT (050) 3135901info@groningerlandschap.nlwww.groningerlandschap.nlRedactie: Addo van der Eijk, Marco Glastra, SiepHuizinga, Loek Mulder en Jeroen SchoondergangEindredactie: Addo van der EijkHoofdredactie: Rogier VerhagenFotografie: Omke Oudeman, Silvan Puijman,Hans Sas, Jan Bouwman, KwelderherstelGroningen, Jan Buwalda, Alfred Oosterman enKINAFotobewerking voorplaat: Bert Barelds FotografieGrafische vormgeving: Greetje BijleveldProductiebegeleiding: Rage BVHet Groninger Landschap is één van de 12 provincialelandschappen en wordt ondersteund door deNationale Postcode LoterijFoto’s: Silvan Puijman (foto van smelleken: KINA)Zwarte spechtGOLDEN RAAND 01 3435 HET GRONINGER LANDSCHAP