Jaarverslag 2006 - Stichting Het Groninger Landschap

Hier douve ‘t veurNatuurontwikkeling in GroningenHet Groninger LandschapJaarverslag 2006Rijksstraatweg 3339752 CG Harent (050)3135901f (050)3138979e kantoor@groningerlandschap.nlwww.groningerlandschap.nlDe financiële steun van de Nationale Postcode Loterij stelt de Stichting Het GroningerLandschap in staat om de natuur en de recreatieve ontsluiting samen te ontwikkelen.jaarverslag 2006

Het Groninger Landschap

Hier douve ‘t veurDuizenden rietganzen in de Kropswolderbuitenpolder, grote aantallen verschillende weidevogelsoorten inde Koningslaagte, tienduizenden brandganzen op de Dollard-kwelders, een dassenburcht op landgoed DeEnnemaborgh. Zomaar een greep uit de resultaten van 2006.Deze waarnemingen tonen aan dat het ingezette beheer van Het Groninger Landschap resultaat oplevert.Hier douve ‘t almoal veur. Het mooie is dat sommige resultaten zich sneller aandienen dan verwacht. Hetwaterbeheer in de Koningslaagte is nog maar net aangepast en toch weten de goudplevieren, smienten entureluurs het gebied onmiddellijk te vinden. Hetzelfde geldt voor de Kropswolderbuitenpolder waarvan deinrichting in 2006 voltooid werd. De officiële opening was op 5 oktober, maar de rietganzen hadden geenofficiële uitnodiging nodig. Zij hebben het gebied gevonden, ingelijfd en tot een van de grotere slaapplaatsenvan de rietgans in Nederland gemaakt.Het kan dus. We kunnen ecosystemen weer voor een belangrijk deel herstellen. Het oorspronkelijke systeemzullen we nooit meer terugkrijgen, maar met beheermaatregelen en door samenwerking met andere partijenkunnen we de kern van een systeem weer laten functioneren. Het Groninger Landschap maakt zich sterk voorherstel van bestaande ecosystemen in de grotere natuurgebieden. Daarmee is de duurzaamheid van de natuurgewaarborgd.Ondanks de mooie resultaten zijn er nog vele bedreigingen en problemen in natuurgebieden. Verzuring,vermesting, verdroging en versnippering vragen continu de aandacht. We doen bijvoorbeeld onderzoek naarde zuurtegraad in onze gebieden en zoeken naar maatregelen om de verzuring tegen te gaan. Hetzelfde geldtvoor de hoeveelheid pitrus in sommige gebieden van Het Groninger Landschap.De problemen zijn te groot en te complex om ze alleen op te kunnen lossen, al was het maar omdat zegebiedsoverschrijdend zijn. Zonder hulp en zonder samenwerking zal het niet lukken om deze gevaren af tewenden of zelfs maar te beperken. We willen graag samen met rijk, provincie, gemeenten, waterschappen,boeren en andere betrokken partijen werken aan herstel en behoud van natuurwaarden en cultuurhistorischewaarden in onze provincie.Wat zou het mooi zijn als de positieve waarnemingen van 2006 niet alleen in de genoemde terreinenvoorkomen, maar in al onze gebieden, in de hele provincie. Natuurresultaten als kroon op het beschermingswerk.Doar douve ‘t veurHet bestuurApril 2007Dit verslag is goedgekeurd door het bestuur tijdens de vergadering van 11 april 2007.jaarverslag 2006

Het Groninger Landschap Paddestoelenexcursie voor de jeugd oplandgoed De Coendersborgh.

InhoudsopgaveVogelvlucht 2006 6Hoofdstuk 1 Het kán! 12Hoofdstuk 2 Beheer van gebieden en terreinen 14Rayon Noord 14Rayon Oost 17Rayon Zuid 18Rayon West 20Hoofdstuk 3 Organisatie 22Jaarrekening 2006 24Kengetallen 2001-2006 42Oppervlakte in bezit en beheer 43Bestuur 44Vrijwillig Medewerkers 45Personeel 50jaarverslag 2006

2006 in vogelvluchtVerwerving natuurgebiedenOp 31 december 2006 heeft Het Groninger Landschap 7.763 hectare natuurgebieden in bezit en in beheer.Er is het afgelopen jaar 98 hectare grond aangekocht, voor het grootste deel in het Zuidlaardermeergebied. Hetis weliswaar meer dan de 36,5 hectare van het jaar ervoor, maar toch blijft de groei achter bij de doelstellingom de EHS in 2018 te realiseren. Deze geringe groei is een direct gevolg van het regeringsbeleid dat ingezet isin 2004. Om de Ecologische Hoofdstructuur te realiseren wil het ministerie van LNV dat 40% van alle nieuwte verwerven natuurgebieden door particulieren beheerd wordt. In 2006 werd overeenstemming bereiktover een realisatiekaart. Op deze kaart wordt aangegeven in welke gebieden aangekocht kan worden voorparticulier natuurbeheer en in welke gebieden wordt gestreefd naar grootschalige natuurgebieden die wordenbeheerd door natuurbeschermingsorganisaties. We hopen dat daardoor de beperkte aankoopmogelijkhedenvan de afgelopen jaren worden verruimd. Het Groninger Landschap staat achter het idee om particulieren bijnatuurbeheer te betrekken, maar blijft wijzen op het risico van dit beleid.In 2006 kon dankzij een gerichte aankoopstrategie en extra financiële inspanningen van de stichting en deprovincie Groningen toch 98 hectare reservaatgrond in het Zuidlaardermeergebied worden gekocht.We verwachten dat er in de toekomst vaker op de stichting een beroep zal worden gedaan om door middelvan maatwerkconstructies complexe verwervingsprojecten te kunnen realiseren.8.500Gebieden in bezit en beheer (aantal hectares)8.2508.0007.7507.5007.2507.0002002 2003 2004 2005 2006Het Groninger Landschap

Op 5 oktober 2006 werden de Westerbroekstermadepolder ende Kropswolderbuitenpolder officieel geopend. Leerlingen vande Openbare Walstraschool in Kropswolde verzorgden eenopenluchtvoorstelling.jaarverslag 2006

Herstelplan voor het waddengebiedEen gezamenlijk initiatief van acht NederlandsenatuurbeschermingsorganisatiesVoltooid in 2006· Inrichting Kropswolderbuitenpolder en Westerbroekstermadepolder, natuurtechnische inrichtingen recreatieve ontsluiting van het gebied. Opheffing verdroging voor 500 hectare in het reservaatZuidlaardermeer.· Inrichting Bourtange. Door de verschraling van ongeveer 100 hectare voormalig landbouwgebiedontstaan schrale graslanden met nieuwe kansen voor zeldzame planten en bloemen. Dewerkzaamheden vonden grotendeels plaats in 2005, de afronding in 2006.· Landgoed Ennemaborgh, versterking van de paden- en routestructuur. Opheffing verdroging doorverbetering waterhuishouding.· Harssensbosch, aanleg fietspad, herstel terrein en voorbereiding herbouw boerderijtje.· Gebiedsvisies voor Noordkust, Zuidlaardermeergebied, Zuidelijk Westerkwartier.De uitvoeringskosten van de bovengenoemde projecten bedroegen in totaal ongeveer 3,8 miljoen euro.Ennemaborghdiamant aan de Groene RingNoordpolderzijlGroninger NoordkustNatuur en historie aan weerskantenvan de waddendijkZoutkampUlrumGebieden StichtingHet GroningerLandschapKloosterburenLeensWehe-Den HoornPieterburenergens krijg je een beter beeld vanNoord-Groningen dan op de ‘zee-Aan de ene kant de Wadden-Ndijk’.zee, die weidse wildernis van wadplaten,geulen en kwelders, waar zeewater en windvrij spel hebben; tienduizenden vogelsprofiteren er van de rust en de immensevoedselrijkdom. Aan de andere kant eenlandschap van strakke vormen en rechtelijnen, waar de mens de natuur naar zijnhand heeft gezet. Het contrast kan nauwelijksscherper. Toch is het binnendijksekustgebied onlosmakelijk verbonden methet wad. Via de vogels bijvoorbeeld dieover de dijk heen en weer vliegen, op zoeknaar het beste van beide werelden. Maarvooral door de geschiedenis. De vruchtbarelandbouwpolders danken hun bestaan aande zee; dijken en wierden getuigen van deeeuwenlange strijd tegen het water.De Stichting Het Groninger Landschap beheertin dit kustgebied terreinen aan beidekanten van de dijk: buitendijkse kwelders,binnendijkse brakwater natuurgebieden enkleine elementen in het agrarische landschap,waaronder enkele wierden en eenWesternielandWarffumstukje oude (slaper)dijk. De kwelders en debrakwatergebieden zijn vooral van belangvoor de natuur, de landschapselementenzijn vooral cultuurhistorisch waardevol.Vanzelfsprekend doen wij er alles aan denatuurwaarden en de cultuurhistorischebetekenis van deze terreinen in stand tehouden, te verhogen of te herstellen. Enzorgen wij ervoor dat bezoekers van al ditmoois kunnen genieten.Maar onze inzet houdt niet op bij de grenzenvan onze eigendommen. Die makenimmers deel uit van een groter geheel:het waddengebied, het grootste natuurgebiedvan West-Europa én een uniek landschapvol zichtbare historie. Door te kortschietend en versnipperd beheer zijn dekwaliteiten van dit gebied de laatste jarensterk teruggelopen. Samen met anderenatuurbeschermingsorganisaties, boeren,overheden en andere betrokkenen willenwij er hard aan trekken om ze te herstellen.Daarom· werken wij samen met andere partijenaan een herstelplan voor de kwelders;· realiseren wij samen met boeren en metcollega-natuurbeschermers een parelsnoervan brakwatergebieden langs dewaddenkust;· bieden wij samen met andere natuurbeschermingsorganisatiesaan een rol tevervullen bij het natuurbeheer van hetwad;· en zetten we ons in voor het behoud vande cultuurhistorische elementen van hetkustgebied.In deze gebiedsvisie leest u wat wij de komendejaren in het Groningse deel van hetwaddengebied willen bereiken en hoe wedat willen doen.UsquertHet Tij GekeerdHet Tij Gekeerd:natuurherstel waddengebiedSamen met zeven andere natuurbeschermingsorganisatiesdie betrokkenzijn bij het Waddengebied heeft HetGroninger Landschap in 2005 een plangepresenteerd voor natuurherstel in hethele Nederlandse waddengebied, onderde titel ‘Het Tij Gekeerd’. Het bevat eenstrategische visie voor investeringen inhet gebied uit het Waddenfonds dat doorde regering in het leven is geroepen. Deinitiatiefnemers hebben een overzichtgemaakt van de problemen en mogelijkeoplossingen die prioriteit hebben. Zijstellen voor in te zetten op vijf programma’s:Rijke Zee, Gezonde Kwelders,Natuurparels Binnendijks, LevendigeEilanden en Beleving en Draagvlak.Voor zover de maatregelen uit dezeprogramma’s van toepassing zijn op deGroninger Noordkust hebben ze eenplek gekregen in deze gebiedsvisie.Het open wad: natuurbeheer regelenMet de Waddenzee is iets merkwaardigsaan de hand. Zij wordt alom erkend als eenvan de belangrijkste natuurgebieden vanheel West-Europa. In het overheidsbeleidvoor de Nederlandse Waddenzee staat denatuur officieel voorop. En toch is er geeninstantie verantwoordelijk voor het natuurbeheervan het open wad, terwijl dat voornatuurgebieden op het land – ook die aande randen van het wad – als vanzelfsprekendgeregeld is. Intussen bemoeien allerleiinstanties zich met het wad vanuit verschillendedeelbelangen. Door die versnipperingis de natuurkwaliteit van het wad delaatste jaren achteruitgegaan; denk maaraan het verdwijnen van de schelpdierbankenen het verzanden van de bodem doorde bodemberoerende visserij. Het herstelvan de waddennatuur is gebaat bij een eenduidignatuurbeheer. De commissie Meijer,die de regering heeft geadviseerd over hetwaddenbeleid, stelt voor de terreinbeherendenatuurbeschermingsorganisatieshierin een grotere rol te geven. Die organisatieshebben de handschoen opgepakt.Het Noord-Hollands Landschap, It FryskeGea, Het Groninger Landschap, VerenigingNatuurmonumenten en Staatsbosbeheerbieden aan een grotere rol te vervullen inhet natuurbeheer van het wad vergelijkbaarmet de rol die de natuurbeherende instantiesop het land hebben bij de invulling vande Ecologische Hoofdstructuur.N a t u u r e n h i s t o r i e a a n d e G r o n i n g e r N o o r d k u s tBeschermers, Vrienden en (vrijwillig) medewerkersHet aantal beschermers is in 2006 - na enkele jaren van sterke groei - gelijk gebleven. Het totale aantalBeschermers per 31 december 2006 bedraagt 16.745. Gemiddeld is één op de 16 huishoudens in de provincieGroningen donateur van Het Groninger Landschap. Vrienden van het Landschap zijn bedrijven die ons financieelondersteunen. Afgelopen jaar konden wij de bedrijven Pro Vision en Artès architecten als nieuwe vriendbegroeten. Daardoor zijn er per 31 december 2006 36 Vrienden. Per 31 december 2006 zijn er 212 vrijwilligermedewerkers (verspreid over 11 teams), 7 bestuursleden en 25 personeelsleden actief bij de stichting.Het Groninger Landschap

Openstelling, voorlichting en publiciteitDe excursies die de vrijwillig medewerkers organiseren zijn belangrijk omdat we daarmee aan het publiekkunnen laten zien en uitleggen wat ons beschermingswerk inhoudt. In totaal werden er 182 activiteitengeorganiseerd. Samen trokken ze 6.747 deelnemers.Het afgelopen jaar hebben we 178 persberichten verstuurd naar de media. Veel media namen deze berichtenover. Graadmeter is hierbij het Dagblad van het Noorden dat 157 maal publiceerde over Het Groninger Landschaptegen 207 maal in 2005. De voor onze gebieden vastgestelde gebiedsvisies hebben we gepresenteerd in deregio. Per avond waren er tenminste 100 bezoekers die we over onze plannen hebben geïnformeerd.Via het tijdschrift Golden Raand en diverse folders en brochures hebben we het publiek geïnformeerd overonze gebieden.Excursie op de kwelders bij Noordpolderzijl. jaarverslag 2006

Het kán!Het Groninger Landschap beschermt landschap, natuur en cultuurhistorie in de provincie Groningen. Intotaal beheert de stichting 7.654 hectare aan natuurgebieden.In de grote natuurgebieden is onze doelstelling het herstellen van het bestaande ecosysteem. Daarmee is deduurzaamheid van de natuur gewaarborgd: waterdynamiek in de polders bij het Zuidlaardermeer, uitwisselingvan zoet en zout bij de kwelders aan de Noordkust, eb en vloed in polder Breebaart, waterpeilverhoging enstromend water in het Reitdiepgebied, verschraling bij Bourtange. De oorspronkelijke systemen zullen wenooit meer helemaal terugkrijgen, maar door de juiste voorwaarden te scheppen (inrichting) en de vinger aande pols te houden (beheer) kunnen we de kern van een systeem weer laten functioneren.Het werkt!Een deel van de natuurgebieden is al ingericht en op die plaatsen waar we dat gedaan hebben, blijktdat de natuur onmiddellijk profiteert van de genomen maatregelen. Het afgelopen jaar is de inrichtingvan de Westerbroekstermadepolder en de Kropswolderbuitenpolder voltooid en nu al zijn er spectaculairewaarnemingen te zien. Duizenden rietganzen hebben het gebied in de winter ingenomen en zij gebruikenhet als slaapplaats. Ook in de Koningslaagte in het Reitdiepgebied hebben we de waterhuishouding kunnenaanpassen en het waterpeil verhoogd. Dat levert prachtige resultaten op, er zijn honderden vogels waargenomen,waaronder goudplevieren, grutto’s, tureluurs en andere weidevogels.In Bourtange is de inrichting in 2006 afgerond en nu al blijkt de verschraling effect te hebben. De eerstepioniersplanten (zoals biggekruid) laten zich al zien. Op landgoed De Ennemaborgh voeren we al vele jareneen begrazingsbeheer en ook daar zijn mooie resultaten te melden. Kwetsbare planten als de zonnedauw enmoeraswolfsklauw zijn ieder jaar weer te bewonderen. Dat de das zich blijvend gevestigd heeft op het landgoedis een kroon op het beschermingswerk.Nog veel te doenOndanks deze goede resultaten, zijn we er nog niet. Er blijft nog veel te doen. Verdroging, verzuringen versnippering zijn ernstige bedreigingen van de natuur in Groningen. Het Groninger Landschap blijftaandacht vragen voor deze problematiek en wil graag - in overleg en samenwerking met andere betrokkenpartijen - oplossingen aandragen en uitvoeren. In een deel van onze gebieden blijkt dat het kan. De komendejaren willen we laten zien dat het overal kan.Water biedt kansenEen groot deel van deze gebieden bestaat uit waterrijke natuur: het Zuidlaardermeergebied, hetLeekstermeergebied, het Reitdiepgebied, de kwelders aan de Noordkust en de Dollard-kwelders. Water speeltook in de kleinere gebieden een belangrijke rol. Water biedt kansen voor Het Groninger Landschap om natuurte ontwikkelen en oorspronkelijke ecosystemen weer te laten functioneren. Grondslag voor de herstelplannenis de visie Nieuw Groninger Tij. In deze visie geven we aan hoe waterhuishouding in Groningen betergereguleerd kan worden ten gunste van natuur en inwoners van de provincie Groningen, tegen de achtergrondvan bodemdaling en een stijgende zeespiegel. Kansen liggen in de samenwerking met andere partijen doorfuncties als waterberging te combineren met natuurwaarden. Een goed voorbeeld daarvan is de recenteinrichting van de Kropswolderbuitenpolder en de Westerbroekstermadepolder in het Zuidlaardermeergebied.Het Groninger Landschap10

oeren zwaluwenTe droogWater biedt kansen, maar een tekort aan water is een grote bedreiging. Water in Nederland - en dus ookde provincie Groningen - is vele tientallen jaren lang zo snel mogelijk weggepompt om te zorgen dat we metz’n allen droge voeten hielden en dat het land gebruikt kon worden voor landbouw en bewoning. Voor al onzenatuurgebieden en in het bijzonder voor de weidevogelreservaten heeft deze bemaling negatieve gevolgen voorde natuurdoelstellingen gehad.Bijvoorbeeld voor de weidevogelgebieden is het waterpeil zo ver gezakt, dat het bodemleven - insectenen wormen - onbereikbaar is geworden voor weidevogels. Het gaat dan ook slecht met de weidevogels inNederland. De gruttopopulatie bijvoorbeeld is in dertig jaar tijd met ongeveer 65% verminderd. Verhogingvan het waterpeil in natuurgebieden is absoluut noodzakelijk om weer gunstige omstandigheden te creëren.Daarom wil Het Groninger Landschap graag aaneengesloten gebieden verwerven zodat in deze gebieden hetwaterpeil aangepast kan worden, zonder dat omliggende boeren er hinder van ondervinden. Deze problematiekspeelt in diverse natuurgebieden, onder meer in het Reitdiepgebied en enkele polders ten westen van hetZuidlaardermeer.Te zuurDoor uitstoot en neerkomen van stoffen als zwaveldioxide, stikstofoxiden en ammoniak, verzuurt de grondin Nederland. Zure grond is funest voor het bodemleven, biedt geen voedsel en verhindert een gevarieerdeplantengroei. Bekalking kan de verzuring tegengaan en bemesting met ruige stalmest kan het bodemlevenstimuleren maar de maatregelen kunnen niet zonder meer toegepast worden. Als de grond te droog is,hebben beide maatregelen weinig zin. Ze zijn pas effectief als het waterpeil hoog genoeg is. Een bijkomendebedreiging is de opeenhoping van fosfaten. Deze stoffen zijn achtergebleven na tientallen jaren van bemestingmet kunstmest. Verhoging van het waterpeil heeft tot gevolg dat de fosfaten die nu nog in de bodem zitten, injaarverslag 200611

het water terecht komen en een eenvormige begroeiing (pitrus) stimuleren. Waterpeilverhoging moet dus zeerzorgvuldig gebeuren om de fosfaten in toom te houden.Te versnipperdHet Groninger Landschap werkt mee aan de realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) in deprovincie Groningen. De EHS is een landelijk netwerk van aaneengesloten gebieden en moet volgens deregering in 2018 gereed zijn. Het doel van de EHS is planten en dieren meer leefruimte te geven. Dierenkrijgen zo gelegenheid heen en weer te trekken om te eten, te rusten en zich voort te planten.Om de EHS-gebieden in te richten en te onderhouden als natuurgebied zijn ingrepen en beheermaatregelennodig. Echter nog niet alle voor de EHS bedoelde gebieden en percelen zijn in het bezit van Het GroningerLandschap en dat staat adequate maatregelen in de weg.Tot die tijd is Het Groninger Landschap gehouden aan een zogeheten overgangsbeheer waarin geprobeerdwordt maatregelen te nemen die zo gunstig mogelijk zijn voor de natuur zonder dat ze invloed hebben opomliggende percelen. Het Groninger Landschap is afhankelijk van steun van de provincie en het rijk om deontbrekende percelen aan te kunnen kopen. Pas dan is een integraal beheer mogelijk. Versnippering is eenbedreiging in het Zuidlaardermeergebied, het Leekstermeergebied en het Reitdiepgebied.Kansen benuttenVerdroging, verzuring en versnippering staan in een aantal gebieden het behalen van de natuurdoelen inde weg. Maar is eenmaal een reservaat in zijn geheel verworven dan kunnen natuurtechnische maatregelenworden genomen om op den duur verdroging, verzuring zo veel als mogelijk ongedaan te maken. Zodatuiteindelijk de oorspronkelijke natuurlijke omstandigheden zich kunnen herstellen.Vaak is dat een proces dat jaren duurt en waar vooraf geen garantie te geven valt. Zodra een gebied isingericht, ontstaat al snel de eerste pioniersvegetatie. Maar het kan soms wel tien jaar duren voordat het biotoopvoldoende hersteld is om ons uiteindelijke natuurdoel te halen.rouwmantelkoevinkjeHet Groninger Landschap12

Rayon ZuidWesterbroekstermadepolder en KropswolderbuitenpolderIn deze polders creëren we natte natuur: moeras, plas, riet, ruigte en bloemrijk grasland. Daartoe hebbenwe circa 500 hectare landbouwgrond ingericht. De inrichting is in 2003 van start gegaan en is afgelopen jaarafgerond. We hebben een deel van het oorspronkelijke systeem weer hersteld. Er is weer waterdynamiek ener is weer uitwisseling van water. Onder andere door verdroging is de bodem te veel ingeklonken. Met degedane ingrepen kan het systeem weer gezonder worden. Technische maatregelen zoals de waterinlaat enwatermolens, helpen het systeem een handje. Dat het werkt blijkt al uit de resultaten van het afgelopen jaar. DeKropswolderbuitenpolder wordt in de winter door duizenden rietganzen gebruikt als slaapplaats en daarmeeis het de grootste van de provincie Groningen en een van de grotere van Nederland. Ook andere spectaculairesoorten als de zeearend en de slechtvalk worden regelmatig gezien. Duizenden kieviten en goudplevierengebruiken de polder om te rusten en te eten. Ook veldleeuweriken laten er met tientallen hun territoriumzanghoren.De Westerbroekstermadepolder is vooral in trek bij eendensoorten. Opvallend zijn de enorme aantallenpijlstaart, wintertaling en slobeend. Ook de grote zaagbek en de grote zilverreiger zijn met regelmaat aanwezig.Verder zitten er veel overwinterende watersnippen en kan zo nu en dan een blauwe kiekendief wordenwaargenomen.De inrichting van de polders is een mooi voorbeeld van samenwerking met andere betrokken partijen.Provincie, waterschap, gemeenten en Het Groninger Landschap hebben de functies van de polders weten tecombineren. Behalve voor natuur is het gebied ook ingericht als bergingsgebied bij extreme wateroverlast.Het gebied kan zich tevens ontwikkelen tot een belangrijk recreatiegebied dankzij de aanleg van fiets- enwandelpaden en andere publieksvoorzieningen.SlikrandenDe wisselende waterstanden in de beide polders hebben volgens Michel Krol onmiddellijk effect. “Door dehogere waterstand in de winter komen planten langs de oever onder water te staan. In het voorjaar vallen zeweer droog en zie je dat de planten afgestorven zijn. De bruine resten vormen samen met de natte oever eenslikrand. Tureluurs weten het direct te vinden en gaan er op zoek naar voedsel.”Behalve bij vogels is het gebied sinds de opening ook in trek bij wandelaars en fietsers. Het nieuw aangelegdefietspad dat aansluit op het Rondje Zuidlaardermeer is een groot succes, aldus Krol. “In het weekend zijn ertientallen fietsers en wandelaars. En door de week gebruiken mensen het voor woon-werkverkeer. Daar is hetnatuurlijk ook een prachtig fietspad voor.”Oosterpolder, Onnerpolder en OostpolderIn deze polders willen we graag bloemrijke graslanden laten ontstaan met natte vegetaties. De polders willenwe geschikt maken voor weide- en moerasvogels. In deze drie polders spelen de in de inleiding genoemdebedreigingen: verdroging, verzuring en versnippering. Om de polders aantrekkelijk te maken voor grutto,tureluur en andere weidevogels, is er een extra inspanning geleverd voor de aankoop van ontbrekendepercelen.Met de verwerving van 98 hectare in en om het reservaat en de op handen zijnde afronding van hetlandinrichtingsproject Haren, kan een groot deel van de versnippering worden opgeheven. Daarna kan eenintegraal beheer gevoerd worden, zoals het verhogen van het waterpeil. Dat moet echter zeer gecontroleerdgebeuren omdat er veel fosfaten in de kwetsbare veengrond zitten. Deze stoffen komen vrij als ze in aanrakingkomen met water. Het bemesten met ruige stalmest is een andere optie om bodemleven te stimuleren, maaromdat de grond te zuur is, heeft bemesting tot nu toe weinig effect gehad. Het Groninger Landschap onderzoekthoe zij de verzuring op andere manieren kan tegengaan, bijvoorbeeld door bekalking.Het Groninger Landschap14

Rayon Zuidkleine bonte spechtBekalking“Bekalking is een methode die in de landbouw al langer toepast wordt”, legt Michel Krol uit. “Het maaktde grond minder zuur. Nadeel is dat de veengrond door de kalk sneller oxideert.” De fosfaten in de grondmaken de problematiek in de Zuidlaardermeerpolders extra complex. Simpelweg het waterpeil verhogen isniet mogelijk omdat de mineralen dan vrij komen. Krol: “Sinds de jaren ‘50 is er veel kunstmest gebruikt. Defosfaten zijn in de grond achtergebleven. Met water komen ze vrij en dan zijn er slechts enkele plantensoortendie er raad mee weten. Pitrus is zo’n plant en die willen we hier juist net niet hebben. Omdat pitrus ook noggoed tegen waterschommelingen kan, zal hij bij peilverhoging in dit gebied goed gedijen en andere plantenverdringen. We onderzoeken hoe we de fosfaten kunnen binden aan andere stoffen, zodat ze niet door plantenworden opgenomen.”jaarverslag 200615

Rayon NoordReitdiepgebiedIn een klein deel van het Reitdiepgebied hebben we al inrichtingsmaatregelen uitgevoerd zoals we die inhet hele gebied willen nemen. In de Koningslaagte, vlak boven de stad Groningen hebben we het waterpeilverhoogd. We hebben de waterhuishouding geïsoleerd van de omliggende terreinen. Er is een stuw geplaatsten daarmee houden we het water vast. En dan blijkt meteen dat het hogere waterpeil een gunstig effect heeft opde weidevogels. Koningslaagte is in korte tijd veranderd in een eldorado voor grutto’s, tureluurs, goudplevierenen smienten. Op een gebied van honderd hectare werden afgelopen jaar meer dan vijfenzeventig broedparengeteld. De Koningslaagte staat model voor de inrichting van het hele Reitdiepgebied.Voor het Reitdiepgebied is een plan ontwikkeld voor behoud en versterking van natuur, landschap encultuurhistorie. Kern van het plan is het weer laten kronkelen van het Reitdiep door regenwater langervast te houden in de drooggevallen meanders van de oude rivier. Daarmee keert een waardevol beeld vanhet oudste cultuurlandschap van West-Europa weer terug. Bovendien wordt met het vasthouden van watereen natuurdoelstelling bereikt: het tegengaan van verdroging van het kleiweidegebied ten gunste van deweidevogels als grutto, tureluur en goudplevier. Is het gebied te droog, dan zit het bodemleven te diep in degrond en zijn wormen onbereikbaar voor de vogels. Het terugbrengen van dynamiek in het gebied door middelvan een wisselend waterpeil en als het mogelijk is, het laten stromen van water, zou daarnaast een enormestimulans zijn voor de vismigratie. Voor de uitvoering van dit plan is een aanvraag ingediend bij de NationalePostcode Loterij en die aanvraag is inmiddels gehonoreerd met de zogeheten Kanjer, een gift van 2,5 miljoeneuro. Dankzij deze gift kunnen we het plan voor het Reitdiepgebied versneld uitvoeren. Er moet echter nog veelgebeuren want ook hier wordt de natuur bedreigd door verdroging en versnippering. Het vasthouden van waterin oude meanders draagt bij aan het vernatten van het gebied. Daarnaast zou het waterpeil verhoogd moetenworden. In andere delen van het Reitdiepgebied is het bezit van Het Groninger Landschap nog te versnipperdom een integraal waterbeheer te kunnen voeren. De landinrichting wordt op korte termijn afgerond en HetGroninger Landschap zet zich in om de ontbrekende percelen te kunnen aankopen met hulp van provincie enrijk.Een andere maatregel die in het Reitdiep al wordt toegepast, is het bemesten met ruige stalmest. De ruigestalmest zorgt voor een rijker bodemleven, het trekt allerlei insecten en wormen aan. Om ervoor te zorgen dater voldoende ruige stalmest is, wil Het Groninger Landschap een beheerboerderij met een potstal starten.Het gebied krijgt volgens het plan van Het Groninger Landschap een belangrijke functie voor de recreatie. HetGroninger Landschap wil in Noorderhoogebrug, op een steenworp afstand van de stad, een bezoekerscentrumgaan inrichten en de plannen daarvoor zijn al in een vergevorderd stadium. Het bezoekerscentrum zal dienenals poort naar het Reitdiepgebied en kan naar verwachting al in 2008 geopend worden. In het centrum zal veelte zien en te beleven zijn voor jong en oud. Vanaf het bezoekerscentrum kunnen mensen het gebied ontdekkenen beleven via bestaande en nieuw aan te leggen wandel- en fietspaden.Smal en begrensdArjan Hendriks, rayonbeheerder Noord van Het Groninger Landschap was verrast over het Reitdiepgebiedtoen hij twee jaar geleden begon als rayonbeheerder. “Ik kreeg grote ogen van verbazing toen ik op de kaartzag om welk gebied het ging. Het is een prachtig gebied. Maar zo smal en zo begrensd! Als natuurbeheerderwil je graag een groter, aaneengesloten gebied. In het zuidelijk deel van het Reitdiepgebied, tussen de stad enAdorp, hebben we dat redelijk voor elkaar. Maar daarboven is het nog erg versnipperd. Als je daar iets aan hetwaterpeil wil doen, merken de buren dat onmiddellijk. Dat gaat dus niet. We moeten ons dus blijven inzettenom ook andere delen te kunnen verwerven. En natuurlijk werken we in de tussentijd samen met boeren enorganisaties als de Agrarisch Natuurvereniging Stad en Ommeland. Met elkaar moeten we ervoor zorgen datwe de EHS halen in 2018.”Het Groninger Landschap16

Rayon Noordkluut met jongRayonbeheerder Arjan Hendriks: “Met elkaarmoeten we ervoor zorgen dat we de EHShalen in 2018.”Kwelders NoordkustHet Groninger Landschap werkt samen met agrariërs aan het kwelderherstelplan voor de Groninger kwelderslangs de Waddenzee. De kwelders zijn verouderd en zitten bijna in hun eindstadium van verlanding. Afgravingen begrazing zijn mogelijke manieren om de variatie aan kwelderplanten toe te laten nemen. Ook kan er zoeen grotere oppervlakte met pioniervegetatie ontstaan: kale slikbodem met beginnende zoutwatervegetatie.Voor nader onderzoek naar de best werkende maatregelen en voor de uitvoering van het plan werkt HetGroninger Landschap samen met Natuurmonumenten, de Vereniging van Oevereigenaren en Gebruikers enLTO-Boerennatuur.Het Groninger Landschap wil graag betrokken worden bij de herstelplannen voor het Waddengebied, ineen vorm zoals de commissie Meijer adviseerde. Helaas moeten we constateren dat er tot nu toe nog geenconcrete stappen zijn gezet en dat de uitwerking van de plannen traag verloopt door regels en procedures bijde overheid.Dat begrazing een succesfactor kan zijn, bewijst het beheer in de Dollarkwelders. Door begrazing gaan dekwelders zeer kort het winterseizoen in waardoor er in het voorjaar veel aanwas is van jong, nieuw gras. Veleduizenden ganzen weten het eiwitrijke voedsel te waarderen en strijken iedere winter en ieder voorjaar ingrote aantallen op de Dollarkwelders neer. Veel geziene soorten zijn onder andere de brandgans en de grauwegans.KlutenplasBinnendijks heeft Het Groninger Landschap bij de Klutenplas een brakwatergebied ingericht en het blijktdat zich in het gebied reeds meerdere brakwaterplanten gevestigd hebben, waaronder zeeaster en schorrekruid.Dat is mede te danken aan het verspreiden van zogeheten vloedmerk met zaden van brakwaterplanten.De Klutenplas is een belangrijke overgangszone geworden voor zoet en zout en is een belangrijk rust- enfoerageergebied voor wadvogels. De stichting bereidt de inrichting van een brakwatergebied bij Deikum voor.De ervaringen die we hebben opgedaan bij de inrichting van de Klutenplas helpen ons hierbij.jaarverslag 200617

Rayon NoordVloedmerkOm de natuur in de Klutenplas aan de gang te helpen, heeft Het Groninger Landschap zout water van buitende dijk de Klutenplas ingepompt. Arjan Hendriks licht toe: “Met een pomp van de brandweer hebben we denatuur een beetje geholpen. In het echt staan kwelders ook af en toe geheel onder water. Dat hebben nu ookin de Klutenplas gedaan.” Volgens Hendriks heeft het inpompen van het water twee voordelen. “Ten eerstestimuleert het de groei van brakwaterplanten. Zij houden van brakke omstandigheden. Het tweede voordeelis dat distels en andere ruigteplanten die eigenlijk niet op een kwelder horen, verdwijnen. En dat was meteenzichtbaar. Toen het water wegtrok, zag je dat de distels afgestorven waren.”Een ander middel om de aanwas van brakwaterplanten te stimuleren was het aanbrengen van zogehetenvloedmerk. “Dat zijn plantenresten die aanspoelen aan land. De resten zitten vol met zaden. Met eenmestverspreider hebben we het vloedmerk uitgereden. En dat heeft goed gewerkt. Er groeit zeeaster enschorrekruid en andere pionierssoorten. Het aanbrengen van vloedmerk is waarschijnlijk een eenmalige actie.Maar het onder water zetten met zout water gaan we mogelijk vaker doen. Net als in de natuur.”Het Groninger Landschap18

Rayon Westgrote karekietRayonbeheerder René Oosterhuis over hetomvormen van het Nanninga’s Bosch en hetHarensche Bosch: “Met meer loofbomen inhet bos, wordt de variatie groter. Hoe meerbomen en struiken, hoe aantrekkelijker hetwordt voor vogels en zoogdieren.”LeekstermeergebiedDe oeverlanden van het Leekstermeer zijn van belang voor vele soorten water- en weidevogels. In het broedseizoenbiedt het onderdak aan weidevogels, ‘s winters komen er vele soorten ganzen en eenden. In het voorjaar is heteen rustgebied voor steltlopers die op doortrek zijn. Voor het Leekstermeer is een duidelijke keuze gemaakt inbeheer. De buitendijkse stukken worden speciaal beheerd voor weidevogels. Op de binnendijkse delen krijgtde natte natuur meer ruimte. Op een afstand van dertig meter van de oever hebben we een rasterafzettinggeplaatst zodat koeien niet langer in de oeverzone kunnen grazen. Zo ontstaat daar een rustige zone met rieten ruigte, een gunstig gebied voor rietvogels. In 2006 zijn in de rietgordel langs het meer 37 broedparen vande rietzanger geteld.Ook in het Leekstermeergebied speelt de problematiek die in de inleiding is genoemd: verzuring, verdrogingen versnippering. Een integraal waterbeheer is nog steeds niet mogelijk omdat een perceel temidden vanonze terreinen niet in ons eigendom is. Om toch de natuurkwaliteit van het gebied te verbeteren zijn daaromaanvullende inrichtingsmaatregelen nodig.WaterkeringHet Groninger Landschap wilde haar gebied ten noorden van het Leekstermeer inrichten als nat natuurgebied.De inzet was om het tot een moerasgebied te laten worden. Temidden van de bezittingen ligt een terrein vanzeventien hectare dat in particulier eigendom is. “Daardoor kunnen we de waterhuishouding niet zo regelenals we zouden willen”, vertelt René Oosterhuis, beheerder van rayon West. “De particuliere natuurbeheerderricht zich op de weidevogeldoelstelling en niet op natte natuur zoals wij. We gaan daarom een waterkeringaanleggen zodat wij in onze delen het water kunnen verhogen zonder dat onze buurman er last van heeft.”Het lijkt een praktische oplossing maar Oosterhuis merkt wel op dat de natuurdoelstelling aangepast moetworden. “We hadden het anders voor ogen. We wilden water door het gebied laten stromen. Van de ene kanterin en aan de andere kant er weer uit. Maar het particuliere terrein ligt precies tussen onze gebieden en dusis zo’n waterstroom niet mogelijk. We hadden een groter gebied willen inrichten als moerasgebied. Dat isjaarverslag 200619

Rayon Westgunstiger voor de vogels. Hoe groter het leefgebied hoe beter. Dat geldt ook voor de vissen. We hadden eensysteem uitgedacht waardoor ze heen en weer konden trekken. Dat zit er nu niet in.”Zuidelijk WesterkwartierIn het Zuidelijk Westerkwartier bezit Het Groninger Landschap twee kleine bossen, het Nanninga’s Boschen het Harensche Bosch. Beide zijn van oorsprong productiebossen. We streven ernaar beide bossen geleidelijkaan om te vormen van productiebos naar een natuurlijk bos. We halen naaldbomen weg om open plekken tecreëren met ruimte voor loofbomen en planten. Sommige naaldbomen worden geringd zodat ze langzaamsterven. Het dode hout is aantrekkelijk voor insecten en spechten. Ook worden de randen van het bos openergemaakt zodat er een geleidelijke overgang met hoge struiken en planten ontstaat die langzaam overgaat in denaastgelegen graslanden. In deze luwe overgangszones is ruimte voor plantengroei. De zones zijn aantrekkelijkvoor vlinders, libellen en zangvogels.Het probleem bij deze kleine, geïsoleerde terreinen - dit geldt ook voor het Bolmeer en het Coendersbosch -is het gezond krijgen van de waterhuishouding. De terreinen liggen midden in landbouwgebied en de enigemanier om het water minder voedselrijk te maken is het gebied te isoleren en het water los te koppelen van deomliggende gebieden.De landgoederen Iwema Steenhuis en de Coendersborch zijn zowel in cultuurhistorisch opzicht als innatuuropzicht van grote waarde. Het Groninger Landschap beschermt hier zowel het een als het ander. Op delandgoederen worden ieder jaar de houtwallen gesnoeid en onderhouden. Zij zijn van landschappelijke waardeen zijn tevens ideale broedplaatsen voor mezen, lijsters en vinken.OmvormenHet Nanninga’s Bosch en het Harensche Bosch zijn van oorsprong productiebossen met veel naaldbomen.Het Groninger Landschap wil ze omvormen tot natuurlijk bos. “Wat we doen is hier en daar een eik vrijzettendoor omliggende naaldbomen te kappen”, legt Oosterhuis uit. “Een eik heeft veel licht nodig en is een langzamegroeier. Naaldbomen groeien snel en daardoor kan een jonge eik snel in de verdrukking komen. Met meerloofbomen in het bos wordt de variatie groter. Hoe meer bomen en struiken, hoe aantrekkelijker het wordtvoor vogels en zoogdieren. Door een naaldbos kun je gewoon lopen, een gevarieerd loofbos met lage begroeiingonder de bomen is onbegaanbaar. Het heeft veel schuilplaatsen. Dat geldt ook voor de randen. Een geleidelijkeovergang van bos naar weiland is ideaal voor vogels en ook voor zoogdieren als reeën en egels. Ze kunnenvoedsel zoeken in de graslanden en hebben toch schuilplaatsen in de buurt.”Iwema SteenhuisHet Groninger Landschap20

Rayon OostdasRayonbeheerder Silvan Puijman over landgoedDe Ennemaborgh: “Jarenlang consequentbeheer werpt zijn vruchten af.”EnnemaborghOp het landgoed De Ennemaborgh voert Het Groninger Landschap al meer dan twintig jaar eenbegrazingsbeheer met koniks. De begrazing door de paarden zorgt voor een variatie in vegetatie. Paardensnijden met hun tanden in bomen die daardoor afsterven. Op de open plaatsen krijgen kruiden en lagestruiken een kans. Het dode hout blijft liggen en trekt insecten aan. Bovendien is het dode hout een idealevoedingsbodem voor paddestoelen en het bos op het landgoed telt in het najaar maar liefst meer dan honderdverschillende soorten paddestoelen, waaronder zeldzame soorten als de eikhaas en viltig judasoor.De mest van de koniks trekt kevers en regenwormen aan en zij vormen voedsel voor een soort die inGroningen nauwelijks voorkomt maar zich als eerste weer meldde op landgoed De Ennemaborgh: de das. Dekomst van de das op het landgoed is een van de grootste successen van het begrazingsbeheer.Het Groninger Landschap wil het begrazingsbeheer doorzetten door een ecologische verbinding te makenmet het gebied De Tjamme. In dit gebied van Staatsbosbeheer grazen koeien. Als de koeien ook op landgoedDe Ennemaborgh kunnen grazen en de paarden in het gebied De Tjamme, is dat gunstig voor de ontwikkelingvan beide gebieden. Ze worden daardoor nog gevarieerder.De komende jaren willen we de randen van het Midwolderbos minder “hard maken” door geleidelijkerovergangen te creëren naar de omliggende weilanden. In deze overgangszones zal ruimte zijn voor lagestruiken en kruiden. Een en ander is afhankelijk van samenstelling van de bodem.Consequent“Jarenlang consequent beheer werpt op landgoed De Ennemaborgh zijn vruchten af”, aldus Silvan Puijman,beheerder van rayon Oost. De begrazing door de koniks is heel belangrijk voor dit terrein. Ze houden debegroeiing laag waardoor kwetsbare planten een kans krijgen. Zonnedauw en moeraswolfsklauw zijn mooievoorbeelden van zeldzame planten die we hier ieder jaar weer zien. Ze groeien op de oevers van de natuurplasen profiteren van de wisselende waterstanden. De koniks zijn ook belangrijk vanwege hun keutels. De mestjaarverslag 200621

Excursie op de Punt van Reide.trekt regenwormen en mestkevers aan. De larven van de kever worden gegeten door de das. De das houdtook van boktorren en die hebben we hier ook genoeg. Zij komen vooral voor in stobben, restanten van eenomgevallen of gekapte boom.Het landgoed is populair bij het publiek en ieder weekend wordt het bezocht door vele wandelaars. Het zalin de toekomst, als de Blauwe Stad gereed is, alleen nog maar drukker worden. De stichting heeft zich daar alop voorbereid door het landgoed te “versterken”. Puijman: “We hebben zo’n tien kilometer aan paden verhard.We hebben een brug vervangen door een nieuwe brug van duurzaam eikenhout. Ook hebben we nieuweinformatiepanelen geplaatst.”Dollard - Polder BreebaartIn Polder Breebaart hebben we het getijdenproces opnieuw ingezet door in samenwerking met het waterschapeen duiker in de dijk te maken. De eb- en vloedbeweging is weer terug. Vroeger, toen er nog geen dijken waren,lagen tussen land en zee de kwelders en was er uitwisseling tussen zoet en zout water. De dijken vormen nueen harde grens die deze uitwisseling onmogelijk maakt. In Breebaart is in 2001 deze grens weer geslecht endat heeft al snel tot resultaten geleid. Het gebied ontwikkelde zich in rap tempo tot wadplaat en kale kwelderen werd daarmee een aantrekkelijk broedgebied voor de kluut. Het was zelfs met enkele duizenden broedparenhet grootste klutenbroedgebied van West-Europa. Andere indicatorsoorten die erop wijzen dat het systeemweer voor een belangrijk deel is teruggekeerd zijn behalve vele soorten steltlopers, ook koloniebroeders envissen als de stekelbaars en paling. Brakwaterplanten als zeekraal, zulte en goudknopje voelen zich eveneensthuis in het gebied.Bij ieder ecosysteem doen we zoveel als mogelijk. Totaal herstel is niet meer mogelijk en we moeten devinger aan de pols houden in de vorm van beheermaatregelen. Het is noodzakelijk om telkens een tikje aan deslinger te geven zodat het systeem in beweging blijft. In Polder Breebaart speelt bijvoorbeeld het probleem vandichtslibbing, een natuurlijk proces. Omdat Polder Breebaart een ingekaderd gebied is dat we willen behoudenals gedempt getijdegebied met geulen en slenken met bijbehorend voedselaanbod, zijn beheermaatregelennoodzakelijk en in 2006 zijn reeds enkele mogelijkheden afgewogen. Mogelijk dat uitbaggeren van de geulhet systeem weer versterkt.Het Groninger Landschap22

Te ondiepDe geul in Polder Breebaart slibt langzaam dicht. “Dat komt”, legt Silvan Puijman uit, “omdat het zeewatermet geweld de polder binnenstroomt. Eenmaal binnen komt het water tot rust zodat de vele slibdeeltjeskans krijgen te bezinken.” Dat de geul nu geleidelijk aan minder diep wordt, belemmert de vismigratie vanstekelbaars en paling. De inrichting van de polder was mede bedoeld voor deze vissoorten. Daarnaast dient degeul als een natuurlijke barrière voor de vos. Puijman: “Op het kale eiland broeden kluut en noordse stern. Zijvoelen zich daar veilig. Maar als de geul te ondiep is, kan de vos er gewoon doorheen waden en zijn de eierenen de jongen niet veilig meer. Het uitbaggeren van de geul is een mogelijke oplossing. Om de broedendekluten te beschermen wordt in ieder geval een raster geplaatst waar de vos niet doorheen kan, maar de jongenvan de kluut wel.”BourtangeIn 2005 zijn diverse inrichtingswerkzaamheden uitgevoerd. Vruchtbare landbouwgrond is afgegravenzodat de grond weer schraal wordt. Zo is er een gunstige uitgangssituatie gecreëerd voor ontwikkeling vannatuurwaarden. Het doel is om een schraal grasland te laten ontstaan met struwelen (laag struikgewas). Op deschrale grond zien bijzondere planten zoals verfbrem en steenanjer – in het Gronings meulentje – kans zichte vestigen. De planten trekken op hun beurt bijzondere vlinders aan. Verschraling is in de Schans Bourtangede methode om soortenrijkdom te vergroten.Pioniers“De inrichting bij Bourtange heeft al direct effect”, vertelt Silvan Puijman. “De pionierssoorten als biggekruidvestigen zich onmiddellijk. Waarschijnlijk was er nog zaad of wordt het zaad van elders aangevoerd. Vaakwordt gezegd: zaad is er genoeg, maar het milieu bepaalt of het gaat kiemen. Valt het op een dikke grasmat, dangebeurt er niks. Maar op schrale zandgrond zoals hier, kan het wat worden.” Puijman duidt de pionierssoortenaan als kwartiermakers voor andere planten. “De eerste planten zorgen dat het zand bij elkaar gehoudenwordt. Vervolgens krijgen ook ander soorten de kans zich te vestigen. Het gaat dan om heide en steenanjer.De planten trekken weer insecten aan die op hun beurt weer vogels aantrekken. “Het paapje heb ik al gezien”,meldt Puijman.dwergvleermuistureluurjaarverslag 200623

OrganisatieBestuurHet bestuur kwam in 2006 5 keer bijeen. Verwerving van natuurgebieden, inrichtingsprojecten, de financiënen de samenwerking met de Landschappen zijn vaste agendapunten op de bestuursvergadering. Twee keerwerd een themavergadering belegd. In mei werd met de directeur en enkele medewerkers gediscussieerd overhet thema waterhuishouding en natuur. In november werd over het bestuursmodel vergaderd.Het bestuur spreekt eens per jaar met de accountant over het financiële beheer van de stichting. MevrouwC.A. Tomson trad in november uit het bestuur, nadat ze haar volledige bestuurstermijn had volgemaakt. Voordeze bestuursvacature is een oproep gedaan in de Golden Raand, vervolgens is mevrouw M. A. Smith-Tekensbenoemd.OrganisatieHet Groninger landschap wil dicht bij de mensen staan. Om die gedachte gestalte te geven, kent de Stichtingrayonbeheerders die kantoor houden in hun eigen gebied. Bovendien werkt Het Groninger Landschap metregionale teams van vrijwillig medewerkers. Zij verzorgen in de gebieden onder andere publieksactiviteiten enmonitoring.Per 31 december 2006 telt de stichting 212 vrijwillig medewerkers en 25 vaste medewerkers. Het aantalvrijwillig medewerkers steeg opnieuw. Voortvloeiend uit het in 2005 ingezette gebouwenbeleid werd gewerktaan een overname van een vijftal karakteristieke Groninger molens van de Stichting de Groninger Molen. Hetgaat om De Onderneming te Vierhuizen, De Vier Winden in Pieterburen, De Lelie in Eenrum, de Bovenrijge teTen Boer en de Ceres in Spijk. Van de Stichting molen Zeldenrust werd de molen Zeldenrust te Westerwijtwerdovergenomen.Bijna 40 nieuwe vrijwilligers, zowel molenaars, als gastheren en –vrouwen konden worden verwelkomd.Het Groninger Landschap24

Demonstratie op Molen Zeldenrust inWesterwijtwert.jaarverslag 200625

Jaarrekening 2006Financieel verslag over de periode 1 januari 2006 tot en met 31 december 2006(Alle in dit verslag vermelde bedragen zijn te lezen in veelvouden van 1.000 Euro,tenzij uitdrukkelijk anders vermeld.)Financiële verantwoordingStichting Het Groninger Landschap is keurmerkhouder van het CBF-keur. De jaarrekening is ingericht conformde in de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende Instellingen opgenomen richtlijnen. De richtlijnenzijn opgesteld door het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF).De jaarrekening 2006 bestaat uit:• de balans per 31 december 2006 met toelichting daarop;• de staat van baten en lasten over het boekjaar 2006 met toelichting daarop;In deze toelichting is mede begrepen het overzicht van de uitvoeringskosten van de eigen organisatie;• de overige gegevens;• de bestemming van het overschot;• de accountantsverklaring;• de begroting voor 2007FinancieringsstructuurIn de financieringsstructuur van Stichting Het Groninger Landschap zijn vier belangrijke geldstromen te onderkennen,te weten het structurele deel van de exploitatie, de aankopen van natuurterreinen, het uitvoerenvan éénmalige projecten en de bijzondere inkomsten.Het structurele deel van de exploitatieIn dit structurele deel van de exploitatie worden alle baten en lasten ten behoeve van de eigen organisatie verantwoord,welke nodig zijn om de bedrijfsvoering te kunnen laten functioneren. Dit deel van de exploitatiewordt gefinancierd met structurele inkomsten zoals donaties, beheerssubsidies en inkomsten uit terreinen.De aankopen van natuurterreinenDe aankopen van natuurterreinen worden voor een groot deel gefinancierd uit ontvangen subsidies van overheden.Het niet gesubsidieerde gedeelte van deze aankoopkosten wordt gefinancierd uit het door het bestuurbestemde deel van het eigen vermogen voor aankopen van natuurterreinen, via de staat van baten en lasten.Het uitvoeren van projectenDe kosten van eenmalige projecten worden voor het grootste deel gefinancierd uit de hiervoor ontvangensubsidies van overheden en particuliere fondsen. Het niet gesubsidieerde deel wordt gefinancierd uit hetdoor het bestuur bestemde deel van het eigen vermogen voor de uitvoering van projecten, via de staat vanbaten en lasten.Het Groninger Landschap26

De bijzondere inkomstenDe bijzondere inkomsten bestaan uit het resultaat op beleggingen en uit inkomsten uit nalatenschappen, giften,bijdragen van de Nationale Postcode Loterij en sponsoring. Deze inkomsten, welke in continuïteit gezieneen onzeker karakter hebben, worden besteed aan éénmalige en bijzondere projecten.ReservesDe uitkomst van de staat van baten en lasten wordt bij besluit van het bestuur achtereenvolgens als volgtverdeeld;• een dotatie aan de continuïteitsreserve, voor de dekking van risico’s op korte termijn,tot aan het gestelde maximum;• een dotatie aan de reserve waardeverschillen effecten, voor de niet gerealiseerde boekwinsten van effectenin bezit op 31 december 2006.• een dotatie aan de reserve projecten in het kader van de doelstelling.• een dotatie aan de reserve aankoop natuurterreinen.• een dotatie aan de reserve instandhouding en omvorming natuurterreinen, totdat het niveauvan deze reserve is bereikt.Met deze wijze van financiering wordt getracht de continuïteit in de uitvoering van de doelstellingen van deStichting en een slagvaardige en doeltreffende inzet van de beschikbare middelen, te waarborgen. Het eigenvermogen en de toegenomen activiteiten ten aanzien van fondsenwerving voor natuurontwikkelings- enopenstellingsprojecten maken het de Stichting mogelijk, meer dan in het verleden, haar bezittingen op eenkwalitatief hoog niveau in te richten, te onderhouden en verder blijvend open te stellen.VoorzieningenGroot onderhoudIn 2005 heeft de Stichting haar beleid met betrekking tot het beheer van gebouwen gewijzigd. De Stichtingwil haar gebouwenbezit op een kwalitatief hoger niveau onderhouden. In 2005 zijn onderhoudsplannen vooralle objecten opgesteld. Op basis van deze plannen en om de kosten van groot onderhoud in de komendejaren te egaliseren, is de voorziening groot onderhoud gevormd.PensioenverplichtingenAls gevolg van aanpassing van het pensioenreglement, moet voor bestaande deelnemers de komende jareneen inhaalpremie worden betaald, hiervoor is een voorziening pensioenverplichtingen gevormd. Een overgangnaar het Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw wordt voorbereid.Uitkomst van de staat van baten en lastenDe staat van baten en lasten over 2006 sluit met een overschot van 29, tegenover een tekort van 43 in 2005.Over het jaar 2006 was een overschot van 160 begroot.Het resultaat kan als volgt worden samengevat:Uitkomst 2006 Begroting 2006 Uitkomst 2005Baten beschikbaar voor de doelstelling 8.296 3.557 7.005Besteed aan de doelstelling 8.267 3.397 7.048Overschot / tekort 29 160 -43jaarverslag 200627

Uitkomst 2006 versus uitkomst 2005Het verschil tussen het overschot van 2006 en het tekort van 2005 kan als volgt worden verklaard;Uitkomst 2006Overschot 2006Tekort 200529-43Verschil 72- Hogere ontvangst beheersubsidie, Ministerie LNV in 2006 118- Dotatie aan voorziening groot onderhoud gebouwen in 2005 2.120- Lagere uitvoeringskosten in 2006 125- Lager beleggingsresultaat in 2006 -227- Hogere eigen bijdrage aan projecten en aankopen in 2006 -1.276- In 2005 werd een vergoeding voor pachtderving ontvangen -715- Overige -73Verschil 72Uitkomst versus begroting 2006Het verschil tussen het begrote overschot en het werkelijke overschot over 2006,kan als volgt worden verklaard;Uitkomst 2006Overschot 2006Overschot begroot 200629160Verschil -131- Hogere ontvangst beheersubsidie, Ministerie LNV dan begroot 84- Hogere inkomsten uit nalatenschappen, legaten en beschermers 178- Lagere uitvoeringskosten dan begroot 136- Eigen bijdrage aan projecten en aankopen hoger dan begroot -560- Overige 31Verschil -131Het Groninger Landschap28

In 2006 werden de volgende projecten opgeleverd of verantwoord:Projectkosten· Kropswoldersbuitenpolder en Westerbroektermadepolder, laatste fasenatuurtechnische en recreatieve inrichting van het gebied 2.027· Harssensbosch 584· Versterking landschapskarakter landgoed Ennemaborgh 480· Natuurontwikkeling Schans Bourtange en inrichting infocentrum Bourtange 680· Overige kleinschalige projecten 243.795De totale projectkosten in 2005 bedroegen 1.561In 2006 gerealiseerde aankopen:In 2006 is 98 hectare natuurterrein in het Zuidlaardermeergebied aangekocht.In de komende jaren wordt in het kader van het landinrichtingsproject Haren nog 250 hectare doorgeleverdaan de Stichting.jaarverslag 200629

BALANS per 31 december 2006(in duizenden euro’s)31 December 2006 31 December 2005ACTIVAMATERIELE VASTE ACTIVABedrijfsmiddelen 1.107 1.109Direct in gebruik voor de doelstelling 94 1261.201 1.235FINANCIELE VASTE ACTIVA P.M. P.M.BELEGGINGEN 10.420 9.494VOORRADENDirect beschikbaar voor de doelstelling 13 14VORDERINGEN 1.246 1.256GELDMIDDELEN 99 49012.979 12.489PASSIVAEIGEN VERMOGENBesteedbaar vermogen 6.662 6.531Vastgelegd vermogen 1.849 1.9518.511 8.482VOORZIENINGENGroot onderhoud gebouwen 2.220 2.120Pensioenverplichtingen 101 1102.321 2.230SCHULDENOp lange termijn 466 471Op korte termijn 1.681 1.3062.147 1.77712.979 12.489Het Groninger Landschap30

Staat van baten en lasten over 2006(in duizenden euro’s)2006 Begroting 2006 2005Baten uit eigen fondsenwerving- contributies van Beschermers 290 275 303- contributies van Vrienden 38 60 52- giften en schenkingen 143 15 8- nalatenschappen en legaten 147 90 264618 440 627Kosten eigen fondsenwerving- fondsenwervingsacties 14 35 81- uitvoeringskosten 28 26 28-42 -61 -109In procenten van de baten eigen fondsenwerving (7) (14) (17)Resultaat verkopen artikelen- brutowinst verkoop artikelen 4 6 6- uitvoeringskosten administratie en direktie -15 -9 -14-11 -3 -8Resultaat eigen fondsenwerving 565 376 510Aandeel in acties van derden- bijdrage Nationale Postcode Loterij 1.042 1.042 1.042Beschikbaar uit fondsenwerving 1.607 1.418 1.552Subsidies overheden en anderen 5.865 1.340 3.617Resultaat beleggingen 470 480 697Overige baten 354 319 1.139Totaal beschikbaar voor de doelstelling 8.296 3.557 7.005Besteed aan de doelstellingAankoop en beheer natuurterreinen en gebouwen- aankoopkosten natuurterreinen 1.782 P.M. 718- projectkosten natuurterreinen 3.795 P.M. 1.561- beschikbaar voor projecten en aankopen 684- uitvoeringskosten 1.927 2.028 2.022- dotatie voorziening groot onderhoud gebouwen 100 2.1207.604 2.712 6.421Voorlichting en educatie- uitvoeringskosten 663 685 627663 685 627Totaal besteed aan de doelstelling 8.267 3.397 7.048Overschot / tekort 29 160 -43Totaal 8.296 3.557 7.005Besteding overschotDoor het bestuur bestemd voor:- continuïteitsreserve 185 40- projecten in het kader van de doelstelling -300 -- aankoop natuurterreinen -200 -1.300- toegevoegd reserve waardeverschillen effecten 313 445- instandhouding en omvorming natuurterreinen 133 715131 -100Toegevoegd resp.onttrokken bestemmingsfondsen, per saldo -54 42Toegevoegd resp.onttrokken fonds activa bedrijfsvoering -2 29Toegevoegd resp. onttrokken fonds activa doelstelling -46 -1429 -43

Algemene toelichting balansAlgemeenGezien het geringe belang is in de jaarrekening van de Stichting Het Groninger Landschap afgezien vanconsolidatie van de B.V. Ennemaborgh.Waarderingsgrondslagen balansAlgemeenVoor zover niet nader toegelicht, zijn de activa en passiva gewaardeerd tegen nominale bedragen.Materiële vaste activaBedrijfsmiddelenKantoorgebouwGewaardeerd tegen aanschaffingskosten onder aftrek van jaarlijkse afschrijvingen op basis van een vastpercentage van de aanschaffingskosten. Het afschrijvingspercentage bedraagt 2% per jaar.Natuurterreinen en opstallenDe natuurterreinen en opstallen worden, gezien het bijzondere karakter van deze activa, binnen dedoelstelling van de Stichting Het Groninger Landschap niet gewaardeerd. Niet gesubsidieerde aankoopkostenworden, via de staat van baten en lasten, ten laste van het bestemde vermogen voor aankopen vannatuurterreinen gebracht.Direct in gebruik voor de doelstellingMachines en inventarissenGewaardeerd tegen aanschaffingskosten onder aftrek van jaarlijkse afschrijvingen op basis van20-33% van de aanschaffingskosten. De aanschaffingen vinden plaats in het kader van de doelstelling.Financiële vaste activaB.V. EnnemaborghDeelneming en vordering op deelnemingDe deelneming en de vordering op de deelneming zijn geheel afgewaardeerd, aangezien de deelneming eennegatief vermogen heeft.BeleggingenDe effecten zijn gewaardeerd tegen marktwaarde. De niet gerealiseerde boekwinsten worden opgenomen ineen reserve waardeverschillen effecten. De beleggingen waarvan het recht van vruchtgebruik in het bezit isvan derden, zijn p.m. gewaardeerd.VoorradenVeeHet vee is gewaardeerd tegen kostprijs, of lagere marktwaarde.Het Groninger Landschap32

WinkelDe winkelvoorraden zijn gewaardeerd tegen kostprijs.VorderingenDe vorderingen zijn nominaal gewaardeerd, onder aftrek van een voorziening voor oninbaarheid.Eigen vermogenHet eigen vermogen van de Stichting is conform de richtlijn van CBF gesplitst in een continuïteitsreservedie is bestemd voor dekking van risico’s op korte termijn en een reserve voor instandhouding en omvormingnatuurterreinen.De continuïteitsreserve is door het bestuur bepaald op maximaal 1,5 maal de jaarlijkse kosten voor salarissenen sociale lasten van de werkorganisatie.De reserve voor instandhouding en omvorming natuurterreinen is op grond van bedrijfseconomischeberekeningen bepaald op 2.500 euro per hectare. De oppervlakte die de Stichting Het Groninger Landschapper 31 december 2006 beheert is 7.763 hectare, waarmee de totale omvang van de reserve uiteindelijk wordtbepaald op ruim 19 miljoen euro. Met het vaststellen van de begroting reserveert het bestuur jaarlijks geldenvoor eigen bijdragen aan projecten in het kader van de doelstelling en fondsenwerving. Voorts bestemt hetbestuur jaarlijks gelden voor eigen bijdragen voor het aankopen van natuurterreinen, welke in de komendejaren kunnen worden aangekocht.VoorzieningenGroot onderhoudVoor verwachte kosten inzake onderhoud van gebouwen is een voorziening gevormd, gebaseerd op eenmeerjarenonderhoudsplan. In 2006 zijn 5 molens door de Stichting overgenomen van Stichting deGroninger Molens. Voor verwachte kosten inzake onderhoud aan de overgenomen molens is 100 toegevoegdaan de voorziening.PensioenverplichtingenAls gevolg van aanpassing van het pensioenreglement, moet met ingang van 2006 voor bestaandedeelnemers de komende jaren een inhaalpremie worden betaald. In 2005 is op basis van de contante waardevan de inhaalpremie een voorziening gevormd. In 2006 is de werkelijke inhaalpremie op de voorziening inmindering gebracht.De pensioenregeling is aan te merken als een toegezegde pensioenregeling welke wordt uitgevoerd door eenbedrijfstakpensioenfonds. De Stichting heeft in het geval van een tekort bij het bedrijfstakpensioenfondsgeen verplichting tot het voldoen van aanvullende bijdragen anders dan door hogere toekomstige premies.Om deze reden is de pensioenregeling in de jaarrekening verwerkt als een toegezegde bijdrageregeling.Grondslagen voor de resultatenbepalingDe baten, waarin begrepen de opbrengst uit de Nationale Postcode Loterij, worden verantwoord inhet boekjaar waarop ze betrekking hebben. Voor giften en nalatenschappen betekent dit dat ze inaanmerking worden genomen in het jaar waarin de omvang met een redelijke mate van zekerheidkan worden vastgesteld. De bestedingen worden verantwoord in het jaar waarin de verplichting isaangegaan. Bestedingen, subsidies en particuliere bijdragen met betrekking tot natuurontwikkeling- enopenstellingsprojecten worden verantwoord in het jaar waarin het project definitief is opgeleverd.jaarverslag 200633

Toelichting op de balans per 31 december 2005Materiële vaste activaBedrijfsmiddelenKantoorgebouwHet verloop in 2006 is als volgt:Boekwaarde per 31 december 2005 1.109Verbouwing 23Afschrijvingen 2006 - 25Boekwaarde per 31 december 2006 1.107Als volgt gespecificeerd:Cumulatieve aanschaffingskosten t/m 2006 1.237Cumulatieve afschrijvingen t/m 2006 130Direct in gebruik voor de doelstellingNatuurterreinen en opstallenHet verloop in 2006 is als volgt:1.107Aankoopkosten natuurterreinen 1.782Subsidie overheden -1278Eigen bijdrage -504Mutatie natuurterreinen en opstallen 0Machines en inventarissenHet verloop in 2006 is als volgt:Boekwaarde per 31 december 2005 126Aanschaffingen 2006 54Verkopen -16Afschrijvingen 2006 -70Boekwaarde per 31 december 2006 94Als volgt gespecificeerd:Cumulatieve aanschaffingskosten t/m 2006 364Cumulatieve afschrijvingen t/m 2006 -27094Het Groninger Landschap34

Financiële vaste activaB.V. EnnemaborghGezien het geringe belang in de B.V. Ennemaborgh te Midwolda, is afgezien van consolidatie.DeelnemingHet betreft een 100% deelneming in de B.V. Ennemaborgh te Midwolda. De directie van de B.V. wordtgevoerd door het bestuur van de Stichting. De doelstelling van de B.V. komt overeen met de doelstelling vande Stichting.De deelneming is gezien het negatieve vermogen op nihil gewaardeerd. Het negatieve vermogen bedroeg per31 december 2006 8.988 (31 december 2005: 8.388).VorderingDe aan de B.V. Ennemaborgh verstrekte lening van 454 en de vordering in rekening courant ad 8.741 zijnvolledig voorzien.Over de lening en de vordering wordt rente berekend. Deze rente wordt bij de Stichting Het GroningerLandschap niet als bate verantwoord, omdat de hierdoor ontstane vordering bij de Stichting Het GroningerLandschap geheel wordt afgeboekt.BeleggingenDe vastgestelde beleggingsrichtlijn kent een risicomijdend karakter, gericht op de instandhouding vanhet vermogen op lange termijn. Tenminste 70% van het te beleggen vermogen dient te zijn vastgelegd invastrentende waarden. Ten aanzien van de beleggingen in aandelen is om spreidingsrisico’s te beperken,gekozen voor het beleggen in beleggingsfondsen. De Stichting laat zich bij de uitvoering van haarbeleggingsbeleid adviseren door een professionele vermogensbeheerder. De effecten bestaan uit aan de beursgenoteerde fondsen.Door koersstijging van de aandelen en koersdaling van de obligaties in het vierde kwartaal, is het aandeel vande aandelen in de beleggingsportefeuille licht hoger dan 30%.De beleggingen zijn als volgt te specificeren:31 december 2006 31 december 2005Spaarrekeningen 2.310 1.448Effecten:Obligaties 4.804 5.219Aandelen 3.306 2.827Totaal 10.420 9.494jaarverslag 200635

SpaarrekeningenDe spaarrekeningen betreffen direct op te nemen gelden. De gemiddelde rente bedraagt per 31 december2006 circa 2,75%.VoorradenAls volgt gespecificeerd:31 december 2006 31 december 2005Vee 11 12Winkel 2 2Totaal 13 14VeeHet vee wordt ingezet bij het beheer van de terreinen.WinkelBetreft voorraad boeken e.d.VorderingenVorderingen en vooruitbetaalde bedragen31 december 2006 31 december 2005Aankoopsubsidies 85 50Belastingen en sociale premies 21 20Beheersubsidie overheid 340 376Intrest 98 87Huren, pachten 75 84Projecten in uitvoering 423 448Projectsubsidies 131 154Onderhoudsubsidie 14 8Diversen 59 29Totaal 1.246 1.256Geldmiddelen31 december 2006 31 december 2005Banken, rekening-courant saldi 95 487Kassen 4 3Totaal 99 490Het Groninger Landschap36

Eigen vermogenBesteedbaar vermogenHet verloop over 2006 is als volgt:Stand per31 - 12 - 2005ToegevoegdontrokkenStand per31 - 12 - 2006Continuïteitsreserve 1.590 185 - 1.775Projecten in het kader van de doelstelling 1.000 223 -523 700Projecten fondsenwerving 30 - - 30Aankoop natuurterreinen 500 294 -494 300Reserve waardeverschillen effecten 614 360 - 47 927Reserve instandhouding en omvormingnatuurterreinen2.797 133 - 2.930Totaal 6.531 1.195 -1.064 6.662Vastgelegd vermogenHet verloop over 2006 is als volgt:stand per31 - 12 - 2005ToegevoegdontrokkenStand per31 - 12 - 2006Bestemmingsreserve door derden bepaald 702 639 -693 648Activa bedrijfsvoering 1.109 23 -25 1.107Activa doelstelling 140 37 -83 94Totaal 1.951 699 -801 1.849Bestemmingsreserve door derden bepaaldHet betreft het C.P. Sikkemafonds, het fonds Wintervoeding, het Waterconvenantsfonds en hetKikkomanfonds. Het C.P. Sikkemafonds is bestemd voor niet gesubsidieerde aankopen van kwelders. Hetfonds Wintervoeding is bestemd voor het bijvoeren van vogels in strenge winters. Het Waterconvenantsfondsis in 1999 ingesteld naar aanleiding van het met het Waterbedrijf Groningen overeengekomenwaterconvenant. De beschikbaar gestelde bedragen zijn bestemd voor verwerving, inrichting en beheervan de bezittingen in het Zuidlaardermeergebied. In het kader van het project Water over Wolfsbarge steltKikkoman Foods Europe B.V. met ingang van 2000 bijdragen ter beschikking ter dekking van de nietgesubsidieerde projectkosten alsmede voor de onderhoudskosten voor een periode van 10 jaar.In 2006 zijn het Mulder Premie Fonds en Het Blauwe Kleifonds ingesteld.Het Blauwe Kleifonds is ingesteld naar aanleiding van een gift van 135, het fonds is bestemd voor de aankoopvan natuurterreinen.Het Mulder Premie Fonds is ingesteld door een 5-jaarlijkse schenking van 5 per jaar. Het Mulder PremieFonds is bestemd voor het behoud van cultuurhistorische waarden en landschapselementen in het landelijkGorecht-gebied.jaarverslag 200637

Als volgt gespecificeerd:stand per31 - 12 - 2005bij:ontvangenbijdragenaf:besteedStand per31 - 12 - 2006C.P. Sikkemafonds 188 - - 188Fonds Wintervoeding 2 - - 2Waterconvenantsfonds 512 454 -669 297Kikkomanfonds - 45 - 24 21Mulder Premie Fonds - 5 - 5Het Blauwe Kleifonds - 135 - 135Totaal 702 639 -693 648VoorzieningenVoorziening groot onderhoud gebouwenDe voorziening voor onderhoudskosten wordt gevormd voor periodiek groot onderhoud dat dient te wordenverricht op de gebouwen. De voorziening voor onderhoudskosten is langlopend.Voorziening pensioenverplichtingenAls gevolg van aanpassing van het pensioenreglement, moet voor bestaande deelnemers de komendejaren een inhaalpremie worden betaald, hiervoor is een voorziening pensioenverplichtingen gevormd. Eenovergang naar het Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw wordt voorbereid.Schulden op lange termijnHet verloop over 2006 is als volgt:Staat derNederlandenMinisterie vanLandbouw,Natuurbeheeren VisserijING-BankTotaalStand per 31 december 2005 23 57 454 534Afgelost in 2006 -5 -55 -6018 2 454 474Aflossingen 2007 -6 - 2 - 8Stand per 31 december 2006 12 0 454 466De aflossingen 2007 zijn onder de kortlopende schulden opgenomen.Staat der NederlandenBetreft een in 1965 door de Staat der Nederlanden verstrekte lening ter gedeeltelijke financiering van deaankoopkosten van de aandelen in de B.V. Ennemaborgh. De lening dient te worden afgelost d.m.v. 45jaarlijkse annuïteiten groot 6. De jaarlijkse rente bedraagt 1,5 %.Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en VisserijBetreft een renteloze lening, ter overbrugging van de overgang naar een nieuwe subsidiesystematiek voorde rijksbeheersubsidie, die in 6 jaarlijkse termijnen vanaf 2001 dient te worden afgelost.ING-BankBetreft een in 2001 verstrekte lening. De looptijd is 10 jaar. De lening wordt op de einddatum21 juni 2011 in zijn geheel afgelost. De rente bedraagt 4,4% per jaar.Als zekerheid zijn de effecten uit het depot bij de ING-Bank aan de bank verpand.Het Groninger Landschap38

Schulden op korte termijn31 december 2006 31 december 2005Binnen één jaar vervallende aflossingenop langlopende schulden 8 63Vooruitontvangen subsidies 311 369Vooruitontvangen donaties 124 122Belastingen en sociale premies 22 94Salarissen en personeelskosten 81 128Crediteuren 476 367Project herbouw keuterij Harssensbosch 529 -Vooruitontvangen huren 41 36Jubileum 70 jarig bestaan 65 100Diversen 24 271.681 1.306Niet uit de balans blijkende verplichtingenDe Stichting Het Groninger Landschap is in 1994 met een pachter overeengekomen dat gedurende depachtperiode met een maximum van 20 jaar, 7 per jaar betaald dient te worden als vergoeding voor extensievebeweiding.jaarverslag 200639

Toelichting op de staat van baten en lasten over 2006Aandeel in acties van derdenNationale Postcode LoterijOp 1 januari 2006 is het contract tussen “de landschappen”, een samenwerkingsverband tussen de12 provinciale landschappen en de Nationale Postcode Loterij, voor een periode van 5 jaar verlengd. “delandschappen” is door de Nationale Postcodeloterij aangewezen als beneficiënt en deelt mee in deopbrengsten uit de loterij. In het verslagjaar werd 1.042 ontvangen, evenals in 2005.Het aan “de landschappen” uit te keren bedrag wordt jaarlijks door de Nationale Postcode Loterij bepaald.Subsidies overheden en anderenIn het boekjaar zijn door overheden en anderen de volgende subsidies verstrekt:2006 2005Verwerving van natuurterreinen 1.278 718Stichting de Groninger Molens inzake overname molens 100 -Projecten in het kader van de doelstelling 2.828 1.364Beheersubsidie, Ministerie LNV, Programma Beheer 662 544Budgetsubsidie, Provincie Groningen 498 4925.366 3.118Projectbijdragen 499 499Specificatie projectbijdragen:In het verslagjaar zijn van de volgende instellingen, ten behoeve van opgeleverde projecten enbestemmingsfondsen, onderstaande bijdragen ontvangen:5.865 3.6172006 2005Waterbedrijf Groningen 454 454Kikkoman Foods Europe B.V. 45 45Totaal 499 499Projecten in het kader van de doelstelling:Betreft onderstaande in 2006 opgeleverde en/of verantwoorde projectenKropswoldersbuitenpolder en Westerbroektermadepolder, laatste fase natuurtechnische enrecreatieve inrichting van het gebiedProjectkostenHarssensbosch 584Versterking landschapskarakter landgoed Ennemaborgh 480Natuurontwikkeling Schans Bourtange en inrichting infocentrum Bourtange 680Overige kleinschalige projecten 24De totale projectkosten in 2005 bedroegen 1.561.2.0273.795Het Groninger Landschap40

Aankopen in het kader van de doelstelling:In 2006 is 98 hectare natuurterrein in het Zuidlaardermeergebied aangekocht.In de komende jaren wordt in het kader van het landinrichtingsproject Haren nog 250 hectare doorgeleverdaan de Stichting.Resultaat beleggingenDe opbrengst van de beleggingen kan als volgt worden gespecificeerd:2006 2005Rente op spaarrekeningen 56 56AandelenDividend 38 31Gerealiseerde koerswinst 69 -Niet-gerealiseerde waardeveranderingen 477 562584 593ObligatiesRente 219 208Gerealiseerde koersverlies resp. koerswinst -3 4Niet-gerealiseerde waardeveranderingen -346 -127-130 85Rente ontvangen, overig 2 -Rente op banktegoeden 5 2Provisies, bankkosten effecten -25 -13Rente lening -20 -20Betaalde rente, overig -2 -6Totaal 470 697Overige batenDe opbrengsten zijn als volgt te specificeren:2006 2005Huren, pachten en overige producten terreinbeheer 341 414Compensatie pachtderving - 715Overige 13 10354 1.139Ontvangen vergoeding voor pachtderving in 2005In 2005 is 715 ontvangen voor compensatie van pachtderving die het gevolg is van een grootschaligontwikkelingsproject “De Blauwe Stad”. Het bedrag is toegevoegd aan de reserve instandhouding enomvormingnatuurterreinen.jaarverslag 200641

Aankoop enbeheer vannatuurterreinenVoorlichtingeneducatieVerkoopartikelenFondsenwervingUitvoeringskosten2006Begroting2006Uitvoeringskosten2005Salarissen en sociale lasten etc. 848 248 22 9 1.127 1.111 1.080Aanvulling pensioenverplichting 180Uitbesteed werk 506 45 3 3 557 632 568Machines en materiaalverbruik 27 27 35 20reis-,verblijf-, en opleidingskosten 58 48 106 111 99Bestuurkosten 2 2 3 1Kantoor- en administratiekosten 242 52 3 3 300 303 289Assurantiekosten 17 2 19 24 21Belastingen 223 223 237 221Golden Raand en overige voorlichtingskosten 1 267 14 282 323 288Overige lasten 3 1 4 6 5Totaal 1.927 663 42 15 2.647 2.783 2.772UitvoeringskostenAlgemeenDe toerekening van de uitvoeringskosten aan de doelstellingen geschiedt op bedrijfseconomische basis,waarbij rekening wordt gehouden met de besteding van tijd en middelen aan de onderdelen.Salarissen en sociale lastenDe salarissen en sociale lasten stegen in het verslagjaar ten opzichte van 2005 met 47. Het aantal fte op31 december 2006 bedroeg 20. Op 31 december 2005 bedroeg het aantal fte 19.Aanvulling pensioenverplichtingAls gevolg van aanpassing van het pensioenreglement, moest voor bestaande deelnemers in 2005 eeninhaalpremie worden betaald. Voor de afgelopen boekjaren werd de inhaalpremie vastgesteld op 70. Voor detoekomstige boekjaren is de contante waarde van de inhaalpremie berekend op 110, hiervoor is in 2005 eenvoorziening pensioenverplichtingen gevormd.Machines en materiaalverbruikHieronder is tevens begrepen de afschrijving van machines.BestuurskostenHet bestuur verricht haar werkzaamheden onbezoldigd. De verantwoorde kosten betreffen poliskosten vooreen verzekering tegen bestuurderaansprakelijkheid.Kantoor- en administratiekostenOnder kantoor- en administratiekosten is tevens begrepen de afschrijving van het kantoorpand en dekantoorinventaris.Het Groninger Landschap42

Overige gegevens 2006Bestemming overschotDe bestemming van het overschot geschiedt conform besluit van het bestuur. Met dit besluit is het bestemdevermogen voor: continuïteitsreserve, projecten in het kader van de doelstelling, projecten fondsenwerving,verwerving van natuurterreinen en instandhouding en omvorming natuurterreinen op het vereiste dan welhet gewenste niveau gebracht. Hiernaast is een bedrag toegevoegd aan het vastgelegde vermogen in het kadervan de doelstelling.jaarverslag 200643

AccountantsverklaringBij de jaarrekening 2006 hebben wij de navolgende goedkeurende accountantsverklaring afgegeven.“Aan: Het bestuur van Stichting Het Groninger LandschapAccountantsverklaringVerklaring betreffende de jaarrekeningWij hebben de jaarrekening 2006, zoals opgenomen op de pagina’s 26 tot en met 43 van Stichting Het GroningerLandschap te Groningen bestaande uit de balans per 31 december 2006 en de winst-en-verliesrekening over 2006met de toelichting gecontroleerd.Verantwoordelijkheid van het bestuurHet bestuur van de Stichting is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en hetresultaat getrouw dient weer te geven, alsmede voor het opstellen van het jaarverslag, beide in overeenstemmingmet de Richtlijn voor de jaarverslaggeving Fondsenwervende Instellingen (RJ 650). Deze verantwoordelijkheidomvat onder meer: het ontwerpen, invoeren en in stand houden van een intern beheersingssysteem relevant voorhet opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat, zodanig dat deze geenafwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten bevat, het kiezen en toepassen van aanvaardbaregrondslagen voor financiële verslaggeving en het maken van schattingen die onder de gegeven omstandighedenredelijk zijn.Verantwoordelijkheid van de accountantOnze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wijhebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig zijn wij verplichtte voldoen aan de voor ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en uitte voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieelbelang bevat.Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragenen de toelichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van deprofessionele oordeelsvorming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico’s vanafwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountantin aanmerking het voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen enresultaat relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde keuze te kunnen maken van decontrolewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn maar die niet tot doel hebben eenoordeel te geven over de effectiviteit van het interne beheersingssysteem van de Stichting.Tevens omvat een controle onder meer een evaluatie van de aanvaardbaarheid van de toegepaste grondslagen voorfinanciële verslaggeving en van de redelijkheid van schattingen die het bestuur van de Stichting heeft gemaakt,alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening.Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor onsoordeel.OordeelNaar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogenvan Stichting Het Groninger Landschap per 31 december 2006 en van het resultaat over 2006 in overeenstemmingmet de Richtlijn voor de jaarverslaggeving Fondsenwervende Instellingen (RJ 650).Verklaring betreffende andere wettelijke voorschriften en/of voorschriften van regelgevende instantiesTevens melden wij dat het jaarverslag, voorzover wij dat kunnen beoordelen verenigbaar is met de jaarrekening.Groningen, 10 april 2007KPMG ACCOUNTANTS N.V.U. Kleinhuis RA”Het Groninger Landschap44

Staat van baten en lasten over 2007Begroting 2007Baten uit eigen fondsenwerving- contributies van Beschermers 310- contributies van Vrienden 60- giften en schenkingen 15- nalatenschappen en legaten 125Kosten eigen fondsenwerving- fondsenwervingsacties 35- uitvoeringskosten 26510-61In procenten van de baten eigen fondsenwerving (12)Resultaat verkopen artikelen- brutowinst verkoop artikelen 5- uitvoeringskosten administratie en direktie -12-7Resultaat eigen fondsenwerving 442Aandeel in acties van derden- bijdrage Nationale Postcode Loterij 1.042- bijdragen ten behoeve van projecten natuurterreinen P.M.Beschikbaar uit fondsenwerving 1.484Subsidies overheden en anderen 1.661Resultaat beleggingen 525Overige baten 326Totaal beschikbaar voor de doelstelling 3.996Besteed aan de doelstellingAankoop en beheer natuurterreinen- aankoopkosten natuurterreinen P.M.- projectkosten natuurterreinen P.M.- beschikbaar voor aankopen en projecten 902- uitvoeringskosten 2.3483.250Voorlichting en educatie- uitvoeringskosten 723723Totaal besteed aan de doelstelling 3.973Overschot 23Totaal 3.996jaarverslag 200645

Kengetallen 2002-20062002 2003 2004 2005 2006Beschermers 13.306 13.495 14.768 16.922 16.745Vrienden 27 30 32 35 36Hectares 7.518 7.557 7.629 7.665 7.763Donaties (€ 1.000) 212 220 240 303 290Exploitatielasten (€ 1.000) 2.551 2.288 2.415 2.772 2.647Gemiddelde exploitatielasten per hectare (€) 339 303 317 362 341Aantal werknemers (fte) 19 19 19 19 20Aantal vrijwillig medewerkers 135 149 179 191 212Vermeldingen in het Dagblad van het Noorden 134 144 145 207 157Bijdragen in de exploitatie:Provinciaal subsidie in % 18% 20% 20% 18% 19%Rijkssubsidie in % 41% 30% 21% 20% 25%Stichting Het Groninger Landschap in % 41% 50% 59% 62% 56%Het Groninger Landschap46

Oppervlakte in bezit en beheerper 1-1-2007 (hectare)BeheereenheidEigendomen beheerper 1-1-2006Mutatieeigendomen beheerin 2006Totaalper 1-1-20071. LandgoederenCoendersborch II 85 49 32 -00 42 00 85 07 32Ennemaborgh II 495 68 17 -00 09 15 495 59 02Overbos Slochteren 07 91 30 07 91 30Iwema Steenhuis 46 09 31 46 09 312. NatuurgebiedenDollard 4203 46 73 4203 46 73Punt van Reide 52 89 78 52 89 78Breebaart 56 91 04 56 91 04Noordkust 297 41 08 297 41 08Eendenkooi 01 82 30 01 82 30Schans Bourtange 102 27 50 102 27 50Reitdiepdal 406 63 43 406 63 43Zuidlaardermeergebied I 1700 92 40 98 27 60 1799 20 00Leekstermeer 156 51 74 156 51 74Nanninga`s Bosch 27 11 50 27 11 50Bolmeer 04 52 27 04 52 27Harensche Bosch 08 96 80 08 96 803. Kleine LandschapselementenWierdenkerkhof Vliedorp 00 54 25 00 54 25Boerenerven Ulrum III 01 31 50 -00 01 08 01 30 42Oude Dijk Den Andel 00 09 10 00 09 10Helwerderwierden 06 09 70 06 09 70Dokter Hommesbos 02 51 00 02 51 00Totaal 7665 20 22 97 75 37 7762 95 59I. AankopenII. Terreinen welke tijdelijk in verband met landinrichtingsprojecten in gebruik zijn genomenIII. Correctiesjaarverslag 200647

BestuurSamenstelling bestuur per 31-12-2006NaamBenoemdDe heer J. van Dijk 2003De heer F.C. Hamster 2000De heer H. ‘t Hart 2000De heer J.B. de Heer 2001De heer H. Huitsing 2004De heer A. de Jonge 2003Mevrouw M.A. Smith-Teekens 2006Advisering, overleg en deelname aan activiteiten van of met derden per 31-12-2006:Provinciale commissies:Provinciale Commissie Nationale BoomfeestdagBeheerraad WaddengebiedDe heer R.H. LeemhuisMevrouw R.G. JansenVertegenwoordigingen en afvaardigingen per 31-12-2006:Vertegenwoordigingen:Alg. Bestuur De LandschappenOverige afvaardigingen:Stichting Faunabeheereenheid GroningenDe heer J. van Dijkplv. de heer F.C. HamsterDe heer P.D. CnossenHet Groninger Landschap48

Vrijwillig medewerkersVrijwillig medewerkers per 31 december 2006Schans BourtangeMevrouw A.S. Boerma-Krans VrieschelooDe heer H.G.B. Borghuis AlteveerMevrouw W. Brand-van Engelen BellingwoldeMevrouw D. Eikema VeendamDe heer E. de Jong HarenDe heer J. Kraan BourtangeDe heer J. Sanders BourtangeMevrouw W. Slobbe VlagtweddeMevrouw J. Speelman-Hamminga WildervankMevrouw J. Stel StadskanaalMevrouw M. Swenne VlagtweddeMevrouw M.E.Th. Venema-van Beers Nieuw BeertaDe heer G.J. Vermeer BourtangeMevrouw A. van Voorthuysen BellingwoldeMevrouw I.M.G. van Voorthuysen BellingwoldeDollardDe heer H.H. Bleeker DelfzijlDe heer A.J. Boven MidwoldaDe heer H. ten Brinke UitwierdeDe heer R.C. Clarenburg FinsterwoldeDe heer W. Dijksterhuis GroningenMevrouw D. Eikema VeendamDe heer K. Hektor DelfzijlDe heer J.E. Imminga FinsterwoldeMevrouw A. Imminga FinsterwoldeMevrouw C. Jansen-Hooghuis Oude SchansMevrouw M. Kiep ZijldijkDe heer K. Köller DelfzijlDe heer W.A. Kruit NieuwoldaMevrouw H. Kuiper-Köller TermunterzijlMevrouw M. Landman-Musch WinschotenMevrouw J.A.G. Lieth TermuntenDe heer A. Meijer BellingwoldeDe heer A. Melchert DrieborgMevrouw A.K. Schrage BierumDe heer J.B. Smit AppingedamDe heer J.G.O. Stuut DelfzijlMevrouw H.L Stuut-van der Es Delfzijljaarverslag 200649

De heer R. van der Veen DelfzijlDe heer H.K. Veldkamp DelfzijlDe heer P. van der Veur De PuntMevrouw H.I. van der Werff MeedenMevrouw R. Zijlstra WoldendorpDe heer H. Zwarberg TermunterzijlEendenkooiDe heer C. Slagter BriltilDe heer H. Verbraak ZuidhornEnnemaborghMevrouw C. Attema MidwoldaMevrouw C. Bellekom VeendamMevrouw A.S. Boerma-Krans VrieschelooDe heer J. Bouwsma WinschotenMevrouw M.C. Clarenburg ScheemdaDe heer R.C. Clarenburg FinsterwoldeDe heer A. Ellens Nieuw ScheemdaMevrouw M. Ellens-Bos Nieuw ScheemdaDe heer H. Hinderks WinschotenDe heer H.J. Jacobs WinschotenMevrouw D. Jager Oude PekelaMevrouw R. Kijf WinschotenDe heer B. Meijer MidwoldaDe heer J. Reintke ScheemdaMevrouw M.L. Smit-Kruizenga NieuwoldaDe heer G. Smit NieuwoldaDe heer J. Stuurwold HeiligerleeDe heer E. Veldkamp NieuwoldaDe heer W. Veltkamp ScheemdaDe heer D.J. Zomer MidwoldaLeekstermeerDe heer B.J. van Barneveld LeekMevrouw R. Cnossen TolbertDe heer E. Huizinga Den HornDe heer M.K. Klaver LeekMevrouw T.L. Louters HarenDe heer J. Venema LettelbertDe heer M. Vierstra EelderwoldeDe heer P.G. Vos GroningenDe heer E. Wolters OostwoldHet Groninger Landschap50

De heer W. Zijlstra LeekMevrouw E. Zorgdrager LeekDe heer A.H. Zwart TolbertReitdiepMevrouw G.W. Brontsema AdorpDe heer J. Companjen SauwerdDe heer R.K. Datema BedumDe heer B. Fokkens DorkwerdMevrouw M. Fokkens-Doldersum DorkwerdDe heer J.G. Folkerts RodenMevrouw G. Gerritsma WinsumDe heer G.J. van de Graaf EzingeDe heer H. Hesling WinsumDe heer Y.K. Kelmendi ZuidwoldeMevrouw P.M. Knip SauwerdDe heer M. Kouvaras WinsumDe heer A. de Leeuw Groot WetsingeDe heer S. Medema AdorpDe heer B. Mook WinsumDe heer F. Niehof OldehoveDe heer H.A. Nomden SauwerdDe heer H.P. Pijp ZuidwoldeMevrouw M. Smit GroningenDe heer R. Torringa WarfhuizenDe heer J. Visser GroningenDe heer J. de Vries GroningenDe heer D. Westra AduardWaddencentrum PieterburenMevrouw G. Bayens DoodstilMevrouw M.N.A. van den Broek GroningenDe heer A. Havenga HarenDe heer A.E. Havenga KloosterburenMevrouw A. van Hoorn PieterburenMevrouw E. Kasemier WarfhuizenMevrouw B.W.A. Kim-Heemstra PieterburenMevrouw A.M. Klaver PieterburenMevrouw N. Kranenborg EenrumMevrouw M. Kroese GroningenMevrouw K. Meijer-Balkema WarffumDe heer K. Oosterhof ZeerijpDe heer D. Smith Baflojaarverslag 200651

Mevrouw T. Stenvert GroningenMevrouw D. Toxopeus Wehe den HoornDe heer G.F. Wolthuis WarffumMolensMevrouw T. Anema-van Kampe Wieling EenrumDe heer A.A.M. Baars EenrumDe heer L. Bakker EenrumMevrouw H. Borgman-Veldema EenrumMevrouw H. Bos EenrumMevrouw M. Bruijn EenrumMevrouw J.C. Cats BedumMevrouw L. Diephuis EenrumDe heer J.T. van Dijk GroningenDe heer H. Doornbos GroningenMevrouw M.G. Godlieb EenrumDe heer A.P. Groen VierhuizenDe heer H.F. de Haan UithuizenMevrouw I. Haan-Koning EenrumMevrouw A. Huininga-Poortema EenrumDe heer E.T.M. Nales Ten BoerDe heer J. Oosterhoff Ten BoerDe heer J.S. Slob EenrumDe heer H. Smit EenrumMevrouw E.L. Smith-Fokkens EenrumDe heer H. Smith EenrumDe heer K. Woltman EenrumDe heer H.J.W. Wubbolts UithuizenDe heer S.Z. Zijlstra EenrumMevrouw S. Zijlstra EenrumMevrouw A.Z.M. Zorge-Martens EenrumMolen ZeldenrustDe heer H. de Boer WesterwijtwerdDe heer A.K. Bosch WesterwijtwerdDe heer W. Goossen WesterwijtwerdDe heer E. Hurulean BedumMevrouw C. Koch WesterwijtwerdDe heer I. Kool WesterwijtwerdDe heer P. Rep WesterwijtwerdMevrouw A. Scheepstra WesterwijtwerdMevrouw A. Schmidt WesterwijtwerdDe heer R. Visser WesterwijtwerdHet Groninger Landschap52

Zuidelijk WesterkwartierDe heer H. Feenstra NuisDe heer W. Kooi JonkersvaartMevrouw I. Oldenbeuving MarumDe heer D. Oostra ZuidhornDe heer J. Spriensma NiebertMevrouw A.M. Temmink NietapDe heer G. Terpstra MarumMevrouw M.J. Wekema TolbertDe heer A. Westerhof LeekZuidlaardermeerDe heer H.B. Alting GlimmenDe heer J. Beuker ZuidlarenMevrouw R.R.M. Doornbos-Foppen ZuidlarenMevrouw P.A. Folkers GroningenMevrouw E. Heijman SchipborgDe heer H.H. Hofman HoogezandDe heer J.J. Hooft GroningenDe heer K.R. Huizinga KropswoldeDe heer M. Kregel HoogezandMevrouw S.E. Kwant-Tiecken BedumDe heer A. van der Linde ZuidlarenDe heer W. Mensinga HoogezandDe heer H. Motshagen KropswoldeDe heer H.G. Mulder HoogezandMevrouw A.N. Nauta GroningenMevrouw K.H. Olthof AnnenDe heer S. van der Paauw GasterenDe heer K. Raangs GroningenMevrouw A.M. van Reeken HarenDe heer J.J. Reiziger HarenDe heer J.B. van Rijn HarenDe heer A.Ph.H. Rogaar SlochterenDe heer P.J.A. Sluis GlimmenDe heer A. Stahlie GroningenDe heer J. Stevens HoogezandDe heer J.E.J. Stiekema KropswoldeMevrouw T. Timmerman GroningenDe heer L. Vlietstra GroningenDe heer P. de Vrieze Harenjaarverslag 200653

De heer G.T. Waijer HoogezandDe heer A. Waijer HoogezandDe heer G. Wiebenga GroningenDe heer B. Wieringa SchildwoldeDe heer B.J. Wolkotte HarenDe heer H. Wolters OnnenDe heer W. Zevenberg KropswoldeDe heer J. Zuidema HarenAdviseurs en AdviescommissiesAgrarische Adviescommissie ReitdiepgebiedDe heer W. Derksen AdorpDe heer P. de Hoop SchouwerzijlDe heer R. Kamps GroningenDe heer H.J. Klooster ZuidwoldeAdviescommissie NoordkustDe heer G.C.T. Bos UsquertDe heer J. Bosch BunneDe heer S.J. Jensema UithuizenDe heer H.H. Koster PieterburenDe heer L.S. Rietema HornhuizenDiversenDe heer J.J. Luursema MeedhuizenWerkgroep VriendenDe heer E.F.A Dams GroningenDe heer A.G. Fetter HarenDe heer H.D. Post DelfzijlHet Groninger Landschap54

PersoneelPersoneel per 31 december 2006Mevrouw A. Boldendal administratief medewerkerMevrouw C.J. Bontjer secretaresseDe heer J.P. Brandsma hoofd TerreinbeheerMevrouw A.L.P. Breider consulent MedewerkerszakenDe heer D. Brul toezichthouderDe heer H. Dokter hoofd Algemene ZakenDe heer T.A.C.0. van den Heiligenberg projectleider WaddenzeeDe heer A.W. Hendriks rayonbeheerderDe heer A. Hut beheermedewerkerDe heer M. Imelman coördinator MedewerkerszakenMevrouw R.G. Jansen directeurDe heer J. Knorren medewerker GrondzakenMevrouw P.M. Koetje secretaresseMevrouw E.E. Kroesen-Bos assistent medewerker CommunicatieDe heer M. Krol rayonbeheerderDe heer R. Oosterhuis rayonbeheerderDe heer S. Puijman rayonbeheerderMevrouw S.H. Reenders-van Eck secretaresseDe heer M. van Roon medewerker CommunicatieDe heer L. Speelman medewerker BeheeradministratieMevrouw M.R. van der Veen secretaresseDe heer S.R. Vitters administrateurDe heer L. de Vries adviseur TerreinzakenMevrouw S. Zandvliet-Bekkering secretaresseDe heer D.J. van der Zee bouwkundig medewerkerjaarverslag 200655

Het Groninger Landschap56